Transkrypt

1 Temat rekompensowania szkód i krzywd wyrządzonych błędnym orzeczeniem sądowym w postępowaniu karnym wydaje się bardzo interesujący. Nagłówek w gazecie lub materiał w telewizji o skazanym za niewinność jest gwarancją dużego zainteresowania opinii publicznej. To zadziwiające, że z jednej strony, we współczesnym świecie, samo już przedstawienie zarzutów w postępowaniu przygotowawczym stygmatyzuje podejrzanego, tak jakby domniemanie niewinności było tylko zbędną dywagacją na poziomie akademickim. Zarazem jednak, gdy ów podejrzany okaże się niewinny, powinno towarzyszyć mu zrozumienie opinii publicznej i akceptacja dla jego prawa uzyskania zadośćuczynienia doznanym krzywdom oraz odszkodowania za wszelkie szkody wynikłe z niesłusznego stosowania środków przymusu i represji karnej. Nie można całkowicie wyeliminować nietrafionych orzeczeń sądowych 1. Paradoksalnie, godzimy się jednak na to, aby niekiedy te orzeczenia nie odpowiadały prawdzie. Procedura cywilna została bowiem tak ukształtowana, iż dopuszcza możliwość wydania orzeczenia nie odzwierciedlającego prawdy materialnej, ale lepszą co nie znaczy, że prawdziwą argumentację strony procesowej. Ustawowa instytucja zakreślania fachowym pełnomocnikom stron terminu na złożenie wniosków dowodowych pod rygorem ich pominięcia to koronne przykłady, iż proces cywilny może wygrać ten, kto ma lepszą taktykę procesową. A jednak, nawet w postępowaniu cywilnym, ustawodawca dostrzegł konieczność rekompensowania szkód wyrządzonych tymi orzeczeniami, które zostały wydane wbrew prawu, czemu służy skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Także wykrycie nowych faktów i dowodów może być, w ograniczonym jednak zakresie, podstawą wznowienia postępowania cywilnego. Tym bardziej więc możliwość korekty niesłusznego orzeczenia oraz kwestia odpowiedzialności za błędy wymiaru sprawiedliwości nabiera znaczenia w postępowaniu karnym, opartym przecież wciąż na zasadzie prawdy materialnej 2. Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie tak ustawodawca nazwał rozdział 58 KPK. Już pierwsze spojrzenie na tytuł tego rozdziału pozwala przyjąć, że odpowiedzialność Skarbu Państwa została tu bardzo ograniczona. 1 Zob. przykładowo: Brutalnie aresztowany domaga się 3,2 mln zł zadośćuczynienia, strona internetowa dostęp z r.; Były oficer CBŚ siedział za niewinność. Teraz chce od państwa 900 tys. zł, strona internetowa dostęp z r.; Niewinny przesiedział pięć lat. Chce zadośćuczynienia ; strona internetowa dostęp z r. 2 Również w najnowszym, kompleksowym, projekcie nowelizacji Kodeksu postępowania karnego przewidującego zwiększenie zasady kontradyktoryjności utrzymano zasadę prawdy materialnej zob. projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny i niektórych innych ustaw, druk sejmowy Nr 870 Sejmu VIII Kadencji, dostępny na stronie internetowej www. sejm.gov.pl dostęp z r. XXIX

2 XXX Wstęp Nie sposób uznać, że prowadzenie postępowania karnego przeciwko niewinnemu może wyrządzić mu szkodę lub krzywdę tylko wtedy, gdy dojdzie do jego zatrzymania, tymczasowego aresztowania czy też, w ostateczności, skazania. Już na wstępie rozważań dotyczących podstaw i zakresu odpowiedzialności Skarbu Państwa za błędne decyzje wydawane w toku procesu karnego wyrażam więc stanowisko krytyczne w stosunku do obecnego stanu prawnego. Celem, ale także inspiracją w pisaniu tej książki, nie była jednak chęć wykazania, że obecnie obowiązujące regulacje są niedoskonałe. Zależało mi bardziej na podjęciu próby rzeczowej analizy norm rozdziału 58 KPK, tak by możliwe było odnalezienie w tej publikacji opisu stanu prawnego de lege lata. Podjęcie pracy nad problematyką odszkodowawczą związaną z błędnymi orzeczeniami w procesie karnym wydawało się o tyle bardziej naglące, iż od dłuższego już czasu temat ten nie doczekał się wyczerpującej analizy. Nie zapominając o pracach J. Waszczyńskiego Odszkodowanie za niesłuszne skazanie i bezzasadne aresztowanie w polskim procesie karnym wydanej w 1964 r. oraz A. Bulsiewicza pt. Proces o odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub oczywiście bezzasadny areszt tymczasowy z 1968 r., trzeba było czekać aż do 2007 r., gdy P. Cioch opublikował monografię o Odpowiedzialności Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego skazania. W międzyczasie, różni autorzy, podejmowali oczywiście tę problematykę, ale zawsze wycinkowo. Ostatnia zaś praca P. Ciocha koncentruje swoją uwagę w głównej mierze na cywilistycznym aspekcie wyłącznie niesłusznego skazania, pozostawiając przestrzeń badawczą tak w zakresie aspektu procesowego tej problematyki, jak i zagadnienia niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. Moja praca, zamiast tezy, stawia sobie kilka pytań. Pierwsze z nich sprowadza się do weryfikacji, czy obecny stan prawny jest zadawalający, a więc czy, z jednej strony, jest zgodny ze standardami demokratycznego państwa prawnego, które odpowiada za decyzje wydawane w ramach jego imperium, a z drugiej strony jeśli nawet owe standardy są zachowane, czy są wystarczające, aby urzeczywistnić zasadę sprawiedliwości? Chodzi więc o odpowiedź na pytanie, czy pokrzywdzeni przez wymiar sprawiedliwości w postępowaniu karnym mogą liczyć na realną ochronę prawną? Pytania, które postawiłem, znajdują swoją odpowiedź w końcowej części pracy. Niewątpliwie, już w toku analizy poszczególnych zagadnień związanych normami rozdziału 58 KPK dostrzec można nie jeden raz krytyczną refleksję o obowiązującym stanie prawnym. Jednak niedoskonałość jednego przepisu nie musi oznaczać od razu, że cała instytucja odszkodowania lub zadośćuczynienia za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie zasługuje na dyskwalifikację. Pracę podzieliłem na cztery zasadnicze części. W pierwszej, zawarłem dwa rozdziały, które traktują o umiejscowieniu karnoprocesowej instytucji odszkodowania w polskim i obcych systemach prawnych oraz wskazują na najnowsze tło historyczne kształtowania się odpowiedzialności Skarbu Państwa w tym zakresie. Oba rozdziały mają charakter wprowadzający do dalszych, bardziej szczegółowych rozważań. Określają one usytuowanie instytucji odszkodowania zarówno w przestrzeni horyzontalnej, a więc w odniesieniu do podobnych regulacji w prawie krajowym i międzynarodowym oraz w przestrzeni wertykalnej, czyli opisując jej rozwój w czasie. Część druga rozprawy została poświęcona omówieniu szczegółowych zagadnień związanych z tematem pracy. Koncentruję tu swoją uwagę na rozważeniu zakresu przedmioto-

3 wego pojęcia niesłuszne skazanie oraz niewątpliwe niesłuszne tymczasowe aresztowanie i zatrzymanie. Ustawodawca dookreślił jedynie przypadek niesłusznego skazania, natomiast praktyce i doktrynie pozostawił wypełnienie treścią pojęcia niewątpliwie niesłusznego zatrzymania i tymczasowego aresztowania. W przypadku zaś zatrzymania, ustawa karnoprocesowa krzyżuje kontrolę sądową prowadzaną pod kątem legalności, zasadności i prawidłowości tego zatrzymania z jego ewentualną niewątpliwą niesłusznością. Wszystkie te zagadnienia wymagają pogłębienia. Jeżeli zaś chodzi o samo odszkodowanie i zadośćuczynienie, są to pojęcia recypowane z prawa cywilnego, choć ich znaczenie na gruncie rozdziału 58 KPK zaznacza swoją odrębność. W istocie, to właśnie jest specyfiką procesu odszkodowawczego z tytułu błędnego rozstrzygnięcia w procesie karnym materialnoprawne podstawy odszkodowania muszą być ustalane zarówno w oparciu o normy procesu karnego, a nadto z wykorzystaniem przepisów prawa cywilnego. Dochodzenie zaś samego roszczenia o charakterze cywilnoprawnym odbywa się, o czym piszę w rozdziale szóstym, przed sądem karnym, na zasadach określonych w Kodeksie postępowania karnego, lecz z odpowiednim wykorzystaniem uregulowań procedury cywilnej. Jest to więc rozwiązanie nie tylko niejednolite konstrukcyjnie, ale trudne w praktycznym wykorzystaniu. W drugiej części pracy zawarte jest również omówienie odrębnej, stanowiącej lex specialis w stosunku do rozdziału 58 KPK, procedury rekompensowania szkód i krzywd wyrządzonych osobom działającym na rzecz niepodległego państwa polskiego przez wymiar sprawiedliwości PRL, a raczej, w tych przypadkach wymiar niesprawiedliwości. Trzecia część książki wiążę się z odpowiedzią na pytanie o istniejący w polskim prawie brak regulacji odpowiedzialności Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego przedstawienia zarzutów oraz, w konsekwencji, niesłusznego oskarżenia, która mogłaby stanowić efektywne narzędzie rekompensowania szkód i krzywd przez osoby nietrafnie posądzone o popełnienie czynu przestępczego. Dlatego też odrębnego omówienia wymaga postulat ustawowego uregulowania problemu odszkodowania lub zadośćuczynienia z tytułu niesłusznego oskarżenia. Uważam, że samo bezpodstawne przedstawienie zarzutów oraz wniesienie aktu oskarżenia może wyrządzić wcale nie mniej szkód i krzywd niż niesłuszne skazanie. Natomiast odsyłanie niesłusznie oskarżonych na drogę procesu cywilnego prowadzonego na zasadach ogólnych, jest trudne do zaakceptowania, choćby z powodu obowiązującego w procesie cywilnym innego reżimu odpowiedzialności niż w przypadku rozdziału 58 KPK, gdzie ustawodawca zdecydował się na regułę ryzyka. Odpowiedź na pytanie, czy rozdział 58 KPK stanowi wystarczającą ochronę dla pokrzywdzonych przez wymiar sprawiedliwości, znajduje się w ostatnim rozdziale stanowiącym zarazem czwartą część książki. Zawarłem tu także postulaty de lege ferenda konfrontując je z procedowanym obecnie w Sejmie 3 projektem dużej nowelizacji Kodeksu postępowania karnego, przygotowanej przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego działającą przy Ministrze Sprawiedliwości, wprowadzającym zasadnicze zmiany w rozdziale 58 KPK. Z uwagi na daleko idący charakter tych zmian byłoby błędem pominięcie tego projektu w końcowych rozważaniach, jakkolwiek trzeba poczynić oczywiste w takiej sytuacji zastrzeżenie, iż przedmiotem analizy jest projekt w wersji dostępnej na dzień opracowania 3 Zob. projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny i niektórych innych ustaw, druk sejmowy Nr 870, Sejm VIII Kadencji. XXXI

4 XXXII Wstęp tej książki uchwalona zaś, być może, w przyszłości ustawa może się od niego oczywiście różnić. Niemniej, konieczne jest udzielenie odpowiedzi na pytanie dotyczące kierunku proponowanych zmian, niezależnie od jednostkowej redakcji poszczególnych norm. Część trzecia i czwarta książki składają się, w obu wypadkach, z jednego rozdziału. Ponieważ przedmiot rozważań zawarty w tym miejscu monografii różni się zasadniczo od wątków omawianych wcześniej, wyodrębnienie części trzeciej i czwartej książki było nie tylko możliwe, ale i konieczne. Świadomie zrezygnowałem natomiast z rozbudowanego odwoływania się do przykładów obcych systemów prawnych w celu przeprowadzenia pełnej analizy prawnoporównawczej. Możliwe i konieczne było jednak przytoczenie podstawowych założeń wybranych porządków prawnych obowiązujących za granicą, a odnoszących się do problemu odszkodowań z tytułu błędnego orzeczenia sądu w procesie karnym. Bez takiego, z założenia ograniczonego, porównania, praca byłaby bowiem niekompletna. Niemniej uważam, że analiza sensu stricto prawnoporównawcza powinna nie tylko opisywać bieżący stan prawny w innych państwach, ale odnosić się także do historii takich regulacji, ich zmienności w czasie czy usytuowania w danym systemie prawnym. Bez takich informacji, wyciąganie stanowczych wniosków porównawczych jest przedwczesne i może prowadzić do błędnych konstatacji. Tak więc pełna analiza ustawodawstwa państw obcych oraz poglądów tamtejszej doktryny i orzecznictwa, znacząco przekraczałaby ramy tej pracy przeciwnie, byłaby sama w sobie w pełni wystarczającym materiałem na odrębną publikację. Rozważania nad poszczególnymi rozwiązaniami rozdziału 58 KPK, choć prowadzone z osobna, podsumowane zbiorczo w ostatniej części książki mają na celu zrekonstruowanie obowiązującego modelu odpowiedzialności odszkodowawczej za błędne orzeczenia wydawane w toku postępowania karnego, wyrządzające dotkniętymi nimi podmiot realną szkodę lub krzywdę. Przyjęty zaś w ustawie karnoprocesowej i odtworzony model konfrontuję z propozycjami zmian legislacyjnych związanych z przedstawionym projektem dużej nowelizacji procedury karnej, poszukując odpowiedzi na pytanie, czy są to zmiany realnie zmieniające ów model czy też, choć daleko idące, to jednak wprowadzające modyfikacje wyłącznie w jego graniach. W swoich rozważaniach dotyczących odszkodowania i zadośćuczynienia z tytułu niesłusznego skazania, tymczasowego aresztowania i zatrzymania zostały przeze mnie pominięte odpowiednie regulacje części wojskowej Kodeksu postępowania karnego, a nadto Kodeksu karnego skarbowego oraz Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. Przedmiotem tej pracy są za to, traktowane przeze mnie jako podstawowe, normy rozdziału 58 Kodeksu postępowania karnego oraz przepisy ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Podstawą dla tej książki stała się rozprawa doktorska obroniona przeze mnie r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, przygotowana pod kierunkiem prof. dr. hab. Piotra Kruszyńskiego. Uwzględniając uwagi wyrażone przez recenzentów w przewodzie doktorskim prof. UW dr hab. Marię Rogacką-Rzewnicką oraz prof. Uczelni Łazarskiego dr. hab. Ryszarda A. Stefańskiego, wprowadziłem do pracy odpowiednie ***

5 korekty. Jednocześnie chciałbym, aby książka ta była również wyrazem mojej wdzięczności dla promotora i recenzentów za okazaną życzliwość i wsparcie zarówno w toku powstawania pracy, jak i w trakcie całego przewodu doktorskiego. Podziękowania kieruję również w stronę prof. UAM dr. hab. Pawła Wilińskiego za istotne sugestie przekazane w recenzji wydawniczej. Nie mam wątpliwości, że wiele cennych uwag przedstawionych mi podczas przygotowania rozprawy doktorskiej i w jej recenzjach pozwoliło mi na lepsze opracowanie problematyki odszkodowań i zadośćuczynień z tytułu niesłusznego skazania, tymczasowego aresztowania, zatrzymania a także wreszcie niesłusznego oskarżenia. Za to, promotorowi i recenzentom, pozostanę zawsze już wdzięczny. Za wszystkie niedociągnięcia w tej pracy wyłącznie odpowiedzialny jest Autor. *** Książka uwzględnia stan prawny na r. Łukasz Chojniak XXXIII