Kazimierz Migdał. Psychologia. czasu wolnego

Transkrypt

1 Kazimierz Migdał Psychologia czasu wolnego Warszawa 2011

2 Recenzenci naukowi prof. dr hab. Zbigniew Krawczyk prof. dr hab. Jan Pięta Redakcja i korekta Halina Bogusz skład i łamanie Ignacy Nyka Projekt okładki Tomasz Fabiański Copyright by ALMAMER Szkoła Wyższa, Warszawa 2011 Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Wydawcy. ALMAMER Szkoła Wyższa Warszawa, ul. Wolska 43 ISBN druk i oprawa Zakład Wydawniczy DrukTur Sp. z o.o Warszawa, ul. Wolska 43 tel wydawnictwo@druktur.pl

3 Spis treści Od Autora Ws t ę p Czym jest psychologia czasu wolnego Psychologia czasu wolnego jako nowa dziedzina wiedzy Problemy definicyjne Psychologia teoretyczna i stosowana a psychologia czasu wolnego Wiedza z zakresu psychologii teoretycznej i psychologia czasu wolnego Psychologia stosowana czasu wolnego Cele psychologii społecznej czasu wolnego Psychologia pozytywna wobec wyzwań czasu wolnego Metodologia badań psychologicznych czasu wolnego Obserwacja w warunkach naturalnych Obserwacja uczestnicząca Badania sondażowe Badania korelacyjne Badania eksperymentalne Badanie przypadku Literatura rozszerzająca Pytania kontrolne Część I Człowiek i czas ogólne problemy psychospołeczne Rozdział 1 Człowiek wobec czasu problemy psychologiczne Pojęcie i struktura czasu Czas psychologiczny Czas fizyczny w życiu jednostki

4 1.4. Pojęcie czasu wolnego podejścia teoretyczne Czas wolny w różnych koncepcjach teoretycznych Czas wolny jako segment czasu ogólnego Czas wolny jako stan świadomości Definiowanie czasu wolnego w kategoriach miary Czas wolny jako działanie (aktywność) Czynności czasu wolnego próba klasyfikacji Funkcje rekreacji a psychologia rola psychologii społecznej Szczególna rola psychologii społecznej Pozytywne psychologiczne skutki czasu wolnego Literatura rozszerzająca Pytania kontrolne Rozdział 2 Czas pracy a czas wolny czas wypoczynku Wprowadzenie relacje pracy i czasu wolnego Forma wypoczynku a zachowanie w pracy Środowisko czasu wolnego a zachowanie w pracy Jakość życia a praca i czas wolny Zadowolenie z pracy i jakość życia Praca i zmęczenie Cechy charakterystyczne zmęczenia psychicznego Wyczerpanie jako krańcowy obraz zmęczenia Zmęczenie wywołane monotonną pracą znużenie Wypalenie zawodowe Stres chroniczny jako czynnik generujący wypalenie zawodowe Frustracja a wypalenie zawodowe Pojęcie rekreacji Literatura rozszerzająca Pytania kontrolne Rozdział 3 Fazy rozwojowe człowieka i zachowanie w czasie wolnym Fazy życia człowieka i czas wolny Rozwój dziecka a rekreacja i procesy socjalizacji Zmiany rozwojowe w okresie dzieciństwa i procesy socjalizacji Okresy życia dziecka znaczenie dla czasu wolnego Wczesne dzieciństwo Okres średniego dzieciństwa wiek przedszkolny Późne dzieciństwo okres szkolny Zabawa podstawowa aktywność dziecka Miejsce zabawy w zachowaniu w czasie wolnym Charakterystyka czynności zabawowych Podstawy kształtowania poczucia kompetencji u dziecka Socjalizacja przez uczestnictwo Socjalizacja do form spędzania czasu wolnego Okres adolescencji

5 Główne rodzaje działalności w okresie adolescencji Funkcje grupy rówieśniczej Zastępowalność form zachowań w czasie wolnym Wpływ rodziny Wpływ rówieśników Kształtowanie form uczestnictwa w ruchu turystycznym Okres dorosłości Okres wczesnej dorosłości (lata do 35 40) Wiek średni (41 60) Późna dorosłość 61 i więcej lat Zdrowe starzenie się w ujęciu psychologicznym Starzenie się a zachowanie w czasie wolnym Literatura rozszerzająca Pytania kontrolne Część II Psychologiczne uwarunkowania zachowania człowieka w czasie wolnym Rozdział 4 Postawy i wartości a zachowania w czasie wolnym Pojęcie postawy Charakterystyka ogólna postawy Częstość występowania postaw Kształtowanie się postaw wobec aktywności w czasie wolnym Przekonania jako baza postaw Nieświadome nabywanie postaw Kształtowanie postawy przez aranżowanie celowych działań Uodpornianie postaw Postawy a przewidywanie zachowania Centralność postawy jako predykator zachowania rola struktury wartości Metody pomiaru postaw Literatura rozszerzająca Pytania kontrolne Rozdział 5 Motywacja ogólne problemy motywacja zachowań w czasie wolnym Psychologiczne pojęcie motywacji Mechanizmy inicjujące działanie definicja motywacji Klasyfikacja systemów motywacji Klasyfikacja motywacji ze względu na funkcję Czynniki wzbudzania motywacji Motywy a wybór kierunku działania Motywacja afektywna Koncepcja potrzeb A. Maslowa

6 5.9. Poznawczy model wzbudzenia procesu motywacyjnego Napięcie motywacyjne Wpływ napięcia motywacyjnego na sprawność działania Wartościowanie celów w motywacji poznawczej Motywacja zachowań rekreacyjnych i turystycznych Rodzaj wykonywanej pracy a motywacja turystyczna Literatura rozszerzająca Pytania kontrolne Rozdział 6 Różnice indywidualne a zachowanie człowieka w czasie wolnym Wprowadzenie Temperament Pojęcie temperamentu Regulacyjna teoria temperamentu Temperament a zachowanie Badania nad zależnością temperament zachowanie w czasie wolnym Osobowość a zachowanie czasie wolnym Ogólna charakterystyka pojęcia osobowość i sposoby pomiaru Miary osobowości wg teorii Eysencka a zachowania czasu wolnego Zachowania czasu wolnego a wymiary osobowości Koncepcja pięciu czynników Osobowość a zachowanie w czasie wolnym model badań Osobowość w kontekście innych zmiennych a zachowanie Miejsce miar osobowości w kontekście innych zmiennych Wkłady poszczególnych cech osobowości do korelacji Znaczenie zdolności w zachowaniach czasu wolnego Zachowania czasu wolnego wpływ zwrotny na osobowość Literatura rozszerzająca Pytania kontrolne Część III Psychologiczne uwarunkowania rekreacji i turystyki Rozdział 7 Czas wolny jako okres redukcji skutków stresu Ogólne pojęcie stresu Źródła stresu sytuacje stresowe, pojęcie sytuacji trudnej Rodzaje sytuacji trudnych Model psychosomatyczny reakcji stresowej Stres w środowisku pracy Fizyczne czynniki stresu Czynniki stresu w pracy kierowniczej Czas wolny i radzenie sobie ze stresem Stres czasu wolnego

7 7.7. Nuda jako szczególny stresor czasu wolnego Odporność na stres Biologiczne uwarunkowania odporności na stres Temperament jako moderator stresu Wyuczona odporność na stres Specyficzne techniki radzenia sobie ze stresem Ogólne wiadomości o autopsychokorekcji Mechanizm psychokorekcyjny treningu relaksacyjnego Wybrane techniki treningu relaksacyjnego Literatura rozszerzająca Pytania kontrolne Rozdział 8 Rekreacja na wolnym powietrzu podstawą zdrowego stylu życia Rekreacja na wolnym powietrzu a poczucie prywatności Rola mechanizmów kulturowych Poczucie prywatności a tożsamość osobista Poczucie zatłoczenia Radzenie sobie z poczuciem zatłoczenia Funkcje rekreacji na wolnym powietrzu Wpływ syndromu wyuczonej bezradności Sposoby kontroli zatłoczenia Korzyści z rekreacji na wolnym powietrzu Literatura rozszerzająca Pytania kontrolne Rozdział 9 Psychologiczne podstawy uprawiania turystyki Turystyka jako element życia społecznego Definicja pojęcia turystyka Psychologia turystyki Problemy psychologiczne turystyki jako ważnej sfery życia Zachowanie turystów jako problem psychologiczny Koncepcje badań w psychologii turystyki Metodologia badań Problem atrakcji turystycznych Atrybuty środowiska naturalnego Reakcje emocjonalne na środowisko naturalne Literatura rozszerzająca Pytania kontrolne Rozdział 10 Szczególna rola małych grup czasu wolnego Pojęcie małej grupy Cechy charakteryzujące małą grupę

8 10.3. Przyczyny tworzenia się grup Grupy czasu wolnego próba klasyfikacji Cechy struktury grup czasu wolnego Normy grupowe Role społeczne Stadia rozwojowe w grupach Psychologiczne mechanizmy wewnątrzgrupowe Facylitacja społeczna Deindywiduacja i jej skutki Przywództwo w grupie Wpływ osobowości przywódcy Style przewodzenia Konflikty wewnątrzgrupowe Literatura rozszerzająca Pytania kontrolne Rozdział 11 Psychologiczne czynnki kontaktów międzykulturowych w turystyce Turystyka i kontakty międzykulturowe Kultura a zachowania społeczne Stosunek do czasu w kontaktach międzykulturowych Kulturowe różnice w percepcji społecznej Kulturowe uwarunkowanie procesów atrybucji Różnice kulturowe a traktowanie grupy własnej i obcej Etnocentryzm, ksenofobia, stereotypy, uprzedzenia Zachowania pomocne altruistyczne Zachowania agresywne Nawyki żywieniowe i ograniczenia Typ turysty a relacje międzykulturowe Literatura rozszerzająca Pytania kontrolne Spis tablic Spis rysunków Spis tabel Literatura Indeks nazwisk Indeks rzeczowy

9 Od autora Obserwuje się rosnące zainteresowanie problematyką czasu wolnego ze strony wielu dyscyplin naukowych, szczególnie ekonomii, socjologii, psychologii zwłaszcza psychologii społecznej i różnic indywidualnych, nauk o wychowaniu także filozofii, ekologii oraz nauk prawnych. Rezultatem jest bogate czasopiśmiennictwo, liczące dziesiątki tytułów o różnych nazwach i profilu tematycznym, liczba zawartych w nich artykułów w ostatnich dziesięciu latach wyraża się w tysiącach. Ukazało się także wiele pozycji monograficznych i podręczników. Wykładając przez wiele lat psychologię na kierunku Turystyka i rekreacja oraz prowadząc badania, śledziłem bieżącą literaturę światową. Stwierdziłem, że czasem wolnym zajmują się psycholodzy różnych specjalności, że istnieje wiele czasopism, w których publikuje się koncepcje, projekty badawcze i syntezy teoretyczne oraz liczne sprawozdania z badań. Praktyka czasu wolnego i pojawiające się problemy spowodowały, że na całym świecie stopniowo wzrastało zainteresowanie mechanizmami psychologicznymi zachowania człowieka jednostki w czasie wolnym od zajęć obligatoryjnych. Okazuje się bowiem, że człowiek w czasie wolnym zachowuje się w wielu przypadkach odmiennie niż w czasie pozostałym. To odmienne zachowanie wymusza nowa, obiektywna i subiektywnie interpretowana sytuacja. Okazuje się też, że wiele osób nie jest przygotowanych do radzenia sobie w nowych dla nich warunkach czasu wolnego. Pociąga to za sobą konieczność przygotowania nie tylko grup i społeczności, organizacji i instytucji, ale także jednostki do radzenia sobie z nową dla niej sytuacją. Tego rodzaju zapotrzebowanie spowodowało, że począwszy od połowy XX w. w coraz większym zakresie podejmowane są badania psychologiczne dotyczące zachowania człowieka w czasie wolnym, szczególnie z zakresu psychologii społecznej, rozwojowej, różnic indywidualnych, wychowawczej, klinicznej, międzykulturowej, ekologicznej. Prowadzi to w konsekwencji do stopniowego kształtowania nowego działu psychologii psychologii czasu wolnego. 9

10 Ten nowy dział psychologii znajduje się jednak dopiero w początkowym stadium rozwoju. Wynika to z faktu, że czas wolny, mający bardzo długą historię, we współczesnym rozumieniu jako zjawisko występujące w skali powszechnej w krajach rozwiniętych cywilizacyjnie pojawił się dopiero w drugiej połowie XX w. Na zbyt późne zainteresowanie się psychologów czasem wolnym wpłynęło prawdopodobnie przekonanie, że zachowanie ludzi w czasie wolnym jest analogiczne do zachowań w innych okresach. To przekonanie pod naporem doświadczeń stopniowo ustępuje. Psychologia dla kierunku Rekreacja i turystyka, a szerzej psychologia czasu wolnego, jest przedmiotem nauczania na wielu uniwersytetach oraz innego typu uczelniach na całym świecie. W naszym kraju zainteresowanie psychologią czasu wolnego dopiero się rodzi. Na studiach wyższych, kształcących kadry dla obsługi ludzi w czasie wolnym, psychologia jest nauczana na poziomie propedeutycznym i wchodzi w skład minimum programowego jako przedmiot podstawowy. Przeznaczenie książki jako podręcznika dla studentów niemających przygotowania z zakresu psychologii ogólnej teoretycznej wpłynęło na jej strukturę. Specyficzne problemy psychologii czasu wolnego są z tego powodu poprzedzone wykładem ogólnych podstaw psychologii teoretycznej i metodologii badań. Dotyczy to szczególnie podstaw wiedzy o temperamencie, osobowości, psychologii stresu, postawach i wartościach, fazach rozwojowych człowieka, motywacji, małych grupach i różnicach kulturowych. Podręcznik zawiera wiedzę w dużym zakresie stosowaną, mającą pomóc studiującemu w rozumieniu ludzi oraz ich zachowań w kontaktach interpersonalnych. Książka zawiera wiedzę z zakresu minimum programowego poszerzoną o zagadnienia zachowań człowieka w czasie wolnym, a w szczególności z zakresu psychologii rekreacji i turystyki. Najwięcej miejsca poświęcono psychologii społecznej ze względu na jej szczególną rolę praktyczną w życiu codziennym, w tym przypadku w czasie wolnym. Książka może także być pomocna dla każdego, kogo interesuje problematyka zachowania człowieka w warunkach, kiedy jest wolny od zadań związanych z pracą zawodową oraz od innych obowiązków. Wiedza psychologiczna może być zatem użyteczna dla wszystkich uczestników czasu wolnego, zarówno zajmujących się zawodowo organizowaniem usług, jak i ludzi pragnących wykorzystać ten czas w sposób przyjemny i zdrowy oraz ogólnie korzystny. Wiedza uzyskana w badaniach psychologicznych powinna pomóc jednostce bardziej skutecznie i przewidywalnie sprawować kontrolę nad własnym zachowaniem, aby mogła ona bardziej efektywnie korzystać z dobrodziejstw czasu wolnego. W przygotowaniu książki ważną rolę odegrały dwie bliskie mi osoby, którym pragnę wyrazić wdzięczność. Pierwsza to moja córka Anna Maria, z którą współpracowałem szczególnie na etapie gromadzenia informacji oraz prowadzenia badań. Drugą ważną osobą jest moja żona Jadwiga, która stworzyła mi odpowiednie warunki do pracy oraz wspierała mnie w wielu trudnych sytuacjach. 10