HISTORIA FILOZOFII ANTYCZNEJ I ŚREDNIOWIECZNEJ

Transkrypt

1 M. BOGACZYK-VORMAYR HISTORIA FILOZOFII ANTYCZNEJ I ŚREDNIOWIECZNEJ Ciąg dalszy: Wykłady 9-11

2 SYSTEMY WIEKÓW XI-XIII: DOWODY NA ISTNIENIE BOGA Anzelm, Albert, Tomasz, Duns Szkot

3 Rozum i wiara Augustyn: Ratio fide illustrata Rozum oświecony wiarą; Intellige ut credas, crede ut intellige Wiedz, abyś wierzył, wierz, abyś wiedział. Anzelm z Canterbury: Fides quaerens intellectum Wiara poszukująca zrozumienia Tomasz z Akwinu: Gratia non tollit naturam, sed perficit Łaska nie niszczy natury, lecz ją udoskonala

4 Anzelm z Canterbury Monologion Proslogion Dowody aposterioryczne Pojęcie Boga Dobra doświadczane zmysłami, rozpoznawane rozumem Istnienie tego, co najdoskonalsze w umyśle, zatem i w rzeczywistości Istnieć musi przyczyna Jedność i jedyność tego, co pierwsze Konieczność doskonałego bytu

5 Proslogion umysł kontemplujący to umysł rozstrzygający i poznający Nuże więc, słaby człeczyno, oderwij się nieco od swych zajęć, schroń się na chwilę przed naporem twych burzliwych myśli. Odrzuć teraz przytłaczające cię niepokoje i odłóż na później wyczerpujące cię troski. Zajmij się nieco Bogiem i spocznij w nim na chwilę. Wejdź do izdebki twego umysłu, wyrzuć z niej wszystko oprócz Boga i tego, co cię wspomaga w poszukiwaniu go, i zamknąwszy drzwi, szukaj go. Proslogion, tłum. T. Włodarczyk, PWN 1992, s

6 Albert Wielki: poznanie przez wiarę i przez rozum Metafizyka Antropologia Nauka o pierwszej przyczynie (Arystoteles) Metafizyka światła (Neoplatonizm) Emanacyjność stworzenia, hierarchiczna struktura bytów (Bóg pierwszy ruch pierwsze niebo prasubstancja) Bóg jako prima causa i substantia intellectuallis Człowiek jako istota poznająca Boga (poznanie wobec dowodzenia) Platonizm: niepodzielność, nieśmiertelność duszy Arystotelizm: anima rationalis; anima est primus actus corporis; intellectus agens

7 Metafizyka Tomasza z Akwinu 1. Autonomia rozumu wobec racjonalności stworzenia 2. Koncepcja analogii bytu; analogia entis 3. Określenia bytu: ens, unum, aliquid, verum, bonum 4. Byt jako ens mobile (potencja, aktowość) 5. Essentia i existentia 6. Teoria poznania: adaequatio rei et intellectus; triada: verum-ens-bonum

8 Tomasz: Deus est ipsum esse subsistens Pierwsza droga: Ex motu Piąta droga: Ex gubernatione rerum Druga droga: Ex ratione causae efficientis Czwarta droga: Ex gradibus perfectionis Trzecia droga: Ex possibili et necessario

9 Antropologia Tomasza 1. Cielesno-duchowa jedność bytu ludzkiego 2. Anima intellectiva, intellectuns agens, lumen mentis 3. Vis appetitiva jako rozum praktyczny 4. Lumen mentis lumen naturalis (poznanie aprioryczne rozumu praktycznego) 5. Lex naturalis 6. Ratio practica zdolność osądu (np. moralnego) 7. Szczęście beatitudo/bonum/bonum universale

10 Antropologia Tomasza według wykładu S. Swieżawskiego Człowiek holos: Człowiek jest jednością jako byt najdoskonalszy w świecie dostrzegalnym. Człowiek substantia: (...) doskonałą jedność (...) zapewnia człowiekowi jedyna forma substancjalna, jedyna zasada kształtująca, konstytuująca, jaką jest dusza ludzka. Człowiek materia: Dusza tworzy swoje mieszkanie, tka swoje ciało. Połączenie duszy z ciałem, czyli formy substancjalnej z materią jest właśnie konstytuowaniem, tworzeniem tego konkretnego człowieka. Człowiek individuum/persona: Osobą jest każdy człowiek dzięki czynnikowi duchowemu, który w nim jest, a więc dzięki duszy rozumnej, obdarzonej życiem umysłowym, poznaniem i chceniem duchowym. S. Swieżawski, Święty Tomasz odczytany na nowo, Poznań 1995, s

11 Antropologia Bonawentury 1. Dualizm augustiański: ciało i dusza, złożenie z materii i formy 2. Materia stworzona przez Boga ma swe substancjalne spełnienie w formie 3. Cielesność i duchowość człowieka; unibilitas zdolność duszy do więzi z ciałem 4. Dusza jest formą substantialis wobec ciała ludzkiego 5. Dusza jako zasada doskonałości (perfectio) 6. Anima rationalis

12 Marginalia: Nowożytne dowody na istnienie Boga 1. G.W. Leibniz dowód z przygodności i konieczności (nawiązanie do Tomasza) 2. R. Descartes dowód z pojęcia Boga (nawiązanie do Anzelma) 3. B. Pascal dowód eudajmonistyczny 4. I. Kant postulat rozumu praktycznego

13 Varia: Kosmologia wg Michała Hellera ( Filozofia i wszechświat )

14 ZŁOTE WIEKI UNIWERSYTETÓW

15 Jesteśmy karłami, którzy wspięli się na ramiona olbrzymów. W ten sposób widzimy więcej i dalej niż oni, ale nie dlatego, ażeby wzrok nasz był bystrzejszy lub wzrost słuszniejszy, ale dlatego, iż to oni dźwigają nas w górę i podnoszą o całą swoją gigantyczną wysokość. Bernard z Chartres

16 Zjawiska charakteryzujące wiek XIII 1. Schyłek epoki katedr początkiem epoki miast wzrost demograficzny, instytucje zawodu 2. Wielonarodowość i wielokulturowość miast 3. Wyprawy krzyżowe i inkwizycja 4. Kontakty handlowe ze Wschodem; wzrost wiedzy o kontynencie azjatyckim 5. Dojrzała faza inteligencji wykształconej wiek wcześniej; metoda scholastyczna (autorytet, gramatyka-logika, dialektyka) 6. Uniwerystety korporacyjność, niezależność od miasta i kościoła przy popraciu papiestwa, życie studenckie (np. strajk roku 1229; bractwa studenckie ) 7. Poezja trubadurów, muzyka i taniec 8. Złoty wiek książki zmiana czcionek, druku, produkcji książki, zawód księgarza

17 Wielkie szkoły filozoficzne CHARTRES Bernard z Chartres Wilhelm z Conches Gilbert z la Porrée Teodoryk z Chartres Jan z Salisbury PARYŻ Wilhelm z Owernii Aleksander z Hales Jan z La Rochelle Bonawentura Henryk z Gandawy OXFORD Robert Grossetese Adam Pulchrae Mulieris Roger Bacon

18 Teodoryk: boskość jest formą istnienia dla poszczególnych rzeczy Umysł boży jest podstawą trwałości gatunków: Natura zawsze jest jedna, osoby różne, jak w nich a są one z pewnością zmienne człowieczeństwo jest bez wątpienia jedno, a różne osoby przysługują człowieczeństwu, na przykład Platon, Sokrates, Cyceron. Cyt. za: S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa 2000, s

19 Wilhelm z Conches: kosmologia, fizyka, atomizm My zaś twierdzimy, że z tych elementów, które wymienia Epikur, powstają wszystkie ciała niższe, ale twierdzimy, że elementy te zostały przez Boga stworzone z niczego, bez wcześniej istniejącej materii. (...) Elementy te proste i małe drobiny, z których składają się owe cztery, które widzimy. Tych elementów nigdy nie widać, a poznajemy je tylko dzięki zasadzie podzielności. Tamże, s

20 Jan z Salisbury: Sceptycyzm akademicki O rzeczach koniecznych sąd jest zazwyczaj nie tylko niepewny, ale i lekkomyślny. Zasady dowodzenia chwieją się często w rozważaniach o przyrodzie (to znaczy o zmiennych ciałach), ale w kwestiach matematycznych stoją mocno

21 Ideał szkoły w Chartres Bernard z Chartres i jego uczniowie starają się wielce, by złagodzić spór między Arystotelesem a Platonem, lecz spóźnili się oni i trudzą się na próżno, by pogodzić martwych, którzy za życia się ze sobą nie zgadzali. Jan Saresberiensis, Metalogicon II, 20, cyt. za: S. Swieżawski, tamże, s

22 Wilhelm z Owernii: odwieczne prawdy i Bóg Bycie, które orzekamy przez owo est, jest tym, dzięki któremu każda rzecz jest, to, powiadam, esse, które orzeka się przypadłościowo lub przez uczestnictwo w każdej innej rzeczy, jedynie o Stwórcy orzeka się istotowo, czyli wedle istoty albo substancji. De universo II, 2,8, tamże, s

23 Bonawentury definicje mądrości 1. Philosophia wiedza o sprawach boskich i ludzkich 2. Cognito wiedza o tym, co wieczne 3. Pietas poznanie Boga w wierze 4. Extasis kontemplowanie tego, co boskie Filozofia jest drogą do innych nauk, lecz ten, kto chciałby się tu zatrzymać, wpadnie w ciemność

24 Roger Bacon: reforma czy tradycjonalizm? Cztery przyczyny ludzkiej niewiedzy: 1. Niezachwiana wiara w autorytet 2. Przyzwyczajenie 3. Przesąd 4. Kłamstwo - ukrywanie niewiedzy

25 Bacon jako filozof moralności: moralis sive civilis scientia Ethica teologiczna apologetyczna społeczna osobowa (cnót)

26 Robert: Bóg jako forma świata Bóg jest samoistnie, ponieważ z boskości wynika Bóg, a boskość jest Bogiem. Bóg jest więc najdoskonalszą doskonałością, najbardziej pełną pełnią, ponad wszystko kształtną formą, najpiękniejszym pięknem (...) On sam tkwi w swej najprostszej mierze, która jest zasadą wszystkich miar. De ordine creandi, cyt. za. S. Swieżawski, s

27 Robert: metafizyka światła Pierwsza forma cielesna, którą niektórzy nazywają cielesnością jest w moim przekonaniu światłem. (...) Z powyższego jest oczywiste, że poruszenie cielesne to pomnażająca się moc światła

28 Ćwiczenia uniwersyteckie 1. Lectio analiza gramatyczna (littera), logiczna (sensus), filozoficzna (sententia) 2. Quaestio i determinatio 3. Disputatio (np. quodlibet) Por. np. : J. Le Goff, Inteligencja w wiekach średnich, Warszawa 1997, s ; W. Seńko, Jak rozumieć filozofię średniowieczną, s

29 Scholastyka Właściwe scholastyce procedury intelektualne charakteryzuje wszechobecność logiki i wszechobecność abstrakcji. Eksperyment, obserwacja, indukcja procedury właściwe myśleniu naukowemu współczesnemu i stosowane również w zakresie dość szerokim przez uczonych starożytnych grają tu rolę równie podrzędną. Człowiek interesuje scholastyków przede wszystkim jako odmiana bytu, bo też, ogólniej rzecz biorąc, byt interesuje ich przede wszystkim, a dopiero wtórnie działanie. Wszechobecność abstrakcji i operacji logicznych oraz preferencja dla ontologii nadają scholasytcznemu scjentyzmowi charakter par excellence filozoficzny, przynajmniej wedle tego rozumienia filozofii, do jakiego przyzwyczaiła nas ona sama i które zawdzięcza przede wszystkim Arystotelesowi. J. Domański, Scholastyka i początki humanizmu..., Warszawa 2011, s. 24.

30 Dialectica scientia Dialektyka to operacja na pojęciach, ich ananliza przez dystynkcje, w których pomaga etymologizowanie, i ich łącznie przez sylogizm. Choć za domenę intelektu (intellectus) uważano niekiedy przede wszystkim intuicję, a dyskursywne rozumowanie przyznawano władzy czy funkcji umysłowej innego rodzaju, dla której zarezerwowana jest nazwa ratio, technika intelligere była efektywnie tożsama z techniką rationari, podobnie jak zacierała się różnica między kontemplacją a spekulacją. Doświadczenie zmysłowe, acz wedle arystotelików niezbędne do tego, aby zaistniało jakiekolwiek poznanie, jest tylko pierwszym stopniem, który trzeba przekroczyć, aby przez abstrakcję uchwycić to, co ogólne i co stanowi wyłączny przedmiot naukowej wiedzy (scientia). Tamże, s

31 Spór o średniowiecze Ciemne średniowiecze Rozwarstwienie społeczeństwa feudalnego Niepiśmienność i łacina Przyrodoznawstwo versus teologia Polityczność kościoła (Inkwizycja) Wieki inteligencji Uniwersytety, korporacyjność Życie mieszczańskie handel, transport, kultura Rozwój sztuk wyzwolonych Biografie versus autorytety

32 Miłosna poezja prowansalska Peire Vidal: Idę do niej... Idę do niej z radością Przez wiatr, deszcz i deszcz ze śniegiem, Wilczyca powiada, że do niej należę, I, na Boga, nie myli się, Należę do niej Bardziej niż do kogokolwiek, nawet do samego siebie

33 Walka z trubadurami, ideał poezji przeciw zepsuciu Jeśli nie wierzysz, zwróć oczy na płomienie, w których palą się twoi towarzysze. Odpowiedz więc jednym lub dwoma słowami Albo spłoniesz w tym ogniu, albo połączysz się z nami. Cyt. za: Z. Herbert, Barbarzyńca w ogrodzie, Warszawa 2004, s

34 Marginalia Z. Herbert, O albigensach, inkwizytorach i trubadurach, w: tenże, Barbarzyńca w ogrodzie, Warszawa 2004, s U. Eco, Imię Róży, Warszawa 1987 (i późniejsze) 3. T. Parnicki, Tylko Beatrycze, Warszawa

35 SPÓR O UNIWERSALIA Abelard, Tomasz, Ockham

36 Spór o uniwersalia centralne zagadnienie filozofii średniowiecznej Spór o uniwersalia przewija się przez całe dzieje myśli średniowiecznej linią tak wyraźną, że niektórzy historycy byli skłonni sądzić ongiś, że wszystkie problemy filozoficzne dyskutowane w tej epoce do niego właśnie się sprowadzają. Zawiłość dystynkcji i nużące subtelności tego sporu sprawiły, że zaliczano go często do problemów czysto pozornych. Wreszcie odkrycie bogactwa średniowiecza i różnorodność jego myśli usunęły temat uniwersaliów w cień wielkich zagadnień metafizycznych dojrzałej scholastyki. Trzeba mu zatem przywrócić jego właściwą rangę. (...)

37 Spór o uniwersalia centralne zagadnienie filozofii średniowiecznej... Istota problemu zawarta była w pytaniach, które stawiali sobie myśliciele średniowieczni: Dlaczego świat, składający się z widzialnych, jednostkowych rzeczy, ujmowany jest w naszym poznaniu w ogólnych kategoriach rodzajów i gatunków? Czy ta ogólność jest tylko naszym sposobem myślenia o rzeczywistości, czy istnieje ona również i w rzeczach, dla których stanowi wzorzec i właściwe odniesienie? W. Seńko, Jak rozumieć filozofię średniowieczną, Kęty 2001, s

38 Arbor Porphyriana (Porfiriusz Boecjusz Piotr Hiszpan) Substantia Corporea Incorporea Corpus Animatum Inanimatum Corpus animatum Sensibile Insensibile Animal Rationale Irrationale Animal rationale Mortale Immortale Homo Plato Vergilius

39 Abelard: powszechnik jako vocabulum, jako sermo Powszechnik jest słowem, które można z jego natury pojedynczo orzekać o wielu, jak to słowo człowiek, które można łączyć z poszczególnymi nazwami ludzi zgodnie z naturą rzeczy będących podłożem dla nazw, które się o nich orzeka. Możemy także nazywać stanem człowieka owe rzeczy przypisane naturze człowieka, których wspólne podobieństwo pojmuje ten, kto używa danego słowa. Dielectica, cyt. za: S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, s

40 Proces abstrahowania: zmysł/przedmiot intelekt/obraz/pojęcie Ludzie, którzy poznają jedynie zmysłowo, ledwo albo nigdy nie osiągną takiego prostego poznania, a zewnętrzna zmysłowość przypadłości stanie na przeszkodzie w czystym pojmowaniu natur rzeczy Tamże, s Podobnie postępują niektórzy doktorowie w naszych czasach: ponieważ nie mogą zdobyć biegłości w dialektycznych argumentach, przeklinają tak bardzo samą dialektykę, że wszystkie jej twierdzenia i prawidła uważają za sofizmaty, i sądzą, że są to raczej oszustwa słowne niż argumenty. Czego nie rozumieją, od razu nazywają głupotą, a czego nie mogą pojąć uważają za obłęd. Epistula XX, tamże, s. 481.

41 Tomasz: trzy typy powszechników Ante rem: wszystkie pojęcia ogólne istnieją jako wzory w umyśle Boga (por. idee) In re: powszechniki istnieją jako istoty konkretnych rzeczy, zawarte w ich substancji jednostkowej (universale directum) (por. Bóg) Post rem: uniwersalia pojawiają się jako rezultat abstrakcji, wytwór umysłu (universale reflexivum) (por. człowiek)

42 Tomasz: intelekt możnościowy/wyobrażenia intelekt czynny/kontemplacja Platon wierzył, że forma przedmiotu poznanego z konieczności jest w poznającym w taki sposób, w jakim jest w poznanym przedmiocie. I dlatego to utrzymywał, że rzeczy poznane umysłowo powinny by same z siebie bytować w ten sam sposób, to znaczy niematerialnie i nieruchomo. Tamże, s. 682 Poznanie Boga, które może być przyjęte od umysłu ludzkiego, nie wykracza ponad ten rodzaj poznania, które pochodzi z przedmiotów poznania zmysłowego, ponieważ i umysł o sobie samym poznaje, czym jest, za pośrednictwem tego, że poznaje natury rzeczy poznawalnych zmysłowo. Tamże, s

43 Ockham: omne reale est singulare Żaden powszechnik nie istnieje realnie poza duszą jako substancja indywidualna ani dzięki ich substancji lub istocie. Nie ma żadnej rzeczy realnie odrębnej od jednostek czy immanentnej im, która byłaby immanentna, powszechna i wspólna jednostkom. Powszechniki więc mają tylko i wyłącznie konstrukcję mentalną, są to jedynie konstrukty umysłowe tamże, s. 803.

44 Novacula Occami et Nominalium Nie należy mnożyć bytów ponad potrzebę (Entia non sunt multiplicanda praeter necessitatem)