MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI KULTURALNE

Transkrypt

1 MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI KULTURALNE

2

3 Radosław Zenderowski MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI KULTURALNE Skrypt do wykładu (wersja robocza ) Katowice 2008

4

5 Spis treści Wstęp 1. Współczesny świat i uwarunkowania współpracy kulturalnej 1.1. Uwarunkowania bezpośrednie Główni wytwórcy informacji i wolność mediów na świecie Języki współczesnego świata i ich znaczenie Świat cywilizacji i świat religii Najważniejsze podziały kulturowe w Europie 1.2. Uwarunkowania pośrednie Bieguny biedy i bogactwa na świecie (PKB) Wskaźnik rozwoju społecznego (HDI) Reżimy polityczne świata Konflikty zbrojne na świecie Współczesne migracje 2. Czym jest kultura? Kultura a cywilizacja. Spór o definicje podstawowych pojęć 2.1. Źródłosłów terminu kultura 2.2. Znaczenia terminu kultura na przestrzeni wieków: dwie tradycje 2.3. Sposoby definiowania kultury we współczesnych naukach społecznych 2.4. Tożsamość narodowa jako fakt kulturowy 2.5. Kultura a cywilizacja: zakres pojęć 2.6. Pojęcie cywilizacji wg Samuela P. Huntingtona 2.7. Pożytki z różnorodności kulturowej (Ulf Hannerz) 3. Kultura a stosunki międzynarodowe. Rodzaje relacji i powiązań 3.1. Dyskurs o przemianach kulturowych we współczesnym świecie Teoria końca historii Francisa Fukuyamy Teoria zderzenia cywilizacji Samuela P. Huntingtona Teoria dialektyki cywilizacji: Dżihad kontra McŚwiat Benjamina R. Barbera Teoria Trzeciej fali Alvina i Heidi Tofflerów Teoria globalnych kulturowych przepływów Arjuna Appaduraia Wizja świata jak kolażu kultur Ryszard Kapuściński

6 3.2. Kultura a polityka Kultura jako determinanta międzynarodowych stosunków politycznych (zmienna niezależna) Kultura jako przedmiot decyzji politycznych (zmienna zależna) 3.3. Kultura a gospodarka 3.4. Czym właściwie są międzynarodowe stosunki kulturalne? 4. Uczestnicy i kreatorzy międzynarodowych stosunków kulturalnych 4.1. Państwa i dyplomacja kulturalna 4.2. Organizacje międzynarodowe Organizacje międzyrządowe (IGOs) Międzynarodowe organizacje pozarządowe (INGOs) 4.3. Krajowe organizacje pozarządowe ( trzeci sektor ) 4.4. Inne podmioty 5. Sposoby regulacji międzynarodowych stosunków kulturalnych 5.1. Regulacje konwencjonalne i niekonwencjonalne: ogólna charakterystyka 5.2. Konwencje międzynarodowe dot. stosunków kulturalnych Konwencje powszechne Konwencje o zasięgu regionalnym (Rada Europy) 6. Komunikowanie międzynarodowe i komunikowanie międzykulturowe 6.1. Pojęcie komunikowania Definicja komunikowania (społecznego) Elementy procesu komunikowania Cechy procesu komunikowania Funkcje komunikowania 6.2. Komunikowanie międzynarodowe 6.3. Komunikowanie międzykulturowe 7. Udział Polski w międzynarodowych stosunkach kulturalnych 7.1. Miejsce Polski na mapie kulturalnej świata 7.2. Promocja kultury polskiej za granicą (i jej recepcja) 7.3. Udział Polski w międzynarodowej wymianie kulturalnej i naukowej Aneks

7 Wstęp

8 1. Współczesny świat i uwarunkowania współpracy kulturalnej Zanim postaramy się odpowiedzieć sobie na pytanie czym jest kultura oraz czym są międzynarodowe stosunki kulturalne, warto bliżej przyjrzeć się współczesnemu światu, biorąc pod uwagę te elementy rzeczywistości, które w sposób oczywisty lub z dużą dozą prawdopodobieństwa mają wpływ na kształt międzynarodowych stosunków kulturalnych na świecie (determinanty). Często mówi się, że współczesny świat stanowi globalną wioskę (Marshall McLuhan). Uważa się, że postęp technologiczny doprowadził do istotnego zmniejszenia się barier w przepływie idei, wartości, kapitału, ludzi i usług. To prawda, ale trzeba pamiętać, że w tej wiosce żyje faktycznie tylko niewielka część współczesnej ludzkości. Należą do nich ci, którzy po pierwsze, dysponują odpowiednimi narzędziami do komunikowania się (np. telefon, internet), po drugie potrafią z nich korzystać (posiadają odpowiednie kompetencje). Świat, mimo że podlega procesom globalizacji i uniformizacji (równolegle przebiegają także procesy odwrotne deglobalizacji i fragmentaryzacji), jest głęboko podzielony. Niektóre z tych podziałów budzą moralny sprzeciw i oburzenie, wołanie o sprawiedliwość, ale też poczucie bezsilności. Należy mieć tutaj na myśli następujące podziały: Świat biednych i świat bogatych, świat sytości i świat głodu przyprawiającego o śmierć miliony ludzi. Świat ludzi wykształconych i świat analfabetów.

9 Świat wolności i demokracji oraz świat autorytarnych/totalitarnych reżimów łamiących prawa człowieka. Świat pokoju i świat niekończących się konfliktów zbrojnych. Świat producentów informacji i świat biernych i zmanipulowanych konsumentów informacji. Na świecie spotykamy także podziały, które na ogół nie wywołują sprzeciwu, oburzenia, ani nawoływań do ich zniesienia. Są to podziały wynikające z kultury. Powszechnie uważa się, szczerze lub nieszczerze, że różnorodność kulturowa stanowi jedno z podstawowych bogactw całej ludzkości. O jakie podziały chodzi? Przede wszystkim o: Podziały językowe i różnice alfabetów. Podziały religijne i cywilizacyjne. Podziały kulturowe wynikające z podbojów politycznych i militarnych. Podziały kulturowe wynikające z form gospodarowania. Oznacza to, że międzynarodowe stosunki kulturalne odbywają się w świecie bardzo podzielonym pod wieloma względami. Zdecydowana większość interakcji o charakterze kulturowym dokonuje się w ramach konkretnych całości (np. w ramach świata demokratycznego, w ramach cywilizacji zachodniej, między ludźmi wykształconymi itd.). Interakcje kulturowe przekraczające wspomniane wyżej bariery podziały, należą raczej do rzadkości, stanowiąc margines stosunków kulturalnych. Celem prezentacji w ramach niniejszego wykładu jest uświadomienie sobie istotnych przeszkód i wyzwań, stojących przed tymi, dla których idea propagowania współpracy międzykulturowej jest ważna. Współpraca międzykulturowa (prawdziwa, niepozorowana) należy, wbrew obiegowym opiniom, do najtrudniejszych. Działalność polityczna i gospodarcza nie napotyka na tak fundamentalne przeszkody i bariery, jak działalność kulturalna.

10 Uwarunkowania międzynarodowych stosunków kulturalnych podzieliliśmy na: bezpośrednie (takie, które mają charakter kulturowy sensu stricto i które w praktyce są trudno odróżnialne od przejawów MSK) i pośrednie (takie, które definiują polityczne, socjalne, demograficzne i gospodarcze ramy stosunków o charakterze kulturowym). Uwarunkowania bezpośrednie to: Główni wytwórcy informacji i wolność mediów na świecie Zróżnicowany dostęp do kultury Języki współczesnego świata i ich znaczenie Świat cywilizacji i świat religii Najważniejsze podziały kulturowe w Europie Uwarunkowania pośrednie to: Bieguny biedy i bogactwa na świecie (PKB) Wskaźnik rozwoju społecznego (HDI) Reżimy polityczne świata Konflikty zbrojne na świecie Współczesne migracje Współczesna turystyka masowa W celu obejrzenia prezentacji przejdź na stronę

11 2. Czym jest kultura? Kultura a cywilizacja. Spór o definicje podstawowych pojęć Niniejszy rozdział stanowi próbę zdefiniowania dwóch istotnych pojęć: kultury i cywilizacji oraz ukazania najważniejszych kontrowersji związanych z ich definiowaniem. Najpierw wskażemy na źródłosłów terminu kultura, następnie krótko omówimy dwie wielowiekowe tradycje w posługiwaniu się pojęciem kultury. W dalszej części postaramy się przedstawić sposób rozumienia kultury we współczesnych naukach społecznych oraz uzgodnić zakres pojęć: kultury i cywilizacji. Na zakończenie krótko scharakteryzujemy jeden ze sposobów rozumienia pojęcia cywilizacji, autorstwa znanego amerykańskiego politologa Samuela P. Huntingtona Źródłosłów terminu kultura Kultura należy do podstawowych pojęć współczesnej humanistyki, aczkolwiek powszechne stosowanie tego terminu miało miejsce dopiero w wieku XX. Łacińskie słowo cultura pierwotnie oznaczało uprawę ziemi, choć już Cyceron w Rozprawach tuskulańskich rozszerzył jego użycie na zjawiska intelektualne, nazywając filozofię kulturą ducha (cultura animi). Kultura oznaczać zatem miała swoisty wysiłek zmierzający do przekształcenia myślenia ludzkiego w sposób analogiczny do przeobrażeń świata przyrody na skutek intencjonalnej działalności człowieka (uprawa ziemi). Należy także zwrócić uwagę na inny łaciński wyraz cultus oznaczający kult (w znaczeniu religijnym). W starożytności, obydwa pojęcia: cultura jako uprawa ziemi i cultus jako cześć oddawana bóstwu lub bóstwom, były ze sobą ściśle

12 związane. Przez wieki bowiem uprawa roli traktowana była jako wyraz współpracy z bóstwem, miała wymiar metafizyczny [Kłoskowska 2006, s. 9; Skoczyński 2004, s. 614; Skoczyński 1998, s ] Znaczenia terminu kultura na przestrzeni wieków: dwie tradycje W epoce oświecenia swoją obecność zaznacza opozycja kultury zarówno w stosunku do natury, jak i cywilizacji. W jednym przypadku kultura jako sfera duchowo-intelektualnej aktywności ludzkiej oznaczała przeciwieństwo przyrody, ale również stanu pierwotnego barbarzyństwa (tradycja francuska i anglosaska). W innym przypadku kulturę przeciwstawiano wszystkiemu, co człowiek był w stanie dodać do natury, wykorzystując ją do swoich celów i ulepszając to, co od niej otrzymał. W tym ujęciu kultura była działalnością nie mającą celu czysto utylitarnego, zaś cywilizacja służyć miała celom użyteczno-praktycznym [Skoczyński 2004, s. 614]. Obydwa sposoby rozumienia kultury różnią się od siebie znacząco. Krótką charakterystykę różnic występujących między nimi rozpoczniemy od drugiego z wymienionych powyżej ujęć. Jest ono charakterystyczne dla tradycji niemieckiej, w której z kulturą wiązano zawsze to, co idealne i duchowe, zaś z cywilizacją to, co fizyczne i materialne. Niemcy, pisze brytyjski antropolog Adam Kuper, wyobrażali sobie cywilizację jako coś zewnętrznego i użytecznego, na wiele sposobów obcego ich wartościom narodowym. Cywilizacja posuwa się naprzód w czasie i przekracza bariery narodowe, w przeciwieństwie do Kultur, która jest ograniczona w czasie i przestrzeni oraz pokrywa się z tożsamością narodową. Kuper przypomina, że termin Kultur został wprowadzony do współczesnego dyskursu przez Herdera, a ten zaczerpnął go od Cycerona (cultura animi) [Kuper 2005, s. 27]. Niemiecka koncepcja Kultur od samego początku rozwijała się jako antyteza francuskiej Civilisation. Miała to być opozycja wartości duchowych i materializmu, uczciwości i podstępu, prawdziwej moral-

13 ności i zaledwie powierzchownej uprzejmości. Niektórzy niemieccy intelektualiści, uważali, że kultura rozwija się w sposób organiczny, naturalny, podczas gdy cywilizacja w sposób sztuczny, zaplanowany. Kultura i cywilizacja są przeto skazane na konflikt. Ostatecznie cywilizacja staje się pustą, materialną skorupą, pozbawioną ożywczego ducha, a wtedy upada [Kuper 2005, s ]. Niemiecki socjolog i filozof Max Weber uważał, że w centrum kultury znajduje się religia, zaś kulturę definiował jako wyposażenie skończonego wycinka nie mającej znaczenia nieskończoności zdarzeń w świecie, sensów i znaczeń, widzianych z perspektywy istot ludzkich. Zdaniem Webera fundamenty kultury jako rzeczywistości duchowej są stale podkopywane przez nieodparte i niszczycielskie siły nauki, racjonalizacji, biurokratyzacji i materializmu [Kuper 2005, s. 31]. Interesującą koncepcję rozróżnienia między kulturą a cywilizacją odnajdujemy u Oswalda Spenglera, w jego koncepcji rozwoju dziejowego. Zdaniem tego niemieckiego filozofa i pisarza, autora słynnej pracy Zmierzch Zachodu, kultura oznacza fazę wstępującą procesu dziejowego, natomiast cywilizacja stanowi synonim czysto mechanicznego trwania, które utożsamiał on z epoką schyłku i dekadencji. Kulturę należy stawiać wyżej niż cywilizację, gdyż to ona wprowadza w życie społeczne innowacyjne rozwiązania i postęp. Człowiek kultury nieprzerwanie kontempluje swój byt i byt świata w poczuciu łączności ze sferą transcendentną, metafizyczną, w szczególności z sacrum. Człowiek cywilizacji nie ma już żadnego kontaktu (ani takowej potrzeby) z tymi sferami i z sacrum. Obca jest mu wszelka kontemplacja i refleksja filozoficzna (w tym etyczny i moralny namysł nad sobą); jego życie w przeważającej mierze wypełnia pragmatyczny, racjonalistyczny aktywizm, najprzeróżniejsze formy ekspansji w celu pozyskiwania zysków doczesnych, przede wszystkim dóbr materialnych, cechuje go pogarda dla dóbr duchowych, wewnętrznych. Człowiekowi kultury nieobcy jest też zachwyt przyrodą; człowiek cywilizacji jest ślepy na jej naturalne piękno, i twierdząc, że przyrodę ujarzmia", po prostu ją niszczy. Według Spenglera wszelakie formy ekspansji i podbojów dokonywanych przez człowieka cywilizacji są znakiem upadku, zaniku życia wewnętrznego i duchowości; człowiek cywilizacji jest bowiem twórcą świata, w którym dzięki wykarczowa-

14 niu kwestii duchowych, dzięki zanikowi intuicji i wiary rządzą wyłącznie prawa zysku. Żyjemy więc nie tylko w wykwitach industrializmu bez ludzkiej twarzy - betonowych pustyniach, ale i pustyniach duchowych. Jeśli kultura to żywe ciało z duszą, to cywilizacja jawi się Spenglerowi jako bezduszna mumia zarządzana przez pragmatyczny, racjonalny i ekspansywny intelekt. Powiada więc Spengler: Mózg rządzi, albowiem dusza zrzeka się władzy. Ale czy naprawdę dusza sama zrzekła się władzy, z własnej woli abdykowała? Czy rzeczywiście nastąpił samoczynny zanik instynktu, intuicji i wiary? A może raczej mamy do czynienia z inwazją dobrze opłacanych stechnicyzowanych barbarzyńców podkładających demoliberalne bomby metapolityczne (chodzi tu o celowe osłabianie tradycyjnych systemów symbolicznych i semantycznych, o manipulacje w świecie wartości, o politycznokulturową władzę) pod fundamenty kultur zakorzenionych w tradycji, kultur utrzymujących do tej pory pewien ład wsparty na jasno określonym kanonie kulturowym, na porządku humanistycznym, intelektualnym? [Obarski 2004]. Dla zrozumienia przyczyn takiego sposobu definiowania kultury ważny wydaje się być fakt, że niemiecka inteligencja czy też niemieccy intelektualiści byli z reguły wrogo nastawieni do władzy publicznej, do dworu (czego nie można powiedzieć o intelektualistach francuskich czy brytyjskich, których działalność wspierała dwór ). Oparciem niemieckich intelektualistów był uniwersytet, ośrodek opozycji mieszczańskiej wobec dworu [Kuper 2005, s. 30]. W perspektywie przywołanych rozróżnień zrozumiała jest wypowiedź niemieckiego historyka Wilhelma Mommsena: Obecnie (...) obowiązkiem człowieka jest dbałość o to, żeby cywilizacja nie zniszczyła kultury, a technika istoty ludzkiej [za: Braudel 2006, s. 39]. Francuski historyk Fernand Braudel zauważa jednocześnie, że ta wypowiedź jest niezrozumiała dla Francuza i Brytyjczyka, za to dość dobrze rozumieją ją Niemcy, Polacy i Rosjanie [Braudel 2006, s ]. W tradycji francuskiej, ale także (do pewnego stopnia) anglosaskiej kulturę i cywilizację rozumie się w zdecydowanie inny sposób. Na plan pierwszy wysuwa się pojęcie cywilizacji (pojęcie kultury odgrywa znaczenie drugorzędne). Cywilizację w XVIII wieku poszcze-

15 gólni myśliciele uznawali za stan przeciwstawny pierwotnemu, naturalnemu stanowi dzikich ludów, cywilizowany oznaczało tyle, co charakteryzujący się pewną ogładą, intelektualny, duchowy. Terminu cywilizacja początkowo używano wyłącznie w liczbie pojedynczej, jako określenia świata postępu społecznego przeciwstawnego barbarzyństwu jako takiemu. Nawet dobry dzikus, postać tak bardzo lubiana w wieku XVIII, należy do kategorii barbarzyństwa jako zaprzeczenia cywilizacji. Intelektualiści francuscy wyobrażali sobie historię uniwersalną jako trzy etapy rozwoju ludzkości: od etapu początkowej dzikości, przez barbarzyństwo do cywilizacji [Kuper 2005, s. 23; Braudel 2006, s ]. Pojęcie cywilizacji było wówczas bardzo ściśle związane z ideą postępu, najpierw o charakterze technicznym, następnie postępu w ogóle, postępu, który zyskiwał swoisty wymiar sakralny. W dobie europocentryzmu lub świata, w centrum którego znajdować miał się Zachód (West and the Rest) nie myślano o innych kulturach czy cywilizacjach jako równorzędnych podmiotach. Dopiero w wieku XIX zaczyna przeważać przekonanie, że słowa cywilizacja należy używać w liczbie mnogiej. Trzeba także pamiętać, że niektórzy filozofowie, jak np. Jan Jakub Rousseau, uznawali cywilizację za syndrom zepsucia i upadku, postulując jednocześnie powrót do stanu naturalnego [Kłoskowska 2006, s. 10; Braudel 2006, s ]. Adam Kuper uważa, że słowo cywilizacja miało początkowo w tradycji francuskiej dwa znaczenia. Pierwsze, o którym już wspomniałem odnosiło się do naszej, europejskiej cywilizacji, ocenianej bardzo wysoko (naturalne w centrum tejże cywilizacji znajdować się miała Francja). Drugie znaczenie cywilizacji miało charakter etnograficzny lub antropologiczny, cywilizację odnoszono do zespołu cech, które można było zaobserwować studiując życie zbiorowe jakiejś grupy, była to całość obejmująca materialne, intelektualne i moralne aspekty życia społecznego. Takie rozumienie cywilizacji, nie implikowało żadnych sądów wartościujących [Kuper 2005, s. 22]. W omawianej tradycji, relacja między cywilizacją a kulturą była i jest w wielu przypadkach nadal wyobrażana na dwa sposoby. Po pierwsze, pojęcie kultury rezerwowano dla pewnych aspektów cywilizacji, poszczególne rodzaje kultury lub też poszczególne kultury narodowe stają się wówczas składowymi pojęcia cywilizacji. Cywilizacja jest

16 zatem pojęciem szerszym, nadrzędnym wobec pojęcia kultury. Współcześnie np. Samuel P. Huntington pod pojęciem cywilizacji uważa większą całość kulturową, większe my [Huntington 2005, s ]. W tradycji anglosaskiej funkcjonuje także użycie nazwy kultura na określenie wczesnej fazy rozwoju społecznego (kultury pierwotne), zaś nazwa cywilizacja zarezerwowana jest dla stadium dojrzałości kulturowej. Po drugie, w tradycji francuskiej i anglosaskiej, a praktycznie w prawie każdej z wyjątkiem tradycji niemieckiej, obserwujemy co bardzo ważne także zamienne używanie terminów: kultura i cywilizacja. Spór o znaczenie i rozróżnienie pojęć: kultury i cywilizacji trwa od kilku wieków i jest w zasadzie nierozstrzygalny. Zanim jednak postaramy się ustosunkować do tego, jak należy rozumieć kulturę i czym różni się ona od cywilizacji, przyjrzyjmy się wybranym elementom dyskursu naukowego na ten temat. Pozwalają sobie one uzmysłowić, jak wielkie zamieszanie towarzyszy definiowaniu interesujących nas pojęć. Polski socjolog Ludwik Krzywicki uważał, że kultura oznacza wczesne, prymitywne formy życia społecznego, zaś cywilizacja formy późniejsze, bardziej wyrafinowane, doskonalsze w porównaniu ze stanem wyjściowym. Amerykański historyk i etnolog Philip Bagby, autor książki pt. Kultura i historia. Prolegomena do porównawczego badania cywilizacji (1959), zaproponował natomiast, by pierwszy z omawianych terminów zarezerwować do opisu życia na wsi, drugi do charakterystyki życia miejskiego. Amerykański socjolog Robert K. Merton uważał z kolei, że kultura stanowi rezerwuar idei i wartości, zaś cywilizacja stanowi domenę służącą doskonaleniu natury. W inny sposób opozycję kultura cywilizacja rozumieli Henri I. Marrou i Paul Barth. Pierwszy z nich proponował zachować kulturę dla osobistej formy życia i pozostawić cywilizacji zajmowanie się zjawiskami społecznymi. Paul Barth uważał natomiast, że słowo kultura wyraża panowanie człowieka nad naturą, zaś słowo cywilizacja oznacza panowanie człowieka nad sobą samym. Znany polski filozof Feliks Koneczny jest autorem propozycji funkcjonalistycznej, której treścią jest uznanie kultury za integralną część cywilizacji (jako szerszego pojęcia) [Skoczyński 2004, s ].

17 2.3. Sposoby definiowania kultury we współczesnych naukach społecznych Pojęciem kultury zajmują się takie nauki społeczne jak m.in.: etnologia, etnografia, antropologia kulturowa, socjologia. Definicji kultury jest kilkaset, może nawet kilka tysięcy. W takiej sytuacji celowe wydaje się posegregowanie ich do odpowiednich, szerszych kategorii typów definicji kultury. A. Kroemer i C. Kluckhohn w swojej książce pt. Culture. A Critical Review of Concepts and Definitions, wydanej w 1952 roku dokonali podziału na sześć typów definicji kultury, a ściślej na sześć typów definicji kultury, z których każdy uwzględnia jeden z aspektów kultury. Są to ujęcia: opisowo-wyliczające, historyczne, normatywne, psychologiczne, strukturalne i genetyczne. Z pewnymi zastrzeżeniami można pisze Antonina Kłoskowska ową typologię uznać za pożyteczną dla usystematyzowania pojęć o kulturze. Definicje opisowo-wyliczające stanowią klasyczną postać wczesnych definicji etnologicznych. Przykładem może być definicja Taylora: Kultura czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa. Wadą definicji Taylora jest enumeratywne wyliczenie dziedzin kultury, które ma charakter dowolny i przypadkowy, a tym samym nie może sobie rościć pretensji do bycia klasyfikacją, a nawet typologią. W wersji skróconej (bez wyliczania dziedzin kultury), owa definicja posiada jednak pewną wartość (tym typem definicji posługuje się m.in. znana amerykańska etnolog Ruth Benedict). Definicje historyczne kładą nacisk na czynnik tradycji konstytuujący kulturę. Używa się w nich takich pojęć jak dziedziczenie czy dorobek. Definicje normatywne akcentują podporządkowanie normom jako właściwość zachowań kulturalnych. Zwracają one szczególną uwagę na jedność stylu życia charakteryzującego poszczególne kultury. Definicje psychologiczne kładą nacisk na mechanizmy psychiczne w procesie tworzenia kultury mechanizmy uczenia się, tworzenia nawyków. Do tej kategorii zalicza się definicje określające kulturę jako aparat przystosowawczy. Definicje strukturalistyczne charaktery-

18 zuje koncentracja na całościowym charakterze poszczególnych kultur i ich wewnętrznym powiązaniu mówi się w nich o określonej kulturze lub różnych kulturach, nie zaś o kulturze jako takiej, w ogóle. Definicje genetyczne kładą nacisk na wyjaśnienie pochodzenia kultury, jej przeciwstawienie naturze, na jej charakter jako produkt społecznego współżycia ludzi. Poszczególne typy definicji nie są rozłączne, gdyż np. w definicji opisowo-wyliczającej zwraca się uwagę na genezę nawyków i zwyczajów tworzących istotę kultury [Kłoskowska 2006, s ]. Pozostając na płaszczyźnie rozważań socjologicznych, można za Barbarą Szacką [Szacka 2003, s ], charakterystykę kultury rozumianej jako atrybut człowieka, zaprezentować w czterech punktach: 1. Kultura obejmuje całość życia człowieka. Wszystkie czynności i zachowania ludzkie regulowane są przez kulturę. Sposób jedzenia, spania, chodzenia są określone kulturowo. Kultura reguluje zarówno to, co można jeść, a także, w jaki sposób należy to czynić i gdzie należy siedzieć przy jedzeniu. W jednym społeczeństwie zjadanie psów jest czymś normalnym, w innych uznawane jest za akt barbarzyństwa. To samo dotyczy np. wieprzowiny (zakazanej w kulturach semickich) i wołowiny (zakazanej w kulturze hinduskiej). Zdecydowana większość kultur odrzuca na szczęście możliwość konsumowania mięsa ludzkiego. Kanibalizm jest powszechnie napiętnowany i surowo karany jako akt skrajnej agresji wewnątrzgatunkowej. Jeść można łyżką, widelcem, ale także pałeczkami, kawałkami ciasta lub bezpośrednio rękoma. Siadać należy przy stole, ale także na podłodze, w odpowiedniej kolejności i miejscu uwzględniającym rangę danej osoby. W zakres kultury nie wchodzą jednak wszystkie zachowania ludzkie, lecz tylko te, które stały się nawykiem społecznym, zachowania odznaczające się regularnością właściwą dla licznych członków określonej grupy, podgrupy czy kategorii społecznej. Czynności kulturowe mają z definicji charakter wyuczony, a zatem zachowania instynktowne nie wchodzą w zakres kultury. Nie wszystkie jednak czynności wyuczone mają charakter kulturowy. Zdolność uczenia się posiadają przecież także zwierzęta (np. doświad-

19 czenie ze szczurem wpuszczonym kilkakrotnie do labiryntu po którymś razie uczy się on bezbłędnie odnajdywać drogę wyjścia). Proces uczenia się zwierzęcia pisze A. Kłoskowska który można nazwać treningiem, odróżnia się od procesu uczenia się człowieka tym, że zwierzę jest zdane zasadniczo na swoje indywidualne doświadczenie, podczas gdy człowiek może korzystać z doświadczenia innych ludzi. Ludzie komunikują się i dzielą swoimi doświadczeniami na płaszczyźnie werbalnej, posługują się symbolami. Znaki symboliczne, tj. przedmioty i zachowania posiadające wartość i znaczenie nadane i uznawane w kręgu ludzi, którzy się nimi posługują, stanowią istotny czynnik rozszerzania się kultury, jej trwania w czasie i kumulacji dorobku kulturalnego [Kłoskowska 2006, s ]. 2. Pojęcie tak rozumianej kultury nie ma charakteru wartościującego. Kulturą jest nie tylko to, co dobre i szlachetne, ale to wszystko, co jest dziełem człowieka. Oznacza to, że ściśle rzecz biorąc, o żadnym człowieku nie możemy powiedzieć, że jest bez kultury, a jedynie, że jego kultura nam nie odpowiada, lub jego kultura jest na żenująco niskim poziomie (tak samo jak potocznie mówimy, że ktoś jest niemoralny, podczas gdy, powinniśmy mówić o czynach moralnie złych lub dobrych pobicie kogoś nie jest bowiem niemoralne, jest moralnie złe). Mając jednak na uwadze fakt powszechnego wartościowania pojęcia kultury wprowadza się niekiedy rozróżnienie na kulturalny (pojęcie wartościujące) i kulturowy (pojęcie niewartościujące). 3. Kultura jest tworem zbiorowym, nie indywidualnym. Kultura powstaje i rozwija się w wyniku kontaktów między osobnikami przekazującymi sobie różne informacje i uczącymi się od siebie nawzajem, jak reagować i zachowywać się w określonych sytuacjach. Nie jest częścią kultury sposób zachowania, który jest właściwy tylko jednemu człowiekowi i odbiega od zachowań innych ludzi. Częścią kultury jest sposób zachowania powszechnie powielany. Kulturą jako zbiorowym tworem społecznym można in-

20 teresować się na dwa sposoby: [a] jako zobiektywizowanym systemem czymś zewnętrznym w stosunku do ludzi, którzy stworzyli daną kulturę; [b] jako procesem tworzenia kultury sposobami tworzenia kultury. 4. Kultura narasta i przekształca się w czasie. Stanowi ona skumulowane doświadczenie przekazywane z pokolenia na pokolenie w drodze pozagenetycznego dziedziczenia. Jest ona przez to nieodłącznie związana ze świadomością czasu i istnienia w czasie, a także z różnymi formami pamięci przeszłości i sposobami jej utrwalania. Przedstawione wyżej rozumienie kultury jako międzyosobniczego przekazu informacji i rezultatu uczenia się oznacza zakwestionowanie przynależności do niej przedmiotów materialnych. Gotycka katedra w Kolonii czy zamek na Wawelu nie stanowią elementu kultury sensu stricto. W socjologii używa się jednak pojęcia kultury materialnej dla objęcia nazwą kultura także przedmiotów: charakterystycznych dla danej zbiorowości obiektów: narzędzi, urządzeń, domostw, pożywienia, środków komunikacji, zwierząt gospodarskich itp. [Sztompka 2002, s. 255]. Barbara Szacka podaje następującą definicję kultury: wzory sposobów odczuwania, reagowania i myślenia, wartości i wyrastające z tych wartości normy, a także sankcje skłaniające do ich przestrzegania [Szacka 2003, s. 78]. Autorka uściśla następnie poszczególne elementy definicji kultury [Szacka 2003, s ]: 1. Wzory sposobów myślenia, reagowania i odczuwania mogą być [a] idealne lub [b] realne. Wzór idealny to wzór, który mówi, jak powinno się postępować lub co odczuwać, a przynajmniej w jaki sposób zachować się w określonej sytuacji (np. na pogrzebie powinno się okazywać smutek, nawet jeśli ma się świadomość, że daleki krewny zmarły, z którym nie łączyły nas praktycznie żadne związki emocjonalne pozostawił nam w spadku fortunę). Wzór realny to widoczne regularności zachowań członków pewnej zbiorowości. Nie okre-

21 śla on, w jaki sposób powinno się zachowywać w danej sytuacji, lecz jedynie ujawnia, jak zachowuje się większość ludzi. Na przykład: większość ludzi w dni deszczowe korzysta z parasola lub kurtki przeciwdeszczowej; można natomiast chodzić z odkrytą głową i w krótkim rękawku. Wzory realne mogą być [a] jawne lub [b] ukryte. Wzór jawny to taki, z którego istnienia członkowie danej społeczności zdają sobie na ogół sprawę i potrafią go opisać badaczowi (np. ubieranie choinki na Boże Narodzenie). Wzór ukryty to taki, który realizujemy, nie zdając sobie sprawy z faktu, że zachowujemy się zgodnie z nim (zostały one przyswojone w drodze procesu socjalizacyjnego). Wzory kulturowe mogą danego człowieka uwierać, ale dostosowuje się on do nich w obawie przed presją społeczną. Mogą zostać także głęboko zinternalizowane i traktowane jako integralna część własnej tożsamości. 2. Wartości. Są to dowolne przedmioty materialne lub idealne, w stosunku do których jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują im ważną rolę w swoim życiu i dążenie do ich osiągnięcia odczuwają jako przymus. W tak szerokiej kategorii mieszczą się np. zarówno luksusowy samochód oraz miłość, mieszkanie oraz przyjaźń; piękna figura oraz ojczyzna. Stąd też konieczne jest spojrzenie na świat wartości przez pryzmat systemu i hierarchii wartości. Na konkretny system wartości składają się wybrane wartości, które zajmują odpowiednie miejsce w hierarchii i są ze sobą powiązane w określony sposób. Poszczególne kultury charakteryzują się oryginalnymi systemami wartości. Niezależnie od wagi wartości, wyróżnia się wartości: [a] uznawane (wartości, o których się wie, że powinny być atrakcyjne i że powinno się je cenić), [b] odczuwane (wartości, które zostały głęboko zinternalizowane i są odczuwane jako własne potrzeby) i [c] realizowane (mogą to być zarówno wartości uznawane jak i odczuwane, pod warunkiem, że zostaną one uskutecznione w praktyce realizacja wartości odczuwanych przychodzi na ogół łatwiej, niż ma to miejsce w przypadku wartości uznawanych. W niektórych przypadkach pojawia się tzw. konflikt

22 wartości. Jest to sytuacja, w której stajemy przed wyborem rezygnacji z wartości odczuwanej na rzecz wartości uznawanej. Na ogół są to konflikty ledwo zauważalne, decyzja podejmowane jest odruchowo, automatycznie: (np. chęć obejrzenia interesującego filmu jako wartość odczuwana i konieczność udzielenia pomocy ofierze wypadku drogowego jako wartość uznawana). Zdarzają się jednak poważne konflikty wartości wyrażające się np. w sytuacji lekarza, który musi dokonać szybkiego wyboru między życiem dziecka a życiem matki w obliczu komplikacji porodowych. 3. Normy. Są to prawidła i reguły, według których żyją poszczególni członkowie zbiorowości. Normy wyrastają z wartości i wiążą się z poczuciem powinności. Normy określają moralność, obyczaje i zwyczaje. Mogą pokrywać się z wzorami kulturowymi, od których jednak odróżnia je silny związek z powinnością. Poza tym są one wyraźniej komunikowane. Właściwa danej kulturze konfiguracja norm i wartości określana jest jako jej ład aksjologiczny. 4. Sankcje. Są to zarówno kary, jak i nagrody. Każda zbiorowość wypracowała i wypracowuje swój własny system nagród, za pomocą których zachęca do określonego zachowania się i kar, za pomocą których zniechęca do postępowania uznawanego za niegodziwe i szkodliwe dla danej zbiorowości lub jej członków. Sankcje mogą mieć charakter [a] formalny np. określone zapisy w kodeksie karnym, w regulaminach różnego rodzaju oraz [b] nieformalny ostracyzm towarzyski, powszechna pogarda, niechęć lub okazywany publicznie szacunek, oklaski itp. Jedną z najbardziej cenionych prac dotyczących wyżej wymienionych elementów definiujących kulturę jest książka amerykańskiej antropolog Ruth Benedict pt. Wzory kultury (1959). Opisuje ona w niej kulturę trzech ludów pierwotnych, przy czym jej wnioski wyprowadzone z bezpośrednich obserwacji, pozwalają zrozumieć istotę kultury jako takiej (niektórzy jednak uważają, że wadą tej koncepcji jest to, że powstała ona w oparciu o badania nad kulturami plemiennymi, mało