PRZEDSIĘBIORCA ROLNY W ŚWIETLE ZNOWELIZOWANYCH PRZEPISÓW PRAWA UPADŁOŚCIOWEGO I RESTRUKTURYZACYJNEGO

Transkrypt

1 Przedsiębiorca STOWARZYSZENIE rolny w świetle EKONOMISTÓW znowelizowanych ROLNICTWA przepisów prawa I AGROBIZNESU upadłościowego... Roczniki Naukowe tom XVIII zeszyt Adam Majchrzak, Bazyli Czyżewski Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu PRZEDSIĘBIORCA ROLNY W ŚWIETLE ZNOWELIZOWANYCH PRZEPISÓW PRAWA UPADŁOŚCIOWEGO I RESTRUKTURYZACYJNEGO AN ENTREPRENEUR IN AGRIBUSINESS IN THE LIGHT OF THE AMENDED PROVISIONS OF THE BANKRUPTCY AND RESTRUCTURING LAW Słowa kluczowe: upadłość, restrukturyzacja, gospodarstwo rolne, przedsiębiorca rolny Key words: bankruptcy, restructuring, farm, farmer, entrepreneur JEL codes: G33, K22, K35, Q12 Abstrakt. Opracowanie dotyczy możliwości zastosowania przepisów prawa upadłościowego i naprawczego, prawa upadłościowego oraz prawa restrukturyzacyjnego w odniesieniu do osób fizycznych, osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną prowadzącym gospodarstwo rolne. Jest ono uzasadnione zarówno sytuacją finansową sektora rolnego, jak i nowymi regulacjami obowiązującymi od 1 stycznia 2016 roku. Autorzy przedstawili status wskazanych podmiotów jako przedsiębiorców oraz mające do nich zastosowanie przepisy. Rozważania wskazują na preferencyjne zasady obowiązujące w stosunku do niewypłacalnych lub zagrożonych niewypłacalnością osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne, które nie prowadzą innej działalności gospodarczej lub zawodowej. Wstęp Zgodnie z danymi z kwietnia 2016 roku w Krajowym Rejestrze Długów (KRD) Biurze Informacji Gospodarczej [2016] znajduje się blisko 10 tys. zadłużonych firm sektora rolnego, a ich liczba w ostatnim roku istotnie się zwiększyła. Średnia kwota zadłużenia wzrosła o 1/4, natomiast głównymi wierzycielami są banki, firmy pożyczkowe, leasingowe i ubezpieczeniowe. Dane te nie ukazują jednak w pełni zadłużenia rolnictwa w Polsce, gdyż nie wszystkie zobowiązania są zgłaszane do KRD. Co więcej, zgodnie z danymi GUS, w 2014 roku w Polsce funkcjonowało gospodarstw rolnych, z czego , tj. 99,7% było gospodarstwami indywidualnymi, a więc użytkowanymi przez osobę fizyczną [GUS 2016]. To zaś powoduje, że zadłużenie gospodarstw indywidualnych niekiedy traktowane jest jako odnoszące się nie do firm lecz do osób prywatnych. Problem zadłużonych przedsiębiorców funkcjonujących w sektorze rolnym zasługuje na analizę w związku ze zmianami legislacyjnymi wprowadzonymi po 31 marca 2009 roku. Po pierwsze, należy wskazać na kolejne nowelizacje ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (po 1 stycznia 2016 r. ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe), polegające na wprowadzeniu do systemu prawnego postępowania upadłościowego wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej oraz na doprecyzowaniu zakresu podmiotowego ustawy, po drugie zaś, na obowiązującą od 1 stycznia 2016 roku ustawę z dnia 15 maja 2015 roku Prawo restrukturyzacyjne [Dz.U. z 2015 r. poz. 978]. Celem opracowania jest ocena, jak zmienił się zakres instrumentów dostępnych dla niewypłacalnych lub zagrożonych niewypłacalnością dłużników będących przedsiębiorcami prowadzącymi działalność gospodarczą w sferze agrobiznesu, w szczególności osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne. Postawiono tezę, że dla tych ostatnich podmiotów wprowadzono preferencyjne warunki przez możliwość zastosowania w stosunku do nich przepisów prawa upadłościowego obowiązujących względem osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej oraz przepisów prawa restrukturyzacyjnego adresowanych do przedsiębiorców. Powyższa teza została zweryfikowana przy wykorzystaniu zasad wykładni celowościowej i systemowej z uwzględnieniem metody historycznej oraz logicznej.

2 168 Adam Majchrzak, Bazyli Czyżewski Status osoby prowadzącej gospodarstwo rolne jako przedsiębiorcy Ustawa Prawo upadłościowe co do zasady ma zastosowanie do przedsiębiorców w rozumieniu ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny. Zgodnie z art tej ustawy przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Działalnością gospodarczą jest zaś zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły, co wynika z art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej. W art. 3. tego aktu prawodawca zastrzegł jednak, że przepisów ustawy nie stosuje się do działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego oraz innych szczególnych działalności rolników opisanych bliżej w ustawie [Dz.U. z 2016 r. poz. 380]. Wyłączenie działalności wytwórczej w rolnictwie spod zakresu obowiązywania wskazanej ustawy nie powoduje jednak, że rolnik nie może być traktowany jako przedsiębiorca [Budzinowski 2002, s ]. Działalność gospodarczą charakteryzują następujące cechy: cel zawodowy i zarobkowy 1, działanie we własnym imieniu, ciągłość tego działania oraz uczestnictwo w obrocie gospodarczym [Uchwała SN z dnia 18 marca 1991 r. III CZP 9/92, Uchwała SN z dnia 6 grudnia 1991 r. III CZP 117/91]. Tym samym, jeżeli działalność prowadzona w ramach gospodarstwa rolnego spełnia kryteria działalności zarobkowej, tj. nie służy wyłącznie samozaopatrzeniu, a także jest wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły jest ona działalnością gospodarczą. W związku z powyższym należy uznać, że zarówno osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną prowadząca gospodarstwo rolne może być przedsiębiorcą, przy czym jest on traktowany przez ustawodawcę w sposób szczególny, co wynika z wyłączenia wobec niego zastosowania przepisów ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. Między innymi z tego powodu w literaturze rozważa się, wprowadzenie do systemu prawnego w Polsce pojęcia przedsiębiorcy rolnego, przy czym pozostawiono bez jednoznacznej odpowiedzi kwestię, czy status taki powinien być uzależniony od wielkości prowadzonego gospodarstwa rolnego [Budzinowski 2002, s ]. Niemniej przyznanie przymiotu przedsiębiorcy osobie fizycznej, osobie prawnej czy jednostce organizacyjnej niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną prowadzącej gospodarstwo rolne w pierwszej kolejności uwarunkowane powinno być czynnikami ekonomicznymi przy jednoczesnym uwzględnieniu zarówno produkcyjnych, jak i pozaprodukcyjnych funkcji gospodarstw rolnych (społecznych, czy ekologicznych) 2. Przedsiębiorca rolny w świetle prawa upadłościowego Zakres podmiotowy ustawy Prawo upadłościowe obejmuje przedsiębiorców w rozumieniu ustawy z 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny. Należy wskazać, że w przypadku osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych niebędących osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, prowadzących gospodarstwo rolne, zastosowanie mają przepisy regulujące postępowanie upadłościowe dla pozostałych przedsiębiorców. Taka sytuacja miała miejsce również przed 1 stycznia 2016 roku, przy czym w wyniku nowelizacji z 15 maja 2015 roku przestały obowiązywać przepisy przewidujące ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu, jak również prowadzenie postępowania naprawczego. Tym samym wskazane podmioty mają możliwość prowadzenia postępowania, którego celem jest zaspokojenie roszczeń wierzycieli w jak najwyższym stopniu, a jeśli racjonalne względy na to pozwolą, również zachowanie dotychczasowego przedsiębiorstwa dłużnika. 1 W stosunku do gospodarstwa rolnego zarobkowy charakter oznacza dążenie do uzyskania dochodu. Brak osiągnięcia przez gospodarstwo tego dochodu nie powoduje jednak, że podmiot utracił zarobkowy charakter. 2 Warto w tym miejscu nadmienić, że zarówno w literaturze ekonomicznej, jak i prawnej dokonuje się często rozróżnienia pomiędzy gospodarstwami a przedsiębiorstwami rolniczymi z uwagi na różne kryteria [Franc-Dąbrowska 2013, s , Ziętara 2015, s ], co nie ma zastosowania w odniesieniu do tego opracowania.

3 Przedsiębiorca rolny w świetle znowelizowanych przepisów prawa upadłościowego Wskutek uznania osób fizycznych prowadzących gospodarstwo za przedsiębiorców, ich sytuacja podmiotowa w świetle przepisów prawa upadłościowego i naprawczego począwszy od 2003 roku kształtowała się odmiennie. Zgodnie z pierwotnym brzmieniem art. 6 pkt 5., w stosunku do osoby fizycznej prowadzącej gospodarstwo rolne nie można było ogłosić upadłości, co dotyczyło także upadłości z możliwością zawarcia układu. W odniesieniu zaś do postępowania naprawczego, należy wskazać, że także ono początkowo nie mogło być stosowane, gdyż zaadresowane zostało do zagrożonych upadłością przedsiębiorców wpisanych do Krajowego Rejestru Sądowego (KRS). W wyniku nowelizacji postępowania naprawczego ustawą z dnia 14 listopada 2003 roku wprowadzono zmianę polegającą na określeniu zakresu podmiotowego tego postępowania jako przedsiębiorców zagrożonych niewypłacalnością. Na tej podstawie można uznać, że o ile osoby fizyczne prowadzące gospodarstwo rolne nie miały zdolności upadłościowej, to przysługiwała im zdolność do prowadzenia postępowania naprawczego. Wątpliwości dotyczące zastosowania przepisów ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze w stosunku od osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne jako przedsiębiorców narosły w związku z wprowadzeniem ustawą z 5 grudnia 2008 roku do polskiego systemu prawnego upadłości konsumenckiej, tj. przepisów art Zgodnie z brzmieniem art , wprowadzone przepisy stosowane mogły być wobec osób fizycznych, do których nie miały zastosowania przepisy działu II tytułu I części pierwszej. Jak podali Stanisław Gurgul [2010] i Piotr Zimmerman [2012], z podmiotowego zakresu upadłości osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej wykluczono wszystkie osoby fizyczne objęte działaniem przepisów art. 5-9 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze. Skoro więc, w art. 6 były wymienione osoby fizyczne prowadzące gospodarstwo rolne, regulacje upadłości konsumenckiej nie mogły tych podmiotów obejmować. W doktrynie prezentowane było również odmienne stanowisko, zgodnie z którym osoby fizyczne prowadzące gospodarstwo rolne miały konsumencką zdolność upadłościową [Głodowski, Hrycaj 2010]. To powodowało trudności interpretacyjne oraz orzecznicze. Rozważania, które powstały na gruncie powyższych przepisów przestały być zasadne dopiero w związku z nowelizacją z 29 sierpnia 2014 roku, na mocy której od 31 grudnia 2014 roku zapisano w art. 6 pkt 5, że nie można ogłosić upadłości osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne, które nie prowadzą innej działalności gospodarczej lub zawodowej, a art otrzymał brzmienie, zgodnie z którym postępowanie upadłościowe wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej stosuje się wobec osób fizycznych, których upadłości nie można ogłosić zgodnie z przepisami działu II tytułu I części pierwszej, a więc również wobec osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne, o ile nie prowadzą one innej działalności gospodarczej lub zawodowej. Co istotne, w uzasadnieniu do wskazanej nowelizacji ustawodawca potwierdził, iż jego celem było przyznanie osobom fizycznym prowadzącym gospodarstwo rolne konsumenckiej zdolności upadłościowej od samego początku obowiązywania tej instytucji. Wskazano bowiem, że zmiana w art. 6 pkt 5 oraz art miała jedynie charakter precyzujący i nie prowadziła do zmiany obowiązującego stanu prawnego, a jej celem było wyjaśnienie powstałych wątpliwości co do zastosowania przepisów o upadłości konsumenckiej do osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne. Jak podaje P. Zimmerman [2016], brak zastosowania ogólnych zasad postępowania upadłościowego dotyczącego przedsiębiorców wobec osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne, które nie przejawiają innych cech bycia przedsiębiorcą, wynikało z intencji ustawodawcy do ochrony niewielkich gospodarstw rolnych w sytuacji, gdy posiadanie ziemi uprawnej jest podstawą utrzymania rolnika i jego rodziny. Pojawia się zatem pytanie, na czym polega ta ochrona oraz jaka jest przewaga ogłoszenia upadłości osoby fizycznej prowadzącej gospodarstwo rolne nad typowym postępowaniem egzekucyjnym. Chodzi tu przede wszystkim o legitymację do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, która na podstawie ogólnych przepisów przysługuje również wierzycielom. Przy upadłości konsumenckiej wniosek taki co do zasady złożyć może jedynie dłużnik. Z kolei podstawową korzyścią jest realizacja celu przypisanego upadłości konsumenckiej, czyli tzw. oddłużenie, polegające na umorzeniu długów, które nie zostały zaspokojone w trybie prowadzonego postępowania upadłościowego. Tym samym podmiot postępowania może w przyszłości prowadzić działalność bez wcześniejszego zadłużenia. Drugą przewagą jest możliwość

4 170 Adam Majchrzak, Bazyli Czyżewski skorzystania z uprawnień przewidzianych w art ustawy Prawo upadłościowe. Zgodnie z jego treścią, jeżeli w skład masy upadłości wchodzi lokal mieszkalny albo dom jednorodzinny, w którym zamieszkuje upadły, a konieczne jest zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych upadłego i osób pozostających na jego utrzymaniu, z sumy uzyskanej z jego sprzedaży wydziela się upadłemu kwotę odpowiadającą przeciętnemu czynszowi najmu lokalu mieszkalnego w tej samej lub sąsiedniej miejscowości za okres od 12 do 24 miesięcy. Tym samym, w przeciwieństwie do postępowania egzekucyjnego, postępowanie upadłościowe wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, a także osób fizycznych prowadzących działalności jedynie w formie gospodarstwa rolnego uwzględnia konieczność zabezpieczenia potrzeb mieszkaniowych upadłego [Lipowicz 2015]. Powyższy stan prawny obowiązuje także po 1 stycznia 2016 roku. Prawo restrukturyzacyjne wobec przedsiębiorcy rolnego Poza zmianami w zakresie prawa upadłościowego, od 1 stycznia 2016 roku na mocy ustawy z 15 maja 2015 roku Prawo restrukturyzacyjne do polskiego systemu prawnego wprowadzono instytucję postępowania restrukturyzacyjnego. Obejmuje ono postępowanie o zatwierdzenie układu, przyspieszone postępowanie układowe, postępowanie układowe oraz postępowanie sanacyjne, które prowadzone mogą być wobec dłużnika niewypłacalnego lub zagrożonego niewypłacalnością. Zgodnie z ustawą, celem postępowania restrukturyzacyjnego jest uniknięcie ogłoszenia upadłości dłużnika przez umożliwienie mu restrukturyzacji w drodze zawarcia układu z wierzycielami, a w przypadku postępowania sanacyjnego również przez przeprowadzenie działań sanacyjnych, przy zabezpieczeniu słusznych praw wierzycieli. Tym samym, dąży się do zapobiegnięcia likwidacji przedsiębiorstwa dłużnika, a przez to do zachowania możliwości kontynuowania działalności zarobkowej, która często przekłada się również na zachowanie miejsc pracy czy umożliwienie wywiązania się z realizowanych kontraktów. Przepisy prawa restrukturyzacyjnego mają zastosowanie do przedsiębiorców, w rozumieniu kodeksu cywilnego. Tym samym zdolność restrukturyzacyjna jest pojęciem węższym od zdolności upadłościowej [Groele, Kruczalak-Jankowska 2016], co nie powoduje trudności natury interpretacyjnej. Tym samym możliwość skorzystania z instytucji przewidzianych przez prawo restrukturyzacyjne w równym stopniu przysługuje osobie fizycznej, osobie prawnej i jednostce organizacyjnej niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, prowadzącej we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Mając na uwadze, że postępowanie restrukturyzacyjne jest obowiązującym aktualnie i zmodyfikowanym odpowiednikiem postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu oraz postępowania naprawczego, na podstawie powyższego należy podkreślić, że w wyniku wprowadzenia nowych przepisów, osobom fizycznym prowadzącym gospodarstwo rolne przyznana została możliwość poprawienia swojej sytuacji gospodarczej, co ocenianie jest jako korzystne [Sobolewski 2014]. Podsumowanie 1. Zarówno osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, prowadząca gospodarstwo rolne jest przedsiębiorcą, o ile prowadzi we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową, jeśli działalność ta wypełnia kryteria zawodowego i zarobkowego celu, działania we własnym imieniu, ciągłości tego działania oraz uczestnictwa w obrocie gospodarczym. 2. Pomimo to, wskazane podmioty są różnie traktowane w świetle ustawy Prawo upadłościowe. W odniesieniu do osób prawnych i jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, której ustawa przyznaje zdolność prawną zastosowanie bowiem mają przepisy adresowane do pozostałych przedsiębiorców. Osoby fizyczne prowadzące gospodarstwo rolne, jeżeli nie prowadzą innej działalności gospodarczej lub zawodowej nie mają zdolności upadłościowej, a ustawa przyznaje im konsumencką zdolność upadłościową. Tym samym osoby fizyczne prowadzące gospodarstwo rolne mają możliwość skorzystania z uprawnień, które nie przysługują pozostałym przedsiębiorcom. To powoduje, że ustawodawca przewidział dla tych podmiotów preferencyjne warunki upadłości.

5 Przedsiębiorca rolny w świetle znowelizowanych przepisów prawa upadłościowego Wszystkim przedsiębiorcom, w tym prowadzącym gospodarstwo rolne bez względu na formę prawną, ustawa Prawo restrukturyzacyjne przyznaje z kolei zdolność restrukturyzacyjną. W sposób szczególny należy to podkreślić w stosunku do osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne, które przed 1 stycznia 2016 roku nie miały możliwości prowadzenia postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu. Literatura Budzinowski Roman Status prawny rolnika jako przedsiębiorcy (zagadnienia wybrane). Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny LXIV (3): Franc-Dąbrowska Justyna Płynność finansowa w przedsiębiorstwach rolniczych specyfika czy klasyka? Roczniki Naukowe SERiA XV (6): Głodowski Włodzimierz, Anna Hrycaj Zakres podmiotowy i podstawy ogłoszenia upadłości konsumenckiej. Państwo i Prawo 2: 77. Groele Bartosz, Joanna Kruczalak-Jankowska Część I. Prawo restrukturyzacyjne. [W] Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe, System prawa prywatnego. Tom 6, red. A. Hrycaj, Warszawa: C.H.Beck. Gurgul Stanisław Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz. Warszawa: Wydawnictwo C.H.Beck. GUS Rocznik statystyczny rolnictwa. Warszawa. KRD Rolnictwo w tarapatach zadłużenie gwałtownie rośnie. Krajowy Rejestr Długów. Biuro Informacji Gospodarczej, dostęp czerwiec 2016 r. Lipowicz Łukasz Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze. Art [W] Upadłość konsumencka po dużej nowelizacji. Komentarz, red. Patryk Filipiak, Anna Hrycaj, Łukasz Lipowicz, Poznań: Spartan. Sobolewski Przemysław Opinia prawna w sprawie rządowego projektu ustawy prawo restrukturyzacyjne. Druk sejmowy nr 2824: 10, dostęp czerwiec Uchwała SN z dnia 18 marca 1991 r. III CZP 9/92. Uchwała SN z dnia 6 grudnia 1991 r. III CZP 117/91. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, tj. z dnia 17 lutego 2016 r. Dz.U. z 2016 r. poz Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe, tekst jedn. z dnia 5 lutego 2015 r. Dz.U. z 2015 r. poz Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, tekst jedn. z dnia 8 kwietnia 2015 r. Dz.U. z 2015 r. poz Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy. Prawo upadłościowe i naprawcze oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych z dnia 5 grudnia 2008 r. Dz.U. Nr 234, poz Ustawa z dnia 15 maja 2015 r. Prawo restrukturyzacyjne. Dz.U. z 2015 r. poz Ziętara Wojciech Gospodarstwa i przedsiębiorstwa rolnicze jako podstawowe ogniwo łańcucha żywnościowego. Roczniki Naukowe SERiA XVII (4): Zimmerman Piotr Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz. Warszawa: Wydawnictwo C.H.Beck. Zimmerman Piotr Prawo upadłościowe. Prawo restrukturyzacyjne. Komentarz. Warszawa: Wydawnictwo C.H.Beck. Summary The paper concerns the possibility of applying the provisions of bankruptcy law and restructuring law with regard to natural persons, legal persons and organizational units not being legal persons, which the law recognizes the legal capacity, leading farm. It is justified by both the financial situation of the agricultural sector, as well as new regulations effective from 1st January The authors present status of these entities as entrepreneurs and rules applicable to them. Considerations suggest the preferential rules applicable to insolvent or threatened insolvency of natural persons leading farm that do not conduct any other business or profession. Adres do korespondencji dr Adam Majchrzak, dr hab. Bazyli Czyżewski, prof. nadzw. UEP Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Al. Niepodległości 10, Poznań tel. (61) , adam.majchrzak@ue.poznan.pl, b.czyzewski@ue.poznan.pl