MIEJSCE PRACY WOLNE OD DYMU TYTONIOWEGO. poradnik dla pracodawcy i pracownika

Transkrypt

1 MIEJSCE PRACY WOLNE OD DYMU TYTONIOWEGO poradnik dla pracodawcy i pracownika Fundacja Promocja Zdrowia Warszawa 2011

2 Autorzy raportu: Witold Zatoński, Krzysztof Przewoźniak, Janusz M. Jaworski, Kinga Janik-Koncewicz we współpracy z Maciejem Zatońskim Korekta: Jadwiga Cieśla Okładka, skład i łamanie: Bartek Matusiak ISBN Fundacja Promocja Zdrowia Fundacja Promocja Zdrowia ul. Sobieskiego 110/7, Warszawa Warszawa 2011 Wydanie drugie

3 Spis treści Wstęp. Palenie tytoniu a zdrowie w Polsce...5 I. Promocja zdrowia w miejscu pracy Model promocji zdrowia w miejscu pracy Organizacja programu promocji zdrowia w miejscu pracy...8 II. Palenie tytoniu w miejscu pracy Narażenie na dym tytoniowy w miejscu pracy Następstwa biernego palenia dla pracownika i pracodawcy Regulacje prawne ograniczające palenie w miejscu pracy Postawy społeczne wobec zakazu palenia w miejscach publicznych i pracy...19 III. Program ograniczenia palenia w miejscu pracy Cele programu Organizatorzy programu Etapy i zasady realizacji programu Sposoby realizacji programu Ocena programu...25 IV. Działania wspierające Ogólnopolskie programy interwencyjne Kampanie medialne Poradnie pomocy palącym Programy prowadzone w społecznościach lokalnych...34 V. Program ograniczenia palenia w firmie Danfoss Polska...35 Podsumowanie i rekomendacje...39 Literatura...40 Załącznik A...43 Załącznik B

4

5 Wstęp Palenie tytoniu a zdrowie w Polsce Palenie tytoniu stanowi od lat największą, pojedynczą, lecz możliwą do prewencji przyczynę umieralności dorosłej ludności Polski. Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, że w 2000 r. z powodu palenia tytoniu zmarło ok. 69 tys. Polaków (57 tys. mężczyzn i 12 tys. kobiet), z czego ok. 43 tys. (37 tys. u mężczyzn i 6 tys. u kobiet) stanowiły zgony przedwczesne (w wieku lat) 1. W wyniku palenia tytoniu Polacy w średnim wieku tracili ok. 22 lat życia, a starsi (w wieku 70 i więcej lat) 9 lat. Proporcja przedwczesnych zgonów odtytoniowych była szczególnie wysoka wśród mężczyzn 2. W całej populacji mężczyzn w wieku lat zgony na skutek schorzeń odtytoniowych stanowiły w tym czasie 38% wszystkich zgonów w tej kategorii wieku, przy czym proporcje te odpowiednio wynosiły: 95% w przypadku raka płuca, 55% - wszystkich nowotworów, 63% - nienowotworowych chorób układu oddechowego, 37% - chorób układu krążenia, a innych schorzeń 21%. Z kolei odsetek zgonów odtytoniowych w przypadku Polek jest wciąż znacznie niższy niż u mężczyzn. Uzasadnieniem tego stanu rzeczy jest opóźniona w czasie i nie mająca tak szerokiego zasięgu jak w populacji mężczyzn epidemia palenia tytoniu wśród kobiet. W 2000 r. przedwczesne zgony odtytoniowe (w wieku lat) u kobiet sięgały 13% wszystkich zgonów w tym przedziale wieku. Odsetek ten u kobiet w średnim wieku był najwyższy w przypadku zgonów na raka płuca (71%) i nienowotworowych chorób płuc (33%). Ekspozycja kobiet na dym tytoniowy była również przyczyną 15% przedwczesnych zgonów na choroby układu krążenia, 12% zgonów na wszystkie nowotwory i 10% na inne schorzenia. Od połowy lat pięćdziesiątych liczba zgonów odtytoniowych u mężczyzn wzrosła w Polsce wielokrotnie 3. W całej populacji mężczyzn liczba zgonów wynikających z palenia zwiększyła się między 1955 a 1995 r. z 7,7 tys. do 61 tys. rocznie (zob. rysunek poniżej). W 2000 r. po raz pierwszy zaobserwowano spadek liczby zgonów odtytoniowych wśród mężczyzn (57 tys.). U mężczyzn w średnim wieku (35-69 lat) liczba przedwczesnych zgonów odtytoniowych wzrosła natomiast z 6,4 w 1955 r. do 45 tys. w 1990 r., 1 Peto R., Lopez A., Boreham J., Thun M., Heath C., Jr. (2006): Mortality from smoking in developed countries Oxford University Press, Oxford. 2 Peto i in. 2006, op. cit. 3 Ibidem 5

6 po czym zaczęła spadać (do 43 tys. w 1995 r. i 37 tys. we 2000 r.). W tym okresie rósł także odsetek zgonów odtytoniowych wśród ogółu zgonów. W grupie mężczyzn w średnim wieku zgony te w 1955 r. stanowiły 13%, podczas gdy w 1985 r. już 42%. Dopiero później nastąpiło najpierw zahamowanie przyrostu zgonów odtytoniowych (42% w 1990 r.), a następnie ich spadek (do 38% w 2000 r.). Pomimo że od połowy lat sześćdziesiątych zgony odtytoniowe wśród kobiet występowały bardzo rzadko, to zaobserwowano ich stały przyrost (z 300 w 1955 r. do 700 w 1965 r.) 4. W kolejnych latach nastąpił bardziej gwałtowny wzrost liczby tych zgonów, który odnotowano aż do końca analizowanego okresu (12 tys. w 2000 r.) (zob. Rys. 1). W grupie kobiet, podobnie jak w przypadku mężczyzn, zdecydowana większość zgonów odtytoniowych występowała u osób w średnim wieku (35-69 lat). W 1955 r. jedynie 200 kobiet w tym wieku zmarło z powodu palenia tytoniu, zaś w 2000 r. liczba ta sięgnęła 5,9 tys. Odsetek zgonów odtytoniowych rósł liniowo zarówno wśród ogółu kobiet, jak i u kobiet w średnim wieku. Proporcja zgonów odtytoniowych pośród ogółu zgonów u kobiet w wieku lat wzrosła z 0,6% w 1955 r. do 13% w 2000 r. Inaczej niż u mężczyzn, w populacji kobiet nie zaobserwowano do 2000 r. zahamowania tendencji wzrostowych odnoszących się do liczby i odsetka zgonów odtytoniowych. 50,0 Liczba zgonów odtytoniowych w tys. 37,5 25,0 12,5 0 45,0 mężyczyźni 37,0 43,0 37,0 31,0 23,0 19,0 13,0 kobiety 9,6 5,1 5,6 5,9 6,4 2,8 3,8 0,2 0,3 0,5 0,9 1, Rys. 1. Liczba zgonów odtytoniowych w Polsce (w tys.), populacja mężczyzn i kobiet w wieku lat, Źródło: Na podstawie Peto i in Ibidem.

7 I Promocja zdrowia w miejscu pracy 1. Model promocji zdrowia w miejscu pracy Według Karty Ottawskiej promocja zdrowia to proces umożliwiający ludziom kontrolę nad czynnikami kształtującymi zdrowie. Są to działania, które zwiększają możliwości prozdrowotnych wyborów człowieka, z jednej strony kształtując wewnętrzną odpowiedzialność jednostki za zdrowie, a z drugiej powodując poszerzanie sfery, w której może ona podejmować racjonalne decyzje w tym względzie 1. Środowiskiem, w którym stosunkowo łatwo prowadzić działania promujące zdrowy styl życia, jest miejsce pracy. Uzasadnieniem tego faktu jest łatwość kontaktów interpersonalnych i względna społeczno-demograficzna homogeniczność pracy tego środowiska. Ponadto miejsce pracy skupia fachowców mających podstawową wiedzę o problemach zdrowotnych załogi i sposobach ich rozwiązywania (inspektorzy bhp i pracy, personel medyczny) 2. Jest też możliwość korzystania z zaplecza socjalnego. Wdrażanie programu w miejscu o określonym systemie społecznym, jakim jest środowisko pracy, ułatwia dokonywanie wyboru właściwych zachowań. Wprowadzając taki program, tworzymy określone wartości, wzory myślenia i zachowania. Wreszcie realizacja programu poprawia samopoczucie i zdrowie pracownika, co ma istotny wpływ m.in. na większą wydajność pracy. Poniżej przedstawiono ogólną koncepcję i model działania programu promocji zdrowia w miejscu pracy zaproponowane przez specjalistów z Instytutu Medycy Pracy w Łodzi 3. Działania promocyjne możemy podzielić na edukacyjne, służące kształtowaniu świadomości i dostarczające wiedzę niezbędną do dokonania wyboru właściwych zachowań zdrowotnych, a także organizacyjne, ułatwiające jego realizację i tworzące warunki do podejmowania prozdrowotnych wyborów, łączące interes pracodawcy z celami programu. 1 Ostrowska A. (1999): Styl życia a zdrowie. IFiS PAN, Warszawa. 2 Gniazdowski A., red. (1998): Promocja zdrowia w miejscu pracy. Wybrane programy. Instytut Medycyny Pracy, Krajowe Centrum Promocji Zdrowia w Miejscu Pracy, Łódź. 3 Gniazdowski A. (1997): Promocja zdrowia w miejscu pracy. Teoria i zagadnienia praktyczne. Instytut Medycyny Pracy. Krajowe Centrum Promocji Zdrowia w Miejscu Pracy, Łódź. 7

8 Główne czynniki determinujące powodzenie programu to jego jakość oraz poziom akceptacji celów i działań programu przez pracowników. Należy włączyć do realizacji programu jak największą liczbę pracowników. Przedmiotem programu powinny być główne zagrożenia zdrowia, a zwłaszcza te, które są kluczowe z punktu widzenia załogi. Ponadto nie mniej ważną kwestią jest dbanie o poszanowanie godności i prawa do wyboru konkretnych rozwiązań przez pracowników. Program powinien stać się częścią celowych działań miejsca pracy. Powinien służyć integracji celów zdrowotnych z celami miejsca pracy. Nie obok, ani wbrew interesom pracodawcy przeciwnie, ma on prowadzić do tego, żeby firma mogła odnieść korzyści z jego realizacji, np. tworzyć wizerunek firmy dbającej o zdrowie swoich pracowników. Problemy związane ze zdrowiem powinny zostać włączone do wszystkich procesów decyzyjnych w sferze spraw pracowniczych. Ma to być program prozdrowotny, który przede wszystkim umożliwia dokonywanie właściwych osobistych wyborów w dziedzinie zdrowia. 2. Organizacja programu promocji zdrowia w miejscu pracy Podstawowym warunkiem organizacji programu promocji zdrowia jest uzyskanie akceptacji i zgody kierownictwa firmy na jego realizację 4. Trzeba uwzględnić fakt, że dla pracodawcy nadrzędne do osiągnięcia są cele, dla których powołano firmę. Podczas prowadzenia negocjacji należy uwypuklać wzajemne, pozytywne dla pracodawcy związki pomiędzy celami programu a podstawowymi, strategicznymi celami firmy i jej kierownictwa. Przede wszystkim trzeba zaznaczyć korzyści, jakie może przynieść skuteczna realizacja projektu. Andrzej Gniazdowski wskazuje na następujące korzyści dla zakładu pracy 5 : poprawę zdrowia i samopoczucia pracowników, co wiąże się ze zwiększeniem wydajności i jakości pracy; wzmocnienie więzi społecznych i pracowniczych poprzez kojarzenie celów osobistych z celami funkcjonowania firmy; zmniejszenie kosztów produkcji w wyniku mniejszej absencji chorobowej; tworzenie nowego, pozytywnego wizerunku pracodawcy, który dba o nowoczesny, prozdrowotny styl prowadzenia zakładu. Kolejnym warunkiem powodzenia tego przedsięwzięcia jest właściwy dobór kadr realizujących program 6. Zespół ten powinni tworzyć następujący pracownicy: 4 Gniazdowski 1997 op. cit. 5 Ibidem. 6 Ibidem. 8

9 Lider programu - pracownik posiadający wiedzę niezbędną do tworzenia programu, a także umiejętności organizacyjne, społeczne i analityczne. Jego rolą jest ustalenie zadań i terminów realizacji programu, umiejętność kształtowania właściwych stosunków interpersonalnych i rozwiązywania konfliktów. Eksperci, czyli fachowcy, którzy mogą swoją wiedzą wesprzeć program zarówno na poziomie jego zatwierdzania, jak i implementacji. Popularyzatorzy (propagatorzy) programu, czyli osoby odpowiadające za informację o programie i jego promocję. To nie tylko informowanie i motywowanie pracowników do włączenia się w jego realizację, ale również informowanie (drogą prowadzonych działań medialnych) społeczności lokalnej lub korporacyjnej o jego efektach i potrzebie rozszerzenia na inne miejsca pracy. Decydenci, czyli kierownictwo zakładu, które przede wszystkim będzie zainteresowane postępami w procesie wdrażania programu, i które wspiera program poprzez niezbędne decyzje administracyjne. Wykonawcy programu, czyli osoby posiadające wiedzę i umiejętności do prowadzenia programu, np. lekarz, pielęgniarka, psycholog etc. Kolejnym koniecznym warunkiem skutecznego wdrożenia programu jest powołanie w strukturze organizacyjnej miejsca pracy nowej komórki odpowiedzialnej za podejmowanie decyzji dotyczących jego realizacji 7. Z uwagi na złożoność zadań i decyzji wprowadzających zmiany w funkcjonowaniu miejsca pracy nadzór nad realizacją programu powinien być powierzony lub przynajmniej konsultowany z zarządem lub dyrekcją. W przypadku, kiedy program jest kierowany przez którąś z komórek organizacyjnych miejsca pracy lub specjalnie powołany do tego zespół, należy dopilnować wyraźnego zwiększenia zakresu ich kompetencji oraz ustalić wzajemne relacje pomiędzy dotychczasowymi kompetencjami i działaniami tych struktur a ich nowymi zadaniami związanymi z realizacją proponowanego programu. W ich składzie powinni się znaleźć przedstawiciele organizacji pracowniczych, które funkcjonują w miejscu pracy. Zespół ten powinien zostać przeszkolony i profesjonalnie wsparty np. poprzez zapewnienie pomocy medycznej lub podjęcie działań mających na celu ocenę jego skuteczności. Główne fazy realizacji programu promocji zdrowia w miejscu pracy to: Faza diagnostyczna polega na zgromadzeniu danych niezbędnych do opracowania strategii programu i metod jego realizacji (np. określenia problemów zdrowotnych załogi i określenia, w jakim zakresie program może pomóc pracownikom danego miejsca pracy) oraz na udokumentowaniu stanu wyjściowego przed rozpoczęciem realizacji programu. Faza planistyczna służy określeniu celów programu, ustaleniu zadań, trybu i sposobu jego realizacji, a także wyznaczeniu kryteriów i metod oceny stopnia realizacji programu. 7 Ibidem. 9

10 Faza implementacji, której zadaniem jest wprowadzenie w życie wszystkich zaplanowanych działań zgodnie z zakładanymi celami. Faza monitorowania i oceny efektów programu dotyczy zarówno przebiegu prowadzonych działań, jak i różnych kryteriów oceny ich skuteczności.

11 II Palenie tytoniu w miejscu pracy 1. Narażenie na dym tytoniowy w miejscu pracy Narażenie niepalących Przeprowadzone w 2007 r. ogólnopolskie badania ankietowe pozwoliły określić skalę i czynniki różnicujące narażenie na dym tytoniowy w środowisku pracy w momencie rozpoczęcia prac ustawodawczych dotyczących możliwości wprowadzenia zakazu palenia w miejscach pracy i miejscach publicznych 1. Badania te pokazują, że w dorosłej populacji kraju 19% niepalących narażonych jest na wdychanie dymu tytoniowego podczas ich obecności w miejscu pracy (24% mężczyzn i 14% kobiet). Najczęściej ekspozycji na dym tytoniowy podlegają pracownicy i klienci lokali gastronomicznych (barów i pubów w 32%, dyskotek i klubów muzycznych w 25%, kawiarni w 22%, restauracji w 17%), zaś najrzadziej placówek służby zdrowia i obiektów kulturalnych (2%), centrów handlowych (5%) i szkół (8%). W ostatnich latach obserwuje się w Polsce spadek częstości biernego palenia tytoniu w miejscach pracy. Odsetek niepalących narażonych na bierne wdychanie dymu tytoniowego w pracy zmniejszył się wśród kobiet z 37% w 1995 r. do 12% w 2009 r., a wśród mężczyzn odpowiednio z 47% do 19% 2 (zob. Rys. 2). Zmiany te częściowo wynikały ze spadku częstości palenia w dorosłej populacji kraju, zwłaszcza wśród mężczyzn, jakie nastąpiły w latach Były one także związane z wprowadzeniem w 1995 r. na drodze ustawodawczej ograniczeń palenia tytoniu w miejscu pracy 1 Badanie zostało przeprowadzone w dniach listopada 2007 r. przez Centrum Onkologii-Instytut w Warszawie we współpracy z TNS OBOP na 1004-osobowej, reprezentatywnej próbie dorosłej ludności Polski powyżej 15. r.ż. 2 W 1995 r. (1-4 kwietnia) ogólnopolskie badania ankietowe zostały przeprowadzone przez Centrum Onkologii-Instytut w Warszawie we współpracy z OBOP na 1112-osobowej, reprezentatywnej próbie dorosłej ludności Polski powyżej 15. r.ż.; zob. Przewoźniak K., Zatoński W. (1999): Palenie tytoniu w dorosłej populacji Polski w latach w: Zatoński W., Przewoźniak K. Palenie tytoniu w Polsce: postawy, następstwa zdrowotne i profilaktyka. Centrum Onkologii-Instytut, Warszawa. 50% 0% 47% 19% mężczyźni 37% 12% kobiety Rys. 2 Odsetek niepalących biernie palących tytoń w domu i w pracy, Polska 1996 i

12 i miejscach publicznych 3, inicjatywami samorządów lokalnych i niektórych zakładów pracy w tym zakresie, implementacją programu rządowego mającego m.in. na celu ochronę niepalących przed dymem tytoniowym w różnych środowiskach, a także z prowadzonymi od początku lat 90. kampaniami zdrowotnymi (np. Światowym Dniem Bez Tytoniu, akcją Rzuć palenie razem z nami ) uświadamiającymi szkodliwość biernego palenia, a przez to zmniejszającymi stopień społecznej akceptacji dla palenia tytoniu w obecności niepalących. Zanieczyszczenie powietrza w miejscu pracy W 2005 r. Centrum Onkologii w Warszawie przeprowadziło badanie w 70 miejscach publicznych w Polsce (w Ciechanowie, Skierniewicach, Toruniu i Warszawie). Dotyczyło ono zanieczyszczenia powietrza dymem tytoniowym (cząsteczki dymu mniejsze niż 2,5 mikrona - PM 2.5 ) 4. Analiza wyników badania pokazała, że koncentracja dymu tytoniowego w miejscach pracy i miejscach publicznych w Polsce jest bardzo wysoka. Według Amerykańskiej Agencji Ochrony Środowiska (ang. United States Environmental Protection Agency) dopuszczalne dla zdrowia dobowe stężenie dymu tytoniowego nie powinno przekraczać 65 μg/m 3, podczas gdy średnia dobowa koncentracja dymu tytoniowego w miejscach publicznych i miejscach pracy w Polsce wynosiła 262 μg/m 3, a tam gdzie nie było całkowitego zakazu palenia μg/m 3. W zadymionych barach, pubach i dyskotekach zawartość dymu tytoniowego w powietrzu sięgała średnio 967 μg/m 3, a w sytuacji gdy wiele osób paliło w tym samym czasie, najwyższe wartości przekraczały nawet μg/m 3! Oznacza to bardzo groźne dla zdrowia, w szczególności dla osób pracujących toksyczne skażenie powietrza substancjami zawartymi w dymie tytoniowym. W środkach transportu oraz restauracjach i kawiarniach sytuacja była nieco lepsza, jednak tam, gdzie dopuszczano palenie, np. w wagonach dla palących (401 μg/m 3 ) czy w specjalnie wydzielonych strefach lokali gastronomicznych (251 μg/m 3 ) wartości stężenia dymu tytoniowego w powietrzu również kilkakrotnie przekraczały dopuszczalne normy US EPA. Niższy od normatywnego poziom zanieczyszczenia dymem tytoniowym występował w obiektach sportowych (41 μg/m 3 ), holach hotelowych (60 μg/m 3 ), szpitalach i przychodniach (62 μg/m 3 ), nieco wyższy był w kinach (85 μg/m 3 ), szkołach i uniwersytetach (89 μg/ m 3 ) oraz urzędach państwowych (102 μg/m 3 ). Zanieczyszczenie powietrza w szkołach byłoby znacznie niższe, gdyby nie sprzeczne z zakazem palenia w szkołach i innych placówkach edukacyjno-wychowawczych palenie przez nauczycieli w pokojach nauczycielskich. Stężenie dymu wahało się tam od 101 do 205 μg/m 3. Okazało się również, że ograniczanie palenia, nawet poprzez wydzielone, wentylowane pomieszczenia przynosi bardzo ograniczone rezultaty. Jedynym skutecznym rozwiązaniem jest wprowadzenie całkowitego zakazu palenia. W miejscach, gdzie zdecydowano się całko- 3 Artykuł 5. Ustawy o ochronie zdrowia przed używaniem tytoniu i wyrobów tytoniowych z 1995 r. wprowadził zakaz palenia (z wyjątkiem wyodrębnionych miejsc) w pomieszczeniach zamkniętych wszystkich miejsc publicznych i zakładów pracy; zob. rozdz Badanie zostało wykonane za pomocą urządzeń TSI SidePak AM510 Personal Aerosol Monitor w ramach międzynarodowego projektu badawczego Global Air Monitoring Study koordynowanego przez Międzynarodową Agencję Badań nad Rakiem w Lyonie (Francja) i Roswell Park Cancer Instiute w Buffalo (NY, USA); zob. Przewoźniak K., Gumkowski J., Zatoński W., Higbee C., Trawers M., Hyland A., Cummings M. (2006): Global Air Monitoring Study: a multi- -country comparison of levels of indoor air pollution in different workplaces. Results from Poland. Cancer Center and Institute (Warsaw), Roswell Park Cancer Institute (NY, USA), International Agency for Research on Cancer (Lyon, France). 12

13 wicie zakazać palenia, średni poziom zanieczyszczenia dymem tytoniowym wynosił 79 μg/ m 3, a w miejscach, gdzie palenie było w jakimś pomieszczeniu dozwolone, osiągał 477 μg/ m 3. Potwierdza to także porównanie wyników polskich badań z badaniami przeprowadzonymi w Irlandii po wprowadzeniu całkowitego zakazu palenia w miejscach publicznych i pracy w 2004 r. Średniodobowy poziom zanieczyszczenia dymem tytoniowym w tych miejscach w Irlandii nie przekraczał bowiem w 2005 r. 30 μg/m 3, czyli był prawie 9-krotnie niższy niż w Polsce, a w barach i pubach nawet 30-krotnie niższy 5. W 2008 r. Fundacja Promocja Zdrowia podjęła się realizacji badania, którego celem była ocena zanieczyszczenia dymem tytoniowym barów, pubów i klubów nocnych oraz narażenie na dym tytoniowy pracujących tam barmanów i kelnerów 6. Na podstawie analizy sytuacji w 10 lokalach gastronomicznych w Warszawie i Ciechanowie stwierdzono, że koncentracja nikotyny w powietrzu w lokalach, gdzie pozwalano na palenie tytoniu, była wielokrotnie większa (wahała się od 0.77 do µg/m 3 ) niż w barach, gdzie obowiązywał zakaz palenia ( µg/m 3 ). Wysokie stężenie nikotyny w powietrzu w zadymionych lokalach znalazło odzwierciedlenie w zawartości nikotyny we włosach palących i niepalących pracowników barów, pubów i klubów nocnych. Po pierwsze okazało się, że niepalący barmani i kelnerzy pracujący w zadymionych lokalach mają wyższą zawartość nikotyny we włosach niż ich koledzy pracujący w lokalach wolnych od dymu tytoniowego. Po drugie zawartość nikotyny we włosach niepalących barmanów i kelnerów, którzy pracowali w zadymionym miejscu pracy była porównywalna ( µg/mg) z zawartością nikotyny we włosach barmanów i kelnerów aktywnie palących tytoń ( µg/mg). Po trzecie stwierdzono, że poziom stężenia nikotyny we włosach barmanów i kelnerów pracujących w zadymionych lokalach rosła wraz ze wzrostem koncentracji nikotyny w powietrzu i liczbą godzin spędzonych w zadymionym miejscu pracy. 2. Następstwa biernego palenia dla pracownika i pracodawcy Szkody zdrowotne W celu przeanalizowania zdrowotnych skutków biernego palenia warto przypomnieć, że bierne palenie pod względem jakościowym jest tym samym, co palenie aktywne. Wdychający dym tytoniowy wprowadza do swojego organizmu te same toksyczne i rakotwórcze związki chemiczne, co palacz paląc papierosa. Jedyną różnicą jest natężenie ekspozycji. Bierne palenie jest zatem przyczyną tych samych problemów zdrowotnych co palenie aktywne, pomimo że ich skala jest zasadniczo niższa. Należy przy tym pamiętać, że na przykład osoba pracująca 8 godzin w zamkniętym pomieszczeniu, w którym się pali może być narażona w równym stopniu, co palacz palący kilka papierosów dziennie. Tym samym ryzyko wystąpienia choroby 5 Connolly G. et al. (2006): How smoke-free laws improve air quality: a global study of Irish pubs. Dostępny na: hsph.harvard.edu/irish_pubs. 6 Shahrir S., Wipfli H., Avila-Tang E., Breysse P., Samet J.M., Navas-Acien A., and the FAMRI Bar Study Investigators. (2010): Tobacco sales and promotion in bars, cafes, and nightclubs from large cities around the world. Tobacco Control, (w druku). 13

14 etiologicznie związanej z paleniem tytoniu jest u takiej osoby równie wysokie jak u palacza. Inną kwestią jest fakt, że nawet minimalne stężenie niektórych toksycznych składników dymu tytoniowego może wywołać maksymalny efekt. Na przykład ekwiwalent aktywnego palenia 0.2 papierosa dziennie istotnie zwiększa ryzyko choroby niedokrwiennej serca 7. Nie ma zatem bezpiecznej dawki dymu tytoniowego. Szkody zdrowotne wynikające z biernego palenia dotyczą nie tylko osób niepalących, ale są wynikiem ekspozycji całej populacji na zanieczyszczenia mikrośrodowiska dymem tytoniowym, który ma swoją charakterystykę toksykologiczną. U palących zachodzi zjawisko tzw. ryzyka kumulacyjnego. Bierne palenie powiększa natężenie ekspozycji palacza na dym tytoniowy, przez co podnosi ryzyko szkód zdrowotnych. Jak dotąd najbardziej spójną i obszerną publikacją prezentującą szacunkowe liczby zgonów z powodu biernego palenia w krajach członkowskich Unii Europejskiej jest raport grupy badaczy skupionych w sieci różnych organizacji i instytucji naukowych i medycznych pod nazwą Smoke Free Partnership 8. Szacunki te wskazują, że w 2002 roku w Polsce bierne palenie było przyczyną 8720 zgonów. Zdecydowana większość zgonów nastąpiła z powodu chorób układu krążenia (choroba niedokrwienna serca 39%, udar mózgu 40%) w tym ponad 300 zgonów rocznie było spowodowanych narażeniem na wdychanie dymu tytoniowego w miejscu pracy. Wśród niepalących bierne palenie było w Polsce przyczyną 1825 zgonów w 2002 r. Ponad połowa tych zgonów nastąpiła w wyniku choroby niedokrwiennej serca, kolejne 40% z powodu udaru mózgu. Ponad 100 zgonów wśród osób niepalących wywołane było biernym paleniem w miejscu pracy. Koszty społeczno-ekonomiczne Do kosztów generowanych przez zjawisko biernego palenia zalicza się straty spowodowane chorobami i przedwczesną śmiercią osób narażonych na bierne wdychanie dymu tytoniowego. Straty te oszacowano np. w Szkocji na podstawie modelu opracowanego przez National Health Service of Scotland 9. W modelu tym wartość życia ludzkiego estymowana jest na podstawie utraty konsumpcji oraz produkcji spowodowanej zgonem danej osoby. Strata powstaje, gdyż długość życia biernego palacza jest krótsza od wartości oczekiwanych, określonych przez Główny Urząd Statystyczny. Średnia strata ekonomiczna z powodu śmierci spowodowanej aktywnym lub biernym paleniem tytoniu wynosi w Polsce około 621 tys. zł na osobę. Oszacowano, że koszty społeczno-ekonomiczne życia osób umierających na choroby związane z biernym palenie tytoniu wyniosą w Polsce przez następne dwie dekady (tyle średnio trwa w Polsce narażenie na dym tytoniowy) około 135 mld złotych. Na podstawie modelu HECOS opracowanego przez WHO obliczono też koszty leczenia chorób wywołanych biernym paleniem Law M.R., Wald N.J. (2003): Environmental tobacco smoke and ischaemic heart disease. Prog Cardiovasc Dis, 46: Smoke Free Partnership (2006): Lifting the smokescreen. Ten reasons for a smoke free Europe. European Respiratory Society, Brussels (polskie wydanie: Zatoński W., red. (2009): Rozwiać zasłonę dymną. 10 argumentów za Europą wolną od dymu tytoniowego. Fundacja Promocja Zdrowia, Warszawa.). 9 Ludbrook A., Bird S., van Teijlingen E. (2005): International review of the health and economic impact of the regulation of smoking in public places. NHS Health Scotland, Edinburgh; dostępny na: internationalreviewfullreport.pdf. 10 Krzyżanowska A., Głogowski C. (2004): Nikotynizm na świecie. Następstwa ekonomiczne. Przewodnik Lekarza, 3:

15 Wydatki te w założonym horyzoncie czasowym 20 lat wyniosą kolejne 22 mld złotych. Wprowadzenie ustawy zakazującej palenia papierosów w miejscach publicznych i zakładach pracy pozwoliłoby te koszty znacznie ograniczyć; szacuje się, że byłaby to wartość rzędu 4,4 mld złotych (zob. Rys. 3). Kompleksowa ustawa o ochronie przed dymem tytoniowym budzi zaniepokojenie szczególnie wśród właścicieli lokali gastronomicznych. Wskazują oni na potencjalne koszty takiego rozwiązania. Jednak przykład państw, w których wprowadzono już tego typu ustawy i nie stwierdzono ani spadku przychodów ani zatrudnienia oraz wysokie społeczne poparcie zakazu palenia w miejscach publicznych i pracy w Polsce pozwala sądzić, że także w naszym kraju ustawa nie przyniesie negatywnych skutków w branży gastronomiczno-hotelarskiej. Dodatkowo właściciele lokali mogą liczyć na korzyści wynikające ze zwiększonej wydajności i mniejszej absencji pracowników. mld zł 157,0 obecnie 152,6 143,0 po wprowadzeniu kompleksowej ustawy Rys. 3 Koszty społeczno-ekonomiczne biernego palenia na przestrzeni 20 lat 3. Regulacje prawne ograniczające palenie w miejscu pracy Prawo międzynarodowe. Ramowa Konwencja Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) Ramowa Konwencja Światowej Organizacji Zdrowia o Ograniczeniu Używania Tytoniu (ang. WHO Framework Convention on Tobacco Control) została uchwalona przez Światowe Zgromadzenie Zdrowia 21 maja 2003 r., a w życie weszła 27 lutego 2005 r. 11 Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ratyfikował Konwencję 15 września 2006 roku. Artykuł 8. Konwencji zaleca sygnatariuszom wprowadzenie całkowitego zakazu palenia w miejscach publicznych i zakładach pracy. Obowiązujące w Polsce ustawodawstwo ograniczające palenie Polska należała do pierwszych krajów w Europie, w których wprowadzono politykę zdrowotną na rzecz ograniczenia palenie tytoniu w miejscach pracy. 4 czerwca 1974 roku Minister Zdrowia i Opieki Społecznej wydał rozporządzenie 12, które wprowadzało całkowity lub częściowy zakaz palenia w różnego typu pomieszczeniach podległych mu placówek. Zarządzenie to zalecało innym resortom wprowadzenie tego samego rodzaju uregulowań. Niestety palenie tytoniu w Polsce było w tym czasie powszechne, a społeczna świadomość zdrowotnych skut- 11 World Health Organization (2003): WHO Framework convention on tobacco control. World Health Organization, Geneva. 12 Rozporządzenie MZiOS w sprawie ograniczenia palenia tytoniu ze względów zdrowotnych. 15

16 ków palenia znikoma. Dlatego też zakaz palenia nie był przestrzegany, a pracownicy służby zdrowia palili nadal w miejscu pracy, nawet w obecności pacjenta. Niemniej rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 1974 roku zaowocowało wprowadzeniem w latach 80. analogicznych zakazów i ograniczeń palenia w miejscach pracy i miejscach publicznych podległych innym resortom państwowym, m.in. w szkołach i innych placówkach edukacyjnych, obiektach kulturalnych, budynkach administracji rządowej oraz środkach publicznego transportu. W szkołach, obiektach upowszechnienia kultury i budynkach rządowych palenie dopuszczone zostało jedynie w palarniach; w przypadku środków i obiektów transportu publicznego całkowity zakaz palenia zaczął obowiązywać w autobusach, tramwajach, trolejbusach, taksówkach, w pomieszczeniach dworców autobusowych, kolejowych, a nieco później także na dworcach lotniczych i na pokładach samolotów w ruchu krajowym. W pociągach wydzielono wagony dla palących i niepalących. Na początku lat 90. rozpoczęto prace nad stworzeniem nowoczesnego ustawodawstwa ograniczającego palenie. Prace te zakończyły się sukcesem i 9 listopada 1995 roku Polska stała się pierwszym krajem w Europie Środkowo-Wschodniej, w którym uchwalono zgodne ze standardami światowymi prawo antytytoniowe. Były to wówczas jedne z najbardziej kompleksowych na świecie regulacji prawnych ograniczających palenie. Światowa Organizacja Zdrowia uznała polskie ustawodawstwo z 1995 r. za przykład dla reszty świata 13. Ustawa o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych koncentrowała się również na ochronie prawa niepalących do życia w środowisku wolnym od dymu tytoniowego. Wprowadzono w niej zakaz palenia (poza wyznaczonymi do tego miejscami) w szpitalach i innych placówkach służby zdrowia, szkołach i innych placówkach edukacyjnych oraz wszystkich innych zakładach pracy i miejscach użyteczności publicznej 14. O tym, czy zorganizować palarnie, czy też wprowadzić całkowity zakaz palenia, decydował menadżer lub właściciel obiektu. Nowelizacja ustawy z 1999 r. wprowadziła również obowiązek przeznaczania w dwu- i więcej izbowych lokalach gastronomicznych jednego pomieszczenia dla osób niepalących. Od tego czasu pomieszczenia dla osób palących musiały być oddzielone od pomieszczeń, w których przebywają osoby niepalące, a także odpowiednio wyposażone 15. Prawo lokalne Już w latach 80. w kilku miastach Polski władze miejskie podjęły inicjatywę ograniczenia palenia w miejscach i obiektach użyteczności publicznej. Działania lokalne nasiliły się, gdy w 1996 r. zaczęły obowiązywać zapisy prawne Ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych, w tym artykuł o zakazie palenia w zakładach pracy i miejscach użyteczności publicznej. W Toruniu wprowadzono całkowity zakaz palenia w obiektach należących do urzędu miasta. Wkrótce dołączyły kolejne miasta: Bydgoszcz, Ciechanów, Gdańsk, Kraków, Rzeszów, Szczecin, Warszawa. W działania chroniące pracowników przed dymem tytoniowym zaczęli również angażować się przedstawiciele pracodawców. W wielu miejscach pracy wprowadzono całkowity zakaz palenia w godzinach pracy, często nie tylko w pomiesz- 13 Blanke D.D., da Costa e Silva V. (2004): Tobacco control legislation: an introductory guide. Tools for advancing tobacco in the 21st century. Chapter XII. World Health Organization, Geneva. 14 Zob. Załącznik A. 15 Ibidem. 16

17 czeniach zamkniętych, ale także na terenie całego zakładu. Zaczęto także wdrażać programy wspomagające palących pracowników w zaprzestaniu palenia. Zainteresowanie pracodawców wprowadzeniem zakazu palenia na terenie zakładu pracy wynikało nie tylko z oceny skutków zdrowotnych palenia tytoniu, ale także ekonomicznych i prawnych następstw narażenia pracowników na substancje szkodliwe dymu tytoniowego. Wykładnie i procesy sądowe Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy sprecyzowało, jak należy zorganizować pomieszczenie dla osób palących 16. Wyroki Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Białymstoku z 27 czerwca 2002 r. i Naczelnego Sądu Administracyjnego z 4 kwietnia 2007 r. stanowią wykładnię prawną tworzenia palarni przez pracodawców. Uznano, że w Ustawie o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych nie przewidziano odstępstwa od przepisów nakazujących tworzenie specjalnego pomieszczenia dla osób palących, wskutek czego wprowadzono obowiązek tworzenia takich miejsc. Z kolei Departament Prawny Głównego Inspektoratu Pracy uznał, że w firmie, która zatrudnia mniej niż 20 pracowników, nie ma obowiązku organizowania palarni. Przyjmując tę wykładnię prawną uznano, że w załączniku do ww. rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej określono warunki tworzenia palarni jedynie na podstawie kryterium zatrudnienia ogółem, nie uwzględniając innych uwarunkowań i sytuacji pracodawcy. Na charakter przepisów prawnych ograniczających palenie w miejscach publicznych i miejscach pracy miały też wpływ wyroki sądowe w sprawach dotyczących łamania ww. zakazu. Od końca lat 90. polskie sądy wydały kilka decyzji w tej sprawie. Pierwsza sprawa dotyczyła Mirosława Chmiela, górnika, który oskarżył swojego pracodawcę kopalnię Morcinek w Kaczycach o narażanie go na bierne palenie w pracy. Poszkodowany sam nigdy nie palił i osobiście był przeciwnikiem palenia. W kopalni, w której pracował palenie było zakazane poza wyznaczonym miejscem - cechownią, w której przebywało i często paliło papierosy nawet do kilkuset górników. Działo się to na ogół w obecności niepalących kolegów. Mirosław Chmiel wraz z kilkunastoma niepalącymi kolegami wystosował pismo do dyrekcji kopalni z prośbą o wyznaczenie palarni w bardziej ustronnym miejscu. Po uzyskaniu odmownej odpowiedzi oraz w obliczu pierwszych skutków zdrowotnych, mogących mieć związek z długotrwałym narażeniem na bierne palenie, Mirosław Chmiel zmienił pracę i jednocześnie skierował w 1998 r. sprawę do sądu. Wystąpił wówczas o odszkodowanie od byłego pracodawcy za uszczerbek na zdrowiu. Sąd Rejonowy w Jastrzębiu oraz Sąd Apelacyjny w Rybniku nie uznał jednak tego roszczenia, stwierdzając, że nie sposób ustalić stopnia uszczerbku na zdrowiu. Jednocześnie sąd zasugerował, że powód może wystąpić o zadośćuczynienie z tytułu naruszenia dóbr osobistych, co też się stało. W 2001 r. Sąd Okręgowy w Gliwicach zasądził od dyrekcji kopalni odszkodowanie na cel społeczny i w roku 2002 sąd apelacyjny utrzymał ten wyrok w mocy (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach Wydział III z 26 czerwca 2002 r.). Drugi, mniej głośny przypadek, dotyczył kobiety zatrudnionej w towarzystwie ubezpieczeniowym Commercial Union, która była zmuszana do biernego palenia w pracy. Sprawa prze- 16 Dz.U. z 2003 r. nr 116, poz

18 Rys. 4 Wycinki prasowe informujące o jednym z procesów sądowych w sprawie wymuszonego biernego palenia ciwko pracodawcy zakończyła się wygraną. Niestety poszkodowana otrzymała wypowiedzenie od pracodawcy. Ostatnia rozstrzygnięta przez sąd sprawa dotyczyła Jakuba Szczepańskiego, studenta z Płocka. 16 września 2004 r. wybrał się z kolegą do jednego z najbardziej popularnych w mieście pubów. Po kwadransie wyszli z powodu zadymienia lokalu i braku wyznaczonego miejsca dla niepalących. Pub składał się z kilku sal, ale we wszystkich, wbrew zapisom Ustawy, wolno było palić. J. Szczepański przesłał skargę do straży miejskiej, a ta z kolei do sądu grodzkiego. 6 czerwca 2005 r. Sąd Okręgowy w Płocku po rozpoznaniu dwóch środków odwoławczych obrony, podtrzymał wyrok skazujący właścicielkę pubu na grzywnę 500 zł. Walka o całkowity zakaz palenia W grudniu 2006 roku społeczny ruch obywatelski zaproponował Sejmowej Komisji Zdrowia podjęcie inicjatywy legislacyjnej w sprawie całkowitego zakazu palenia w miejscach publicznych i miejscach pracy. Późniejsze prace nad projektem nowelizacji Ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych zostały spowolnione z powodu odbywających się wyborów parlamentarnych. W 2008 roku, polski parlament w celu zintensyfikowania prac nad poprawkami do ustawy zlecił Podkomisji Stałej ds. Zdrowia Publicznego Komisji Zdrowia Sejmu RP, aby kontynuowała te działania. Podkomisja zapropo- 18

19 nowała nowy projekt zmian ustawowych, zakładający m.in. całkowity zakaz palenia w lokalach gastronomicznych, natomiast dopuściła możliwość tworzenia palarni w zakładach pracy 17. Prace te trwały do końca marca 2010 r. i zaowocowały przyjęciem przez Sejm RP 8 kwietnia 2010 roku nowych przepisów prawnych ograniczających palenie w miejscach publicznych i pracy. Obejmują one m.in. całkowity zakaz palenia (bez możliwości wydzielenia palarni) na terenie i w pomieszczeniach zakładów opieki zdrowotnej, jednostek organizacyjnych systemu oświaty, w pomieszczeniach obiektów kultury i wypoczynku do użytku publicznego, a także pomieszczeniach obiektów sportowych. Całkowity zakaz palenia ma również obowiązywać w środkach transportu publicznego, przystankach komunikacji publicznej i ogólnodostępnych miejscach przeznaczonych do zabaw dzieci. Zakaz palenia z możliwością stworzenia palarni dotyczyć ma natomiast następujących miejsc: innych niż ww. zakładów pracy, lokali gastronomiczno-rozrywkowych, hoteli, obiektów służących obsłudze podróżnych, domów pomocy społecznej i spokojnej starości, a także uczelni. W lokalach gastronomiczno-rozrywkowych z co najmniej dwoma pomieszczeniami konsumpcyjnymi właściciel lub zarządzający lokalem może wyłączyć spod całkowitego zakazu palenia pomieszczenie przeznaczone do konsumpcji, przy czym miejsce to musi być wyposażone w wentylację zapewniającą nieprzenikanie dymu tytoniowego do innych pomieszczeń. Decyzja o stworzeniu palarni lub osobnego pomieszczenia konsumpcyjnego z możliwością palenia w nim jest jednak po stronie właściciela obiektu lub osoby nim zarządzającej. W przypadku niestworzenia palarni w ww. obiektach obowiązywać będzie całkowity zakaz palenia. Ustawa również precyzuje pojęcie palarni, która powinna być pomieszczeniem odpowiednio oznaczonym i wyodrębnionym konstrukcyjnie od innych pomieszczeniem i ciągów komunikacyjnych, służącym wyłącznie do palenia i zaopatrzonym w wywiewną wentylację mechaniczną lub system filtracyjny skutecznie blokujący dostęp dymu tytoniowego do innych pomieszczeń. Nowelizacja Ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych określa również sankcje prawne za nieprzestrzeganie zakazu palenia w zakładach pracy i miejscach publicznych karę grzywny do 500 złotych dla osoby palącej w miejscach objętych zakazem i grzywnę do 2000 złotych dla właściciela lub zarządzającego obiektem lub środkiem transportu, który nie umieści w nim informacji o zakazie palenia. Nowe przepisy prawne weszły w życie 15 listopada 2010 r. 4. Postawy społeczne wobec zakazu palenia w miejscach publicznych i pracy Przeprowadzone w 2006 r. ogólnopolskie badania sondażowe pokazały, że zdecydowana większość dorosłych Polaków, bo aż 76% jest za wprowadzeniem całkowitego zakazu palenia tytoniu we wszystkich miejscach publicznych i miejscach pracy 18. Wyniki ogólnopolskiego badania sondażowego przeprowadzonego przez Fundację Promocja Zdrowia 17 Sejm Rzeczypospolitej Polskiej VI kadencji. Komisja Zdrowia. Podkomisja stała do spraw zdrowia publicznego. Komisyjny projekt ustawy o zmianie ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (druk nr 1030). Projekt z dn r. 18 Zatoński W., Jabłońska J., Przewoźniak K. (2009): Stosunek Polaków do wprowadzenia całkowitego zakazu palenia we wszystkich miejscach publicznych. Fundacja Promocja Zdrowia, Warszawa. 19

20 100% 85% 86% 85% 80% 58% 84% 69% 83% 90% 82% 72% 69% % 45% 27% 31% 0% a b c d e f g h Rys. 5 Poparcie zakazu palenia w miejscach publicznych w Polsce w latach 1996 i 2009: a szpitale, b szkoły, c urzędy państwowe, d środki publicznego transportu, e sklepy, centra handlowe, f obiekty komunikacji miejskiej, g zakłady pracy, h lokale gastronomiczne w grudniu 2009 r. 19 wskazuje, że 69% dorosłych Polaków opowiada się za całkowitym zakazem palenia w miejscach pracy, a 63% we wszystkich lokalach gastronomicznych. W odniesieniu do wszystkich miejsc publicznych i miejsc zatrudnienia odsetek dorosłych Polaków popierających całkowity zakaz palenia jest wyższy niż odsetek osób opowiadających się przeciw zakazowi. Dotyczy to także przypadku, kiedy Polacy rozważają wprowadzenie takiego zakazu w barach i restauracjach. Porównanie wyników badań sondażowych z 1996 i 2009 r. wskazuje na istotne zwiększenie poparcia społeczeństwa dla zakazu palenia w miejscach publicznych i miejscach pracy: z 27% do 69% dla zakazu palenia we wszystkich zakładach pracy, z 31% do 63% we wszystkich obiektach gastronomicznych, w tym również barach i restauracjach, z 45% do 72% na przystankach autobusowych i w obiektach transportu publicznego, z 58% do 84% w budynkach organów państwowych i samorządowych, z 69% do 83% w środkach transportu publicznego oraz z 80% do 85% w szkołach i innych pomieszczeniach edukacyjnych (Rys. 5). Wzrost poparcia społecznego dla całkowitego zakazu palenia w takich miejscach publicznych i zakładach pracy, jak kafejki, restauracje, supermarkety i centra handlowe, obiekty kulturowe i placówki opieki zdrowotnej został zaobserwowany zarówno wśród niepalących jak i palących. Poziom poparcia całkowitego zakazu palenia w miejscach publicznych i zakładach pracy jest w Polsce o wiele wyższy niż poziom zaobserwowany w większości krajów Europy Zachodniej przed wprowadzeniem zakazu, np. w Irlandii, Norwegii lub Szkocji. W szczególności odnosi się to do populacji osób palących Badanie wykonane we współpracy z Głównym Inspektoratem Sanitarnym, Stowarzyszeniem MANKO, World Lung Foundation przez TNS OBOP na reprezentatywnej próbie ludności Polski powyżej 15 r. ż. (N=1005) w dniach r. 20 Smoke Free Partnership 2006 op. cit.

21 III Program ograniczenia palenia w miejscu pracy 1. Cele programu W działaniach mających na celu doprowadzenie do niepalenia na terenie miejsca pracy priorytetem dla pracodawców jest ochrona niepalących przez biernym narażeniem na dym tytoniowy. Chcąc jednak osiągnąć zamierzony efekt, należy także pamiętać, że palenie tytoniu jednocześnie jest chorobą oraz silnym uzależnieniem od nikotyny substancji aktywnej zawartej w dymie tytoniowym. Palacz pali nie dlatego, że chce, czy lubi, ale dlatego, że musi. Z tego powodu tak ważna jest pomoc palaczom w zaprzestaniu palenia. Głównym celem programu ograniczenia palenia w miejscu pracy jest spowodowanie, aby jak największa liczba pracowników nie paliła w miejscu pracy, a w konsekwencji całkowicie zerwała z nałogiem palenia tytoniu. Istotnym efektem ubocznym tego celu są inne pozytywne zmiany, jakie występują w stosunku do palenia tytoniu: ograniczenie liczby wypalanych papierosów, zmiana gatunku z mocniejszych na słabsze, utwierdzenie w postanowieniu tych, którym udało się zerwać z nałogiem czy powstrzymać niepalących przed inicjacją tytoniową. Adresatami programu są nie tylko osoby palące, ale również byli palacze (szczególnie Rys. 6 Poradnia Pomocy Palącym zorganizowana podczas akcji Rzuć palenie razem z nami, listopad 2008 r. z krótkim okresem niepalenia, ponieważ mają szanse powrotu do na- 21

22 łogu) i nigdy niepalący (szczególnie młodzi pracownicy mogący szybko stać się palaczami). Należy pamiętać o dużym zróżnicowaniu grupy pa- laczy. Charakteryzują się oni różnym stopniem uzależnienia, liczbą i rodzajem wypalanych papierosów oraz stażem palenia tytoniu. Wśród nich są osoby, które podejmowały już próby zerwania z nałogiem, ale powróciły do niego. Utrudnieniem jest też fakt, że w Polsce, dzięki prowa- dzonym od lat programom edukacyjnym, takim jak Rzuć palenie razem z nami czy Dzień bez tytoniu, które są szeroko nagłaśniane przez prasę, radio i telewi- zję, palacze znają dobrze używaną argumentację antyty- toniowa i zdążyli się na nią już uodpornić. Dlatego należy podjąć starania, aby program zawierał nowe elementy, był ciekawy i wzbudzał zainteresowanie. 2. Organizatorzy programu KIEROWNICTWO ZAKŁADU odpowiada za przestrzeganie przepisów prawa dotyczącego palenia w miejscu pracy i prawa pracy. Może skutecznie wspie- rać program poprzez działania administracyjne i wpro- wadzanie zarządzeń regulujących życie w miejscu pracy. Jego stosunek do zachowań prozdrowotnych dla wielu pracowników jest wykładnią właściwego stylu życia: to elity kształtują wzory i modele życia Poziom i ton dyskusji prowadzonych w tramwajach i na ulicz- nych ławkach jest żenujący, a epatowanie prymitywny- mi i wyświechtanymi frazesami żałosne. Niska aktyw- ność w życiu politycznym, społecznym i ekonomicznym często wynika po prostu z nieznajomości elementarnych reguł ich funkcjonowania, maskowanej okazywaniem im pogardy i lekceważenia.1 1 Majcherek J.A.: Niedostatek najważniejszego kapitału. Rzeczypospolita 13 października 2002, 239 (6316) 22 Rys. 7 Materiały informacyjno-edukacyjne

23 Odpowiednio usytuowany w strukturze zakładu powinien być ZESPÓŁ STERUJĄ- CY (główny motor programu) z liderem operacyjnym kierownikiem programu na czele. W jego składzie powinni znaleźć się wymienieni wcześniej eksperci, propagatorzy, decydenci, realizatorzy merytoryczni osoby posiadające autorytet w załodze, rozumiejące problem (w tym również osoby palące). W miarę posiadanych możliwości należy zabezpieczyć dostęp do profesjonalnej pomocy medycznej (lekarz, pielęgniarka) czy psychologicznej. W planowaniu i przy realizacji programu nie można pominąć przedstawicieli związków zawodowych i innych korporacji pracowniczych i co ważne szeregowych pracowników. Należy na bieżąco zwracać uwagę na przebieg programu, a członkowie tego zespołu powinni stale doskonalić swoją wiedzę w zakresie prowadzonego programu. GRUPY SPOŁECZNEGO WSPARCIA, składające się z byłych palaczy i tych, którzy są w fazie rzucania nałogu szczególnie uwiarygodniają założenia programu. 3. Etapy i zasady realizacji programu Podstawowe fazy realizacji programu to: 1. Inicjowanie programu. Składają się na to następujące działania formalne: akceptacja przez kierownictwo i zgoda na realizację programu; powołanie zespołu sterującego, w tym prowadzącego program; diagnoza wstępna, oceniająca na podstawie ankiety stan wiedzy pracowników nt. skutków palenia tytoniu, ich postaw wobec tytoniu, przeszłych i aktualnych zachowań wobec palenia; określenie tendencji do zmiany zachowań. 2. Planowanie programu polega na ustaleniu zadań, harmonogramu i niezbędnego budżetu do jego realizacji. Idealna sytuacja ma miejsce wówczas, gdy program ograniczenia palenia w miejscu pracy wpisuje się w szerszą prozdrowotną politykę personalną firmy (dbałość o warunki pracy na danym stanowisku, przestrzeganie zasad higieny pracy). Pracownicy nie odczuwają wówczas dysonansu w odbiorze nowego pomysłu pracodawcy na rzecz zdrowia i nie traktują go jako wymierzonego przeciwko sobie. 3. Wdrażanie programu. Należy ustrzec się przed nadmiernym zdominowaniem programu przez organizatorów czy ekspertów, stale monitorować realizację tak, aby nie tworzyły się okresy niepokojącej ciszy. Niezwykle ważny jest moment inauguracji programu, powinno to być ważne wydarzenie w życiu zakładu pracy, odpowiednio nagłośnione z udziałem naczelnego kierownictwa. 4. Ocena przebiegu programu i jego rezultatów (zob. rozdział 5). 23

24 4. Sposoby realizacji programu Początek realizacji programu wiąże się z uzyskaniem wiedzy na temat skali problemu palenia tytoniu wśród pracowników oraz ich opinii na ten temat. Działania administracyjne. Należy wprowadzić zakaz palenia na terenie miejsca pracy i konsekwentnie go przestrzegać (podstawą jest Ustawa o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych z 1995 r. i jej nowelizacja z 2010 r.). Stosowne piktogramy z przekreślonym papierosem powinny być umieszczone w ciągach komunikacyjnych, szczególnie w miejscach, które zwyczajowo wykorzystywano jako palarnię, a informacje o tym zakazie, w formie zarządzeń dyrekcji, powinny być udostępnione pracownikom poprzez wywieszenie ich w widocznych miejscach. W wielu miejscach pracy dostosowano do tego politykę kadrową. Podczas zatrudniania nowych pracowników należy zadać pytanie o stosunek do palenia tytoniu oraz poinformować o wprowadzonych zakazach. Równolegle należy uruchomić kampanię informacyjną, która ma pokazać korzyści zdrowotne i ekonomiczne związane ze stylem życia bez dymu tytoniowego i zachęcić do rzucenia palenia. Wszystkie komunikaty i narzędzia wykorzystane w tej kampanii muszą być dostosowane do sytuacji i nastrojów panujących w firmie oraz do specyfiki pracy w zakładzie. Można wykorzystać zupełnie nowe symbole graficzne czy dźwiękowe (stworzone specjalnie dla potrzeb programu), nadawać specjalne audycje poprzez radiowęzeł czy publikować artykuły w gazetce zakładowej. Należy zadbać o to, aby informacje pomocne w uświadamianiu, jakie są skutki zdrowotne palenia tytoniu (materiały edukacyjne i poradniki Jak rzucić palenie ) były powszechnie dostępne. Pomoc w rzucaniu palenia. Należy wykorzystać okresowe badania profilaktyczne do udzielania informacji palącym pracownikom przez lekarza o konieczności zaprzestania palenia (minimalna interwencja medyczna), co pomoże w podjęciu decyzji o rzuceniu palenia lub przynajmniej znacznym jego ograniczeniu. Należy także zapewnić dostęp do lekarza przeszkolonego w zakresie leczenia zespołu uzależnienia od tytoniu bądź umożliwić konsultacje medyczne dla osób palących, które pozwolą określić stopień ich uza- Rys. 8 Porady jak rzucić palenie 24

25 leżnienia oraz zastosować właściwe leczenie: farmakoterapię, warsztaty psychologiczne dla rzucających palenie, spotkania dla rzucających palenie w ramach grup wsparcia, warsztaty umiejętności radzenia sobie z objawami po zaprzestaniu palenia. Należy pomóc osobom palącym w rzuceniu palenia poprzez zapewnienie dostępu do wiedzy o metodach leczenia zespołu uzależnienia od tytoniu i nowoczesnych lekach. Postarać się o stworzenie klimatu przychylności i wsparcia dla tych, którzy chcieliby rzucić palenie, uruchomić działanie zakładowych społecznych grup wsparcia, składających się z byłych palaczy jak i osób, które właśnie rzucają palenie. Wsparciem programu są działania kierowane do rodzin pracowników firmy, np. imprezy sportowo-rekreacyjne, konkursy dla dzieci dotyczące zdrowego stylu życia, stosowanie nagród rzeczowych (koszulki, znaczki) czy często stosowane nagradzanie pracowników decydujących się na niepalenie. Według Andrzeja Gniazdowskiego skuteczność programu zależy od stosowania przy jego realizacji podstawowych zasad 2 : 1. nie należy straszyć nadmiernie, 2. należy wyjść naprzeciw potocznej mądrości o zdrowotnych skutkach palenia, 3. trzeba dać adresatom kampanii szansę reakcji zwrotnej: repliki wobec emitowanego przekazu oświatowego, 4. adresować przekaz personalnie. 5. Należy również pamiętać o dawaniu przykładu. Członkowie kierownictwa i grupy sterującej powinni swoim zachowaniem uwiarygodniać program. 5. Ocena programu Przez okres realizacji programu na bieżąco oceniamy i korygujemy jego przebieg oraz poziom akceptacji przez pracowników. Podstawą oceny programu jest diagnoza wyjściowa, która informuje nas o liczbie palących pracowników oraz o tym, jaki procent z nich jest zainteresowany zerwaniem z nałogiem. Miernikiem oceny skuteczności działań edukacyjnych może być ilość materiałów edukacyjnych rozdanych podczas programu, ilość złożonych deklaracji o udziale w konkursie rzucania palenia, ilość udzielonych porad lekarskich i psychologicznych czy też liczba interwencji grupy wsparcia. Jednak kluczowym zagadnieniem związanym z oceną programu jest odpowiedź na pytanie o jego skuteczność, czyli o to, jak dużo palących pracowników zaprzestało palić dzięki prowadzonym działaniom? Dotychczasowe doświadczenia w tym zakresie na arenie międzynarodowej szacują efektywność takich programów na niewysokim poziomie. Według badań amerykań- 2 Gniazdowski 1998 op. cit. 25