Wykład 15: Bilans płatniczy i rachunek dochodu narodowego w gospodarce otwartej. Gabriela Grotkowska

Transkrypt

1 Międzynarodowe Stosunki Ekonomiczne Makroekonomia gospodarki otwartej i finanse międzynarodowe Wykład 15: Bilans płatniczy i rachunek dochodu narodowego w gospodarce otwartej Gabriela Grotkowska

2 O czym druga część zajęć? Finanse i makroekonomia: czy fakt otwarcia gospodarki coś zmienia? Specyfika gospodarki otwartej Nowe problemy i wyzwania Cztery wymiary: Teoria Empira Polityka Instytucje Dwa kluczowe pojęcia: Kurs walutowy Bilans płatniczy 2

3 Plan drugiej części wykładu Wprowadzenie i bilans płatniczy Model klasyczny gospodarki otwartej Model międzyokresowy bilansu płatniczego Rynek walutowy - kursy, kwotowania, transakcje itd. Kursy walutowe II - IRP PPP i model Balassy Samuelsona; podejście monetarystyczne; model uogólniony Model Dornbuscha i rola oczekiwań Podejście elastycznościowe i warunek Marshalla-Lernera ISLM BP Teoria kryzysów walutowych Unia walutowa Międzynarodowy system walutowy i architektura współczesnego systemu finansowego 3

4 Literatura P. Krugman and M. Obstfeld, Ekonomia międzynarodowa. Teoria i praktyka, PWN 2007 G. Gandolfo, International Finance and Open-Economy Macroeconomics, Springer 2002 C.P. Hallwood, R. MacDonald, International Money and Finance, Blackwell 2000 R. Caves, J. Frankel, R. Jones, Handel i finanse międzynarodowe, PWE

5 Plan wykładu 15 Bilans płatniczy Zasady księgowania transakcji Rachunki bilansu płatniczego Tożsamość bilansu płatniczego Bilans płatniczy Polski Rachunek dochodu narodowego w gospodarce otwartej Źródła finansowania inwestycji w gospodarce zamkniętej i otwartej Deficyty bliźniacze 5

6 Bilans płatniczy DEFINICJA: Statystyczne zestawienie wszystkich transakcji zawieranych w jakimś okresie między krajem a zagranicą Dokładniej: między rezydentami a nierezydentami Transakcje między daną gospodarką a resztą świata dotyczą: przepływu dóbr, usług i dochodu przepływu aktywów finansowych (należności i zobowiązań) transferów jednostronnych (przekazów, darów, pomocy międzynarodowej) 6

7 Podwójny zapis Podstawowa konwencja sporządzania bilansu płatniczego opiera się na zasadzie podwójnego księgowania transakcji. Oznacza to, że każda transakcja znajduje swój zapis w bilansie płatniczym po dwóch stronach bilansu, o jednakowej wartości: po stronie kredytowej, ze znakiem dodatnim po stronie debetowej, ze znakiem ujemnym 7

8 Podwójny zapis Zapis po stronie debetowej oznacza wzrost aktywów zagranicznych posiadanych przez rezydentów lub zmniejszenie się ich zobowiązań wobec zagranicy Zapis po stronie kredytowej oznacza wzrost zobowiązań wobec zagranicy (np. wzrost aktywów krajowych posiadanych przez zagranicę) lub spadek należności rezydentów 8

9 Zapis po stronie kredytowej Po stronie kredytowej bilansu płatniczego zapisujemy: eksport dóbr i usług dochody rezydentów należne z zagranicy transfery otrzymane z zagranicy zwiększenie krajowych zobowiązań wobec zagranicy zmniejszenie aktywów zagranicznych posiadanych przez rezydentów Z punktu widzenia rynku walutowego zapisy po stronie kredytowej powodują zwiększanie się podaży walut obcych 9

10 Nowy podręcznik do bilansu płatniczego BPM6, IMF 2009; zmiany w rozporządzeniach KE i ECB, zmiany w statystykach OECD zmiany w NBP od 2014 roku Obrót towarami podlegającymi procesowi uszlachetnienia włączony do obrotu usługowego (w towarach tylko te transakcje, które powodują przeniesienie własności ekonomicznej towarów) Pośrednictwo handlowe zostało zaklasyfikowane jako towar Usługi pośrednictwa finansowego stanowią eksport i import usług finansowych (usługa czy dochód?) Wprowadzono pojęcie dochodów pierwotnych i dochodów wtórnych zamiast dochodów i transferów bieżących Zmiana znaków w odniesieniu do aktywów zagranicznych w rachunku finansowym: obecnie znak plus oznacza wzrost aktywów, a znak minus oznacza spadek aktywów Zmiana prezentacji danych o inwestycjach bezpośrednich: wcześniej w podziale na zagraniczne inwestycje w Polsce i polskie inwestycje zagranicą (zobowiązania wobec nierezydentów były pomniejszane np. o należności z tytułu kredytów udzielonych spółce matce) obecnie dane o aktywach i pasywach prezentowane są oddzielnie. 10

11 Zapis po stronie debetowej Po stronie debetowej bilansu płatniczego zapisujemy: import dóbr i usług dochody nierezydentów należne z kraju transfery dla zagranicy spadek krajowych zobowiązań wobec zagranicy wzrost aktywów zagranicznych posiadanych przez rezydentów Z punktu widzenia rynku walutowego zapisy po stronie debetowej powodują zwiększanie się popytu na waluty obce 11

12 Struktura bilansu płatniczego Bilans płatniczy składa się z kilku rachunków, gdzie zapisywane są poszczególne typy transakcji 1. Rachunek bieżący Dobra Usługi (transportowe, turystyczne, komunikacyjne, ubezpieczeniowe, finansowe itd.) Dochody pierwotne Wynagrodzenia siły roboczej Dochody inwestycyjne z kapitału (FDI, inwestycje portfelowe) Dochody wtórne 12

13 Struktura bilansu płatniczego 2. Rachunek kapitałowy - rozliczenia wpływów i wypłat dotyczące transferów kapitałowych (darów i środków z tytułu pomocy bezzwrotnej z wyraźnym przeznaczeniem na finansowanie aktywów trwałych, umorzeń długu) oraz rozliczenia operacji nabywania i zbywania aktywów niefinansowych i nieprodukowanych (zakup i sprzedaż praw własności, patentów, praw autorskich, znaków handlowych itp.). 13

14 Struktura bilansu płatniczego 3. Rachunek finansowy Inwestycje bezpośrednie transakcje związane z ustanawianiem trwałych i bezpośrednich więzi ekonomicznych (nabycie co najmniej 10% udziałów w kapitale podstawowym firmy) Inwestycje portfelowe płatności z tytułu zakupu i sprzedaży udziałowych (nie będących inwestycjami bezpośrednimi) oraz dłużnych papierów wartościowych Pozostałe inwestycje transakcje finansowe, które nie są ujmowane z inwestycjach bezpośrednich, inwestycjach portfelowych ani oficjalnych aktywach rezerwowych, a które wpływają na krajowe należności i zobowiązania Pochodne instrumenty finansowe Oficjalne aktywa rezerwowe 14

15 Struktura bilansu płatniczego Inwestycje bezpośrednie odzwierciedlają długotrwałe udziały jednostki rezydenta jednej gospodarki (inwestor bezpośredni) w jednostce rezydenta innej gospodarki (przedsiębiorstwo inwestycji bezpośrednich) i obejmują transakcje zawarte między nimi. Transakcje związane z inwestycjami bezpośrednimi (polskie za granicą i zagraniczne w Polsce) dzielą się na kapitał akcyjny oraz pozostały kapitał. Inwestycje portfelowe obejmują transakcje udziałowymi (akcjami) i dłużnymi papierami wartościowymi. Dłużne papiery wartościowe dzielą się na obligacje, skrypty dłużne i instrumenty rynku pieniężnego. Pozostałe inwestycje obejmują polskie należności za granicą (aktywa) oraz polskie zobowiązania wobec zagranicy (pasywa) z tytułu transakcji finansowych niewłączonych do inwestycji bezpośrednich, portfelowych i aktywów rezerwowych, tj. kredyty udzielone i otrzymane oraz zmiany aktywów i pasywów z tytułu transakcji w zakresie: gotówki w kasach banków, rachunków bieżących, lokat i depozytów (w tym transakcji zakupu i sprzedaży papierów wartościowych z przyrzeczeniem odkupu) oraz pozostałych należności i zobowiązań zagranicznych. Pochodne instrumenty finansowe obejmują transakcje: futures, forward, swap oraz opcje, a także wszystkie straty i zyski z tytułu transakcji dotyczących pochodnych instrumentów finansowych. 15

16 Struktura bilansu płatniczego Oficjalne aktywa rezerwowe transakcje dokonywane przez bank centralny w zakresie obrotów na rachunkach bieżących i lokat w bankach zagranicznych, obrotów zagranicznymi papierami wartościowymi, transzy rezerwowej MFW oraz zakupów i sprzedaży złota monetarnego. W ramach pozycji finansujących wyróżnia się także tzw. transakcje finansowania wyjątkowego (exceptional financing). Obejmują one transakcje sektora rządowego, dotyczące finansowania obrotów bilansu płatniczego w formie restrukturyzacji zobowiązań (kwota odroczonych spłat zobowiązań, wynikających z umów zawartych z wierzycielami zagranicznymi) oraz zmiany zaległości z tytułu należności i zobowiązań kredytowych (kapitał i odsetki). 16

17 Struktura bilansu płatniczego 4. Saldo błędów i opuszczeń wynika z transakcji niezarejestrowanych lub nieprawidłowo ujętych w sprawozdaniach 17

18 Podstawowa tożsamość bilansu płatniczego Podstawowa tożsamość bilansu płatniczego: Gdzie: CA + KA + FA + SD + RES = 0 CA current account (rachunek bieżący) KA capital account (rachunek kapitałowy) FA financial account (rachunek finansowy) SD statistical discrepancy (saldo błędów) RES reserves (zmiana rezerw) Bilans płatniczy zawsze sumuje się do 0 (w sensie księgowym)! 18

19 Nierównowaga bilansu płatniczego Bilans płatniczy w sensie księgowym zawsze sumuje się do 0. Dlaczego zatem mówi się o nadwyżce, deficycie lub równowadze bilansu płatniczego? O równowadze bilansu płatniczego (lub nierównowadze w postaci nadwyżki bądź deficytu) mówimy jedynie w odniesieniu do rachunków bilansu z wyłączeniem pozycji finansujących (czyli oficjalnych aktywów rezerwowych). Pozycje bilansu płatniczego z wyłączeniem rezerw nazywa się bilansem płatniczym w wąskim rozumieniu: BP = CA + KA + FA + SD Jeśli suma sald powyższych rachunków jest dodatnia, mówimy o nadwyżce bilansu płatniczego w wąskim rozumieniu. Gdy jest ujemna mówimy o jego deficycie 19

20 Nierównowaga bilansu a zamiana rezerw Z definicji bilansu płatniczego w wąskim rozumieniu wynika, że: BP = RES Oznacza to, że bilans płatniczy jest w równowadze, gdy saldo rezerw nie zmienia się. Deficyt bilansu płatniczego oznacza sytuację, w której obserwujemy zmniejszenie się rezerw (UWAGA: zmniejszenie rezerw księgowane jest po stronie kredytowej ze znakiem dodatnim, gdyż jest to zmniejszenie się aktywów zagranicznych posiadanych przez rezydentów; na rynek walutowy napływają waluty obce). Odwrotnie w przypadku nadwyżki BP 20

21 Polski bilans płatniczy Polska: Bilans płatniczy / Balance of Payments, 2013, mln PLN Rachunek bieżący / Current Account Saldo obrotów towarowych / Balance on goods Eksport / Goods: exports Import / Goods: imports Saldo usług / Balance on Services Przychody / Services: Credit Rozchody / Services: Debit Saldo dochodów pierwotnych / Balance on Primary Income Przychody / Primary income: credit Rozchody / Primary income: debit Saldo dochodów wtórnych / Balance on Secondary Income Przychody / Secondary income: credit Rozchody / Secondary income: debit Rachunek kapitałowy / Capital Account Przychody / Capital account: credit Rozchody / Capital account: debit Rachunek finansowy / Financial account Inwestycje bezpośrednie - aktywa / Direct investment - assets Akcje i inne formy udziałow kapitałowych / Equity and investment fund shares -291 Instrumenty dłużne / Debt instruments Inwestycje bezpośrednie - pasywa / Direct investment - liabilities 378 Akcje i inne formy udziałow kapitałowych / Equity and investment fund shares Instrumenty dłużne / Debt instruments Inwestycje portfelowe - aktywa / Portfolio investment - assets Udziałowe papiery wartościowe / Equity securities Dłużne papiery wartościowe / Debt securities Inwestycje portfelowe - pasywa / Portfolio investment - liabilities Udziałowe papiery wartościowe / Equity securities Dłużne papiery wartościowe / Debt securities Pozostałe inwestycje - aktywa / Other investment - assets Pozostałe inwestycje - pasywa / Other investment - liabilities Pochodne instrumenty finansowe / Financial derivatives Oficjalne aktywa rezerwowe / Official reserve assets Saldo błędów i opuszczeń / Net Errors and Omissions

22 Krajowy czy narodowy PKB mierzy wielkość produkcji wytwarzanej w granicach danego kraju PNB mierzy wielkość produkcji wytwarzanej przez czynniki produkcji (inaczej mówiąc przez firmy) będące własnością obywateli danego kraju bez względu na to, gdzie są ulokowane PNB równa się PKB plus dochody netto czynników produkcji z reszty świata 22

23 Przepływ dochodów i wydatków Saldo handlu NX Inwestycje I Konsumpcja C Zakupy rządu G Dochody czynników produkcji z zagranicy F Produkt Krajowy Brutto PKB Oszczędności Zagranicy S f Amortyzacja Produkt Narodowy Brutto PNB Produkt Narodowy Netto PNN Podatki pośrednie T VAT Transfery z zagranicy TR F Zyski niepodzielone S b Dochód narodowy DN Suma zysków i płac przed przekazaniem do gospodarstw domowych Dotacje do biznesu TR b Podatki od biznesu T CIT Składki na ubezp. społeczne SS Odsetki od długu publicznego N Dochody osobiste DO Transfery socjalne TR s Oszczędności osobiste S o Dochody dyspozycyjne DD Podatki osobiste T PIT Oszczędności rządu S g

24 SNA w gospodarce zamkniętej PKB = C + I + G PNB = PKB PNN = PNB Amort. DN = PNN - T VAT DDO = DN + B T PIT DDO = C + S Czyli C + I + G Amort. T VAT + B T PIT = C + S I = S + (T VAT + T PIT - B G) + Amort. Inwestycje = Oszczędności prywatne + Oszczędności rządu + Amortyzacja Inwestycje = Oszczędności prywatne + Saldo budżetu państwa + Amortyzacja Inwestycje netto = Oszczędności prywatne + Saldo budżetu państwa 24

25 SNA w gospodarce otwartej PKB = C + I + G + NX PNB = PKB + dochody netto z własności za granicą (R) PNN = PNB Amort. DN = PNN + transfery jednostronne z zagranicy (TR) T VAT DDO = DN + B T PIT DDO = C + S Czyli C + I + G + NX+ R Amort. + TR T VAT + B T PIT = C + S I = S + (T VAT + T PIT - B G) - (NX + R + TR) + Amort. Inwestycje = Oszczędności prywatne + Oszczędności rządu + Oszczędności zagranicy + Amortyzacja Inwestycje = Oszczędności prywatne + Saldo budżetu państwa Saldo rachunku obrotów bieżących + Amortyzacja Inwestycje netto = Oszczędności prywatne + Saldo budżetu państwa Saldo rachunku obrotów bieżących I = S deficyt budżetu CA 25

26 Tożsamość oszczędności i inwestycji: ilustracja 35 Japonia 6 22 USA 0 S, I (% PKB) CA (% PKB) S, I (% PKB) CA (% PKB) I S CA I S CA Źródło: WEI, IMF 26

27 Tożsamość oszczędności i inwestycji: interpretacja I = S deficyt budżetu CA S = I + deficyt budżetu + CA W gospodarce zamkniętej źródłem finansowania inwestycji są tylko oszczędności krajowe; w gospodarce otwartej można je finansować z oszczędności zagranicznych Gospodarka zamknięta może przeznaczyć oszczędności prywatne na inwestycje lub finansowanie deficytu budżetowego Gospodarka otwarta może przeznaczać oszczędności na budowę własnego zasobu kapitału, finansowanie deficytu budżetowego lub na zakup aktywów zagranicznych (inwestowanie zagranicą, pożyczanie zagranicy) W przeciwieństwie do gospodarki zamkniętej, gospodarka otwarta mająca zyskowne możliwości do inwestowania nie musi zwiększać krajowych oszczędności, aby je wykorzystać Możliwe jest jednoczesne zwiększanie inwestycji i zwiększanie zadłużenia zagranicznego, bez zmiany krajowych 27 oszczędności

28 Rachunek obrotów bieżących a kryzys finansowy 28

29 Deficyty bliźniacze Powiązanie miedzy saldem rachunku obrotów bieżących, inwestycjami oraz prywatnymi i rządowymi oszczędnościami jest tożsamością i nie bazuje na żadnej teorii ekonomicznej, nie możemy prognozować skutków polityki bez jakiegoś modelu gospodarki W okresie prezydentury Ronalda Reagana w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych, Stany Zjednoczone obniżyły podatki i podniosły niektóre wydatki rządowe, znacznie zwiększając deficyt budżetowy oraz gwałtownie pogłębiając deficyt rachunku obrotów bieżących Wydarzenia te doprowadziły do pojawienia się opinii, że deficyt rządowy i rachunku obrotów bieżących to tzw. deficyty bliźniacze CA = S I (G-T) Jeśli rośnie deficyt rządowy (G T rośnie), a oszczędności prywatne i inwestycje nie zmieniają się znacząco, nadwyżka rachunku obrotów bieżących musi spaść o mniej więcej tyle samo, o ile wzrósł deficyt fiskalny 29

30 Deficyty bliźniacze? 5 Japonia 2 USA 0 0 % PKB % PKB T-G CA T-G CA Źródło: WEI, IMF 30

31 Deficyty bliźniacze Jednak teoria bliźniaczych deficytów może nas zmylić, jeśli zmiany w deficycie budżetowym prowadzą do większych zmian w oszczędnościach prywatnych i inwestycjach. Dobrą ilustracją tego efektu jest przykład krajów europejskich, które podjęły wysiłek obniżenia deficytów budżetowych w okresie przygotowywania się do przyjęcia nowej wspólnej waluty, euro, w styczniu 1999 roku. Wraz ze zbliżaniem się 1999 roku, rządy krajów UE podejmowały ogromny wysiłek w celu obniżenia deficytów budżetowych Zgodnie z teorią deficytów bliźniaczych, oczekiwalibyśmy, że wskutek zmian w polityce fiskalnej gwałtownie wzrośnie nadwyżka rachunku obrotów bieżących krajów UE 31

32 Deficyty nie-bliźniacze Jak jednak pokazuje poniższa tabela nic podobnego się nie stało. Dla UE jako całości, deficyt budżetowy spadł o około 4,5 procent produktu, zaś nadwyżka rachunku obrotów bieżących pozostała na mniej więcej nie zmienionym poziomie. Rok Rachunek Oszczędnoś Inwestycje Deficyt bieżący ci prywatne (I) budżetowy (CA) (S p ) (G-T) ,6 25,9 19,9-5, ,0 24,6 19,3-4, ,5 23,4 19,4-2, ,0 22,6 20,0-1, ,2 21,8 20,8-0,8 32

33 Deficyty bliźniacze Hipoteza bliźniaczych deficytów zakłada m. in. stałość prywatnych oszczędności Oszczędności sektora prywatnego mogą zmieniać się w odpowiedzi na zmiany deficytu budżetowego równoważność Ricardiańska wzrost deficytu budżetowego powoduje zwiększenie oszczędności gospodarstw domowych (optymalizacja międzyokresowa), które antycypują zwiększenie podatków w przyszłych okresach Gdy większy deficyt budżetowy prowadzi do wzrostu oszczędności prywatnych, bilans obrotów bieżących nie musi się pogorszyć 33

34 Bilans obrotów bieżących w poszczególnych krajach Kolorem niebieskim zaznaczono kraje z nadwyżką na rachunku obrotów bieżących ( bilans handlowy), zaś kolorem czerwonym - kraje z deficytem na tym rachunku (rok 2005). Ponieważ deficyt na rachunku obrotów bieżących oznacza nadwyżkę na rachunku obrotów kapitałowych i finansowych, sytuacja przedstawiona na mapie oznacza, iż kraje niebieskie pożyczają swoje oszczędności krajom czerwonym. Kraje czerwone wydają zatem więcej niż same produkują: dodatkowe środki przeznaczają na inwestycje, ale często także na zwiększenie konsumpcji. 34

35 IIP Polski 35

36 Rezerwy walut obcych i złota (2009) 36

37 Koniec wykładu 15