PRZYGOTOWANIE DANYCH ORAZ ELEMENTÓW SKŁADOWYCH MODELU SIECI KANALIZACYJNEJ Z ZASTOSOWANIEM GIS

Transkrypt

1 PRZYGOTOWANIE DANYCH ORAZ ELEMENTÓW SKŁADOWYCH MODELU SIECI KANALIZACYJNEJ Z ZASTOSOWANIEM GIS COMPUTER MODEL OF SEWER NETWORK AND DATA PREPARING WITH GIS APPLICATION Katarzyna Wróbel, Artur śórawski *, Beata Kowalska, Henryk Sobczuk, Grzegorz Łagód Politechnika Lubelska, Wydział InŜynierii Środowiska, Ul. Nadbystrzycka 40B, Lublin, Poland *Megabit Sp. z o.o., Ul. Płowiecka 1/3, Warszawa, Poland k.wrobel@wis.pol.lublin.pl ABSTRACT Flow modeling for sanitation systems allow the assessment of retentional volume of channels as well as reserve of capacity. The existing real objects located on the sewage network and their spatial relations are used in models development. Data concerning the details of the existing object are derived from the technical documentation. Application of a network hydraulic model should collaborate with GIS and monitoring (flows, fillings and precipitation) databases. Sanitation network may be consisting of thousands elements which may be presented as a collection of respectively connected cannels, chambers and sumps. Every special object located on the network should be described by application of suitable formulas. The most difficult and work-consuming stage of a network hydraulic model creation is preparation of dataset and verification of data correctness during their input to the database. The properly configured hydraulic model of a sanitation network should enable conducting the wide-ranging analyses of an existing sanitation systems operation during the rainy and rainless season as well as conducting the variant analysis of modernization and extension, to obtain the optimization of different proposals. This paper presents the standard and special elements of a numeric model of sanitation system, descriptions of its construction based on GIS, with special attention put on relations between spatial and alphanumerical databases. The software package Mb_GIS Utility Enterprise Edition as a tool of a network hydraulic model construction was introduced. The commonly met problems and errors committed during sanitation modeling were also presented. Keywords: GIS, model of sewer network, Wstęp W ostatnich latach technologia informatyczna wkracza w coraz większą liczbę dziedzin działalności człowieka. W wielu z nich systemy komputerowego wspomagania w duŝym stopniu usprawniły pracę przedsiębiorstw wodociągowo-kanalizacyjnych. Wyspecjalizowane systemy informacji przestrzennej (GIS) znajdują szerokie zastosowanie w takich przedsiębiorstwach ułatwiając podejmowanie decyzji i wykonywanie bieŝących zadań związanych z ewidencją sieci (Kwietniewski M. 2008). Przykładem oprogramowania, które umoŝliwia kompleksowe zarządzanie majątkiem sieciowym przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjnego jest Mb_GIS Utility Enterprise Edition firmy Megabit Sp. z o. o. Oprogramowanie to umoŝliwia wspomaganie procesów eksploatacyjnych, obsługę danych pomiarowych, oraz integrację z systemami AM/FM (Automated Mapping/Facilities Management) i SCADA (Supervisory Control And Data Acquisition). Dzięki niemu moŝna przedstawić na mapie cyfrowej przebieg sieci oraz przeprowadzić integrację danych przestrzennych i opisowych obiektów sieciowych, stan pracy sieci i prowadzonych prac. Mb_GIS_Editor oparty jest na narzędziach firmy ESRI (ArcGIS, ArcIMS, ArcSDE) ( Dane przestrzenne przechowywane są w module ArcSDE który wzbogacony o funkcjonalności Mb_GIS usprawnia pracę zarówno działów technicznych, pogotowia technicznego oraz dostarcza aktualnych danych na temat sieci. Pozwala to przeprowadzać analizy symulacyjne przepływu ścieków i spływu wód opadowych. Przydatną funkcjonalnością systemu Mb_GIS jest moŝliwość wykonywania analiz ekonomiczno - przestrzennych pozwalających na porównanie

2 280 kosztów róŝnych wariantów rozbudowy sieci, oraz jej wpływu na charakterystykę hydrauliczną i niezawodnościową całego systemu. Budowa komputerowego modelu przestrzennego i hydraulicznego sieci kanalizacyjnej Tworzenie modeli przepływów w sieci kanalizacyjnej umoŝliwia oszacowanie pojemności retencyjnej kanałów i ocenę rezerw ich przepustowości (ATV - DVWK A110P). Model taki obejmuje obiekty znajdujące się w sieci oraz ich przestrzenne relacje. Najtrudniejszym i najbardziej pracochłonnym etapem tworzenia modelu sieci, jest przygotowanie odpowiedniego, kompletnego zestawu danych. Dane opisujące obiekty sieci są przeniesione z dokumentacji technicznej. Do standardowych obiektów tworzących model moŝna zaliczyć: Kanały Studzienki Komory Sieć kanalizacyjna moŝe być modelowana w tym aspekcie jako graf skierowany. Wierzchołki w tym grafie stanowią studnie i komory, a krawędzie są reprezentowane przez kanały, przelewy i pompy. KaŜdy kanał jest ograniczony przez studzienkę górną oraz studzienkę dolną, odpowiednio na początku i na jego końcu. Wybór studzienki, która zostanie przypisana do początku, a która do końca kanału uwarunkowany jest wartością rzędnej dna. Początek stanowi studzienka górna. Skierowane krawędzie grafu określają zwykły kierunek przepływu w kanale. Baza danych modelu uzupełniona jest równieŝ o rzędną terenu i rzędną pokrywy studzienki. Parametrami niezbędnymi do prawidłowego opisu kanału są: jego długość, przekrój poprzeczny oraz rzędne wpięcia kanału. KaŜda zmiana przekroju, czy zmiana spadku kanału jest oznaczana za pomocą punktu wirtualnego w miejscu zachodzącej zmiany, w przypadku gdy nie ma ona miejsca na studzience. Dla punktu wirtualnego określane są wartości rzędnej dna. Opis profili kanałów oraz komór w modelu sieci Do bazy danych wprowadzane są standardowe oraz niestandardowe profile kanałów występujące w sieci. Opisywane są one za pomocą klasy kanału oraz wymiaru kanału, podanego w stosunku B:H (szerokość wysokość) z uwzględnieniem typu kanału (jajowy, dzwonowy, gruszkowy, specjalny) (Błaszczyk W., 1965). Do kaŝdego profilu zostaje dołączone jego odwzorowanie geometryczne, umoŝliwiające wizualne przedstawienie przekroju kanału, co zilustrowano na rysunku Rys 1. Odwzorowanie kanału o przekroju dzwonu z kinetą Kolejnym obiektem w modelu są komory. KaŜda komora występująca w sieci kanalizacyjnej przedstawiona jest za pomocą punktu wirtualnego. Jest on wstawiony w środku komory i opisywany za pomocą parametrów rzędnej terenu oraz rzędnej dna. W dokumentacji technicznej wartość rzędnej dna podawana jest na wejściu do komory (tzw. czole) oraz na wylocie kanału z komory. W celu ustalenia wartości rzędnej dna komory w jej środku, przyjęto załoŝenie, Ŝe szukaną wartością będzie rzędna najniŝej połoŝonego wylotu z komory.

3 281 Opis obiektów specjalnych w modelu sieci Oprócz standardowych obiektów występujących w sieci, ze wzglądu na ich znaczenie w modelu hydraulicznym występują równieŝ obiekty specjalne (Chudzicki J., Sosnowski S.) tj.: Przelewy Wypusty/wyloty Separatory Pompownie Zlewnie cząstkowe Przelewy Przelewy umoŝliwiają zrzuty z sieci w celu jej odciąŝenia hydraulicznego przy maksymalnych przepływach, powodując skierowanie części ścieków bezpośrednio do odbiornika (tak zwane kanały ulgi) (Heinrich Z., 1999). Przelew podobnie jak kanał, łączy ze sobą dwie studzienki lub dwa punkty wirtualne. Do opisania przelewu konieczne jest podanie jego istotnych parametrów takich jak: długość progu, rzędna progu, wysokość komory, typ przelewu (boczny lub wprost), współczynnik przelewu. Górna studzienka oznacza miejsce występowania przelewu, zaś połoŝenie dolnej studzienki informuje o kierunku zrzutu. W celu uproszczenia schematu przebiegu sieci kanalizacyjnej dla potrzeb modelu komputerowego, odcinek kanału znajdujący się w komorze za przelewem do miejsca wyjścia z komory, moŝna wrysować warstwą przelew ; co przedstawiono na rysunku 2. Rys 2. Schemat przelewu dla potrzeb modelu komputerowego (kierunek przelewu zaznaczono linią przerywaną) Wyloty Jako punkt końcowy sieci kanalizacyjnej przyjmuje się obiekt typu wylot (Błaszczyk W., Stomatello H., Błaszczyk P., 1983). Zazwyczaj w takiej sytuacji dokonywane jest uproszczenie w postaci przedstawienia wylotu jako studni wypustowej z podanym rodzajem wylotu (wylot swobodny, bądź wylot do odbiornika o ustalonym poziomie). W przypadku stałego stanu wody odbiornika ścieków, wymagane jest podanie jego wysokości. Separatory Separatory uŝywane w sieci, ze względu na swoją budowę, dla potrzeb modelu mogą być opisane za pomocą obiektu powiązanego z przelewem. W celu uproszczonego przedstawienia pracy separatora rozpatruje się go jako budowlę złoŝoną z przelewu i kanału ulgi (przedstawione na rysunku 3). W takiej sytuacji ścieki standardowo płyną kanałem upustu; w przypadku, kiedy w kanale wartość napływu spowoduje przekroczenie krawędzi przelewu przez ścieki, zjawisko zostaje zamodelowane za pomocą przelewu burzowego.

4 282 K 0,915 K 0,20 K 0,30 Rys 3. Separator przedstawiony za pomocą przelewu i kanału ulgi uogólnienie dla potrzeb modelu Pompownie W obiektach pompowni, nieuwzględniane jest wnętrze technologiczne obiektu. WaŜne w modelu jest miejsce napływu ścieków do pompowni, oraz miejsce odbioru ścieków z pompowni. Pompy słuŝą do wymuszenia transportu ścieków z jednej studzienki do drugiej, nazywanej odpowiednio górną i dolną. Do studzienki górnej, z której ścieki są pompowane, dowiązuje się obiekt typu zbiornik. Pojemność zbiornika przedstawiona jest jako suma objętości w kaŝdym miejscu zmiany jego przekroju. W modelu moŝna symulować pracę róŝnych rodzajów pomp i ich zespołów. Wszystkie pompownie, sterowane ręcznie bądź automatycznie, opisywane są zgodnie z jednolitą formułą pracy pompowni. Problematyczne jest jednak opisanie pracy pompowni sterowanych ręcznie, półautomatyczne i automatycznie zgodnie z jednolitą formułą pracy pompowni. Pompownie pracujące w trybie automatycznym posiadają ustalone warianty załączania i wyłączania się pomp, stąd teŝ łatwiej moŝna stworzyć dla nich jednolitą formułę pracy. Dla pompowni pracujących trybie ręcznego lub półautomatycznego załączania pomp, naleŝy najpierw określić ogólne algorytmy pracy pompowni. Wykorzystywane są do tego celu dane zawarte w raportach dobowych ich pracy, instrukcjach obsługi, zasadach obsługi wypracowanych prze eksploatatora, dokumentacji techniczno rozruchowej pompowni. Zadanie to jest dosyć skomplikowane ze względu na fakt, iŝ pracownicy obsługi pompowni pracujących w trybie ręcznego załączania, podejmują decyzje o sterowaniu pracą pomp na podstawie wielu czynników (Dieter W. 2000). Sterowanie pompowniami deszczowymi lub ogólnospławnymi odbywa na podstawie reakcji na zjawiska atmosferyczne nie tylko z ich obszaru, ale takŝe z innych przepompowni będących w zlewni. Pod uwagę brana jest takŝe moŝliwość odbioru ścieków przez odbiornik, którym moŝe być inna pompownie lub oczyszczalnia. Informacje docierające do pompowni o obfitych opadach deszczu na obszarze, z którego ścieki są odbierane powodują, Ŝe obsługa załącza pompy w celu przygotowania pompowni na nadejście wysokiej fali napływających ścieków. W związku z tym stworzona jednolita formuła pracy pompowni w trybie ręcznym moŝe niekiedy niedokładnie przedstawiać pracę pompowni. Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, iŝ nie moŝna załoŝyć, Ŝe kaŝdego roku będą panowały identyczne bądź zbliŝone warunki atmosferyczne. Podstawowymi parametrami wymaganymi do opisu pracy kaŝdej z pomp w pompowni jest wydajność oraz wartości rzędnych opisujących napełnienie w zbiorniku, przy których następuje załączanie i wyłączenie się kaŝdej z pomp. Zlewnie cząstkowe W modelu sieci kanalizacyjnej zlewnie cząstkowe opisane są trzema podstawowymi parametrami: powierzchnią całkowitą, charakterystyką przepuszczalności powierzchni, parametrami kanału przyporządkowanego do zlewni tj. studnia górna i dolna, rzędna, przekrój. Zlewnie cząstkowe w modelu generowane są na podstawie przebiegu kanałów. Tworzą one wieloboki opisane na kanałach, a ich obszary są rozłączne. Powierzchnia przepuszczalna i nieprzepuszczalna jest przypisywana zlewniom na podstawie warstwy klas terenu z odpowiednio przyporządkowaną przepuszczalnością. Na rysunku 4 przedstawiono fragment zlewni opracowanej programie Mb_GIS_Edytor.

5 283 Rys 4. Fragment zlewni sieci kanalizacyjnej przedstawiony w programie Mb_GIS_Edytor Najczęściej spotykane problemy i popełniane błędy przy budowie GIS dla sieci kanalizacyjnej Jednym z najwaŝniejszych etapów pracy przy tworzeniu bazy GIS dla potrzeb modelowych, jest weryfikacja modelu przestrzennego. Najczęściej popełnianymi przy tym błędami, są niedokładności związane z wprowadzoną wartością rzędnych. (Tomlinson R. 2005). Powodowane jest to między innymi tym, iŝ przy tworzeniu bazy wykorzystywana jest róŝnego rodzaju dokumentacja, pochodząca z róŝnych okresów czasu, nierzadko z końca XIX w., w dodatku pisana w innym języku niŝ polski, np cyrylicą. Najczęściej popełniane błędy to: błędne bądź niedokładne przeliczenie wymiarów i rzędnych z innych jednostek tj. cal, stopa na jednostkę metr, błędne zaokrąglenie wyliczonej wartości, brak przecinka przy wprowadzonej wartości rzędnej, zamiana liczb miejscami pomiędzy sobą, nieścisłości w obszarach łączenia się dwóch róŝnych dokumentacji, a dotyczące tego samego miejsca, wprowadzenie wartości rzędnej zapisanej w dwóch róŝnych układach geodezyjnych, wprowadzenie wartości rzędnej dla róŝnych poziomów porównawczych (róŝne wartości przyjętego poziomu punktu zero ). Zdarza się, Ŝe wartości rzędnej terenowej występującej w dokumentacji róŝnią się znacznie od wartości odczytanej z podkładów rastrowych. Związane jest to z tym, iŝ prace remontowe ulic np. połoŝeniem nowych nawierzchni, przyczyniają się do zmiany rzędnej terenowej. Niestety po wykonaniu remontu nawierzchni ulicy rzadko nanosi się do dokumentacji, nowe rzędne terenowe. W takiej sytuacji, wykorzystuje się rzędną z najnowszej dokumentacji tak, aby jak najdokładniej odzwierciedlić aktualne ukształtowanie terenu. Niektóre z błędnie wprowadzonych wartości rzędnych moŝna wyeliminować wykonując odpowiednie zapytania do bazy typu GIS. Niestety, aby zweryfikować ewentualne miejsce błędnie wprowadzonej danej naleŝy ponownie przejrzeć dokumentację. Zdarza się jednak, Ŝe nie moŝna odnaleźć dokumentacji odnośnie danego odcinka kanału. W takim przypadku jedynym rozwiązaniem jest wykorzystanie informacji od długoletnich pracowników zakładu lub teŝ wykonanie pomiarów geodezyjnych w terenie. Wykorzystując funkcjonalność programu Mb_GIS_Editor istnieje moŝliwość wygenerowania profilu wybranych kanałów połączonych ze sobą i zweryfikowania poprawności

6 284 przypisanych rzędnych. Na rysunku 5 przedstawiono fragment sieci kanalizacyjnej, profil wybranych kanałów połączonych ze sobą i tworzących fragment grafu skierowanego. W przypadku kanałów z błędnie wprowadzoną rzędną dna, na przekroju w miejscu łączenia się kanałów w studzience, widoczna jest linia przedstawiająca kanał poniŝej dna studzienki (na profilu przedstawia ją punkt łączenia się linii ) Rys 5. Profil wybranych kanałów wykonany w programie Mb_GIS_Editor Weryfikacja danych dotyczących sieci odbywa się równieŝ poprzez program VOR. UŜycie programu VOR (część systemu HYSTEM- EXTRAN firmy ITWH) powoduje wygenerowanie listy błędów i ostrzeŝeń. Wszystkie generowane w taki sposób komunikaty są interpretowane przez odpowiedni moduł Mb_GIS_Editor i wyświetlane jako raport. Budowa modelu hydraulicznego sieci kanalizacyjnej Konstruowanie modelu hydraulicznego sieci składa się z dwóch etapów opracowania geometrii sieci oraz wprowadzenia danych alfanumerycznych opisujących sieć. Podstawą konstrukcji sieci są dane przestrzenne. (Longley P. A., Goodchild M. F., Maguire D. J., Rhind D. W.,2008). Algorytm tworzący model sieci kanalizacyjnej wyszukuje łączące się odcinki oraz studnie leŝące na ich końcach przy pomocy zapytań przestrzennych, czyli zapytaniami o relacje między wskazanymi obiektami. Przykładem relacji przestrzennych jest na przykład zawieranie się obiektu w innym obiekcie np. zawieranie się punktu w wieloboku symbolizującym połączenie komory kanalizacyjnej i kanału, stykanie się obiektu z innym obiektem (np. linia z linią połączenie jednego kanału z drugim kanałem). Zapytania o relacje przestrzenne uŝyte w algorytmie, działają z pewnym ustalonym przybliŝeniem d (aktualnie jest równe 0,5 metra i zostało dobrane na podstawie doświadczeń i testów empirycznych) pozawalają na przykład wyszukiwać obiekty w zadanej odległości od siebie. Odcinki uwaŝa się za połączone, jeŝeli ich wierzchołki są w odległości mniejszej niŝ d. Studnia jest dla przykładu uwaŝana za część sieci, jeŝeli leŝy w odległości mniejszej niŝ d od wierzchołka odcinka. Jak wcześniej wspomniano kaŝdy odcinek moŝe posiadać tylko jedną studnię dolną i tylko jedną studnię górną, stąd teŝ jeŝeli przy jednym wierzchołku leŝy więcej niŝ jedna studnia mamy do czynienia z niejednoznacznością traktowaną jako błąd. Z podobnych przyczyn odcinki kanalizacyjne krótsze niŝ d są niewłaściwe i mogą prowadzić do błędów zapytań przestrzennych podczas budowy geometrycznego modelu sieci.

7 285 Po utworzeniu grafu połączeń, odczytaniu wszystkich wymaganych obiektów z mapy wraz z ich relacjami przestrzennymi, system importuje dane opisowe z bazy danych Mb_GIS_Utility. Odnosi się to do wszystkich parametrów obiektu (kształt i typ kanału, jego wysokość i rzędne). Sieć ogólnospławna moŝe składać się z tysięcy obiektów połączonych studni i kanałów. Analiza struktuty sieci umoŝliwia wykrycie niektórych błędów. Wyspą nazywane są takie część sieci, której obiekty nie mają połączenia z innymi obiektami w dalszej jej części. Wykrywanie wysp pomaga ustalić prawdopodobne nieścisłości w modelu sieci głównie błędy związane z budową struktury sieci na podstawie GIS. Większość błędów i nieścisłości związanych z powstawaniem wysp polega na niedociągnięciach odcinków kanałów do studzienki lub punktu wirtualnego oraz na braku podziału odcinków w punkcie łączenia. System Mb_GIS_Edytor umoŝliwia takŝe wymuszony podział sieci kanalizacyjnej na oddzielne wyspy. Raport o wyspach w modelu pozawala na zaznaczenie i skok do kanałów przynaleŝących do danej wyspy. Rys 6. Wyświetlony raport z programu Mb_GIS_Editor przestawiający znalezione wyspy. KaŜdy kanał powinien być opisany za pomocą rodzaju przekroju kanału, szerokości i wysokości. Stąd teŝ odcinek jest uwaŝany za nieprawidłowy, jeŝeli brakuje któregoś z tych parametrów. Do szybkiej lokalizacji błędnie opisanych kanałów słuŝy dedykowany do tego raport. Wyświetla on wszystkie odcinki bez przypisanego kształtu. Odcinek musi takŝe zaczynać się i kończyć studnią (albo jej odpowiednikiem np.: komorą). JeŜeli jednak według danych GIS obiekt studni nie występuje w akceptowalnej odległości od wierzchołka, system sam generuje wirtualną studnię. Takie działanie pozawala na ukończenie konstruowania modelu sieci. Sztuczne wirtualne studzienki mają dokładnie te same właściwości w modelu, jak studzienki naniesione podczas wektoryzacji, jednak nie posiadają swojego odpowiednika ani parametrów w bazie danych. System umoŝliwia stworzenie raportu wygenerowanych wirtualnych studzienek, oraz skok do ich lokacji. Zaletą takiego rozwiązania jest moŝliwość zlokalizowania i analizy wszystkich brakujących studzienek w modelu. Podsumowanie Dobrze zbudowany model sieci powinien umoŝliwić:

8 286 przeprowadzenie wszechstronnych i wyczerpujących analiz funkcjonowania istniejącego systemu kanalizacji w okresach bezdeszczowych i opadowych, wykonanie analiz wariantów modernizacji i rozbudowy systemu, w celu optymalizacji róŝnych rozwiązań. Przeprowadzenie symulacji przepływu w utworzonym modelu sieci pozwala z kolei: wykrywać warunki sprzyjające wystąpieniu przeciąŝeń hydraulicznych i podejmować działania w celu ich uniknięcia, identyfikować miejsca zagroŝone zjawiskiem sedymentacji osadów w kanałach oraz prognozować ich wpływ na przyszłe funkcjonowanie sieci, wykorzystywać istniejące moŝliwości retencji kanałów oraz planować ich rozbudowę, zabezpieczać naraŝone obszary przed wylewem ścieków z sieci kanalizacyjnej. Tworzenie modelu komputerowego sieci jest przedsięwzięciem bardzo pracochłonnym. Najwięcej czasu zajmuje opracowanie relacji przestrzennych obiektów sieci oraz przypisanie im odpowiednich danych alfanumerycznych. Jakość utworzonego modelu hydraulicznego sieci w duŝym stopniu jest uzaleŝniona od dokładności grafu sieci oraz od wprowadzonych danych z dokumentacji technicznej wszystkich obiektów znajdujący się na sieci. Komputerowy model sieci kanalizacyjnej stanowi efektywne narzędzie wspomagające zarządzanie siecią. Przeprowadzenie wszystkich przedstawionych etapów budowy modelu sieci kanalizacyjnej typu GIS moŝliwe jest z wykorzystaniem przedstawionego w niniejszej pracy pakietu oprogramowania Mb_GIS Utility Enterprise Edition. LITERATURA ATV - DVWK A110P: Wytyczne do hydraulicznego wymiarowania i sprawdzania przepustowości kanałów i przewodów ściekowych, Deutsche Vereinigung fur Wasserwirtscheaft, Awasser und Abfall e. V., GFA, Wydawnictwo Seidel Przywecki, Warszawa 1988 BŁASZCZYK W.: Projektowanie sieci kanalizacyjnych, Wydanie III Arkady, 1965 BŁASZCZYK W., STOMATELLO H., BŁASZCZYK P.: Kanalizacja Tom 1, sieci i pompownie, Arkady, Warszawa 1983 CHUDZICKI J., SOSNOWSKI S.: Instalacje kanalizacyjne - projektowanie, wykonanie, eksploatacja. Wydawnictwo: Seidel-Przyweck, 2009 DIETER W.: Komunalne przepompownie ścieków, Wydawnictwo: Seidel-Przywecki, 2000 KWIETNIEWSKi M.: GIS w wodociągach i kanalizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008 HEINRICH Z.: Kanalizacja, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Wydanie I, 1999 LONGLEY P. A., GOODCHILD M. F., MAGUIRE D. J., RHIND D. W.: GIS. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN 2008 TOMLINSON R.: Thinking About GIS, Revised and Updated Edition, ESRI Press, tility.pdf