ETYCZNA STRONA WDRAŻANIA INTELIGENTNYCH SIECI

Transkrypt

1 ETYCZNA STRONA WDRAŻANIA INTELIGENTNYCH SIECI Autor: dr inż. Krzysztof Billewicz Politechnika Wrocławska ( Energetyka maj 2013) Słowa kluczowe: etyka, inteligentne sieci, inteligentne systemy pomiarowe Streszczenie. Postępuje proces informatyzacji elektroenergetyki. Docelowo przyniesie on nie tylko zalety i korzyści, ale również i wyzwania. Jednym z ważnych aspektów wdrożenia najnowszych technologii jest strona etyczna. Technologie są wdrażane, aby ułatwić życie konkretnym osobom technologie są dla człowieka, a nie człowiek dla technologii. Artykuł opisuje niektóre aspekty wdrożenia inteligentnych sieci, co do których można mieć zastrzeżenia, że mogą być nieetyczne. 1. WSTĘP Według Departamentu Energetyki Stanów Zjednoczonych etyka jest jednym z czynników ograniczającym rozwój inteligentnych sieci [2]. Smart grid ma potencjał do wniesienia olbrzymiej ilości innowacji w obszarach wytwarzania i konsumpcji energii. Wdrożenie inteligentnych rozwiązań w elektroenergetyce powinno odbywać się z korzyścią dla konkretnych ludzi klientów. Czasami jednak korzyść jednych ludzi oznacza stratę innych. W przypadku każdego środowiska, które czeka mała rewolucja jest grono beneficjentów dotychczasowego rozwiązania, którzy są zadowoleni z obecnego status quo. Oni znaleźli swoje miejsce i przyzwyczaili się do uzyskiwania określonych profitów. Daleko idące przekształcenia w elektroenergetyce spowodują, że utracą oni część lub wszystkie dotychczasowe przywileje i uzyskiwane korzyści. Energetyka przestała być obszarem, gdzie poszukuje się prawdy. Natomiast na całym świecie stała się obszarem polityczno-biznesowych interesów [3]. Można zaobserwować się ścieranie się różnych filozofii oraz podmiotów proponujących własne technologie. Nie sposób nie zauważyć grup interesów, które starają się uzyskać określone korzyści w wyniku wdrażania określonych technologii inteligentnych sieci. Uzyskanie korzyści przez pewną grupę może oznaczać faktyczną stratę innych osób (klientów, konkurencji, zamawiającego, społeczeństwa). Inteligentne sieci mają potencjał, by osobom-klientom znacząco poprawić lub skomplikować życie. Jedną z głównych korzyści wdrożenia inteligentnych sieci ma być zwiększenie roli klienta. W końcu smart grid jest dla człowieka, a nie człowiek dla smart gridu. Zakłada się, że bierny odbiorca przekształci się w zaangażowanego i świadomego prosumenta, który będzie wytwarzać energię na własne potrzeby, a jej nadmiar będzie sprzedawał. Przestanie być petentem, a stanie się partnerem przedsiębiorstw energetycznych. Tak wygląda to w teorii. Prawa i obowiązki przedsiębiorstw energetycznych są starannie i odpowiednio wyważone, i są pewnym kompromisowym rozwiązaniem pomiędzy uzasadnionymi interesami różnych podmiotów, konsumentów energii, środowiska i społeczeństwa.

2 2. CO TO JEST ETYKA? Etyka jest to filozoficzna nauka o moralności, zajmująca się wyjaśnieniem i ustalaniem takich kategorii, jak dobro i zło, odpowiedzialność, sumienie, powinności oraz wytyczaniem zasad i norm moralnego postępowania. Niektóre osoby uważają, że nikt nie będzie mi mówił, jak mają postępować. (a rozum?) Etyka jest bardzo niedowartościowana i zaniedbaną dziedziną nauki. Niektórzy patrząc na nią jako na przedmiot w szkole porównują ją z religią. W czasie obecnego relatywizmu trudno o jednoznaczne sądy wartościujące mówiące, co jest dobre, a co jest złe. Dla niewierzących etyka częścią wiary, której nie akceptują Dla wierzących etyka ta gorsza w stosunku do religii Lub Co to kogo obchodzi, jak ja żyję. obok są inni ludzie, dla których takie zachowanie nie jest odpowiednie oraz takie wychowanie wywiera wpływ. Człowiek istotą społeczną. Wojtyła, Osoba i czyn, 1969 r: osoba wyraża się w czynie czyn kształtuje osobę spirala rozwoju etycznego lub degradacji. Gwiazdowski: jeżeli ukradnie się pierwszy milion, to się nie wie, jak zarobić drugi. Lustro kogo widzę w lustrze? Wszyscy kradną, wszyscy kłamią? W wychowaniu: rób tak jak Ci mówię, a nie tak, jak sam postępuję Problemami ignorancja (no, bez przesady, to teoria życie jest inne, nic nie jest czarno-białe), relatywizm (wszystko jest względne subiektywny odbiór wypłata lub rata kredytu jest w konkretnej wysokości),sceptycyzm poznawczy - niemożność poznania rzeczywistości a droga do domu, wysokość honorarium lub wynagrodzenia, miejsce zaparkowania samochodu, poznanie, który samochód jest mój? Wszystkiego w życiu trzeba spróbować, wszystko jest dla ludzi A co mówimy dziecku nastoletniemu, kiedy powtarza takie rzeczy? Czy kiedy dwulatek rozbija w domu jakąś rzecz lub jak wybiega na ulicę, to twierdzimy, że wszystkiego w życiu musi spróbować? Rozważanie bazuje na ujęciu klasycznym. Techniki manipulacyjne np. Czy to możliwe, żeby setki milionów ludzi myliło się? Lub tak przecież wszyscy robią no i co z tego co mówi rozum? Etyka zajmuje się badaniem moralności i tworzeniem systemów myślowych, z których można wyprowadzać zasady moralne. Etyka bywa też nazywana filozofią moralną. Jest to wiedza praktyczna, której zadaniem i celem jest służenie człowiekowi w kierowaniu własnym postępowaniem. Etyka określa normy, czyli wydaje sądy o tym, co jest dobre a co złe, i sądy te uzasadnia, to znaczy wykazuje, dlaczego tak jest. Etyka zawiera w sobie i łączy dwie płaszczyzny teoretyczną i bezinteresowną, wolną od nacisków naszych pragnień i dążeń, dzięki której możemy docierać do niezafałszowanej prawdy, oraz płaszczyznę praktyczną, nakierowaną na działanie i tworzenie. Na

3 uczelni interesuje nas głównie etyka cytatów. Trzeba liczyć się z konsekwencjami karnymi plagiatu. Jest to niska pobudka etyczne postępowanie, jako lęk przed karą. Na etykę można spojrzeć z punktu widzenia sprawcy osoby czyniącej albo z punktu widzenia poszkodowanego ofiary. W tym przypadku ofiarami mogą być klienci lub pracownicy słabsza strona. Wdrożenie smart grid może zwiększyć ich podatność wrażliwość na oddziaływanie innych. Podstawowym celem każdego przedsiębiorstwa jest wypracowanie zysku. Jest to oczekiwanie ze strony właściciela i inwestorów. Maksymalizacja zysku może jednak być nieetyczna. Nie chodzi tu tylko o to, aby trzymać się litery prawa. Wymienia się trzy możliwe postawy [8]: niemoralne podejście opiera się na czystym egoizmie; celem niemoralnych menedżerów jest osiągnięcie rentowności i sukcesu organizacyjnego za wszelką cenę, amoralne podejście to skupienie się na tym, co można zrobić legalnie w celu maksymalizacji zysków. Amoralni menedżerowie mogą działać w dobrej wierze, ale nie zastanawiają się, jakie konsekwencje dla innych powodują ich decyzje. Brakuje im empatii. moralni menedżerowie są różni. Zadają jednak sobie pytanie: czy moje działanie jest w porządku? Etyka jest nauką teoretyczną, co oznacza, że nie musi być przeżyta. Człowiek zachowujący w sposób nieetyczny może być etykiem. 3. ETYKA DYNAMICZNYCH CEN Ceny energii w różnych godzinach różnią się. Różni klienci mają różne profile obciążenia, dlatego też koszt ich obsługi jest różny. Przy jednolitej, płaskiej stawce za jednostkę energii elektrycznej przedsiębiorstwa obrotu sprzedają energię różnym klientom z różną marżą. Droższa jest obsługa tych klientów, którzy zużywają dużo energii w godzinach szczytowego obciążenia, a przy tym stosunkowo mało energii poza szczytem niż tych odbiorców, którzy zużywają stosunkowo mało energii w godzinach szczytu. Zatem odbiorcy zużywający dużo energii w godzinach szczytowych są bardziej dotowani, niż pozostali odbiorcy. Często nawet nie są świadomi tego faktu. Każda próba wprowadzenia cen odzwierciedlających rzeczywiste koszty energii, takich jak taryfy z ceną krytyczną CPP (ang. Critical Peak Pricing) lub taryfy z ceną w zmienną czasie rzeczywistym RTP (ang. Real-Time Pricing), prowadzi do tego, że nie będzie dotowania (subsydiowania skrośnego) pewnych grup odbiorców. Jak zwykle przy takich rozwiązaniach beneficjenci nowych rozwiązań będą zachwyceni, natomiast ci, którzy przestaną być dotowani będą zdenerwowani. Przewiduje się, że ci ostatni podejmą próby zaskarżenia u krajowych regulatorów energetyki takiego rozwiązania, jako nieetycznego [4]. Obecne stawki za energię elektryczną w dzisiejszych taryfach płaskich jednostrefowych są nieuczciwe. Wykorzystywany w nich jest mechanizm subsydiowania skrośnego. Porównując marżę ze sprzedaży energii można zauważyć, że niektórzy odbiorcy płacą wysoką marżę, natomiast inni niską jako klienci są w pewnym sensie dotowani przez tych pierwszych. Dynamiczne ustalanie cen jest formą uelastycznienia stawek za energię w zależności od zmiennych cen energii na rynku hurtowym. Cena taka odzwierciedla sytuację na rynku energii lub w systemie elektroenergetycznym. Ponieważ trudno jest wprowadzić cenę zmienną w każdej chwili, zazwyczaj

4 stawki za energię są ustalane na podstawie zużycia energii w dniu poprzedzającym oraz czasami również na podstawie zużycia energii sprzed kilku godzin. Ryzyko zmiany ceny w takim przypadku ponoszą klienci [4]. W konsekwencji dla większości godzin w roku cena jednostki energii w takich taryfach jest niższa, niż w przypadku stosowania płaskich stawek cenowych. Jednak w przypadku godzin krytycznych w CPP taka stawka zmienia się razy i znacznie przewyższa wszystkie możliwe stawki za energię w pozostałych taryfach. Taka cena występuję ok godzin w roku. Liczne badania wskazują na zalety stosowania dynamicznie zmieniających się cen. Niebagatelną kwestią jest wyjaśnienie klientom, w jaki sposób działa taki sposób rozliczania, zwłaszcza zdementowanie błędnych domysłów i obiegowych opinii. W przypadku taryf dynamicznych klienci nie muszą wyciągać wtyczek i wyłączać zasilania dla swoich podstawowych odbiorników, nie muszą żyć w ciemności lub wyłączać wszystkiego w przypadku krytycznych sytuacji (i obowiązywania stawek CPP) w systemie elektroenergetycznym, aby osiągnąć korzyści z tych taryf. Klienci ci po prostu muszą zmniejszyć zużycie energii w godzinach krytycznego obciążenia, kiedy występują wysokie ceny energii, jednak wskazane, żeby była to rozsądna redukcja zużycia, która nie zagraża ich stylowi życia, ich mieniu oraz nie stanowi zagrożenia dla ich zdrowia lub życia [4]. W przypadku dynamicznych cen energii nie chodzi o zastosowaniu zatrważająco wysokich cen, które spowodują nieprzemyślane działania zdeterminowanego klienta. Stosowania takich cen może mieć bardzo negatywny wpływ na późniejsze relacje klienta z przedsiębiorstwami energetycznymi. Zazwyczaj przy zmianie sposobu rozliczeń pojawia się pokusa zwiększenia marży ze sprzedaży (w wyniku dążenia do maksymalizacji zysku przedsiębiorstwa obrotu) i w konsekwencji nowe sposoby rozliczeń dla klientów mogą okazać się mniej korzystne od dotychczasowych. Ponadto w warunkach polskich należy liczyć się z tym, że przy dużej różnicy pomiędzy stawką płaską a podstawową niższą w przypadku taryf CPP, zbyt wielu chętnych spowodowałoby zauważalne zmniejszenie przychodów przedsiębiorstw energetycznych. Zbyt mała różnica nie zachęcałaby wystarczająco do korzystania z takich taryf. W Polsce zamiast finansowego nagradzania redukcji obciążenia przez klientów przewiduje się przymusowe wdrażania inteligentnych liczników, które będą narzędziem przymusu do ograniczania zużycia poprzez zdalną redukcję mocy maksymalnej. A za to rozwiązanie docelowo zapłaci sam klient, ponieważ koszty wdrożenia AMI zostaną przerzucone na poszczególnych odbiorców w stawkach obowiązujących w taryfach dystrybucyjnych W przypadku możliwości wyboru taryfy z dynamicznych taryf chętnie skorzystaliby ci odbiorcy, którzy spodziewaliby się uzyskać dzięki temu niższe rachunki. Ci, którzy teraz w różny sposób są dotowani raczej nie byliby tym zainteresowani. Jednak zmiana rozliczeń na RTP przez część klientów spowoduje mniej osób dofinansowujących dotychczasowych beneficjentów. To tak jak w przypadku ubezpieczeń na życie: chętnie ubezpieczają się osoby chorowite, pesymistyczne, podatne na sugestie akwizytora, lękliwe o zdrowie, posiadające rodzinę, mogącą być

5 beneficjentem ewentualnego odszkodowania, a nie osoby cieszące się dobrym zdrowiem, radosne i optymistycznie nastawione na przyszłość. 4. DYSKRYMINACJA CENOWA ODBIORCÓW W PROGRAMACH TARYFOWYCH Niewątpliwie najbardziej kontrowersyjną kwestią stosowania różnych programów taryfowych jest dyskryminacja cenowa. Przykładowo dwaj odbiorcy, mieszkający obok siebie, kupują ten sam produkt, od tego samego sprzedawcy, w tym samym czasie (zużywają energię elektryczną dokładnie w taki sam sposób), natomiast płacą za nią różną cenę. Zróżnicowanie takie może pobudzać wyobraźnię odbiorców do podejmowania niekoniecznie bezpiecznych prób obejścia konieczności płacenia wyższych stawek cenowych za energię. Przykładowo, jeżeli jeden odbiorca będzie przez dany okres czasu rozliczany wg krytycznej stawki cenowej CPP, która jest dziesięć razy wyższa, niż cena energii w godzinach szczytowych, może być on zainteresowany poproszeniem sąsiada o udostępnienie przedłużacza tak, aby korzystać z jego tańszej energii. Dyskryminacja cenowa lub różnicowanie cen jest to praktyka różnicowania ceny za jednostkę zasadniczo tego samego dobra. Stosowana jest w celu zmaksymalizowania zysku przez dopasowanie cennika do krzywych popytu nabywców, przejmując jak największą część nadwyżki konsumenta przez oferenta. Dyskryminacja cenowa może występować w przypadku rynku producenta, czyli w przypadku, kiedy towarów jest mniej niż chętnych do ich zakupu. Producent chcąc poznać maksymalne ceny może decydować się na sprzedaż dóbr na licytacjach. Oczywiście zmowy przetargowe mogą przyczynić się do zmniejszenia efektywności takiego rynku. Zróżnicowanie stawek cenowych za energię w czasie jest przykładem pewnej dyskryminacji cenowej, która jednak występuje w wielu innych obszarach i rynkach. Przykładowo ceny pewnych produktów są wyższe w sezonie, natomiast po sezonie ulegają one zmniejszeniu. Taka dyskryminacja nie jest jednak zła i powoduje, że klient może kupić dany towar taniej w późniejszym czasie, ale decyduje się na wyższą cenę, ponieważ oczekuje korzyści wynikających z posiadania danego towaru wcześniej. Dyskryminacja taka pozwala pewnym ludziom kupić dany towar w lepszej cenie pod warunkiem, że będą gotowi zaczekać wstrzymać się z zakupem przez pewien czas. Takie rozwiązanie pozwala również producentowi na pozbycie się starego asortymentu z magazynu, jeżeli niewłaściwie ocenił on potrzeby rynku. Przykładów dyskryminacji cenowej, czyli np. stosowania różnych stawek cenowych za ten sam produkt dla różnych klientów jest bardzo wiele np. stosowanie kuponów. Zakłada się, że osoby, które zadają sobie trud zbierania kuponów charakteryzują się większą wrażliwością cenową, niż takie osoby, które tego nie robią. Inny przykład: zakłada się, że dzieci, będące na utrzymaniu rodziców, studenci, osoby żyjące z emerytury mają zazwyczaj mniejsze dochody do dyspozycji.

6 Czasami przykładem dyskryminacji cenowej są podwójne ceny, czyli dotowanie jakiegoś dobra dla wybranych klientów. Dyskryminacja cenowa ze względu na płeć jest nielegalna, niemniej jednak występuje. Przykładowo u fryzjera ułożenie fryzur kobiet jest droższe niż fryzur mężczyzn, ponieważ kobiety mają dłuższe włosy oraz oczekują bardziej skomplikowanych fryzur. Mężczyźni płacą wyższe stawki niż kobiety za ubezpieczenie samochodów. Ta dysproporcja jest szczególnie widoczna i rozpowszechniona wśród mężczyzn w wieku poniżej 25 lat. W przypadku nocnych klubów kobietom oferowane są zniżki, darmowe napoje lub są one zwolnione z ponoszenia opłat za wstęp. W tym przypadku celem prowadzenia takiej działalności nie jest dążenie do zwiększenie przychodów kosztem nadwyżki finansowej u klientów, tylko zwiększenie atrakcyjności rynkowej klubu i gotowość ponoszenia wyższych opłat przez mężczyzn. W tym przypadku można mieć do czynienia z tzw. rynkiem dwustronnym (ang. two-sided market), czyli dwoma różnymi grupami klientów. Osobnym zagadnieniem jest dyskryminacja płacowa, czyli różnicowanie wysokości wynagrodzenia za wykonywanie takiej samej pracy. Przykładem dyskryminacji cenowej jest również oferowanie przez firmy swoim pracownikom własnych produktów wraz z rabatami cenowymi. Została dokonana klasyfikacja dyskryminacji cenowej: Pierwszego stopnia ma miejsce wtedy, gdy cena dobra dla każdego kupującego jest różna, co wynika z faktu, że konsumenci mogą różnie wyceniać wartość nabywanego dobra. Drugiego stopnia cena jest zależna od ilości kupowanego produktu. W praktyce zazwyczaj większe ilości nabywanego dobra oferowane są po niższej cenie jednostkowej. Dwie osoby nabywające taką samą ilość produktu płacą jednakową cenę. Trzeciego stopnia różnym grupom nabywców sprzedaje się ten sam produkt po różnej cenie. Przykładem takiego rodzaju dyskryminacji mogą być ulgi studenckie lub emeryckie. Czwarty stopień ma miejsce wtedy, gdy ceny są takie same dla różnych klientów, jednak koszty organizacji mogą być różne. Przykładowo można kupić bilet lotniczy i telefonicznie zamówić posiłek wegetariański, którego cena zawarta jest w cenie biletu. W konsekwencji za tę samą cenę jeden klient otrzymuje bilet lotniczy, a drugi nabywca bilet i dodatkowo posiłek wegetariański. 5. WYKORZYSTANIE CEN SPRAWIEDLIWYCH Niewątpliwym wyzwaniem jest stosowanie sprawiedliwych cen i zapewnienie dostępu do energii przez różnego rodzaju dotowanie ubogich osób. Energia elektryczna jest nie tylko towarem, za który należy się określona należność do zapłaty jest również dobrem społecznym. Dla wielu odbiorców problemem jest procentowy udział kosztów energii w budżetach domowych. Dlatego korzyścią dla nich byłaby niższa cena energii, a nie korzyść, że odbiorca zapłaci fakturę

7 przygotowaną wg faktycznego zużycia energii zamiast na podstawie prognozy. Wielu odbiorców nie oczekuje dostawy energii elektrycznej o wysokich parametrach jakościowych, tylko takiej, za rozsądną cenę, nawet kosztem jej jakości. 6. TARYFA Z CENĄ KRYTYCZNĄ, A GENERACJA ROZPROSZONA Stosowanie taryf wielostrefowych, z ceną krytyczną lub z ceną w czasie rzeczywistym jest mechanizmem, który ma motywować odbiorcę do większego zużywania energii poza szczytem, a mniejszego w szczycie. Okazuje się jednak, że taki mechanizm powoduje dyskryminację odbiorcy. Można rozpatrzyć taki przykład. Odbiorca ma własne odnawialne źródło energii. Wytwarza energię na swoje potrzeby. W godzinach szczytowych odbiorca pobiera energię, której cena jest znacząco wyższa od ceny poza szczytem (szczytowa strefa czasowa w TOU lub cena krytyczna CPP). Cena ta ma odzwierciedlać cenę na rynku energii. W takiej sytuacji odbiorca byłby zainteresowany sprzedażą generowanej przez siebie energii za cenę zbliżoną do tej, za którą kupuje energię (która wynika z przydzielonej mu taryfy). Okazuje się jednak, że może on sprzedawać energię jedynie po cenie znacznie niższej. Cena sprzedaży energii nie zmienia się dynamicznie, tak jak cena kupna [7]. Generowanie przez odbiorcę energii na własne potrzeby itp. w OZE zmniejsza skuteczność stosowania droższych stref czasowych lub ceny krytycznej CPP, ponieważ, w takich sytuacjach, udział kosztów energii w budżecie domowym odbiorcy jest mniejszy, niż gdyby nie miał on odnawialnego źródła energii [7]. 7. ETYKA MARKETINGU I OFERT HANDLOWYCH NIEADEKWATNYCH DO POTRZEB Ofgem brytyjski urząd regulacji energetyki określił, pewne aspekty ochrony konsumentów ograniczenie stosowania agresywnych form sprzedaży Przedsiębiorstwa obrotu powinny podejmować wszelkie uzasadnione kroki do przestrzegania tych norm postępowania w stosunku do gospodarstw domowych i małych firm na rynku detalicznym. Można tu wyszczególnić [6]: klientowi nie wolno sprzedawać produktu lub usługi, których on dokładnie nie rozumie albo które są nieodpowiednie dla jego potrzeb lub okoliczności (warunków), nie wolno zmieniać nic dotyczącego istotnych kwestii produktu lub usługi przypisanej do klienta, bez jasnego wytłumaczenia mu, dlaczego tak jest robione, nie można bez ważnego powodu zapobiegać i podejmować żadnych działań, jeżeli klient zdecyduje się zmienić sprzedawcę, nie wolno oferować produktów, które są nadmiernie skomplikowane i zagmatwane, Przedsiębiorstwo energetyczne musi działać szybko, uprzejmie oraz powinno naprawić i wyjaśnić sytuację, jeżeli popełni pomyłkę. Sprzedawca oczywiście może zaoferować klientom innowacyjne produkty lub usługi, jeśli ten zgodzi się na dłuższy czas trwania umów, które pozwolą sprzedawcy odzyskać dużą część kosztów. Kontrakty te mogą przynieść korzyści konsumentom, pomagając im w zarządzaniu energią, na przykład poprzez dostarczanie bardziej zaawansowanych wyświetlaczy domowych (IHD). Jednak nie może być obaw, że konsumenci nie są w pełni świadomi natury i konsekwencji zawarcia przez nich umowy znacznej długości. Długoterminowe umowy mogą zniechęcić

8 konsumentów do zmiany sprzedawcy (np. niektóre umowy może doprowadzić do znacznych opłat przedterminowego rozwiązania umowy). W ten sposób w pewien sposób zostaną ograniczone prawa klientów do zmiany sprzedawcy. Dlatego też istnieje konieczność zapewnienia przejrzystości rynku oraz zwiększenia świadomości klientów. Na rynku telekomunikacyjnym dzięki sztucznemu podsycaniu potrzeb za pomocą reklam zwiększono sprzedaż zaawansowanych telefonów komórkowych. Dzięki temu ich producenci uzyskali dodatkowe przychody ze sprzedaży, zwiększając zysk przedsiębiorstwa. Część tych dochodów zostało przeznaczone na dalszy rozwój technologiczny urządzeń. Gdyby klienci kupowali tylko takie telefony komórkowe, jakie potrzebują, rozwój bazy produktowej byłby bardzo ograniczony. Nowy lepszy abonament. Klient i tak prawie co miesiąc płaci więcej, niż wynosi abonament. Przy końcu umowy telefon płaci Pan więcej, może nowy, lepszy, droższy abonament? Wysokość rachunku podwyższają dodatkowe opłaty ponoszone niezależnie od wysokości abonamentu: rozmowy lub smsy międzynarodowe, roaming, połączenia z infolinią lub z niektórymi numerami telefonów. 8. ROZWIĄZANIA SANKCYJNE: PRZEDPŁATY I WYŁĄCZANIE ZASILANIA Powodem rozwijania przedpłatowej sprzedaży przez przedsiębiorstwa energetyczne była potrzeba redukcji wielkości zadłużenia klientów, lepszego zarządzania przepływem płatności oraz zmniejszenia wartości niespłacanych i niemożliwych do wyegzekwowania długów. Rozliczenia przedpłatowe przewidziane są dla odbiorców, którzy mają problem z opłacaniem rachunków za energię. Aby stosować rozliczanie przedpłatowe klient musi być w stanie zrozumieć, jak działają przedpłaty oraz móc odwiedzać lokalny punkt doładowań, aby dokupić więcej energii. Obecnie, gdy sprzedawcy chcą odłączyć zasilanie dla danej nieruchomości w przypadku zaległości w płatnościach rachunków za energię, wcześniej przeprowadzają szereg kontroli w celu ustalenia, czy w tamtym miejscu mieszka klientów zakwalifikowany, jako wrażliwy. Dlatego wizytacje takiego miejsca przed odłączeniem i w momencie wyłączania zasilania przynoszą również i takie korzyści. Teraz przy odłączeniu zasilania nie będzie konieczna nawet wizyta montera przy liczniku. Brytyjski regulator energetyki zamierza określić szczegółowe warunku zdalnego odłączenia odbiorcy tak, aby nie dochodziło do nadużyć w tej delikatnej materii. Wiadomo, że w grę wchodzi aspekt komercyjny sprzedawca otrzymując należność od odbiorcy następnie sam musi zapłacić za energię. Z drugiej strony konieczna jest potrzeba zagwarantowania wszelkich niezbędnych dodatkowych zabezpieczeń konsumentów [6]. W odniesieniu do możliwości wyłączenia w przypadku nieuregulowania opłaty za dostawę energii, brytyjski regulator energetyki nakłada na sprzedawców energii obowiązek oferowania klientom alternatywnych metod płatności (np. przedpłat) lub przystępnego planu spłaty zadłużenia przed wyłączeniem zasilania. Sprzedawcy energii mają również zakaz świadomego odłączania klientów w wieku emerytalnym w sezonie zimowym (od października do marca). Sprzedawcy ponadto muszą

9 podjąć wszelkie uzasadnione kroki w celu uniknięcia odłączania ogrzewania pomieszczeń w okresie zimowym, jeżeli zamieszkują tam osoby niepełnosprawne, przewlekle chore lub w wieku emerytalnym [6]. Istnieje szereg kroków, które przedsiębiorstwa energetyczne mogą podjąć w celu identyfikacji stopnia wrażliwości klienta przy rozważaniu odłączenia od sieci. Brytyjski regulator energetyki przedstawił sprzedawcom energii wytyczne w sprawie rodzajów aktywnych działań, które umożliwiłyby sprzedawcom określić stan konsumentów i użytkowników przed dniem odłączenia. Obejmuje to podjęcie przynajmniej jednej osobistej wizyty w nieruchomości, która jest narażona na rozłączanie. Podczas takiej wizyty chodzi o określenie czy nie istnieją żadne inne czynniki, które mogłyby złagodzić decyzję związaną z wyłączeniem zasilania [6]. Inteligentny system pomiarowy musi posiadać opcję łatwej zmiany sposobu rozliczania odbiorców: kredytowo lub przedpłatowo. Przed sankcyjną zmianą sposobu rozliczania klienta z kredytowego na przedpłatowy należy upewnić się, że rozumie on tę zmianę oraz będzie wiedział, w jaki sposób może zakupić energię do licznika. Uzyskanie takiej pewności wcale nie jest proste i oczywiste. Do każdego jednego odbiorcy zakwalifikowanego, jako wrażliwy należy podchodzić w indywidualny sposób. Zmiana sposobu rozliczania z kredytowego na przedpłatowy jest szczególnie dyskusyjna u osób niepełnosprawnych, w podeszłym wieku, poważnie i przewlekle chorych. 9. ZWIĘKSZENIE WRAŻLIWOŚCI PODATNOŚCI KLIENTÓW Klienci mają prawo do zachowania prywatności (w USA podkreśla się prawo do prywatności, w UE kwestię ochrony danych osobowych). Inteligentny licznik narzędziem przymusu i inwigilacji (za które zapłaci klient) czy w kontekście tworzenia Operatora Informacji Pomiarowej są to obawy bezpodstawne? Inteligentne sieci mogą naruszać prywatność klientów w nowych obszarach. Ogólnie zakłada się, że modernizacja sieci elektroenergetycznej zwiększy poziom szczegółów dostępnych osobistych informacji, jak również przypadków zbierania, wykorzystywania i ujawniania danych osobowych. Możliwe staje się ujawnienie informacji na temat klientów oraz ich działalności w domu. Inteligentne sieci narażają klienta na: przekazanie danych osobowych podmiotom lub osobom nieupoważnionym, ujawnienie osobistych wzorców zachowań lub ujawnienie danych poufnych problematyka zapewnienia bezpieczeństwa tych danych; ograniczenie w dostępie do własnych danych o zużyciu;

10 ujawnienie sterowanych urządzeń w gospodarstwie domowym; ujawnienie dłuższych nieobecności w gospodarstwie domowym; ujawnianie wzorców zachowań, które mogą być wykorzystane np. przez towarzystwa ubezpieczeniowe; ułatwiają cyberprzestępcy uprzykrzanie życia odbiorcy przez zdalne sterowanie jego urządzeniami, przez wyłączanie mu zasilania lub przez uniemożliwianie prawidłowego rozliczania energii zużytej przez takiego odbiorcę, w wyniku manipulacji takimi danymi; Ogólna konkluzja jest taka, że smart grid może przyczynić się do naruszania prywatności użytkowników. Dodatkowo wdrożenie smart gridu zwiększa podatność klientów na nowe zagrożenia: działania nieuczciwych pracowników i cyberprzestępców. Ciężar zarządzania energią spadnie na niedoinformowanych klientów. Dodatkowo dojdzie zarządzanie zachowaniami klientów poprzez tworzenie taryf nagradzających lub karzących finansowo określone zachowania i nawyki korzystania z energii. Nowe elementy infrastruktury sieciowej i urządzenia konsumenckie będą gromadziły różnego rodzaju dane. Inteligentne sieci wdraża się, aby zinformatyzować obszar dostarczania energii, umożliwić efektywne zarządzanie energią elektryczną, walczyć z globalnym ociepleniem, umożliwić rozliczanie energii z OZE. 10. ETYKA PRZERZUCANIA KOSZTÓW WDROŻENIA NA KLIENTÓW Niektórzy klienci nie wierzą w to, że instalowanie u nich inteligentnych liczników przyniesie im jakiekolwiek korzyści, natomiast mają poważne zastrzeżenia, że będą mieli przymus partycypowania w kosztach funkcjonalności, z których nie zamierzają skorzystać. Odpowiednie inwestycje powinni finansować Ci, którzy na nich naprawdę skorzystają. Dlatego odbiorca sam powinien zdecydować, co dla niego czy dla jego firmy jest najlepsze. Klient musi widzieć sens w rozwoju inteligentnych sieci. Musi również mieć świadomość, że nie płaci za gadżet i dane, których nie wykorzysta. Wydaje się, że bardzo ważne jest uzyskanie akceptacji klientów w kwestii wdrożenia inteligentnych liczników. 11. ZWIĘKSZANIE UZALEŻNIENIA KLIENTÓW Obecnie można zauważyć, że infrastruktury krytyczne są wzajemnie uzależnione od siebie i stopień zależności się zwiększa. Dlatego też są one bardzo uzależnione zarówno od zdarzającej się losowo awarii, jak również od ściśle ukierunkowanych celów. W takim przypadku awaria jednego węzła w jednej sieci może spowodować w sposób kaskadowy awarię kilku, wydawałoby się, że niezależnych sieci. Istotę takiej współzależności podkreślają awarie katastrofalne elektryczne blackout. Zaburzenia spowodowane przerwaniem zasilania mogą zagrażać bezpieczeństwu publicznemu. Niewątpliwym problemem staje się zapewnienie bezpieczeństwa osobistego klientom. Klient coraz

11 bardziej staje się uzależniony od prawidłowego funkcjonowania systemu elektroenergetycznego. 12. DYKTAT OCHRONY ŚRODOWISKA Podejmowanie działań na rzecz globalnego ocieplenia pociąga za sobą konieczność ponoszenia inwestycji. Koszty tych inwestycji docelowo będą ponosili klienci. Zdania naukowców na temat wpływu emisji (antropogennego) dwutlenku węgla na globalne ocieplenie są podzielone. Natomiast zamiast dyskursu naukowego, konieczne jest dokonywanie rzeczywistych płatności na walkę ze zjawiskiem, którego wpływ na klimat jeszcze jest nieznany. W ten sposób jednak klienci muszą więcej płacić za energię elektryczną. Zatem należy poszukiwać optymalnych rozwiązań pod względem minimalizowania niekorzystnego oddziaływania sektora elektroenergetycznego na środowisko przy racjonalnie uzasadnionych kosztach społecznych. Czyste otoczenie nie jest korzyścią dla człowieka pozbawionego energii elektrycznej, chociaż ta teza może być dyskusyjna. 13. OCHRONA KONSUMENTÓW Wzrost cen energii, gazu, czy ciepła staje się problemem społecznym. Docelowo przewiduje się przerzucanie na odbiorców końcowych kosztów wdrożenia np. inteligentnych liczników. Wydaje się, że niektórzy konsumenci wrażliwi (np. niektóre osoby starsze), aby zaoszczędzić pieniądze mogą obyć się bez odpowiedniego oświetlenia czy ogrzewania, których brak może zagrozić ich zdrowiu i jakości życia [6]. Do grup w społeczeństwie, które w większym stopniu niż inne, są zagrożone ubóstwem energetycznym, można zaliczyć [1]: pary młode, małżeństwa w starszym wieku, rodziny z niesamodzielnym dzieckiem lub dziećmi, osoby samotnie wychowujące dziecko lub dzieci, rodziny wieloosobowe, gospodarstwa jednoosobowe (osoba w wieku poniżej lub powyżej 60 lat), mniejszości etniczne. Zauważono, że wiele najbiedniejszych gospodarstw domowych nie jest w stanie osiągnąć podstawowego standardu, jakim jest przebywanie w ciepłym i suchym domu [1]. Na rynku europejskim największe doświadczenia w walce z ubóstwem energetycznym ma UK, czyli Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej. Realizuje się tam zadania, których celem jest to, aby aby każdy dom był właściwie ogrzany. Stanowią one jeden z filarów rządowej polityki energetycznej [1]. Do przyczyn ubóstwa energetycznego można zaliczyć [1]: niski dochód lub nawet jego brak, który często łączy się skrajnym ubóstwem, wysokie ceny paliw i energii np. w wyniku wykorzystania stosunkowo drogich źródeł energii, słaba efektywność energetyczna domu np. niski standard ocieplenia i izolacji cieplnej domów

12 (niewłaściwa izolacja okien, ścian, dachu), nieekonomiczny i nieskuteczny system grzewczy w domach, zwłaszcza w starszym budownictwie, niepełne obłażenie, przykładowo wg brytyjskich rządowych statystyk, średnio w najbardziej skrajnym ubóstwie energetycznym żyją osoby w domach większych niż średnie. Przyczyny problemów związanych z możliwościami wystarczającego ogrzewania domów, a więc również i kroki, które należy podjąć, aby temu przeciwdziałać mają dwa aspekty [1]: techniczny (efektywność energetyczna domu), finansowy (cena energii/gazu i możliwości płatnicze gospodarstw domowych). Wpływając na czynniki stanowiące przyczyny ubóstwa energetycznego można ograniczać skalę tego zjawiska. Najprostszym sposobem, aby przeciwdziałać ubóstwu energetycznemu jest umożliwienie gospodarstwom domowym ogrzania domu w stopniu wymaganym do zachowania zdrowia przez jego członków [1]. Przy wzroście cen energii i gazu przewiduje się zatem wzrost skali ubóstwa energetycznego. Jeżeli dochody gospodarstw domowych rosną wolniej niż ceny energii, wówczas przyczynia się to do wzrostu liczby gospodarstw domowych znajdujących się w sytuacji ubóstwa energetycznego. Zatem można mówić o zależności: dochód gospodarstw na niskim poziomie, ubóstwo energetyczne na wysokim poziomie. Ubóstwo energetyczne wpływa na skalę ubóstwa w ogóle oraz na poziom wykluczenia społecznego [1]. Ubóstwo energetyczne prowadzi do [1]: Negatywnego wpływu na zdrowie fizyczne, co dotyka głównie odbiorców wrażliwych społecznie, takich jak: dzieci, osoby starsze i osoby przewlekle chore. Permanentne zimno i wilgoć mogą prowadzić do problemów układu oddechowego, takich jak astma czy zapalenie oskrzeli. Negatywnego wpływu na zdrowie psychiczne. Osoby, które znalazły się w sytuacji ubóstwa energetycznego są podatne na problemy związane ze zdrowiem psychicznym. Złe warunki mieszkaniowe mogą wywołać stan niepokoju, prowadzący do społecznego wykluczenia oraz izolacji oraz mają negatywny wpływ na samoocenę. Degradacji budynków. Wilgoć w mieszkaniach może bardzo szybko przyczynić się do degradacji budynku. Niewłaściwa izolacja okien, ścian czy drzwi przyczynia się do wzrostu strat ciepła. Im bardziej pogarszają się warunki mieszkaniowe, tym trudniej jest utrzymać temperaturę na właściwym poziomie i tym samym powstrzymać proces zawilgocenia. Nadmiernego zadłużenia. Gospodarstwa domowe o niskich dochodach nie są w stanie opłacać rachunków za energię elektryczną, co prowadzi do ich zadłużania się. Konieczność opłacania wysokich rachunków za energię prowadzi do zmniejszenia się dochodów, jakie mogą być przeznaczone na inne podstawowe dobra, takie jak żywność czy transport. Zwiększenia emisji dwutlenku węgla. Niski standard energetyczny budynku prowadzi do wzrostu zużycia energii, niezbędnej do jego ogrzania, co przyczynia się do wzrostu emisji dwutlenku węgla. Ponadto często wykorzystywane są nieefektywne instalacje grzewcze, które aby zapewnić taką samą ilość ciepła do pomieszczeń, muszą spalić większą ilość paliwa. Część odbiorców w piecach pali śmieci papiery, plastiki itp.

13 14. NIEWYSTARCZAJĄCE REAKCJE NA OBAWY KLIENTÓW W wielu krajach wdrożenie inteligentnych liczników budzi różne wątpliwości. Podmiotowe podejście do klienta i poznanie jego obaw jest jednym z bardzo ważnych nie merytorycznych i nietechnicznych aspektów wdrożenia inteligentnych sieci. W Kanadzie wdrożenia spowodowały dwa pożary, których przyczyną najprawdopodobniej było pęknięte gniazdo instalowanych inteligentnych liczników. Oczywiście winne nie były tu nowoczesne liczniki energii, ale tak to było odbierane przez konsumentów. Część klientów wyraża obawy związane z transmisją odbywającą się na częstotliwościach radiowych, twierdząc, że promieniowanie emitowane podczas bezprzewodowej transmisji danych jest szkodliwe dla ich zdrowia. Ścisła współpraca pomiędzy przedsiębiorstwami energetycznymi i zaufanymi lokalnymi organizacjami pozarządowymi, grupami konsumenckimi, organizacjami regionalnymi, władzami lokalnymi i innymi lokalnymi organizacjami będzie kluczowa w kwestii dotarcia do niektórych grup konsumentów i złagodzenia ich obaw związanych z inteligentnymi systemami pomiarowymi [6]. W Wielkiej Brytanii grupy konsumenckie wyraziły zaniepokojenie możliwością pojawienia się fałszywych instalatorów lub szybkich włamań. Dlatego instalatorzy powinni mieć licencje oraz identyfikatory. W interesie wszystkich zainteresowanych stron jest to, aby klienci zachowali pozytywne doświadczenia z prac instalacyjnych [6]. 15. SPOŁECZNE KOSZTY WDROŻENIA Ogólnie wielu krajach problemem jest starzejąca się siła robocza w przedsiębiorstwach energetycznych, z której duża część pracowników przejdzie na emeryturę w ciągu najbliższych 5 do 10 lat. Przedsiębiorstwa energetyczne będą mogły zapełnić lukę talentami młodych ludzi, którzy będą w stanie zbudować inteligentną sieć elektroenergetyczną przyszłości [5]. Wdrożenie technologii inteligentnych sieci będzie wiązać się z koniecznością redukcji personelu pracowniczego oraz zatrudnienia wysoko wykwalifikowanych specjalistów. Zasadniczo musi zmienić się bardzo wielu pracowników oraz charakter pracy. Już teraz nie wystarczy być monterem elementów elektrycznych często również trzeba pracować przy uruchamianiu transmisji itp. Wdrożenie zaawansowanych zintegrowanych systemów automatyzujących proces od pozyskania danych pomiarowych do wystawienia faktur wiąże się z koniecznością masowych zwolnień w

14 przedsiębiorstwach energetycznych. Nierzadko zwolnienia te dotknęłyby energetyków z dwudziestoletnim lub dłuższym stażem, którym trudniej byłoby odnaleźć się w zinformatyzowanym otoczeniu, niż osobom młodszym, zwłaszcza z oczekiwaniem wynagrodzenia na takim poziomie, jakie mieli dotychczas w spółce energetycznej. W przypadku wdrażania AMI, oprócz dotychczasowych nadmiarowych pracowników, również wielu dotychczas potrzebnym ludziom, trudno będzie znaleźć zajęcie. W końcu korzyści finansowe z wdrażania takich systemów biorą się stąd, że wiele czynności będzie robionych automatycznie, bez konieczności uczestniczenia w nim człowieka. Trzeba byłoby zwolnić tych pracowników, których praca już nie byłaby potrzebna. Jedynym rozsądnym rozwiązaniem, zatem byłoby pożegnanie się z częścią załogi. A to pociąga za sobą koszty społeczne: wzrost bezrobocia. Z drugiej jednak strony większa elastyczność zwalniania i zatrudniania osób umożliwiłaby przedsiębiorstwom energetycznym oferowanie pracy osobom młodym, które wniosłyby nowe spojrzenie na kwestię przekształceń w elektroenergetyce i łatwiej radziłyby sobie z postępującą informatyzacją sektora. Oprócz kwestii zwolnień części załogi w spółkach energetycznych wśród pracowników pojawiają się obawy związane z koniecznością uzyskania nowych kwalifikacji związanych z obsługą nowego oprogramowania. 16. PODSUMOWANIE Wdrażanie inteligentnych sieci wiąże się z konkretnym ciężarem społecznym oraz z konkretnymi implikacjami. Nierzadko pomija się aspekt etyczny oraz konsekwencje społeczne wdrożenia smart gridu. Ważnym dokumentem w tym obszarze mógłby być odpowiedni kodeks etyczny, w którym znalazłyby się ogólne wytyczne dotyczące głównych zasad i zobowiązań określonych przedsiębiorstw energetycznych oraz klientów. Kodeksy takie chronią konkretnych ludzi (klientów, pracowników) oraz opisują pożądane zachowania oraz naganne, które powinny zostać ujawnione, a ich sprawcy ukarani. Kodeks taki nie może jednak doprowadzić do skostnienia struktury organizacyjnej oraz być przedłużeniem gwarancji zatrudnienia w sektorze.

15 LITERATURA [1] Figaszewska I., Ubóstwo energetyczne - co to jest?, Wirtualny Nowy Przemysł, , [2] AMI System Security Requirements, V1.01, ASAP, U.S. Department of Energy, [3] Popczyk J, Bezpieczeństwo energetyczne w społeczeństwie postprzemysłowym na przykładzie Polski, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2009 [4] Sioshansi F., Smart Grid, Integrating Renewable, Distributed and Efficient Energy, Academic Press, 2012 Elsevier Inc. [5] Substation Automation for the Smart Grid, White Paper, 2010 Cisco [6] OFGEM, Smart Metering Implementation Programme: Consumer Protection, 27 July 2010, [7] Deconinck G., Decroix B., Smart Metering Tariff Schemes Combined with Distributed Energy Resources, Fourth International Conference on Critical Infrastructure (CRIS), 2009 [8] Kring J., Defending the smart grid while remaining ethical, 31 października 2011 THE ETHICS OF SMART GRID IMPLEMENTATION Key words: ethics, smart grid, smart metering Summary. A power sector is in the process of computerization and automation of. Ultimately, it will bring not only advantages and benefits but also challenges. One of the important aspects of the new technology implementation is its ethical side. A goal of technology implementation is to make life easier the smart technology will made for man, not man for the smart technology. The article describes some aspects of the smart grid implementation, which can be unethical. Krzysztof Billewicz dr inż., adiunkt w Instytucie Energoelektryki Politechniki Wrocławskiej.