NUMER SPECJALNY KOMPETENCJE W MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTWACH. PROBLEM WYKLUCZENIA CYFROWEGO

Transkrypt

1 Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, totograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Wydawcy. Nr indeksu PL Nr ISSN indeksu PL ISSN MIESIĘCZNIK POŚWIĘCONY PRACY I SPRAWOM SOCJALNYM. UKAZUJE SIĘ OD 1974 ROKU NUMER SPECJALNY KOMPETENCJE W MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTWACH. PROBLEM WYKLUCZENIA CYFROWEGO WARSZAWA 2008 Inicjatywa wspólnotowa EQUAL Partnerstwo na rzecz rozwoju kompetencji informatycznych w Polsce

2 SPIS TREŚCI KOMPETENCJE PRACOWNIKÓW MŚP A WYKLUCZENIE CYFROWE. PROJEKT ITQUAL Elżbieta Kryńska, Łukasz Arendt... 1 DEFICYT KWALIFIKACJI ZASOBÓW SIŁY ROBOCZEJ JAKO PRZYCZYNA WYKLUCZENIA CYFROWEGO Łukasz Arendt... 5 POTRZEBA PODNOSZENIA KWALIFIKACJI W POLSKICH MŚP W ŚWIETLE BADAŃ EMPIRYCZNYCH Iwona Poliwczak ZARZĄDZANIE ZASOBAMI LUDZKIMI W MŚP W KONTEKŚCIE GLOBALNYCH PRZEOBRAŻEŃ Małgorzata Matusiak POLITYKA SZKOLENIOWA W MŚP W ŚWIETLE BADAŃ EMPIRYCZNYCH Jolanta Lisek- -Michalska, Paweł Daniłowicz KOMPETENCJE INFORMATYCZNE PRACODAWCÓW I ICH PRACOWNIKÓW. PRÓBA DIAGNOZY Maria Szymczak, Paweł Daniłowicz CONTENTS SME s EMPLOYEES COMPETENCIES AND DIGITAL DIVIDE. THE ITQUAL PROJECT Elżbieta Kryńska, Łukasz Arendt... 1 HUMAN RESOURCES SKILLS DEFICITS AS THE REASON FOR DIGITAL DIVIDE Łukasz Arendt 5 THE NEED TO IMPROVE COMPETENCIES IN POLISH SMEs RESULTS OF RESEARCH STUDY Iwona Poliwczak HUMAN RESOURCE MANAGMENT IN SMEs IN THE CONTEXT OF GLOBAL CHANGES Małgorzata Matusiak TRAINING POLICY IN SMEs - RESULTS OF THE RESEARCH STUDY Jolanta Lisek-Michalska, Paweł Daniłowicz DIAGNOSIS OF ICT COMPETENCIES OF EMPLOYERS AND THEIR EMPLOYEES Maria Szymczak, Paweł Daniłowicz... 37

3 KOMPETENCJE PRACOWNIKÓW MŚP A WYKLUCZENIE CYFROWE PROJEKT ITQUAL Elżbieta Kryńska Łukasz Arendt Instytut Pracy i Spraw Socjalnych WSTĘP Polska, stając się 1 maja 2004 r. członkiem Unii Europejskiej, została objęta wspólnotową polityką spójności i uzyskała możliwość skorzystania z instrumentów tej polityki, której nadrzędnym celem jest niwelowanie różnic społeczno-gospodarczych występujących między poszczególnymi regionami Unii Europejskiej. W latach głównymi finansowymi instrumentami tej polityki były fundusze strukturalne. Komisja Europejska, dostrzegając istotne dla UE problemy horyzontalne, może inicjować również specjalne programy, których celem jest przeciwdziałanie tym problemom. Takimi właśnie programami są Inicjatywy Wspólnotowe, będące odrębnym instrumentem finansowania polityki regionalnej. W perspektywie finansowej na lata Unia Europejska realizowała cztery Inicjatywy: LEADER + finansowana przez Sekcję Orientacji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej; wspierała współpracę regionalną i międzynarodową w zakresie wdrażania nowoczesnych strategii rozwoju terenów wiejskich; URBAN II finansowana z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego; jej celem była realizacja projektów dotyczących rewitalizacji społeczno-gospodarczej miast UE, zamieszkanych przez przynajmniej 100 tys. mieszkańców; INTERREG III finansowana z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, mająca za zadanie wspieranie współpracy między regionami na wewnętrznych i zewnętrznych granicach Unii Europejskiej w ramach trzech komponentów: A współpraca przygraniczna, B współpraca transnarodowa, C współpraca międzyregionalna; EQUAL finansowana z Europejskiego Funduszu Społecznego, wspierająca działania skupiające się na zwalczaniu wszelkich przejawów dyskryminacji i nierówności na rynku pracy oraz integracji społecznej i zawodowej imigrantów. Polska została objęta wsparciem w ramach dwóch inicjatyw INTERREG i EQUAL. INICJATYWA WSPÓLNOTOWA EQUAL Polityka Społeczna 2008 Na szczeblu Unii Europejskiej realizacja Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL rozpoczęła się w 2001 r. Polska zdołała wziąć udział jedynie w drugiej rundzie, która rozpoczęła się w 2004 r. we wszystkich 25 krajach ówczesnej UE. Polska na realizację IW EQUAL w latach uzyskała 133,99 mln euro, które pochodziły z Europejskiego Funduszu Społecznego oraz 44,64 mln euro z budżetu krajowego. IW EQUAL stanowi część strategii Unii Europejskiej na rzecz stworzenia większej liczby lepszych miejsc pracy i zapewnienia szerokiego do nich dostępu. Jej nadrzędnym celem jest inicjowanie zmian w sposobie udzielania pomocy grupom dyskryminowanym na rynku pracy. W związku z tym inicjatywa ta wspiera tworzenie i testowanie w drodze współpracy międzynarodowej nowych sposobów zwalczania wszystkich form dyskryminacji i nierówności na rynku pracy, które mogą mieć miejsce ze względu na płeć, pochodzenie rasowe, etniczne, wyznanie, przekonania, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną, wśród osób aktywnych zawodowo (zatrudnionych oraz poszukujących pracy). IW EQUAL stwarza możliwości identyfikacji i przewidywania zmian na rynku pracy, jak też wyposaża w nowe narzędzia monitorowania, zapobiegania i rozwiązywania wykrytych problemów. Funkcjonowanie IW EQUAL opiera się na sześciu zasadach: 1) podejście tematyczne (Thematic approach), 2) partnerstwo na rzecz rozwoju (Development partnership), 3) zaangażowanie grup dyskryminowanych (Empowerment), 4) współpraca ponadnarodowa (Transnational co-operation), 5) innowacyjność (Innovativeness), 6) adaptacja rezultatów do głównego nurtu polityki (Mainstreaming). PARTNERSTWO NA RZECZ ROZWOJU Zgodnie z zasadą drugą, działania podejmowanie w ramach IW EQUAL mogą być realizowane jedynie przez instytucje, które zdecydują się połączyć swój potencjał, aby osiągnąć określone cele i w tym celu stworzą Partnerstwo na Rzecz Rozwoju. Zawiązane Partnerstwo musi określić, w jakim zakresie tematycznym będzie realizowało projekt, co jest zgodne z zasadą pierwszą podejściem tematycznym. Celem podejścia tematycznego jest poszukiwanie nowych sposobów rozwiązywania problemów wspólnych dla różnych rodzajów dyskryminacji i nierówności, zamiast skupiania się na poszczególnych grupach społecznych. W ramach IW EQUAL określono dziewięć tematów priorytetowych, jednak w Polsce zakres Inicjatywy został ograniczony do następujących pięciu tematów: Temat A: Ułatwianie wchodzenia i powrotu na rynek pracy osobom mającym trudności z integracją lub reintegracją na rynku pracy, celem promowania rynku pracy otwartego dla wszystkich w tym temacie dąży się do wypracowania mechanizmów wyrównywania szans zatrudnienia grup społecznych, doświadczających nierówności ze względu na brak kwalifikacji i niski poziom wykształcenia, oraz zapewnienie ich udziału w rozwoju społeczeństwa informacyjnego; Temat D: Wzmocnienie krajowej gospodarki społecznej (trzeciego sektora), a w szczególności usług na rzecz społeczności lokalnych oraz poprawa jakości miejsc pracy w tym temacie wspiera się tworzenie polskiego modelu gospodarki społecznej, a szczególną uwagę przywiązuje się do wypracowania metod zaangażowania społeczności lokalnych na rzecz wykorzystania instrumentów gospodarki społecznej w aktywizacji zawodowej grup zagrożonych wykluczeniem z rynku pracy oraz na rzecz rewitalizacji lokalnych rynków pracy; Temat F: Wspieranie zdolności przystosowawczych przedsiębiorstw i pracowników do zmian strukturalnych w gospodarce oraz wykorzystania technologii informacyjnych i innych nowych technologii działania w tym temacie mają na celu ułatwianie i wspomaganie wprowadzania nowych technologii i innowacyjnych rozwiązań informacyjno-komunikacyjnych, które mają podnieść konkurencyjność przedsiębiorstw oraz pobudzać świadomość pracodawców o konieczności dokształcania kadry zarządzającej i pracowników, zwłaszcza osób starszych wiekiem i kobiet; Temat G: Godzenie życia rodzinnego i zawodowego oraz ponowna integracja kobiet i mężczyzn, którzy opuścili rynek pracy, poprzez wdrażanie bardziej elastycznych i efektywnych form organizacji pracy oraz działań towarzyszących w ramach tego tematu podejmowane są próby wypracowania modelowych rozwiązań sprzyjających godzeniu życia zawodowego i rodzinnego (work-life balance) poprzez rozwój instytucji opieki nad dziećmi i osobami 1

4 zależnymi, ułatwienie podnoszenia kwalifikacji, promocję elastycznych form zatrudnienia i organizacji pracy; Temat I: Pomoc w społecznej i zawodowej integracji osób ubiegających się o status uchodźcy działania realizowane w tym temacie mają na celu poprawę funkcjonowania systemu opieki instytucjonalnej nad osobami ubiegającymi się o status uchodźcy, jak również rozwój analiz i badań pozwalających na diagnozowanie i prognozowanie przepływu uchodźców oraz edukację społeczną w zakresie współistnienia kultur. Aby wypracować nowatorskie rozwiązania sprzyjające ograniczaniu dyskryminacji w ramach tych pięciu tematów, niezbędne jest włączenie do działań Partnerstw przedstawicieli grup dyskryminowanych, spełniając tym samym trzecią z zasad IW EQUAL. Skoro to dla osób dyskryminowanych Partnerstwa wypracowują modelowe rozwiązania, jedynie bliska współpraca na każdym etapie projektu pozwala na prawidłową diagnozę potrzeb tych grup oraz przetestowanie, a następnie wybór najlepszych innowacyjnych rozwiązań, które kompleksowo rozwiążą istniejące problemy. Realizacja zasady empowerment ma na celu podniesienie rzeczywistej zdolności grup dyskryminowanych do wpływania na działania Partnerstwa i zwiększenia w ten sposób skuteczności tych działań. Partnerstwa na Rzecz Rozwoju zobowiązane są również, zgodnie z czwartą zasadą, do nawiązania współpracy z Partnerstwami realizującymi podobne projekty w ramach tego samego tematu. Ta wymiana doświadczeń międzynarodowych i wspólnie wypracowane produkty powodują, że możliwe jest osiągnięcie efektu synergii w skali międzynarodowej (Partnerstwo międzynarodowe stanowi odpowiednik Partnerstwa na Rzecz Rozwoju zawiązywanego na szczeblu krajowym). Wypracowane w ramach prac Partnerstwa rezultaty są następnie włączane do głównego nurtu polityki na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym w zakresie określania kierunków i sposobu wdrażania polityki zatrudnienia. Dzięki temu mogą one być szeroko wykorzystywane dla poprawy sytuacji grup dyskryminowanych długo po zakończeniu działań w poszczególnych projektach, jak i całej Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. PARTNERSTWO NA RZECZ ROZWOJU W POLSCE Partnerstwo na rzecz rozwoju kompetencji informatycznych w Polsce ITqual zawiązane zostało przez: Wyższą Szkołę Biznesu National-Louis University 2 (lider projektu), Capgemini 3, Polskie Stowarzyszenie Zarządzania Kadrami 4, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych oraz Altkom 5. Projekt ITqual 6 F0030d1 (PL-82) realizowany przy udziale środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, ze względu na podjętą problematykę wpisał się w temat F tej Inicjatywy. Działania Partnerstwa objęły obszar pięciu województw: dolnośląskiego, łódzkiego, małopolskiego, mazowieckiego i śląskiego. Głównym celem zdefiniowanym przez Partnerstwo było przeciwdziałanie dyskryminacji i wykluczeniu z rynku pracy pracowników w wieku powyżej 40 lat sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) na skutek ich deficytów wiedzy i umiejętności informatycznych i teleinformatycznych (IT). Poza celem głównym partnerzy projektu ITqual określili również cele szczegółowe, wśród których znalazły się: zwiększenie zdolności adaptacyjnych pracowników i pracodawców do nowych technologii; wzrost konkurencyjności sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce dzięki wykorzystaniu narzędzi IT. Pierwszy cel szczegółowy miał zostać osiągnięty poprzez budowę i wdrożenie systemu przeciwdziałającego wykluczeniu społecznemu, wynikającego z występowania zjawiska podziału cyfrowego (ang. digital divide). System ten zostanie stworzony w sposób umożliwiający jego łatwe włączenie w istniejący w tym zakresie system edukacji ustawicznej. W związku z tym działania skupiły się na opracowaniu ogólnodostępnych programów edukacyjnych i sposobów kształcenia przygotowanych dla pracowników w wieku powyżej 40 lat. Działaniom tym towarzyszyło rozpoczęcie ogólnokrajowej debaty społecznej i eksperckiej oraz upowszechnienie tej tematyki w celu głębszego włączenia jej w obszar zainteresowań instytucji edukacyjnych i rządowych odpowiedzialnych za tematykę kształcenia informatycznego. Osiągnięcie drugiego celu szczegółowego projektu ITqual wymagało opracowania nowatorskich programów szkoleniowych, przewodników, poradników i narzędzi, ułatwiających małym i średnim przedsiębiorstwom wdrażanie i wykorzystywanie rozwiązań informatycznych. Powstanie tych produktów nie byłoby możliwe bez zaangażowania przedsiębiorców i pracowników MŚP w prace podejmowane w ramach projektu, jak również wymiany wiedzy i doświadczeń z partnerami zagranicznymi. Wśród przewidywanych efektów działań Partnerstwa na rzecz rozwoju kompetencji informatycznych w Polsce można wymienić między innymi: poprawę stanu umiejętności korzystania z narzędzi IT pracowników MŚP; upowszechnienie innowacyjnych programów kształcenia informatycznego; zainteresowanie wdrożeniem programów przez różnego typu ośrodki edukacyjne; zmianę nastawienia kadr zarządzających MŚP wytworzenie tradycji inwestowania w rozwój kwalifikacji informatycznych pracowników; wytworzenie mechanizmów zachęcających pracowników do samodzielnego podnoszenia własnych kwalifikacji; podniesienie adaptacyjności MŚP do szybko zmieniających się warunków gospodarowania poprzez wykorzystanie narzędzi IT. Realizacja zdefiniowanych celów i uzyskanie zakładanych efektów projektu wymagało zastosowania kompleksowego podejścia, w ramach którego zostało zintegrowanych wiele poszczególnych działań, podejmowanych przez Partnerstwo na poziomie krajowym oraz we współpracy z partnerami zagranicznymi. Zachowano przy tym logikę projektu, rozpoczynając prace od etapu diagnozy sytuacji w zakresie deficytu umiejętności informatycznych występujących wśród pracowników oraz kadry zarządzającej małymi i średnimi przedsiębiorstwami. Diagnozy tej dokonano za pomocą badań przeprowadzonych w MŚP, których wyniki stały się podstawą dalszych działań projekcie (rys. 1). W wymiarze międzynarodowym Partnerstwo na rzecz rozwoju kompetencji informatycznych w Polsce współpracuje w ramach dwóch Partnerstw ponadnarodowych COMPETeRE 7 i PAEE Partnership in Action for Equality in Europe. W skład COMPeTERE weszły, poza ITqual, Partnerstwa na Rzecz Rozwoju: ELEC z Belgii, elearn2work z Wielkiej Brytanii, E-micro z Hiszpanii. W początkowym etapie działań COMPeTERE brało udział także Partnerstwo Mikrotie z Finlandii. Mimo różnic społecznych, ekonomicznych i kulturowych występujących między poszczególnymi krajami Partnerstwa COMPeTERE okazało się, że każdy z projektów krajowych realizuje podobne cele. W związku z tym COMPeTERE zdecydowało się współpracować w zakresie: wmocnienia adaptacyjności pracowników oraz właścicieli i kadry zarządzającej małymi i średnimi przedsiębiorstwami do zmian technologicznych, które warunkują możliwości tych grup do osiągnięcia sukcesu w gospodarce cyfrowej; oceny roli e-learningu jako metody podnoszenia kwalifikacji w małych i średnich przedsiębiorstwach, pozwalającej na identyfikację i lepsze zrozumienie barier, które ograniczają wykorzystanie ICT w kształceniu osób pracujących w MŚP. Z kolei PAEE zostało zawiązane przez trzy Partnerstwa krajowe: ITqual, Adaptatic.CLM z regionu Comarca de la Mancha w Hiszpanii 2 Polityka Społeczna 2008

5 Rysunek 1. Schemat funkcjonalny projektu ITqual POZIOM UE COMPETERE (UK, BE, ES, FIN, PL) Badania ponadnarodowe, konferencje, wizyty studyjne, s ownik poj PAEE (ES, PT, PL) Badania ponadnarodowe, konferencje, system do autodiagnozy firm POZIOM POLSKI Konferencje upowszechniaj ce Badania IPiSS 5 województw: ma opolskie, l skie, dolno l skie, ódzkie, mazowieckie (3450 osób, ok firm obj tych badaniem) Rezultat sprecyzowanie potrzeb beneficjentów Konferencje upowszechniaj ce. Wyniki bada przeniesione na programy szkoleniowe (Capgemini/Altkom) Szkolenia 456 beneficjentow (100 z nich korzysta o ze szkole mieszanych), szkolenia w Ma opolsce WSB-NLU, a w pozosta ych województwach Altkom Testy samuczków, wortala, platformy i podr czników (WSB-NLU i PSZK) ewaluacja Diagnozy i konsultacje (Capgemini oraz WSB-NLU) 50 firm z 5 województw EWALUACJA PROJEKTU ITQUAL oraz RH XXI Human Resources for the 21st century obejmujący swoim zasięgiem północną część Portugalii. Międzynarodowa współpraca w ramach PAEE skupiła się na wypracowaniu wspólnych rozwiązań, które mają na celu wspieranie zdolności dostosowania się małych i średnich przedsiębiorstw i pracowników w nich zatrudnionych do strukturalnych zmian gospodarczych oraz wspieranie wykorzystania technologii informacyjnych i innych nowych technologii. Wśród wspólnych przedsięwzięć, które zostały zrealizowane w ramach COMPeTERE i PAEE, należy wymienić wspólne badania porównawcze przeprowadzone wśród MŚP, wizyty studyjne, system autodiagnozy przedsiębiorstw, przewodnik najlepszych praktyk czy wspólne konferencje i seminaria. Polityka Społeczna 2008 Warunkiem koniecznym i podstawą osiągnięcia głównego celu projektu ITqual było przeprowadzenie kompleksowych badań dotyczących uwarunkowań rozwoju kompetencji informatycznych i telekomunikacyjnych na polskim rynku pracy. Rozległość problematyki rozwoju kompetencji informatycznych w Polsce powoduje, iż badanie jego uwarunkowań musiało być nakierowane na osiągnięcie wielorakiego, zhierarchizowanego i ustrukturyzowanego zespołu celów badawczych. Była to wiązka celów, których osiągnięcie jak założono powinno zagwarantować uzyskanie merytorycznych, uzasadnionych na gruncie teorii i empirii, konstrukcji działań mających zwiększyć zdolność przystosowawczą małych i średnich przedsiębiorstw oraz ich pracowników do zmian strukturalnych, wynikających zwłaszcza ze wzrostu intensywności 3

6 wykorzystania technologii informatycznych i telekomunikacyjnych w procesach produkcji i dystrybucji. Celem głównym badań podjętych w ramach projektu było rozpoznanie istniejących i przewidywanych determinant rozwoju kompetencji informatycznych w Polsce pod kątem obecnych i przyszłych zmian zachodzących na rynku pracy. W toku badań procesowi uwiarygodnienia poddana została podstawowa hipoteza badawcza: rozwój kompetencji informatycznych na polskim rynku pracy jest nieadekwatny do zmian wynikających z tempa i zakresu wdrażania nowych technologii informatycznych i telekomunikacyjnych w procesach produkcji i dystrybucji. Badania skupiły się zatem na zagadnieniu rozwoju kompetencji informatycznych w Polsce w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw. Ich wyniki bez żadnej wątpliwości będą mogły jednak być przydatne również dla potrzeb przedsiębiorstw dużych i pozostałych instytucji zatrudniających (finansowych, rządowych czy samorządowych). Rzecz bowiem w tym, iż swoboda wyboru podejmowania i zmiany miejsca pracy nie zamyka pracownika i kandydata do zatrudnienia w żadnym wyizolowanym segmencie rynku pracy. Międzyzakładowa ruchliwość pracownicza jest bowiem immanentną cechą współczesnych rynków pracy, znaczącym narzędziem ograniczania na nim nierównowagi i dowodem istnienia procesów dostosowawczych między podażą a popytem na pracę. W badaniach, w których udział wzięło blisko 3500 respondentów pracujących w około 2150 małych i średnich przedsiębiorstwach oraz 50 przedstawicieli partnerów społecznych z pięciu województw objętych działaniami projektu ITqual, zastosowano szeroką gamę narzędzi badawczych. Cały proces badań został podzielony na trzy etapy. Badanie I zostało zrealizowane metodą wywiadu kwestionariuszowego na reprezentatywnej próbie 1516 pracodawców i 1504 pracowników małych i średnich przedsiębiorstw. Jego podstawowym celem było rozpoznanie istniejących i przewidywanych determinant rozwoju kompetencji informatycznych pracowników małych i średnich przedsiębiorstw, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji pracowników w starszych grupach wieku. Badanie przeprowadzone zostało w okresie sierpień wrzesień 2006 r. Dla realizacji badania przygotowano dwa kwestionariusze wywiadu (odrębny dla pracodawców i dla pracowników), których integralną częścią był test kompetencji w zakresie obsługi komputera i Internetu. Badanie II, przeprowadzone metodą zogniskowanych wywiadów grupowych (Focus Group Interview), objęło 212 pracodawców sektora małych i średnich przedsiębiorstw i 210 pracowników tegoż sektora, będących w wieku 40 i więcej lat. Ogółem przeprowadzono 40 focusów: 20 z pracodawcami i 20 z pracownikami w okresie październik listopad 2006 r. w pięciu miastach stolicach województw: dolnośląskiego, śląskiego, łódzkiego, mazowieckiego i małopolskiego. Podstawowym celem tych badań było zebranie informacji o sytuacji na rynku pracy osób w wieku powyżej 40 lat oraz o przejawach odmiennego traktowania przez pracodawców kobiet w miejscu pracy w porównaniu z mężczyznami. W szczególności badania miały dać odpowiedź, czy pracownicy w wieku 40 i więcej lat i pracownicy kobiety są dyskryminowani przez pracodawców ze względu na brak umiejętności obsługi komputera i ogólnie niskie kompetencje informatyczne. Badanie III zostało przeprowadzone w formie wywiadów z przedstawicielami 15 powiatowych urzędów pracy i 35 instytucji edukacyjnych, czyli instytucji rynku pracy dobranych ze względu na ich rolę i znaczenie w procesie kształcenia ustawicznego. Badanie przeprowadzone było w okresie wrzesień październik 2006 r. Celem głównym tego badania było poznanie opinii instytucji rynku pracy o mobilności edukacyjnej i determinantach rozwoju kompetencji informatycznych zasobów pracy w starszych grupach wieku. W niniejszym numerze specjalnym Polityki Społecznej omówiona została jedynie niewielka część materiału empirycznego zgromadzonego podczas badania I. Prezentacja i szczegółowe analizy całości uzyskanych wyników badań znajdują się w trzech monografiach: 1) Otoczenie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce determinanty wykorzystania kompetencji ICT. Tom I; 2) Kapitał ludzki w małych i średnich przedsiębiorstwach przystosowania do technologii informatycznych. Wyniki badań empirycznych. Tom II; 3) Edukacja informatyczna sposób na rozwiązanie problemu deficytu umiejętności ICT pracowników małych i średnich przedsiębiorstw. Tom III. Monografie te zostały opublikowane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w 2007 r. Publikacje są dostępne również w Internecie na stronie projektu: 1 Co prawda perspektywa finansowa obejmowała lata , niemniej zgodnie z zasadą n+2 środki finansowe mogą być wydawane do 2 lat po zakończeniu perspektywy pod warunkiem, że zostaną wcześniej zakontraktowane. Dzięki temu środki w ramach IW EQUAL mogą być wydatkowane do końca 2008 r., mimo że formalnie w okresie nowej perspektywy finansowej na lata zlikwidowano wszystkie Inicjatywy Wspólnotowe. 2 Uczelnia kształcąca na kierunkach: zarządzanie, informatyka, psychologia i politologia. Od lat prowadzi badania naukowe. Partnerem i współzałożycielem uczelni jest amerykański uniwersytet National-Louis University z Chicago. 3 Jedna z największych na świecie firm dostawców usług z zakresu konsultingu, technologii informatycznych i outsourcingu. 4 Profesjonalna, ogólnopolska organizacja zrzeszająca 12 tys. sympatyków i 1,7 tys. członków specjalistów, menedżerów i ekspertów zarządzania kapitałem ludzkim. 5 Altkom Akademia jest firmą szkoleniową z najszerszą ofertą edukacji informatycznej na krajowym rynku. 6 Nazwa projektu powstała z połączenia dwóch członów IT i EQUAL, co ma wskazywać na to, że projekt porusza problematykę dyskryminacji, która wynika z rozwoju technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. 7 W języku łacińskim competere oznacza zgodność, stosowność. Nazwa Partnerstwa ponadnarodowego miała podkreślać, że celem wspólnych działań jest osiągnięcie rezultatów i wypracowanie rozwiązań dostosowanych do potrzeb sektora MŚP. SUMMARY EQUAL is one of European Union Common Initiatives financed by European Social Fund, which aim is to deal with discrimination on the labour market. Partnership for Development of IT Competencies in Poland was created by five Polish organisations within EQUAL programme, in order to increase the employees and employers adaptability to new technologies by creating and implementing tools, training programs and other research-based solutions that help people at the age of 40+ to even out their career possibilities. This paper presents goals and outcomes that Partnership agreed to achieve, the structure of the project and characteristics of the research study conducted among small and medium-sized enterprises by the Institute of Labour and Social Studies. 4 Polityka Społeczna 2008

7 DEFICYT KWALIFIKACJI ZASOBÓW SIŁY ROBOCZEJ JAKO PRZYCZYNA WYKLUCZENIA CYFROWEGO Łukasz Arendt Instytut Pracy i Spraw Socjalnych WSTĘP O WYKLUCZENIU SPOŁECZNYM I CYFROWYM W ostatnich kilkunastu latach rozwój technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych (Information and Communication Technologies ICT) spowodował, że w dyskusjach nad wykluczeniem społecznym pojawił się nowy wątek związany początkowo z nierównościami w dostępie do technologii, występującymi między krajami wysoko rozwiniętymi a rozwijającymi się, który zyskał miano wykluczenia cyfrowego. Teoria wykluczenia cyfrowego narodziła się w latach 90. w Stanach Zjednoczonych. Wraz z jej rozwojem pojawiały się różne terminy, które opisywały to zjawisko. Początkowo w literaturze posługiwano się koncepcją informacyjnie bogatych (information rich) i informacyjnie biednych (information poor), która została zastąpiona biedą informacyjną i telekomunikacyjną (information and communication poverty), a następnie koncepcją podziału cyfrowego (digital divide), który to termin został spopularyzowany przez Urząd Stanów Zjednoczonych ds. Telekomunikacji i Informacji (the US National Telecommunications and Information Administration) (Selwyn, Gorard 2002, s. 51) 1. Jak ujął to Hongladarom (2003), nie ma wątpliwości, że wykluczenie cyfrowe jest najczęściej przywoływanym zjawiskiem, tam gdzie podnosi się kwestie związane z zależnościami między technologiami informacyjnymi a społeczeństwem. Szpunar (2007) jest zdania, że wykluczenie cyfrowe jest bezpośrednio związane z wykluczeniem społecznym, co podkreślają między innymi Warschauer (2003a) czy Pietrowicz (2004), wskazując, iż istniejące nierówności mają charakter społeczny, a nie cyfrowy Internet nie tworzy nowych nierówności, a jedynie uwypukla te istniejące. Perri 6 i Jupp (2001, s. 10) dodają, iż wykluczenie informacyjne nie jest nowym zjawiskiem. Co więcej, jest powiązane z biedą i nierównościami występującymi w innych sferach życia społecznego. McNair (2000) uważa, że wykluczenie cyfrowe pogłębia, do pewnego stopnia, istniejące formy wykluczenia. Podobnego zdania są Selwyn i Gorard (2002, s. 51), przy czym według nich ICT może również tworzyć jego nowe formy. Dla Hongladaroma (2003) jest oczywiste, iż wykluczenie cyfrowe jest jednym z aspektów problematyki nierówności społecznych, a dla Ferlander (2003, s. 129, 140) inkluzja cyfrowa staje się warunkiem koniecznym dla inkluzji społecznej. Strover (2003) posuwa się nawet do stwierdzenia, iż wykluczenie cyfrowe stało się pretekstem dla polityków, aby poświęcać mniej uwagi przeciwdziałaniu problemom nierówności dochodowych, edukacyjnych i innych. Teoria wykluczenia cyfrowego bazuje na założeniu, iż w społeczeństwie, które coraz bardziej jest uzależnione od mediów i technologii komunikacyjnych, te jednostki, które będą miały trudności z zapewnieniem sobie dostępu do nich, będą podlegały stopniowemu procesowi marginalizacji, a następnie wykluczenia. W nowoczesnym społeczeństwie rodzi się bowiem podział między informacyjnie bogatych (information rich) i informacyjnie biednych (information poor) stosunkowo duża grupa ludzi, również w wysoko rozwiniętych gospodarkach, nie jest w stanie bądź nie chce uzyskać dostępu do ICT i korzystać z pełni możliwości, jakie daje technologia. Mimo że wykluczenie informacyjne łączy się z biedą w wymiarze materialnym, nie są to identyczne zjawiska, chociaż bieda informacyjna może stać się przyczyną ubóstwa, co związane jest z tendencjami zachodzącymi na rynku pracy (wzrost popytu na wysoko wykwalifikowanych specjalistów oraz osoby posługujące się ICT, prowadzące do segmentacji rynku). Polityka Społeczna 2008 Jak stwierdza Soete (1996), technologie informacyjne i telekomunikacyjne powodują wykluczenie tych, którzy pozostają poza zasięgiem ich oddziaływania i to niezależnie od tego, czy powody tego wykluczenia związane są z infrastrukturą (niemożność zapewnienia sobie dostępu), umiejętnościami i kwalifikacjami jednostek, czy ograniczeniami leżącymi po stronie struktury organizacji. Zdaniem van Dijka (2005, s. 17) osoby, których dotknie wykluczenie cyfrowe, staną się obywatelami drugiej bądź trzeciej kategorii, lub w ogóle nie będą uważani za obywateli. Wykluczenie niektórych grup społecznych z dostępu do informacji jest poważnym zagrożeniem dla harmonijnego rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Nowe podziały wynikające z informatyzacji przebiegają nie tylko między krajami czy regionami bogatymi a biednymi, ale także wewnątrz społeczeństw zamożnych. Kraje zamożne i wysoko rozwinięte borykają się z problemem występowania istotnych różnic w dostępie obywateli do technologii, edukacji informatycznej, a w konsekwencji do informacji. Zazwyczaj do grup wykluczonych cyfrowo zaliczają się osoby z niskim poziomem wykształcenia, ubogie, tym samym nieposiadające komputera i dostępu do Internetu, bezrobotni, osoby niepełnosprawne oraz w zaawansowanym wieku. Ta ostatnia grupa pozostaje poza społeczeństwem informacyjnym nie tylko z powodów finansowych, ale również, a może głównie ze względu na mentalność i brak umiejętności obsługi komputera. WYKLUCZENIE CYFROWE DEFINICJA? Zdaniem Compaine (2001) podział cyfrowy jest nowym określeniem koncepcji information haves and have-nots, czyli sytuacji, w której pewne grupy osób mają dostęp do informacji, podczas gdy inne grupy takiego dostępu nie posiadają. Jednak wielu autorów (Hongladarom 2004; Martin 2003; van Dijk 2005; Warschauer 2003a) wypowiadają się za odrzuceniem prostej dychotomii między informacyjnie biednymi i bogatymi, sugerując potrzebę dokładnego przeanalizowania, jakie technologiczne zasoby są dostępne dla osób, które chcą uczestniczyć w społeczeństwie informacyjnym. DiMaggio i Hargittai (2001) twierdzą wręcz, iż taki dualny podział był uzasadniony w początkowej fazie dyfuzji ICT, natomiast obecnie nie ma racji bytu. Zdaniem Mansella i Steimuellera (2000, s. 49) należałoby dokonać podziału na osoby i gospodarstwa domowe, które: dysponują pełnym dostępem do najnowszych technologii i usług; mają dostęp do większości technologii i usług; dysponują dostępem jedynie do podstawowych technologii i usług (telewizja, telefon); nie mają w ogóle dostępu do technologii i usług. Van Dijk stawia tezę, iż zamiast słowa podział lepsze byłoby słowo continuum, co lepiej odzwierciedlałoby sytuację, w której istnieje elita informacyjna oraz wiele różnych grup wykluczonych cyfrowo. Natomiast Valadez i Duran (2007) są zdania, iż wykluczenie cyfrowe nie oznacza prostego podziału na information haves i have-nots, ale odnosi się do nierówności w dostępie do technologii i kształcenia. Szersza dyskusja nad rodzajami i wymiarami wykluczenia cyfrowego, wychodząca poza analizy w przekroju dochodu, płci, wieku czy rasy, była wynikiem przewartościowania pojęcia dostępu do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, czy konkretnie dostępu do Internetu. W początkowej fazie dyfuzji ICT dostęp 5

8 rozumiano w sposób dosłowny jako stan, w którym osoba ma komputer i połączenie do Internetu. W miarę, jak ICT stawały się coraz bardziej popularne i stosowane na szerszą skalę, pojęcie dostępu zostało rozszerzone i zaczęło być rozumiane w kategoriach wykorzystania i wyboru (DiMaggio 2004). Ta ewolucja znalazła odzwierciedlenie w sposobach definiowania zjawiska wykluczenia cyfrowego przez różnych badaczy generalnie wszystkie definicje digital divide można podzielić na trzy grupy. Pierwsza grupa obejmuje te nawiązujące do wąskiego rozumienia pojęcia dostępu, druga rozszerza to pojęcie o element związany z zakresem wykorzystania ICT, a trzecia podchodzi do problemu wykluczenia cyfrowego w sposób kompleksowy, wskazując również na wieloaspektowość i wielowymiarowość tego zjawiska. W pierwszej grupie definicji wykluczenie cyfrowe powszechnie rozumiane jest jako różnica między tymi, którzy dysponują dostępem do komputera i Internetu oraz tymi, którzy takiego dostępu nie mają (van Dijk 2005, s. 1). Jest ona używana do opisu nierówności w dostępie do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych występujących w przekroju dochodu, rasy, grup etnicznych, płci, wieku oraz lokalizacji geograficznej, które ujawniły się w połowie lat 90. (Mossberger 2003, s. 1). Takie podejście można znaleźć w opracowaniu Urzędu Stanów Zjednoczonych ds. Telekomunikacji i Informacji (NTIA 1999, s. xiii). Niewiele szerszą definicję prezentuje Campbell (2001), który stwierdza, iż termin wykluczenie cyfrowe jest używany do opisu sytuacji, w której występuje zauważalne zróżnicowanie w dostępie do ICT lub wykorzystaniu urządzeń ICT, mierzone za pomocą liczby linii telefonicznych na mieszkańca, bądź liczby użytkowników Internetu lub telefonów komórkowych w społeczeństwie. Tak zdefiniowane wykluczenie cyfrowe nawiązuje silnie do determinizmu technologicznego, który jest krytykowany w literaturze (por. Machol-Zajda 2005; Warschauer 2003a). Determinizm technologiczny koncentruje się przede wszystkim na aspekcie materialnym i dostępie do technologii takie podejście nazywane jest modelem płomienia 2, w którym przyjmuje się założenie, że tak jak płomień generuje ciepło, tak komputer swoją obecnością będzie generował rozwój. Doprowadził on do tego, że różnego rodzaju instytucje (rządowe i pozarządowe) przeznaczały ogromne środki finansowe na przezwyciężanie materialnego wykluczenia cyfrowego, nie przywiązując uwagi do uwarunkowań społecznych, w ramach których technologia była wdrażana (Machol-Zajda 2005). W związku z tym Perri 6 i Jupp (2001) wysunęli tezę, iż dyskusja dotycząca wykluczenia cyfrowego skupia się na nieodpowiedniej problematyce rządy i inne instytucje nie zauważyły, że zagadnienie to ma wiele wymiarów. W konsekwencji środki i wysiłek kierowany na przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu skupiają się na tym, jak zapewnić grupom o niskich dochodach dostęp do komputerów. Wśród tych działań można wymienić programy mające na celu współfinansowanie zakupu komputerów dla osób o niskich dochodach, zapewniające dostęp do Internetu dla szkół, czy tworzenie centrów komputerowych w bibliotekach i innych miejscach publicznych. Zdaniem Perri 6 i Juppa działania te sprowadzają się do przeznaczania środków na rozwiązanie problemów, które są, po pierwsze krótkookresowe, a po drugie najprawdopodobniej rozwiążą się same dzięki działaniu mechanizmu rynkowego, podczas gdy na dalszym planie pozostawia się problem największy tj. kwestie dotyczące rozwoju umiejętności ICT. Rozumienie wykluczenia cyfrowego w kategoriach determinizmu technologicznego jest nadal najbardziej powszechne (van Dijk, Hacker 2003), chociaż większość autorów jest zdania, że problem jest o wiele bardziej skomplikowany i wielowymiarowy 3. Parayil (2005) stwierdza wprost, iż wykluczenie cyfrowe jest zarówno symptomem, jak i skutkiem zachodzących zjawisk technologiczno-ekonomicznych, a rozumienie go wyłącznie w kategoriach bycia podłączonym do Internetu jest zbyt daleko idącym uproszczeniem. Strover (2003) dodaje, że kontekst polityczny, społeczny i ekonomiczny pozwala, czy wręcz nakazuje patrzeć na wykluczenie cyfrowe jako na problem szerszy, a nie tylko związany z zapewnieniem dostępu do komputera. Również Pick i Azari (2007) wskazują, że w społeczeństwie występuje wiele podziałów w zakresie intensywności zastosowania ICT, które są związane z aspektami ekonomicznymi 4, edukacyjnymi i społecznymi. Wykluczenie cyfrowe nie jest wyłącznie zjawiskiem o podłożu technologicznym, jak twierdzą zwolennicy determinizmu technologicznego, ale ma wiele implikacji ekonomicznych i społecznych. W rezultacie problem wykluczenia nie może zostać rozwiązany przez zastosowanie jedynie instrumentów technologicznych. Jak wskazuje Castells (2002, s. 248, 269), samo zapewnienie dostępu do komputera i Internetu nie rozwiązuje problemu wykluczenia cyfrowego, chociaż jest warunkiem wstępnym do przezwyciężenia nierówności w społeczeństwie, w którym funkcje społeczne w coraz większym zakresie są zorganizowane wokół Internetu. Ten punkt widzenia jest podzielany przez Courtright (2004), której zdaniem dyskusja dotycząca wykluczenia cyfrowego powinna się skupiać nie na tym, w jaki sposób zapewnić ludziom o niskich dochodach dostęp do ICT, ale na tym, jak ci ludzie mogą wykorzystać ICT, aby poprawić swój byt. Wykluczenia cyfrowego nie można mierzyć za pomocą liczby komputerów podłączonych do Internetu 5, ale konsekwencji bycia podłączonym lub niepodłączonym. Rozwój bez Internetu w obecnych czasach można porównać do procesu industrializacji, który odbywałby się bez elektryczności 6. Te zarzuty sprawiły, że w definicjach wykluczenia cyfrowego zaczęto podnosić problem wykorzystania ICT ta ewolucja w pojmowaniu dostępu jest najlepiej widoczna w pracy Hargittai (2007), która przytacza dwie definicje wykluczenia cyfrowego: w pierwszej jest ono określane jako podział między tymi, którzy mają dostęp do technologii cyfrowych bądź go nie mają, w drugiej jako podział między tymi, którzy używają lub nie używają technologii cyfrowych (Hargittai wskazuje, że druga definicja nadal nie jest doskonała, gdyż nawiązuje do dualnego podziału na information haves i havenots, który jest krytykowany w literaturze). W drugiej grupie definicji wykluczenie cyfrowe rozumiane jest jako występowanie nierówności w dostępie i osiąganiu korzyści z wykorzystania technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych (Hongladarom 2004). W myśl definicji International Telecommunications Union wykluczenie cyfrowe odnosi się do zróżnicowania między krajami oraz ludźmi żyjącymi w tych krajach, którzy mają rzeczywisty dostęp do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych i używają ich w sposób efektywny, oraz tych, którzy takich możliwości nie mają (Gurstein 2003). Nieco inaczej do tej problematyki podchodzi Rice (2002, s. 106), który definiuje to zjawisko jako zróżnicowanie w dostępie i wykorzystaniu Internetu w przekroju płci, dochodu, rasy i miejsca zamieszkania. Natomiast dla Fonga i innych (2001, s. 2) wykluczenie cyfrowe oznacza występowanie istotnych różnic między poszczególnymi grupami społecznymi w stopniu skomputeryzowania, tj. w możliwościach uzyskania dostępu do komputera i Internetu (w domu, pracy, miejscach publicznych, u znajomych, itp.) oraz możliwościach efektywnego wykorzystania komputerów i Internetu, dzięki posiadanym umiejętnościom. W podobnym tonie wypowiadają się Haase i Pratschke (2003), którzy definiują wykluczenie cyfrowe jako zróżnicowanie między grupami społecznymi oraz osobami w zakresie kompetencji i używania technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. Ich zdaniem problem wykluczenia cyfrowego powinien być rozważany w kategoriach świadomości, łatwości używania, kompetencji, niezawodności ICT i dostępu materialnego, gdyż inkluzja cyfrowa warunkowana jest głównie możliwościami wykorzystania technologii, a nie posiadaniem komputera i Internetu (Haase, Pratschke 2003, s. i). 6 Polityka Społeczna 2008

9 Wskazuje się, że pojęcie wykluczenia cyfrowego jest używane coraz częściej do opisania implikacji społecznych nierównego dostępu niektórych grup społecznych do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych oraz uzyskania niezbędnych umiejętności ICT (Holloway 2005). W związku z tym można, jak pisze Adams (2001), mówić o osobach, które znalazły się po niewłaściwej stronie podziału cyfrowego przepaści, która oddziela tych, którzy mają dostęp do technologii i wiedzę, oraz tych, którzy ich nie posiadają. W rezultacie rozwoju badań nad wykluczeniem cyfrowym koncepcja to została rozwinięta i poszerzona tak, że objęła zagadnienia dotyczące strony popytowej (związane z barierami umiejętności i wiedzy) oraz podażowej (aspekty związane głównie z infrastrukturą) (Holloway 2005) 7. W najbardziej kompleksowym podejściu do tego zagadnienia wykluczenie cyfrowe definiuje się jako różnicę między osobami, gospodarstwami domowymi, podmiotami gospodarczymi i regionami geograficznymi, która występuje na różnych poziomach społeczno-ekonomicznych i odnosi się zarówno do możliwości uzyskania dostępu do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, jak również wykorzystania Internetu dla różnych celów (OECD 2001, s. 5) 8. Podobne podejście prezentuje Castells (2002, s. 270) wskazując, że wykluczenie cyfrowe jest podziałem między osobami, przedsiębiorstwami, instytucjami, regionami i społeczeństwami, które mają materialne i kulturowe warunki do funkcjonowania w cyfrowym świecie, a które nie mogą przystosować się do szybkości zmian, jakie w nim zachodzą. Jedynie w tych dwóch definicjach zakłada się wprost, że wykluczenie cyfrowe dotyczy również przedsiębiorstw, co daje podstawy do analizowania tego zjawiska w sektorze MŚP. WYMIARY WYKLUCZENIA CYFROWEGO Sama mnogość definicji wykluczenia cyfrowego może wskazywać, że jest to zjawisko wieloaspektowe i wielowątkowe analiza literatury podejmującej tę problematykę zdaje się potwierdzać tą tezę. Kluczowa, dla analizy prowadzonej w niniejszym numerze miesięcznika, jest klasyfikacja barier ograniczających dostęp do ICT 9, przedstawiona przez van Dijka, (por. van Dijk, Hacker 2003; van Dijk 2005), na którą składają się następujące bariery: brak jakiegokolwiek doświadczenia z ICT, wynikającego z braku zainteresowania, obawą przed używaniem komputera, nieatrakcyjnością nowej technologii dla pewnych grup społecznych (bariera mentalna); brak komputera i dostępu do Internetu (bariera materialna); brak umiejętności obsługi komputera, spowodowany zbyt małym stopniem przyjazności dla użytkownika (userfriendliness) aplikacji ICT, brakiem odpowiedniej edukacji bądź wsparcia otoczenia (bariera umiejętności); brak możliwości wykorzystania potencjału technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych (bariera wykorzystania). Bariery te w zasadzie określają wymiary wykluczenia cyfrowego, tj. wymiar mentalny, materialny, umiejętności i wykorzystania. Analiza przeprowadzona przez van Dijka w tych czterech wymiarach doprowadziła go do stwierdzenia, iż dwa pierwsze będą w przyszłości traciły na znaczeniu, natomiast głównym problemem staną się bariery umiejętności i wykorzystania. Jak podkreśla van Dijk (2005, s. 184), wykluczenie cyfrowe należy rozpatrywać w określonym kontekście, odnosząc się do konkretnej sytuacji, miejsca i czasu. Nie ma bowiem wątpliwości, iż dostęp do ICT w sferze motywacji związany jest z ogólnym nastawieniem do technologii i zmian, a w sferze materialnej z istniejącymi nierównościami społeczno-ekonomicznymi pomiędzy bądź w ramach danego społeczeństwa. Braki w umiejętnościach nie zostaną zlikwidowane bez odpowiednich zmian w systemie edukacji, a szersze wykorzystanie ICT nie będzie miało miejsca, jeśli nie zostanie połączone z działaniami mającymi na celu wspieranie rozwoju społeczności. Polityka Społeczna 2008 W odniesieniu do bariery mentalnej wskazuje się na jej przejściowość i fakt, że dotyczy tylko niektórych grup społecznych generalnie, nadreprezentacja jednostek, które wskazują na barierę mentalną, występuje w grupach osób o niskim poziomie wykształcenia, wśród kobiet oraz osób starszych. W literaturze dotyczącej wykluczenia cyfrowego, poruszającej aspekty związane z wiekiem (w niektórych opracowaniach, np. Morris 2007; Chen, Wellman 2004), pojawił się nawet termin szare wykluczenie cyfrowe grey digital divide). Istnieją zatem nadal znaczne rozbieżności co do skali tego zjawiska oraz stosunku osób starszych wobec nowoczesnych technologii. Z jednej strony wskazuje się, iż mimo istniejącego stereotypu, że ludzie starsi nie są zainteresowani korzystaniem z nowych technologii, również w tej grupie rośnie liczba użytkowników komputerów i Internetu, przy czym wykazują oni większy dystans do ICT. Osoby starsze najczęściej w Internecie poszukują informacji dotyczących porad związanych ze zdrowiem (Czaja, Lee 2007). Twierdzi się również, iż skala szarego wykluczenia cyfrowego będzie naturalnie zmniejszała się z co najmniej dwóch powodów: a) po pierwsze społeczeństwo się starzeje i w starszych grupach wieku coraz większy udział będą stanowiły osoby, które spotkały się z ICT w procesie edukacji bądź podczas pracy; b) po drugie dzieci, które na bieżąco śledzą rozwój ICT, uczą swoich rodziców, jak korzystać z komputera i Internetu (Fong 2001, s. 73). Z drugiej strony badania przeprowadzone w Holandii wykazały, że ponad 80% respondentów w wieku lat uważa pracę z komputerem za zbyt skomplikowaną. Ponadto ustalono, że w wieku 70 lat zanika zainteresowanie technologią jest on traktowana jako niedostępna i nieprzyjazna. Z kolei badania przeprowadzone we Francji wykazały, że każde pokolenie preferuje te media, które poznały wchodząc w dorosłe życie (na tej podstawie można wytłumaczyć, czemu osoby starsze preferują tradycyjną pocztę zamiast elektronicznej) (Lubański 2004, s ). Van Dijk jest zdania, że te cztery wyróżnione przez niego wymiary wykluczenia cyfrowego mają charakter kumulatywny, który może zostać przedstawiony za pomocą prostego modelu (rys. 1). Pierwszym, podstawowym problemem jest motywacja 10. Następnym krokiem jest uzyskanie dostępu materialnego, czyli dostępu do komputera i Internetu, co z kolei prowadzi do rozwoju różnego rodzaju umiejętności związanych z ICT. Osiągnięcie tego etapu jest warunkiem do sięgnięcia po poszczególne aplikacje i ich efektywne wykorzystanie. Cały ten proces jest rekursywny powtarza się w całości lub częściowo w wyniku pojawienia się nowej technologii (innowacji) (van Dijk 2005, s ). Rysunek 1. Kumulatywno-rekursywny model dostępu do technologii Motywacja Dost p materialny Źródło: (van Dijk 2005, s. 22). Umiej tno ci: Instrumentalne Informacyjne Strategiczne Dost p zwi zany z wykorzystaniem ICT Nast pna innowacja Niestety, nadal w świadomości społecznej dominuje przekonanie, że problem wykluczenia cyfrowego zostanie rozwiązany w momencie, w którym wszyscy uzyskają dostęp do komputerów i Internetu. W konsekwencji pozostałym wymiarom poświęca się niewiele uwagi. 7

10 Taki sposób rozumowania można odnaleźć u Norris (2001, s. 4), która wyróżnia trzy rodzaje wykluczenia cyfrowego, analizując je w wymiarze materialnym: 1) globalne, które odnosi się do różnic w dostępie do Internetu między krajami (społeczeństwami) wysoko rozwiniętymi i rozwijającymi się; 2) społeczne, dotyczące występowania różnic między information haves i information have-nots w ramach danego społeczeństwa; 3) demokratyczne, które podkreśla zróżnicowanie między członkami społeczeństwa, którzy używają zasobów cyfrowych w celu uczestniczenia w życiu publicznym, oraz tymi, którzy z tych możliwości nie korzystają. Norris (2001, s. 7) wskazuje, że prawdopodobnie w ciągu kilku lat wiele istniejących obecnie barier dostępu do ICT zostanie przezwyciężonych w wyniku nakładania się na siebie efektów nowych odkryć w dziedzinie technologii, konkurencji rynkowej oraz inicjatyw rządowych. Na podstawie szczegółowej analizy dochodzi do wniosku, że w przypadku globalnego wykluczenia cyfrowego problemy w zakresie dostępu do Internetu (czy szerzej ICT) nie różnią się od tych w zakresie dostępu do innych technologii telekomunikacyjnych. Co więcej, nie istnieją specyficzne bariery charakterystyczne wyłącznie dla ICT. Według Norris (2001, s. 66) Internet zamiast zmniejszać nierówności pomiędzy krajami biednymi a bogatymi jeszcze bardziej je powiększa 11. Dyskusja dotycząca problematyki wykluczenia cyfrowego wychodzi znacznie poza zagadnienia wykluczenia globalnego. Wielu badaczy wskazuje na złożoność tego zjawiska poprzez omówienie wymiarów, w jakich ono występuje. Co istotne, niezależnie od prezentowanego podejścia, wszyscy badacze w podobny sposób rozumieją te wymiary, co więcej w znacznym zakresie odpowiadają one propozycji van Dijka. Castells (2002, s ) wyróżnia cztery wymiary wykluczenia cyfrowego: a) pierwszy związany z dostępem do technologii, rozumianym jako posiadanie lub możliwość skorzystania w różnych miejscach (w pracy, u znajomych itp.) z komputerów i Internetu; b) drugi związany z typem dostępu do Internetu w tym wymiarze podział cyfrowy dokonuje się na tych, którzy mają szerokopasmowy dostęp do Internetu, i tych, którzy nadal korzystają z dostępu za pomocą modemu analogowego. Rozwój technologii powoduje, że większość aplikacji niezbędnych do celów zawodowych czy prywatnych wymaga szerokopasmowego dostępu do Internetu w efekcie może dojść do sytuacji, w której, co prawda, wszyscy będą podłączeni do sieci, ale tylko niektórzy cybernetyczna elita, będą w stanie w pełni wykorzystać możliwości Internetu; c) trzeci luka wiedzy związana z rosnącą rolą edukacji i kształcenia ustawicznego; skoro coraz więcej informacji dostępnych jest on-line, kluczowe stają się umiejętności związane z poszukiwaniem i przetwarzaniem informacji; d) czwarty globalne wykluczenie cyfrowe tożsame z podejściem Norris (2001). Warschauer (2003b, s ) wskazuje na trzy modele dostępu do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, określających właściwie wymiary wykluczenia cyfrowego. W pierwszym modelu dostęp do ICT oznacza posiadanie komputera, w drugim zakłada się, że niezbędne jest uzyskanie podłączenia do Internetu, trzeci model wskazuje na rolę szeroko rozumianych umiejętności ICT. Z rozważań Warschauera wynika, że skłania się on ku podejściu, w którym pełny dostęp do ICT rozumiany jest jako równoczesne występowanie tych trzech elementów, podkreślając, że najistotniejsze jest nie tyle zapewnienie dostępu do komputerów i Internetu, ile ludzkie możliwości ich wykorzystania 12. W rezultacie swoich badań Warschauer (2003a, 2003b, s. 47) wyróżnił cztery rodzaje zasobów, do których dostęp jest niezbędny aby w pełni wykorzystać możliwości, jakie daje ICT. Są to zasoby: materialne (komputery, Internet), cyfrowe (materiały dostępne on-line zawartość Internetu), ludzkie (związane z poziomem wykształcenia i piśmienności, w tym piśmienności cyfrowej społeczeństwa), społeczne (dostępne wsparcie instytucjonalne czy dostarczane w ramach danych społeczności). Mossberger i inni (2003, s. 9) rozumieją wykluczenie cyfrowe jako lukę występującą w czterech wymiarach: 1) dostępu do technologii komputerów i Internetu w różnych miejscach: domu, pracy, szkole, bibliotece itp., oraz częstotliwości korzystania z nich w poszczególnych miejscach; 2) umiejętności w podziale na techniczne i informacyjne, z uwzględnieniem zagadnień związanych z preferencjami w zakresie udzielania wsparcia: kontakt osobisty z nauczycielem, spotkania w grupie, pomoc on-line, materiały drukowane; 3) możliwości ekonomicznych rozumianych jako doświadczenia i postawy dotyczące wykorzystania ICT w celu poprawy sytuacji materialnej: do poszukiwania pracy czy uczestniczenia w kursach on-line; 4) demokracji postawy i doświadczenia związane wykorzystaniem Internetu w aktywności politycznej: uczestniczeniu w wyborach, spotkaniach społeczności lokalnych w sieci, poszukiwania informacji na stronach rządowych. Również zdaniem Haase i Pratschke (2003, s. 6 7) istnieje pięć poziomów umożliwiających określenie skali wykluczenia cyfrowego: 1) dostęp materialny do technologii posiadanie komputera i podłączenia do Internetu; 2) świadomość, jakie są możliwości zastosowania technologii; 3) stopień używania technologii, wyznaczany poprzez określenie czasu, jaki poświęca osoba na pracę z poszczególnymi aplikacjami ICT i jakie zadania wykonuje w tym czasie za pomocą komputera i Internetu; 4) stopień biegłości w obsłudze poszczególnych aplikacji; 5) pewność siebie związana z wykorzystaniem ICT czy osoby używające komputera i Internetu odczuwają komfort/zdenerwowanie, pewność/obawy itp. Krytyka dualnej interpretacji wykluczenia cyfrowego doprowadziła DiMaggio i Hargittai (2001) do stwierdzenia, że skoro coraz więcej osób korzysta z Internetu, a na dodatek można założyć, iż w przyszłości Internet będzie dostępny niemalże dla każdego, należałoby dokonać analizy wymiarów, w jakich występuje zróżnicowanie wśród osób będących on-line. Ich zdaniem terminem, który w lepszy sposób oddawałby problematykę badawczą nie jest wykluczenie cyfrowe, a nierówność cyfrowa, która powinna być rozpatrywana w następujących pięciu wymiarach (por. DiMaggio, Hargittai 2001; Hargittai 2007; DiMaggio 2004): 1) środków technicznych w tym wymiarze rozpatruje się jakość infrastruktury: sprzętu komputerowego oraz łącza internetowego. Istotne jest bowiem, czy użytkownik dysponuje nowym, wysokiej jakości sprzętem, czy sprzętem zużytym moralnie, o niskich parametrach, niepozwalającym na korzystanie z nowoczesnych usług on-line; 2) autonomii korzystania wskazuje się, iż istotne jest, gdzie użytkownik korzysta z Internetu: w domu, pracy, bibliotece publicznej, to bowiem określa stopień łatwości dotarcia do informacji (przykładowo pracodawcy blokują dostęp do niektórych stron, uniemożliwiając tym samym dostęp w godzinach pracy do informacji, którymi pracownik jest zainteresowany); 3) społecznych sieci wsparcia dyfuzja technologii następuje szybciej, jeśli dana osoba funkcjonuje w otoczeniu (rodzina, znajomi), w którym korzysta się z nowych technologii: osoba taka może liczyć na pomoc i wsparcie w przypadku wystąpienia ewentualnych problemów z obsługą ICT, jest również motywowana przez otoczenie do używania ICT; 4) umiejętności związanych z obsługą sprzętu komputerowego i oprogramowania, ale również tych dotyczących poszukiwania i oceniania stopnia przydatności informacji znalezionych w Internecie; 8 Polityka Społeczna 2008