Transkrypt

1

2

3

4 Główne tezy raportu Firmy pożyczkowe, skupiając się na udzielaniu pożyczek o najkrótszym terminie zapadalności i najniższych kwotach, uzupełniają ofertę banków, które często nie są aktywne w tym segmencie rynku. Ponadto, obsługując klientów niemających dostępu do kredytów bankowych, przyczyniają się do zmniejszenia wykluczenia finansowego. Relatywnie wysokie koszty oferowanych usług (RRSO) wynikają z relatywnie wysokich kosztów udzielania niskokwotowych i krótkoterminowych pożyczek, z podejmowania wyższego ryzyka oraz z wyższych kosztów pozyskania kapitału. Oskarżanie firm pożyczkowych o lichwę w świetle ekonomicznej analizy jest bezpodstawne. Przedsiębiorstwa pożyczkowe, ze względu na stabilny model biznesowy i niewielką wartość rynku pożyczkowego, nie stanowią zagrożenia dla polskiego systemu finansowego. Nie powinny być one kwalifikowane jako parabanki. Ponieważ rynek pożyczkowy nie stanowi zagrożenia dla stabilności systemu finansowego, rola regulatora powinna ograniczać się do zagwarantowania jak największej transparentności oraz wzmacniania konkurencji. Plany zwiększenia zaangażowania banków na rynku pożyczek i kredytów gotówkowych zasługują na pozytywną ocenę. Ich realizacja przyczyni się do zwiększenia konkurencji na rynku, a tym samym do zwiększenia dostępności kapitału i obniżenia cen. W celu zwiększenia przejrzystości rynku z perspektywy klienta proponujemy, aby w komunikacji z klientem wprowadzić wymóg posługiwania się wyłącznie RRSO, jako rzeczywistym kosztem usługi finansowej. Negatywnie oceniamy propozycję Komitetu Stabilności Finansowej polegającą na ustawowym ograniczeniu maksymalnej wysokości RRSO. Wprowadzenie limitu rzeczywistego oprocentowania może doprowadzić do zabicia rozwoju rynku i ukształtowania się w tym obszarze szarej strefy. 3

5

6 Glosariusz 1 RRSO (rzeczywista roczna stopa oprocentowania) wskaźnik uwzględniający oprócz nominalnego oprocentowania kredytu (lub pożyczki) także pozostałe koszty finansowania, jak np. prowizje czy dodatkowe ubezpieczenia, ułatwiający porównywanie cen poszczególnych produktów finansowych. Parabank pojęciem tym określa się najczęściej podmiot niebędący bankiem (nieposiadający licencji uprawniającej do przyjmowania depozytów i udzielania kredytów) wykonujący czynności podobne do czynności bankowych. Parabanki nie podlegają nadzorowi regulatora rynku finansowego. Piramida finansowa struktura finansowa, w której zysk osoby powierzającej swoje pieniądze jest pokrywany z wpłat uczestników przystępujących do struktury w późniejszym terminie. Piramida finansowa funkcjonuje tak długo, jak długo jej założyciel jest w stanie pozyskiwać wpłaty nowych uczestników. Paradepozyty (paralokaty) produkty finansowe oferowane przez parabanki przypominające lokaty bankowe, nie objęte jednak - w przeciwieństwie do depozytów bankowych - ochroną systemu gwarantowania depozytów (w Polsce przez Bankowy Fundusz Gwarancyjny). Spirala zadłużenia pojęciem tym określa się mechanizm prowadzący do nadmiernego zadłużenia. Kredytobiorca mający problemy z obsługą kredytów zaciąga, w celu uregulowania kolejnych rat, inne kredyty bądź pożyczki, których koszty obsługi są bardzo często wyższe od kosztów obsługi pierwotnych zobowiązań. Jeśli w międzyczasie jego dochody nie zwiększą się w wystarczającym stopniu, sytuacja taka może prowadzić do utraty zdolności obsługi zadłużenia przez kredytobiorcę. 1 W oparciu o: oraz M. Pachucki, Piramidy i inne oszustwa na rynku finansowym, Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa 2012 r. 5

7

8 Spis treści G ł ó w n e tezy raportu 3 G l o s a r i u s z 5 1. W p r o wa d z e n i e Z a r y s problemu i kontekst powsta n i a raportu P r z e d m i ot i zakres raportu P r o b l e m at y k a ekonomiczna S y st e m finansowy w świetle teorii ekonomicznej wybrane aspekty M a k r o e k o n o m i c z n e funkcje syst e m u finansowego R o l a rynkowej sto p y procentowej w intertemporalnej koordynacji p r o c e s u gospodarczego Z aw o d n o ś ć syst e m u finansowego i zjaw i s k o wykluczenia finansowego D e t e r m i n a n t y kosz tów pozyskania kapita ł u S o c j o- e k o n o m i c z n e skutki braku dost ę p u do kapita ł u E k o n o m i c z n e rozwiązania problemu niskiej dost ę p n o ś c i kapita ł u Z w i ę k s z a n i e podaży oszczędności O p t y m a l i z a c j a syst e m u finansowego R o l a firm pożyczkowych w gospodarce P o ż y c z k a a kredyt gotówkowy w banku F i r m y pożyczkowe jako inst y t u c j e ograniczające wykluczenie f i n a n s o w e i uzupełniające ofertę banków R y n e k firm pożyczkowych w Polsce T e n d e n c j e na polskim rynku kredytów gotówkowych i pożyczek R y n e k firm pożyczkowych w liczbach W p ły w sytuacji makroekonomicznej oraz rekomendacji regulato r a n a rynek kredytowo- p o ż y c z k o w y w Polsce O to c z e n i e praw n o inst y t u c j o n a l n e rynku firm pożyczkowych w Polsce P o d staw o w e ramy praw n e działalności firm pożyczkowych w praw i e polskim F i r m y pożyczkowe a działalność bankowa U stawa o kredycie konsumenckim a działalność firm pożyczkowych P r e z e s Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów 28

9

10 3.2.5 P o z y s k i wa n i e informacji o klienta c h przez firmy pożyczkowe U p a d ł o ś ć konsumencka O b o w i ą z k i firm pożyczkowych związane z przeciwdziałaniem p r a n i u pieniędzy i finansowa n i e m terroryzmu O b o w i ą z k i firm pożyczkowych związane z ochroną danych osobowych Firmy pożyczkowe w dyskursie publicznym L i c h wa firm pożyczkowych F i r m y pożyczkowe a parabanki i s h a d o w banking P r o b l e m at y k a regulacji rynku firm pożyczkowych Modele regulacji sektora w innych państwach N i e m cy S z wa j c a r i a W i e l k a Bryta n i a P r z e g l ą d regulacji wybranych aspektów funkcjonowa n i a rynku firm p o ż y c z k o w y c h w niektó r y c h krajach europejskich Ewaluacja możliwych kierunków zmian regulacyjnych J a k regulowa ć? uwa g i ogólne Z ł a g o d z e n i e regulacji umożliwienie bankom komercy j n y m większego z a a n g a ż o wa n i a w segmencie niskokwotowych kredytów gotówkowych o r a z pożyczek Zaost r z e n i e regulacji ograniczenie RRSO oraz wprowa d z e n i e limitu w y s o k o ś c i odsetek za opóźnienie w spłacie kredytów i pożyczek R o z w i ą z a n i e pośrednie rejest r a c j a lub licencjonowa n i e działalności pożyczkowej W ł ą c z e n i e firm pożyczkowych w syst e m wymiany informacji o sytuacji f i n a n s o w e j oraz harmonizacja reżimu badania zdolności kredytowej w i n st y t u c j a c h bankowych i niebankowych Z w i ę k s z e n i e transparentności rynku przez nakaz posługiwa n i a się w y ł ą c z n i e wysokością RRSO R o z w i ą z a n i a prokonsumenckie zmiana ustaw y o upadłości konsumenckiej T e c h n o l o g i a a konkurency j n o ś ć rynku pożyczkowego P o d s u m o wa n i e Ocena sektora Ocena regulacji Ocena propozycji 51 O auto r z e 53 O Fundacji Republikańskiej 55 L i t e r at u r a 57

11

12

13 i zakresu raportu, druga część zajmuje się zbadaniem problematyki ekonomicznej związanej z działalnością firm pożyczkowych, w celu lepszego zrozumienia roli, jaką te przedsiębiorstwa mają odgrywać w gospodarce. W kolejnym rozdziale jest opisany rynek firm pożyczkowych w Polsce jego struktura, czynniki, które miały wpływ na jego rozwój oraz otoczenie prawno-instytucjonalne. Ponadto, ta część raportu omawia wybrane wątki z dyskusji publicznej dotyczącej działalności firm pożyczkowych. Czwarty rozdział zawiera opis modeli regulacji sektora pożyczkowego w wybranych Pożyczka w odróżnieniu od kredytu jest udzielana ze środków własnych. płatniczych, które co prawda mogą udzielać pożyczek, ale w bardzo ograniczonym zakresie. 7 Pożyczka w odróżnieniu od kredytu jest udzielana ze środków własnych. 8 Dlatego też firmą pożyczkową, w myśl tego opracowania, nie może być podmiot, który w jakikolwiek sposób legalny, bądź nielegalny finansuje swoją działalność poprzez zwrotne środki finansowe (depozyty, paradepozyty, lokaty, paralokaty etc.), jak czynią to instytucje parabankowe sensu stricto. 9 Raport ten koncentruje się na przedsiębiorstwach udzielających pożyczek gotówkowych. Obszarem działalności instytucji bankowych, z którym można porównać zakres funkcjonowania tych firm, jest udzielanie kredytów gotówkowych w krajowej walucie. 10 krajach europejskich oraz ewaluację możliwych zmian regulacyjnych. W ostatnim, piątym rozdziale, zostaną sformułowane wnioski płynące z analizy. 1.2 Przedmiot i zakres raportu Ponadto, warto już we wstępie zaznaczyć, o czym szerzej będzie mowa w rozdziale trzecim, że firmy pożyczkowe prowadzą legalną w świetle polskiego prawa działalność. Jako, że nie pozyskują one środków finansowych od gospodarstw domowych, trzeba je stanowczo odróżnić od przedsiębiorstw funkcjonujących na zasadzie piramidy finansowej. Niniejszy raport dotyczy regulacji rynku firm pożyczkowych. Firmy pożyczkowe w rozumieniu tego opracowania to niebankowe (tzn. niepodlegające prawu bankowemu) instytucje finansowe, których głównym obszarem działania jest udzielanie pożyczek. Tym samym w raporcie nie będą poruszane zagadnienia związane z problematyką regulacji choćby instytucji 7. Por. A. Klein-Kaska, Nadzór nad instytucjami parabankowymi w Polsce tendencje ogólne, s Por. A. Klein-Kaska, ibid., s Zob. szerzej punkt niniejszego raportu. 10. Por. A. Roter, I. Skajewska: Rynek pożyczek niebankowych w Polsce na podstawie danych z badan ankietowych członków KPF. Lata , KPF, Gdańsk, listopad 2012, s Problematyka regulacji rynku firm pożyczkowych w Polsce

14

15 nansowych. 14 Wzrost (spadek) rynkowej stopy procentowej sygnalizuje zwiększenie (zmniejszenie) rzadkości kapitału prowadząc do odpowiedniej reakcji jednostek oszczędzających oraz inwestujących, bądź konsumujących. Rynkowa stopa procentowa jest także pewnego rodzaju nawigatorem przy alokacji zasobów kapitałowych w gospodarce. Rynkowa stopa procentowa jest także pewnego rodzaju nawigatorem przy alokacji zasobów kapitałowych w gospodarce. Rynki oraz instytucje finansowe w procesie dystrybucji nadwyżek oszczędności udostępniają je zazwyczaj tym jednostkom, które są w stanie zapłacić za kapitał najwyższą cenę. Oznacza to również, że z perspektywy makroekonomicznej ich potrzeby inwestycyjne, bądź konsumpcyjne, są najpilniejsze. Alokacja kapitału zgodnie z rynkową stopą procentową zapewnia zatem najefektywniejszą koordynację procesu gospodarczego przyczynia się do najpełniejszego, przy uwzględnieniu wszystkich ograniczeń, zaspokojenia rzeczywistego popytu na dobra ekonomiczne wśród społeczeństwa. 15 opisanemu w powyższym wywodzie, to znaczy że nadwyżki finansowe trafiają w pierwszej kolejności do tych konsumentów lub inwestorów, których potrzeby są, patrząc z perspektywy makroekonomicznej, najbardziej pilne. W rzeczywistości systemy finansowe nie funkcjonują idealnie. Z dostępu do kapitału wykluczone są najczęściej najmniejsi uczestnicy rynku. 16 Fakt ten wynika przede wszystkim z trzech uwarunkowań: po pierwsze koszty administracyjne instytucji finansowych są dalece niezależne od wartości udzielonego kredytu. Natomiast potencjalne zyski pochodzące z odsetek są o tyle wyższe, im wyższa jest wartość przekazanych środków. 17 Dlatego instytucje finansowe funkcjonujące na komercyjnych zasadach albo niechętnie przyznają niskokwotowe kredyty albo starają się przerzucić wynikające z nich koszty na kapitałobiorców, żądając od nich relatywnie wyższego oprocentowania; po drugie mniejsi kredytobiorcy często nie W rzeczywistości systemy finansowe nie funkcjonują idealnie. Z dostępu do kapitału wykluczone są najczęściej najmniejsi uczestnicy rynku Zawodność systemu finansowego i zjawisko wykluczenia finansowego W teorii ekonomii, zwłaszcza w nurcie neoklasycznym, zakładano, że alokacja kapitału w gospodarce odpowiada idealnie wzorcowi posiadają majątku, który mógłby posłużyć jako zabezpieczenie pod zaciągnięcie kredytu. Brak zabezpieczeń oznacza potencjalnie wyższe ryzyko dla instytucji finansowych, co zniechęca je do kredytowania tych uczestników rynku; po trzecie mniejsze przedsiębiorstwa nie mają dostępu do rynku kapitałowego, nie 14. Por. G. Cassel, Theoretische Sozialökonomie, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1968, s Por. A. Weber, Geld und Kredit. Banken und Börsen, Quelle & Mayer, Heidelberg, 1959, s. 74, 85 i n. 16. Por. A.D. Bain, The Economics of the financial system, Blackwell Publishers, 1992, s Por. H.-G. Geis, Finanzierungskonzepte für den Selbsthilfebereich - bank- und finanzwirtschaftliche Aspekte, Kohlhammer, Stuttgart, 1990, s Problematyka regulacji rynku firm pożyczkowych w Polsce

16

17 biania się rozwarstwienia struktury społeczno-ekonomicznej w wielu krajach Ekonomiczne rozwiązania problemu niskiej dostępności kapitału Zwiększanie podaży oszczędności W krajach rozwijających się wykluczenie z dostępu do kapitału jest zazwyczaj większe niż Wykluczenie finansowe jest spowodowane, między innymi, naturalną tendencją funkcjonujących wyłącznie na komercyjnych zasadach instytucji finansowych do kredytowania większych podmiotów. w gospodarkach rozwiniętych. Jedną z przyczyn tej różnicy jest wyższy poziom oszczędności w tych drugich. Państwo, w celu zwiększenia podaży kapitału, może w pewnym zakresie wpływać na decyzje gospodarstw domowych dotyczące wydatków konsumpcyjnych, chociażby przez ich silniejsze opodatkowanie. Wzrost podaży oszczędności jest jednak przedsięwzięciem długodystansowym i natrafia na swoje naturalne granice. Szczególnie trudne jest szybkie zwiększenie dostępnych zasobów kapitałowych w krajach rozwijających się, w których spora cześć dostępnych środków wydawana jest na podstawowe potrzeby konsumpcyjne, takie jak żywność, mieszkanie itp. 20. Por. H.-G. Geis Kapitalmärkte und Finanzielle Institutionen in Entwicklungsländern [w]: H. Körner, Zur Analyse von Institutionen im Entwicklungsprozess und in der internationalen Zusammenarbeit, Duncker & Humblot, Berlin, 1989, S. 217 i n. Innym możliwym rozwiązaniem problemu zbyt niskiej podaży oszczędności jest import kapitału zza granicy. Korzystanie z zasobów kapitałowych innych krajów jest szansą na przyspieszenie gospodarcze i zmniejszenie wykluczenia finansowego. Zadłużając się za granicą dane państwo musi jednak w przyszłości wygenerować nadwyżki eksportu nad importem, aby móc zwrócić pożyczone oszczędności. W przeciwnym razie grozi mu niewypłacalność, która zazwyczaj prowadzi do perturbacji w realnej gospodarce i sektorze finansowym. Naturalną granicę zwiększania podaży oszczędności poprzez import kapitału wyznacza zatem zdolność gospodarek do wygenerowania nadwyżek eksportowych w przyszłości. 21 Nierzadko można się spotkać z opinią, że dostępność kapitału można trwale zwiększyć dzięki obniżaniu stóp procentowych przez banki centralne. Pogląd ten jest bardzo często wynikiem błędnych rozważań z zakresu teorii ekonomicznej, jak i nieścisłości pojęciowych. Kapitał, mimo, że w gospodarkach pieniężnych przekazywany w formie środka wymiany pieniądza tworzą zawsze dobra wytworzone i nieskonsumowane we wcześniejszych okresach. Wszystkie inwestycje lub akty konsumpcji na kredyt, są możliwe tylko i wyłącznie dzięki realnym oszczędnościom. Pieniądz, który powinien mieć pokrycie w wytworzonych towarach, jest jedynie technicznym środkiem ułatwiającym transfer kapitału w formie realnych dóbr ekonomicznych. 22 Liczne przykłady z najnowszej historii ekonomii świadczą o tym, że polityka niskich stóp procentowych, nie jest w stanie trwale zwiększyć dostępności kapitału. Wręcz przeciwnie, może ona prowadzić do zmniejszenia ilości dostęp- 21. Por. H.H. Lechner. ibid., rozdział siódmy 22. Por. H.H. Lechner, ibid., rozdzial szósty 16 Problematyka regulacji rynku firm pożyczkowych w Polsce

18

19 Mimo, iż kredyt gotówkowy jest relatywnie tańszy, nie jest on dostępny dla każdego. Jednostki nie mające dostępu do finansowania zewnętrznego w ramach systemu bankowego mogą je uzyskać jedynie na rynku pożyczkowym. 2.3 Rola firm pożyczkowych w gospodarce Pożyczka a kredyt gotówkowy w banku W wielu krajach, gdzie obok tradycyjnego sektora bankowego funkcjonują niebankowe instytucje finansowe, w obszarze consumer finance widoczny jest podział rynku pożyczek i kredytów gotówkowych na dwa sektory. Pierwszy z nich to segment kredytów gotówkowych o relatywnie wyższej wartości i dłuższym terminie zapadalności obsługiwany przez banki. Drugi stanowi dopełnienie pierwszego i jest zazwyczaj polem aktywności firm niebankowych. nie podlegają pod nadzór finansowy, udzielają pożyczek według bardziej liberalnych zasad. To z kolei zwiększa ryzyko potencjalnych strat, co przekłada się na wyższe koszty pożyczki w relacji do kredytu. Jak zostało wspomniane w punkcie w przypadku niskokwotowych, krótkoterminowych kredytów, bądź pożyczek, relacja pomiędzy nakładami związanymi z udzieleniem pożyczki a potencjalnym przychodem z odsetek jest wyjątkowo niekorzystna. Dlatego przedsiębiorstwa pożyczkowe, aby zrekompensować wysokie koszty, żądają za swoje usługi wyższej ceny. Banki, przyjmując depozyty, mogą taniej niż firmy pożyczkowe finansować swoją działalność Firmy pożyczkowe jako instytucje ograniczające wykluczenie finansowe i uzupełniające ofertę banków Mimo, iż kredyt gotówkowy jest relatywnie tańszy, nie jest on dostępny dla każdego. Jednostki nie mające dostępu do finansowania zewnętrznego w ramach systemu bankowego Całkowity koszt pożyczki jest przeciętnie wyższy mogą je uzyskać jedynie na rynku pożyczkood ceny kredytu gotówkowego w banku (RRSO). Na przewagę cenową kredytu gotówkowego może wpływać kilka Firmy pożyczkowe koncentrując uwarunkowań: się na udzielaniu pożyczek o najniższej wartości Politykę kredytową banków może i najkrótszym terminie ograniczać instytucja nadzorująca system finansowy. Regulator może pre- zapadalności segmencie rynku często nieobsługiwanego wencyjnie ograniczać kredyty w wybranych sektorach gospodarki, bądź przez banki, ze względu na dla poszczególnych grup społecznych, wyjątkowo niekorzystną relację które uznaje za zbyt ryzykowne. Tym koszt/przychód w procesie samym portfel kredytów gotówkowych udzielanych przez instytucje ofertę sektora bankowego. intermediacji uzupełniają bankowe jest teoretycznie bardziej bezpieczny. Firmy pożyczkowe, które 18 Problematyka regulacji rynku firm pożyczkowych w Polsce

20

21

22

23 3.1.2 Wpływ sytuacji makroekonomicznej oraz rekomendacji regulatora na rynek kredytowopożyczkowy w Polsce W latach udział gospodarstw domowych finansujących swoje potrzeby w sektorze pożyczkowym obniżył się znacząco z 29,7% do 12,4%. Jednocześnie w podanym Rynek pożyczek niebankowych rozwija się w Polsce równolegle i komplementarnie wobec rynku bankowego. uchwalenie rekomendacji T, która ustala maksymalny poziom wydatków przypadających na obsługę zobowiązań kredytowych w relacji do dochodu netto klientów detalicznych na 50% - w przypadku kredytobiorców o dochodach nie przekraczających średniego poziomu w gospodarce oraz 65% - dla pozostałych kredytobiorców; 34 wzrost konkurencji ze strony instytucji niebankowych; przenoszenie do firm pożyczkowych, działających w ramach tej samej grupy kapitałowej części sprzedaży, w celu ominięcia regulacji rynkowych. okresie można było zaobserwować wzrost odsetka podmiotów korzystających z usług sektora bankowego z 78,3% do 90,6%. Po prawie dekadzie ekspansji sektora bankowego i zmniejszaniu się znaczenia firm pożyczkowych trend ten wyraźnie został zahamowany w latach Komisja Nadzoru Finansowego (KNF) wskazuje następujące czynniki wpływające na rynek kredytów konsumpcyjnych w ostatnich latach, w tym na rynek kredytów gotówkowych: 32 sytuację makroekonomiczną od wybuchu kryzysu finansowego z jednej strony banki prowadzą dużo ostrożniejszą politykę kredytową, z drugiej strony gospodarstwa domowe nie wykazują takiego zainteresowania kredytami konsumpcyjnymi; samoograniczenie się banków, które po 2010 roku zmuszone były do wysokich odpisów z tytułu kredytów konsumenckich za okres ; Por. P. Białowolski, ibid, s Por. Urząd KNF(b), Raport o sytuacji bankow w I polroczu 2012 r., Warszawa 2012, s na koniec lat udział kredytów zagrożonych Ponadto, na rozwój rynku firm pożyczkowych mogła mieć wpływ ustawa o kredycie konsumenckim z 12 maja 2011 roku, przewidująca różne standardy przy udzielaniu kredytów i pożyczek konsumpcyjnych dla banków i instytucji niebankowych. Te ostatnie nie mają obowiązku uzależnienia decyzji o udzieleniu kredytu (pożyczki) konsumentowi od oceny jego zdolności kredytowej (według terminologii użytej w ustawie od oceny ryzyka kredytowego). 35 Innym trendem, który coraz wyraźniej rysuje się na rynku kredytów gotówkowych i pożyczek jest wzrost średniej wartości kredytów gotówkowych oraz odpływ niskokwotowych pożyczek poza sektor bankowy. 36 Tym samym możemy zaobserwować pogłębiającą się tendencję, na którą zwraca uwagę dr M. Bieszki we wstępie cytowanego powyżej raportu KPF, że rynek pożyczek niebankowych rozwija się w Polsce równolegle i komplementarnie wobec rynku bankowego. 37 Do podobnych wniosków dochodzi KNF wskazując, że średnia wartość wynosił odpowiednio: 8%, 13% i 17% dane za: Urząd KNF(a), Raport o sytuacji banków w 2011 r., Warszawa 2012, s Por. rekomendacja T 35. Por. punkt niniejszego raportu 36. Por. BIK, ibid. 37. Por. A. Roter, I. Skajewska, ibid, str Problematyka regulacji rynku firm pożyczkowych w Polsce

24

25 działalności firm pożyczkowych jest art. 6 ust. 1 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, ustanawiający zasadę swobody działalności gospodarczej 44 i podlegają tym samym zasadom, co inne podmioty uczestniczące w obrocie gospodarczym Firmy pożyczkowe a działalność bankowa nych w art. 5 i 6 ust. 1 czynności bankowych. Bazując na tych dwóch podejściach zaproponowano kompromisową definicję działalności bankowej, jako działalności polegającej na wykonywaniu czynności bankowych obciążających ryzykiem środki, które zostały powierzone bankowi pod tytułem zwrotnym, zaś niezbędnym elementem działalności bankowej jest zwrotność powierzonych środków, czyli prowadzenie działalności depozytowej. 47 W literaturze przedmiotu wyróżnia się dwa odrębne podejścia do pojęcia działalności bankowej: podmiotowe i przedmiotowe. Pierwsze reglamentowania działalności depozytowej ze Z takiego podejścia wynika także konieczność ujęcie wychodzi od legalnej definicji banku zawartej w art. 2 ustawy z dnia 2 sierpnia 1997 w prawie Unii Europejskiej, które w art. 5 dyrekty- strony państwa, co znajduje potwierdzenie także r. Prawo bankowe 46 jako podmiotu działającego na podstawie zezwoleń uprawniających do z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie podejmowania wy 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe nakazuje państwom Ponieważ firmy pożyczkowe nie członkowskim wprowadzić zakaz prowadzenia działalności polegającej na prowadzą działalności bankowej, to nie podlegają licznym wymogom, przyjmowaniu od ludności depozytów które prawo bankowe i innych środków podlegających zwrotowi przez podmioty niebędące insty- nakłada na banki. tucjami kredytowymi. wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym. Natomiast drugie, szersze podejście definiuje działalność bankową przez pryzmat wykonywania wyliczow każdej z ustaw dedykowanych poszczególnym sektorom rynku finansowego (takich jak np. w odniesieniu do banków: wydawania i uchylania zezwolenia na utworzenie banku, wystąpienia z wnioskiem o odwołanie prezesa, wiceprezesa lub innego członka zarządu banku, albo zawieszenie w czynnościach członka zarządu banku, likwidacji banku) i na ich podstawie, a jak wyżej wspomniano działalności firm pożyczkowych nie jest dedykowana żadna ustawa i w związku z tym brak jest szczególnych środków prawnych, które mógłby wykorzystać KNF w odniesieniu do nich, nawet gdyby przyjąć, że firmy pożyczkowe w świetle art. 2 mogą być objęte nadzorem Komisji. 44. Zob. szerzej: S. Włodyka, Działalność gospodarcza, [w:] System prawa handlowego, t. 1, Prawo handlowe część ogólna, red. S. Włodyka, Warszawa 2009, s. 403 i n. 45. J. Jaszczuk, Zasady i warunki prowadzenia działalności gospodarczej w Rzeczypospolitej Polskiej, 46. Dz.U. z 2012 r. poz ze zm. Ponieważ firmy pożyczkowe nie prowadzą działalności bankowej, to nie podlegają licznym wymogom, które prawo bankowe nakłada na banki, a które dotyczą przede wszystkim: obowiązku uzyskania zezwolenia na utworzenie banku oraz rozpoczęcie wykonywania działalności bankowej, wymogów ostrożnościowych odnoszących się od kontroli ryzyka oraz przestrzegania limitów kredytowych i inwestycyjnych, wymogów informacyjnych, obowiązku przestrzegania tajemnicy bankowej, jak również procedur dotyczących likwidacji banku. Jak już wyżej wspomniano firmy pożyczkowe nie podlegają nadzorowi sprawowanemu przez Komisję Nadzoru Finansowego, w związku z czym nie są adresatami uchwał ani rekomendacji KNF. Ponadto, banki w przeciwień- 47. W. Srokosz, Instytucje parabankowe w Polsce, Warszawa 2011, s. 29 i n. 24 Problematyka regulacji rynku firm pożyczkowych w Polsce

26

27 przede wszystkim konsumenci, czyli osoby fizyczne dokonujące czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z ich działalnością gospodarczą lub zawodową dla firm pożyczkowych podstawowe znaczenie mają przepisy ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim. 52 Niniejsza ustawa stanowi implementację dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki. Ustawa o kredycie konsumenckim ma bardzo szerokie zastosowanie, przede wszystkim ze względu na bardzo szerokie zdefiniowanie kredytodawcy, które obejmuje każdego przedsiębiorcę, który w zakresie swojej działalności gospodarczej lub zawodowej, udziela lub daje przyrzeczenie udzielenia konsumentowi kredytu. Ponadto, definicja kredytu konsumenckiego również została skonstruowana w szeroki sposób i obejmuje swoim zakresem umowę o kredyt w wysokości nie większej niż zł albo równowartość tej kwoty w walucie innej niż waluta polska, w tym w szczególności umowę pożyczki, umowę kredytu w rozumieniu przepisów prawa bankowego oraz umowę o kredyt odnawialny. Ustawa nakłada na kredytodawcę szereg obowiązków jeszcze na etapie przedkontraktowym w zakresie m. in. wymogów dotyczących reklamy kredytu, ocena ryzyka kredytowego, obowiązków informacyjnych, umów zawieranych na odległość, zasad obliczania rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania oraz informacji o kosztach kredytu. Zgodnie z art. 7 ustawy w reklamach dotyczących kredytu konsumenckiego zawierających dane dotyczące kosztu kredytu konsumenckiego kredytodawca jest zobowiązany podać konsumentowi w sposób jednoznaczny, zrozumiały i widoczny informacje o stopie oprocentowania kredytu 52. Dz. U. Nr 126, poz wraz z wyodrębnieniem opłat uwzględnianych w całkowitym koszcie kredytu, całkowitym koszcie kredytu oraz rzeczywistej rocznej stopie oprocentowania. Ponadto, w stosownych przypadkach kredytodawca zobowiązany jest podać konsumentowi także informacje dotyczące m. in. czasu obowiązywania umowy, całkowitej kwoty do zapłaty przez konsumenta oraz wysokości rat. Powyższe informacje kredytodawca powinien oprzeć na podstawie reprezentatywnego przykładu. Bardzo istotną regulację zawiera art. 9 ustawy o kredycie konsumenckim nakazujący kredytodawcy przed zawarciem umowy o kredyt konsumencki dokonania oceny ryzyka kredytowego konsumenta (tj. oceny zdolności konsumenta do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami, w terminach określonych w umowie o kredyt konsumencki) dokonywanej przez kredytodawcę. Przepis ten, ze względu na błędne implementowanie w tym zakresie dyrektywy unijnej, poprzez identyczne zdefiniowanie oceny ryzyka kredytowego jak i zdolności kredytowej w art. 70 ust. 1 prawa bankowego (będących jednak mimo identycznej definicji - dwiema odrębnymi instytucjami prawnymi) oraz przez posługiwanie się niemal analogiczną nazwą jak analiza ryzyka kredytowego z art. 6a ust. 2 oraz art. 105a ust. 1 prawa bankowego (to ostatnie pojęcie dotyczy całego portfela kredytowego banku) wzbudza uzasadnioną krytykę. 53 Najważniejszą konsekwencją praktyczną takiej regulacji jest odmienny reżim badania zdolności kredytowej przez banki, w przypadku których przyznanie kredytu jest uzależnione od posiadania przez kredytobiorcę zdolności kredytowej (banki mają publicznoprawny obo- 53. Zob. szerzej: M. Wierzbowski, Ekspertyza prawna dotycząca przyjętej przez Sejm ustawy o z dnia 1 kwietnia 2011 r. o kredycie konsumenckim 26 Problematyka regulacji rynku firm pożyczkowych w Polsce

28

29 3.2.4 Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów Organem właściwym w sprawach ochrony konkurencji i konsumentów, a więc także w sprawie ochrony praw klientów firm pożyczkowych jest Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK), Organem właściwym w sprawach ochrony konkurencji i konsumentów, a więc także w sprawie ochrony praw klientów firm pożyczkowych jest Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK), działający na podstawie ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów. 57 W ramach swoich kompetencji Prezes UOKiK może, między innymi, przeprowadzać okresowe kontrole praktyki przedsiębiorców, a także wzorców umownych jakie stosują. W okresie od marca do listopada 2012 roku, Prezes UOKiK przeprowadził tego typu kontrolę obejmującą swoim zakresem zarówno podmioty z sektora bankowego, jak i spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe, jak również innych przedsiębiorców udzielających pożyczek. 58 Celem badania było wykrycie nieprawidłowości i wyeliminowanie z obrotu niekorzystnych dla konsumentów postanowień wzorców umownych dotyczących udzielania kredytów konsumenckich. Ponadto, Prezes UOKiK może także skierować do sądu ochrony konkurencji i konsumenta powództwo o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolony. W razie uwzględnienia 57. Dz.U. Nr 50, poz. 331 ze zm. 58. Zob. UOKiK, Raport z kontroli przedsiębiorców udzielających kredytów konsumenckich w roku 2012, Warszawa, 2012, powództwa sąd w sentencji wyroku przytacza treść postanowień wzorca umowy uznanych za niedozwolone i zakazuje ich wykorzystywania, zaś prawomocny wyrok ma skutek wobec osób trzecich od chwili wpisania uznanego za niedozwolone postanowienia wzorca umowy do rejestru klauzul niedozwolonych prowadzonego przez Prezesa UOKiK Pozyskiwanie informacji o klientach przez firmy pożyczkowe Firmy pożyczkowe mogą pozyskiwać dane w zakresie oceny ryzyka kredytowego osób ubiegających się o udzielenie pożyczki z biur informacji gospodarczych prowadzących działalność na podstawie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych. 59 Biura informacji gospodarczej są podmiotami, których przedmiotem działalności jest pośrednictwo w udostępnianiu informacji gospodarczych, polegające na przyjmowaniu informacji gospodarczych od wierzycieli, przechowywaniu i ujawnianiu tych informacji. Biura informacji gospodarczej mogą ujawniać jedynie aktualne informacje gospodarcze, w formach określonych w regulaminie, w szczególności w drodze teletransmisji. Ujawnianie informacji gospodarczych przez biuro jest odpłatne. Podmiot, który otrzymał informacje gospodarcze od biura jest obowiązany usunąć je w terminie 90 dni od dnia ich otrzymania oraz nie może ujawnić informacji dotyczących dłużnika będącego konsumentem innym osobom, jednakże terminu 90 dniowego nie stosuje się do instytucji ustawowo obowiązanych do oceny ryzyka kredytowego. Takimi 59. Dz. U. z 2010 r. Nr 81, poz. 530 ze zm. 28 Problematyka regulacji rynku firm pożyczkowych w Polsce

30

31 3.2.7 Obowiązki firm pożyczkowych związane z przeciwdziałaniem praniu pieniędzy i finansowaniem terroryzmu Firmy prowadzące działalność pożyczkową nie zostały wskazane wprost jako instytucje obowiązane w art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, 62 jednak wydaje się, że większość z działających na polskim rynku firm pożyczkowych spełniać będzie kryterium z art. 2 ust. 1 pkt b w związku z art. 4 ust. 1 pkt 7 lit. b. tj. można je zakwalifikować jako instytucje finansowe mające siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej niebędące bankiem ani instytucją kredytową, których podstawowa działalność będąca źródłem większości przychodów polega na wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie udzielania pożyczek ze środków własnych. W takim przypadku instytucje te będą podlegać obowiązkom związanym w szczególności z rejestracją transakcji, których równowartość przekracza euro (transakcje ponadprogowe), także gdy taka transakcja przeprowadzana jest za pomocą więcej niż jednej operacji, których okoliczności wskazują, że są one ze sobą powiązane i zostały podzielone na operacje o mniejszej wartości z zamiarem uniknięcia obowiązku rejestracji (transakcje powiązane), jak również transakcję, której okoliczności wskazują, że może ona mieć związek z praniem pieniędzy lub finansowaniem terroryzmu bez względu na jej wartość i charakter (transakcje podejrzane). 62. Dz.U. Nr 46, poz. 276 ze zm Obowiązki firm pożyczkowych związane z ochroną danych osobowych Firmy pożyczkowe świadcząc swoje usługi gromadzą oraz przetwarzają dane osobowe swoich klientów, w związku z czym są administratorami danych osobowych w rozumieniu ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych 63 i są zobowiązane do zgłoszenia zbioru danych osobowych swoich klientów do Generalnego Inspektora Danych Osobowych. Firmy pożyczkowe muszą zapewnić, aby dane osobowe były: przetwarzane zgodnie Oskarżenie firm działających na z prawem; zbierane dla oznaczonych, zgodnych z prawem celów i niepoddawane dalszemu przetwarzaniu rynku pożyczkowym o lichwę w świetle ekonomicznych faktów niezgodnemu z tymi celami; merytorycznie poprawne i adekwatne w należy określić jako bezpodstawne. stosunku do celów, w jakich są przetwarzane; przechowywane w postaci umożliwiającej identyfikację osób, których dotyczą, nie dłużej niż jest to niezbędne do osiągnięcia celu przetwarzania. 3.3 Firmy pożyczkowe w dyskursie publicznym Lichwa firm pożyczkowych W polskiej debacie publicznej firmy pożyczkowe zyskały złą sławę. Komentatorzy medialni wskazują na wysokie oprocentowanie pożyczek, w szczególności w porównaniu z kredytami gotówkowymi w bankach, określając działalność przedsiębiorstw pożyczkowych nierzadko jako lichwę. 64 Nie można zaprzeczyć, że niektóre firmy pożyczkowe wykorzystują niewielka transparentność rynku i żądają 63. Dz.U. Nr 101, poz. 926 ze zm. 64. Por. np.: tekst S. Stodolaka, Pożyczyć za wszelka cene, Wprost 45/2010 (1448) 30 Problematyka regulacji rynku firm pożyczkowych w Polsce

32

33 finansowego zajmuje się intensywnie problematyka regulacji równoległego system bankowego. Badania Rady Stabilności Finansowej (Financial Stability Board FSB) wykazały, że niekontrolowana upadłość podmiotów należących do sektora parabankowego może zagrozić stabilności finansowej. Wstępne szacunki FSB z 2010 roku oceniają wartość równoległego systemu bankowego na 46 bln euro, co stanowi 25-30% wartości całego systemu finansowego oraz 50% aktywów bankowych. 69 Firmy pożyczkowe, w odróżnieniu od niektórych instytucji parabankowych sensu stricto, posiadają bardzo stabilny model biznesowy. W marcu 2012 roku Komisja Europejska (KE), w związku z możliwym zagrożeniem dla długoterminowej stabilności finansowej ze strony instytucji parabankowych, wydała Zieloną Księgę dot. równoległego systemu bankowego. W dokumencie KE w następujący sposób zostały sklasyfikowane rodzaje ryzyka związane z działalnością instytucji parabankowych: 70 podmioty parabankowe finansujące swoją działalność poprzez paradepozyty ( struktury finansowania wykazującego cechy depozytowe ) narażone są na ryzyko szybkiego i zmasowanego wycofywania powiężonych im środków; wysoka dźwignia finansowa stosowana przez sektor pozabankowy może generować zagrożenie dla stabilności systemowej; sektor bankowy może obchodzić regulacje nadzoru finansowego transferując cześć operacji do instytucji parabankowych. Zdaniem KE omijanie wytycznych kapitałowych i zasad dotyczących rachunkowości - co skutkuje przenoszeniem ryzyka poza zakres nadzoru finansowego - były jedną z głównych przyczyn kryzysu w latach ; możliwość transferu skutków niekontrolowanych bankructw instytucji parabankowych na instytucje sektora bankowego, które są często silnie powiązane. Możliwe kanały transmisji to: a) bezpośrednie kredytowanie parabanków przez banki oraz b) masywna wyprzedaż aktywów przez parabanki mająca znaczny wpływ na ich ceny. Z przedstawionych powyżej rodzajów ryzyka związanego z działalnością równoległego systemu bankowego tylko dwa ostatnie mogą teoretycznie dotyczyć firm pożyczkowych w Polsce. Banki aktywne na rynku pożyczkowym poprzez spółki należące do tej samej grupy kapitałowej w pewien sposób omijają działania nadzoru finansowego. 71 Poza tym firmy pożyczkowe nie należące do tej samej grupy kapitałowej co dany bank, ale kredytujące w nim swoja działalność, upadając mogą wpłynąć na sytuację finansową tej instytucji. Czy jednak firmy działające na rynku pożyczkowym w Polsce mogą zagrażać stabilności krajowego systemu finansowego? Firmy pożyczkowe, w odróżnieniu od niektórych instytucji parabankowych sensu stricto, posiadają bardzo stabilny model biznesowy. Mimo, iż udzielają nierzadko pożyczek klientom wykluczonym z dostępu do kredytu bankowego, ich rodzaj działalności nie ma nic wspólnego z funkcjonowaniem instytucji, które stały się punktem zapalnym ostatniego kryzysu 69. Por. Komisja Europejska, Zielona Księga. Równoległy system bankowy, marzec Por. Komisja Europejska, ibid. 71. Wskazuje na to KNF, por. Urząd KNF(b), ibid, s Problematyka regulacji rynku firm pożyczkowych w Polsce

34

35 Oni oceniają, że wielkość tego rynku to jest wielkość rzędu tys. zł do tys. zł. Przypominam, tys. zł to jest rynek regulowany. To oddaje skalę porównawczą. Jeżeli państwo wezmą pod uwagę, że spośród tych dwóch tys. zł, prawie tys. zł przypada na Provident, to pozostałe firmy pożyczkowe działające w różnej formie to około tys. zł. Zaliczanie firm pożyczkowych do instytucji parabankowych, jak zostało wspomniane powyżej, nie jest zatem celowe, gdyż problematyka ich regulacji znacząco odbiega od problematyki regulacji równoległego systemu bankowego sensu stricto. Warto zwrócić także uwagę na fakt, że firmy pożyczkowe, według przyjętej w raporcie definicji, nie są przedmiotem wielu zagranicznych opracowań podejmujących tematykę regulacji sektora parabankowego. 76 Fundacja Republikańska, w celu poprawy jakości debaty publicznej na temat rynku firm pożyczkowych, postuluje wprowadzanie rozróżnienia, zarówno merytorycznego, jak i terminologicznego, problematyki związanej z regulacją firm pożyczkowych i instytucji parabankowych sensu stricto (równoległego sektora bankowego - shadow banking ). Dlatego też Fundacja Republikańska, w celu poprawy jakości debaty publicznej na temat rynku firm pożyczkowych, postuluje wprowadzanie rozróżnienia, zarówno merytorycznego, jak i terminologicznego, problematyki związanej z regulacją firm pożyczkowych i instytucji parabankowych sensu stricto (równoległego sektora bankowego - shadow banking ). 77 Więc skala problemu z punktu widzenia bezpieczeństwa systemu finansowego naszego kraju jest raczej nie za duża 74 Wartość rynku pożyczkowego, w relacji do wybranych wskaźników sektora bankowego w Polsce została przedstawiona na grafice na poprzedniej stronie Por. Zapis przebiegu posiedzenia Komisji Finansów Publicznych /nr 127/ z w mld. zł. Wartość rynku pożyczkowego za P. Białowolski, ibid; pozostałe dane za Urząd KNF(b), ibid 76. Por. np. Komisja Europejska, ibid. oraz Bernet, B., et al., Der Schweizer Parabankenbereich Bestandesaufnahme und strategische Herausforderungen, Universität St. Gallen Schweizerisches Institut für Banken und Finanzen, St. Gallen, Jaskrawym przykładem obrazującym do jakich wniosków może prowadzic terminologiczne nieuporzadkowanie w tym obszarze jest następujący cytat pochodzący z tekstu: Czy firmy pożyczkowe trafią pod nadzór KNF?, który ukazał się 22 marca 2012 roku na portalu bankowy-net. pl : Między innymi to firmy pożyczkowe i liberalne podejście do udzielania kredytów przez banki, doprowadziły do tego, że powstała wielka liczba kredytów i pożyczek kompletnie niespłacanych. To pogrążyło sektor finansowy w całej Europie. 34 Problematyka regulacji rynku firm pożyczkowych w Polsce

36

37 na specyfikę rynku pożyczkowego w Niemczech, na którym aktywne są firmy prowadzące działalność według dwóch modeli: Pośrednictwo kredytów bez informacji w BIK-u (Vermittlung von SCHUFA-freien Krediten) w tym przypadku chodzi o przedsiębiorstwa pośrednictwa kredytowego (w tym kredytów gotówkowych). Według niemieckiej wywiadowni gospodarczej SCHUFA to właśnie pośrednicy kredytowi dopuszczają się najczęściej nadużyć Warto zauważyć, że obszar pożyczek o najniższych kwotach jest wyjęty spod obowiązywania ustawy. Aktualnie średnia wartość pożyczek udzielanych w Polsce wynosi około zł. Oznacza to, że według szwajcarskich standardów, polski rynek pożyczkowy byłby w dużej mierze rynkiem nieregulowanym. i działań niezgodnych z prawem. Wynika to z faktu, że firmy te wyłącznie pośredniczą w zawarciu umowy kredytowej, a bezpośrednim kredytodawcą jest bank, który według niemieckiego prawa finansowego musi uwzględniać informacje zawarte w bazie SCHUFA. Pośrednictwo kredytów udzielanych przez niemieckie banki bez sprawdzania informacji w SCHUFA jest zatem prawnie wykluczone. 81 Instytucje oferujące tak zwany szwajcarski kredyt ( Schweizer Kredit ). Szwajcarskie kredyty, to zazwyczaj pożyczki o niskiej wartości (do euro). Często aktywne w tym segmencie rynku są, jak sama nazwa wskazuje, instytucje finansowe ze Szwajcarii. Są to banki lub firmy pożyczkowe zarejestrowane poza granicami Niemiec i, jeśli mamy do czynienia z bankami, podlegające zagranicznym regulatorom, lecz udzielające pożyczek, bądź kredytów niskokwotowych niemieckim klientom. Zagraniczne instytucje finansowe korzystają nierzadko z usług niemieckich pośredników. 82 Duże znaczenie dla tego rodzaju działalności miało orzecznictwo w sprawie firmy Fidium Finanz AG z 2009 roku, która zajmowała się udzielaniem niskokwotowych pożyczek drogą internetową. Zdaniem przedstawicieli Fidium Finanz AG, przedsiębiorstwo nie przyjmując depozytów od niemieckich podmiotów nie prowadziło typowej działalności bankowej i tym samym nie potrzebowało zgody niemieckiego regulatora rynku. Sąd niemiecki był jednak odmiennego zdania. Jak zostało wspominane powyżej, w myśl niemieckiego ustawodawstwa, również udzielanie pożyczek gotówkowych ( 1 Abs.1 S.2 Nr.2 KWG) traktowane jest jako jeden z rodzajów działalności bankowej. Dlatego też sąd uznał, że Fidium Finanz AG działała na niemieckim rynku nielegalnie Szwajcaria W Szwajcarii rynek kredytów konsumenckich oraz pożyczek regulowany jest przez ustawę o kredycie konsumenckim (Bundesgesetz über den Konsumkredit, (KKG) z 23 marca 2001 roku. Dotyczy ona wszystkich kredytów udzielanych bez zabezpieczeń oraz pożyczek mieszczących się w przedziale od 81. Por. SCHUFA Holding AG, SCHUFA-frei: Statt Kredit nur draufgezahlt, Por. Der Schweizer Kredit als Alternative 83. Por. P. J. Elixmann, ibid. 36 Problematyka regulacji rynku firm pożyczkowych w Polsce

38

39 4.1.4 Przegląd regulacji wybranych aspektów funkcjonowania rynku firm pożyczkowych w niektórych krajach europejskich Sposób regulacji niektórych zagadnień związanych z działalnością firm pożyczkowych w wybranych państwach europejskich został przedstawiony w poniższej tabeli: Ustawowe ograniczenie RRSO Licencjonowanie/ rejestracja działalności na rynku pożyczkowym Konieczność raportowania pożyczek do wywiadowni gospodarczych CZECHY nie, ale są limity wynikające z orzecznictwa sądowego NIE NIE DANIA NIE tak, przez nadzór finansowy, ale tylko w kontekście przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu nie, wyłącznie raport roczny z sumą udzielonych pożyczek do urzędu statystycznego HISZPANIA NIE NIE NIE LITWA tak, maksymalne RRSO - 200% tak, przez bank centralny, który nadzoruje rynek finansowy raporty kwartalne z danymi o aktywności firm na rynku pożyczkowym NIEMCY nie, ale są limity wynikające z orzecznictwa sądowego tak, przez nadzór finansowy NIE SŁOWACJA nie, ale są limity wynikające z orzecznictwa sądowego tak, przez bank centralny, który nadzoruje rynek finansowy raporty kwartalne z danymi dot. nowo udzielonych pożyczek oraz zmian w warunkach wcześniej przyznanych pożyczek SZWAJCARIA tak, maksymalne RRSO 15% tak, przez władze kantonu, na terenie którego prowadzą działalność TAK SZWECJA NIE tak, przez nadzór finansowy NIE WIELKA BRYTANIA NIE tak, przez Biuro Konkurencji i Konsumentów TAK 38 Problematyka regulacji rynku firm pożyczkowych w Polsce

40

41 cja T. Zdaniem niektórych ekonomistów w dokumencie wydanym przez KNF nie uwzględniono specyfiki kredytów niskokwotowych, co doprowadziło do wypchnięcia banków z tego segmentu rynku. 92 KNF w ostatnim raporcie o sytuacji banków (za I półrocze 2012 r.) zapowiedział złagodzenie wymowy rekomendacji T. 93 W trakcie 175. posiedzenia Komisji Nadzoru Finansowego w dniu 26 lutego 2013 przegłosowana została ostatecznie rekomendacja T w nowym kształcie. Z wprowadzonych zmian największe znaczenie dla rynku pożyczek Ułatwienie bankom funkcjonowania w obszarze kredytów i pożyczek o niskiej wartości jest dobrym krokiem i może przyczynić się w pewnym stopniu do wzmocnienia konkurencji na rynku, na którym działają firmy pożyczkowe. gotówkowych ma umożliwienie stosowania uproszczonych zasad badania zdolności kredytowej dla klientów dotychczas niewspółpracujących z bankiem, przy kredytach i pożyczkach o wartości nieprzekraczającej średniego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw (ok zł). 94 Ułatwienie bankom funkcjonowania w obszarze kredytów i pożyczek o niskiej wartości jest dobrym krokiem i może przyczynić się w pewnym stopniu do wzmocnienia konkurencji na rynku, na którym działają firmy pożyczkowe. Choć, jak zostało powiedziane w punkcie 3.1.2, pełna konkurencja pomiędzy firmami pożyczkowymi a bankami, ze względu na zorientowanie tych drugich na udzielanie kredytów o wyższej wartości, jest raczej mało prawdopodobna. Tezę tą potwierdza fakt, że banki coraz częściej same zakładają przedsiębiorstwa pożyczkowe lub wyrażają chęć uczestnictwa w rynku pożyczkowym poprzez instytucje funkcjonujące poza obszarem obowiązywania prawa bankowego. Negatywnie zaangażowanie się banków na rynku pożyczek poprzez firmy należące do tej samej grupy kapitałowej opiniuje KNF. Zdaniem nadzoru finansowego jest to zjawisko niekorzystne, gdyż: (...) prowadzi do przenoszenia ryzyka kredytowego w inne miejsce tej samej grupy kapitałowej, wzrostu ryzyka zgodności i reputacji, zmniejszenia przejrzystości działania, jak też wywiera negatywną presję konkurencyjną. 95 Podnoszone przez KNF argumenty odnoszą się przede wszystkim do skutków przenoszenia sprzedaży pożyczek do instytucji pozabankowych dla bezpieczeństwa systemu finansowego. Jak zostało pokazane w punkcie ryzyko systemowe związane z działalnością na rynku pożyczek jest, szczególnie w obecnej fazie rozwoju rynku, znikome. Dlatego też obawy nadzoru finansowego wydają się nieuzasadnione. Większe zaangażowanie banków poprzez pozabankowe instytucje finansowe działające w ramach jednej grupy kapitałowej mogłoby znacząco wpłynąć na zagęszczenie konkurencji na rynku pożyczkowym, przyczyniając się do silniejszej redukcji cen, nie generując jednocześnie zagrożenia dla bezpieczeństwa systemu finansowego. 92. Zob. np. Ł. Gębski, Rekomendacja T nakręca pozabankowy rynek pożyczkowy, Gazeta Prawna, 2012, 93. Por. Urząd KNF(b), ibid, s Zob. Urząd KNF (d), Komunikat ze 175. posiedzenia Komisji Nadzoru Finansowego w dniu 26 lutego 2013 r. 95. Por. Urząd KNF(a), ibid., s Problematyka regulacji rynku firm pożyczkowych w Polsce

42

43 mentów niż tam, gdzie takich ograniczeń nie ma (np. Wielka Brytania). 99 Z omawianych w punkcie 4.1 państw rozwiązanie takie stosuje Szwajcaria. Warto sobie jednak uświadomić, że realne dochody ludności w tym kraju należą do najwyższych na świecie. Poza tym szwajcarski sektor bankowy jest bardzo dobrze rozwinięty. Wykluczenie społeczeństwa z dostępu do usług finansowych oferowanych przez banki jest tam dużo mniejsze niż w Polsce. Ponadto ograniczenie RRSO w Szwajcarii nie dotyczy pożyczek do wartości 500 franków szwajcarskich. Dlatego też, Jeśli przyjąć, że firmy pożyczkowe nie stanowią zagrożenia dla stabilności systemu finansowego, co zostało omówione w punkcie 3.3.2, licencjonowanie ich działalności wydaje się być rozwiązaniem zbyt daleko idącym i otwierającym furtkę do prewencyjnego ograniczania rozwoju rynku przez odpowiedzialny organ państwowy. ograniczenie to ma dużo mniejszy wpływ na dostępność kapitału w gospodarce, niż miałoby w naszym kraju. W zdecydowanej większości państw, uwzględnionych w ewaluacji regulacji sektora pożyczkowego przeprowadzonej w punkcie 4.1, nie reguluje się górnej granicy oprocentowania kredytów i pożyczek. W raporcie KSF-u zawarta została także, obok rekomendacji ograniczenia RRSO, propozycja wprowadzenia limitu odsetek za opóźnienie w spłacie kredytów i pożyczek konsumenckich. 100 Komitet postuluje, w celu wyeliminowania odsetek nadmiernych ( lichwiarskich ), wprowadzenie zmian w kodeksie cywilnym, polegających na określeniu maksymalnej wysokości odsetek za czas opóźnienia oraz odsetek pobieranych od odsetek. Obowiązywanie górnej granicy wysokości oprocentowania za czas opóźnienia z kodeksu cywilnego miałoby, dzięki nowelizacji ustawy o kredycie konsumenckim, dotyczyć także zobowiązań wobec instytucji finansowych z tytułu kredytów i pożyczek konsumenckich. Mając na uwadze, że RRSO dla niskokwotowych i krótkoterminowych pożyczek jest relatywnie wysokie, ustawowe ograniczenie odsetek za opóźnienie w ich spłacie może zachęcać do nieuczciwych praktyk klientów firm pożyczkowych. Pożyczkobiorca mając świadomość, że odsetki karne są niższe od pierwotnego oprocentowania żądanego przez przedsiębiorstwa pożyczkowe, będzie posiadał motywację do zaciągania pożyczek na krótszy termin i zalegania z jego uregulowaniem Rozwiązanie pośrednie rejestracja lub licencjonowanie działalności pożyczkowej Rynek pożyczkowy jest mało transparentny. Znaczna cześć firm pożyczkowych jest niewielkich rozmiarów i działa wyłącznie na lokalnych rynkach. Brak ograniczenia górnej granicy rzeczywistego oprocentowania w połączeniu z niską wiedza społeczeństwa na tematy finansowe może zachęcać do nadużyć. Ustawowy limit wysokości RRSO, jak zostało 99. W. Szpringer, Społeczna odpowiedzialność banków. Między ochroną konsumenta a osłoną socjalną, System Informacji Prawnej Lex, Por. Komitet Stabilności Finansowej (b), ibid., str. 33 i n. 42 Problematyka regulacji rynku firm pożyczkowych w Polsce