Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego Drugi filar Nowej Umowy Kapitałowej

Transkrypt

1 Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego Drugi filar Nowej Umowy Kapitałowej Dokument konsultacyjny DK/7/2F Listopad

2 Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego (GINB) prosi o komentarze i odpowiedzi do niniejszego dokumentu. Należy je przesyłać do dnia 31 grudnia 2005 roku drogą elektroniczną lub listownie na adres: Marcin Stamirowski Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego Biuro Polityki Nadzorczej ul. Syreny Warszawa marcin.stamirowski@mail.nbp.pl lub Tomasz Adamowicz Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego Biuro Analiz Systemu Bankowego ul. Syreny Warszawa tomasz.adamowicz@mail.nbp.pl 2

3 Spis Treści Spis Treści Wprowadzenie Słownik pojęć i skrótów stosowanych w dokumentach konsultacyjnych Wstęp Struktura nowej regulacji Filar 2 - Proces przeglądu i oceny nadzorczej Wprowadzenie Najważniejsze elementy procesu przeglądu i oceny nadzorczej Proces oceny adekwatności kapitału wewnętrznego ICAAP Wprowadzenie Podstawy formalne i operacyjne stosowania procesu ICAAP Integracja procesu ICAAP w procesach funkcjonowania banku Przełożenie poziomu ryzyka na wielkość wymogów kapitałowych Rodzaje ryzyka Filaru I Główne rodzaje ryzyka nie pokryte w Filarze Ryzyko stopy procentowej w księdze bankowej Ryzyko koncentracji Ryzyko płynności Testowanie warunków skrajnych Proces badania i oceny nadzorczej SREP Analiza profilu ryzyka oraz adekwatności procesu oceny kapitału wewnętrznego ICAAP Działania nadzorcze Dodatkowe wymogi kapitałowe Lista zagadnień do konsultacji z bankami...25 Załącznik 1 Minimalne wymagania odnośnie systemu zarządzania bankiem i systemu kontroli wewnętrznej (art. 22 CRD)...26 Załącznik 2 Minimalne wymagania dotyczące identyfikacji, monitorowania i adekwatnych mechanizmów kontrolnych dotyczących koncentracji (art.109 CRD)...28 Załącznik 3 Minimalne wymagania odnośnie wewnętrznego procesu oceny adekwatności kapitałowej (art. 123 CRD)

4 1. Wprowadzenie 1.1 Słownik pojęć i skrótów stosowanych w dokumentach konsultacyjnych CEBS (ang. the Committee of European Banking Supervisors) Komitet Europejskich Nadzorców Bankowych utworzony na mocy decyzji Komisji Europejskiej, w skład którego wchodzą wysocy przedstawiciele nadzoru bankowego oraz banków centralnych krajów członkowskich Unii Europejskiej CRM (ang. Credit Risk Mitigation) techniki redukcji ryzyka kredytowego CP 03 (ang. The application of the supervisory review process under pillar 2 )- Zastosowanie Procesu Przeglądu i Oceny Nadzorczej w 2 filarze - Dokument Konsultacyjny CEBS ( Consultation Paper 03 ) II Dokument Bazylejski default Dyrektywa CRD EAD EL F-IRB ICAAP Dokument Bazylejskiego Komitetu ds. Nadzoru Bankowego Ujednolicenie pomiaru kapitału i standardów kapitałowych w skali międzynarodowej, Znowelizowana metodologia (z ang International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards, a revised Framework) z czerwca 2004 r. mający na celu międzynarodowe ujednolicenie regulacji nadzorczych dotyczących adekwatności kapitałowej banków niewykonanie zobowiązań (określenie robocze, może ulec zmianie) (ang. Capital Requirement Directive) Dyrektywa w sprawie Wymogów Kapitałowych projekt nowelizacji Dyrektywy 2000/12/EC (BCD) oraz Dyrektywy 93/6/EEC (CAD) (ang. Exposure at Default) wartość ekspozycji kredytowej w momencie niewykonania zobowiązań (ang. Expected Loss) oczekiwana strata (ang. Foundation IRB F-IRB) podstawowa metoda wewnętrznych ratingów metoda pomiaru ryzyka kredytowego, do której banki stosują własne oszacowania PD (ang. Internal Capital Adequacy Assessment Process) Proces Oceny Adekwatności Kapitału Wewnętrznego IRB (ang. Internal Ratings Based <Approach>) metody wewnętrznych ratingów metody pomiaru ryzyka kredytowego, do których banki stosują własne oszacowania PD (podstawowa metoda wewnętrznych ratingów: (Foundation IRB F-IRB) lub własne oszacowania PD, LGD, M oraz CCF - zaawansowana metoda wewnętrznych ratingów: (Advanced IRB A-IRB) kapitał wewnętrzny właściwe władze LGD modele kapitału ekonomicznego Ustalany przez bank kapitał, mający na celu pokrycie wszystkich zidentyfikowanych materialnych rodzajów ryzyka występujących lub mogących wystąpić w działalności oraz czynników otoczenia gospodarczego Dyrektywy Unii Europejskiej z reguły nie wskazują bezpośrednio, na jakim szczeblu powinny być podejmowane szczegółowe rozstrzygnięcia prawne w krajach członkowskich. Nadzór bankowy sformułuje propozycje w tym zakresie na etapie tworzenia krajowej implementacji dyrektyw. (ang. Loss Given Default) proporcja ekspozycji kredytowej, która zostanie utracona w przypadku wystąpienia niewykonania zobowiązań Stosowane przez banki metody służące do ustalenia kapitału ekonomicznego. Kapitał ekonomiczny z kolei jest określany jako wielkość kapitału, która zabezpiecza (pokrywa) wszystkie rodzaje ryzyka, zidentyfikowane w działalności banku. Powinien odzwierciedlać realne ryzyko ekonomiczne danego banku. Jego wartość powinna pokrywać założony przez bank poziom nieoczekiwanych strat (ang. unexpected lossess) w określonym horyzoncie czasowym 4

5 NUK Nowa Umowa Kapitałowa (z ang. New Capital Accord) patrz: II Dokument Bazylejski PD (ang. Probability of Default) prawdopodobieństwo niewykonania zobowiązań RAS (ang. Risk Assessment System) system oceny ryzyka podstawa działania nowoczesnego nadzoru bankowego opartego na ryzyku. Obejmuje kompleksową identyfikację, przegląd i ocenę profilu ryzyka bankowego i narzędzi jego ograniczania ryzyko Rodzaj (typ) ryzyka, którego oddziaływanie może przynieść istotny, materialne ryzyko rezydualne SREP II Filar (NUK) negatywny wpływ na kapitał i/lub wynik finansowy banku. (ang. residual risk) podkategoria ryzyka kredytowego; wynika z obserwacji, iż używane przez bank metody pomiaru ryzyka i techniki redukcji ryzyka (CRM) mogą powodować wystąpienie innych rodzajów ryzyka (np. ryzyko prawne, płynności itd.) oraz są mniej efektywne niż się spodziewano (ang. Supervisory Review and Evaluation Process) Proces Badania i Oceny Nadzorczej mający na celu dokonanie przez nadzór bankowy kompleksowej oceny profilu ryzyka, oceny jakości bankowego ICAAP oraz zgodności działania banku z regulacjami ostrożnościowymi Jedna z trzech podstawowych części NUK. Odnosi się głównie do podejmowania przez banki działań w celu oceny ich adekwatności kapitałowej i ponoszonego ryzyka oraz przeglądu i oceny powyższych zagadnień przez instytucje nadzorcze. 5

6 1.2 Wstęp Niniejszy dokument konsultacyjny ma zastosowanie do wszystkich banków nadzorowanych przez Komisję Nadzoru Bankowego. Jego charakter jest w dużej mierze odmienny od poprzednich dokumentów konsultacyjnych publikowanych przez nadzór bankowy. Przedstawia on przede wszystkim stanowisko nadzoru bankowego w kwestii przyszłych wymagań stawianych bankom wynikającym z wdrożenia Dyrektywy CRD (stanowiącej nowelizację dyrektyw BCD i CAD) w zakresie Filaru II Nowej Umowy Kapitałowej oraz nowe zadania stawiane przed samym nadzorem bankowym. Ogólny charakter zapisów obu dyrektyw ogranicza w znacznym stopniu liczbę opcji narodowych w zakresie Filaru II. Załączony dokument konsultacyjny uwzględnia w dużej mierze projekt wytycznych Europejskiego Komitetu Nadzorców Bankowych (CEBS) w zakresie Filara II (m.in. Consultation Paper CP03: Application of the Supervisory Review Process under Pillar 2 ) Przedstawione w niniejszym dokumencie zasady dotyczące procesu przeglądu i oceny nadzorczej, a także wymagania kierowane do banków odnośnie systemu zarządzania i kontroli wewnętrznej, zarządzania ryzykiem koncentracji oraz metod szacowania kapitału wewnętrznego odnoszą się zarówno do banku w ujęciu jednostkowym, jak i skonsolidowanym. GINB zachęca Związek Banków Polskich, Krajowy Związek Banków Spółdzielczych, jak również banki oraz inne instytucje sektora bankowego do odniesienia się do stanowiska przedstawionego w niniejszym dokumencie. Komentarze innych uczestników rynku finansowego zostaną również wzięte pod uwagę. Sposób prowadzenia analiz oraz kryteria, jakimi kieruje się nadzór bankowy w zakresie przedstawiania swojego stanowiska zostały przedstawione w Dokumencie Konsultacyjnym Konsultacje i wdrożenie postanowień Nowej Umowy Kapitałowej w sektorze bankowym w Polsce przesłanym do banków w styczniu 2005 r., który jest także dostępny na stronie internetowej Narodowego Banku Polskiego ( Po zakończeniu konsultacji zostaną opracowane stosowne zmiany w przepisach prawnych, w szczególności w ustawie Prawo bankowe oraz uchwałach KNB. Dokładna forma oraz miejsce dokonania zmian zostaną określone po przyjęciu ostatecznego tekstu obu dyrektyw przez Radę Europy. Analizy oraz robocze stanowisko nadzoru bankowego przedstawione w tym dokumencie oparte są na przyjętych przez Parlament Europejski pod koniec września b.r. tekstach: zmienionej Dyrektywy o podejmowaniu i prowadzeniu działalności bankowej (Dyrektywa BCD) i zmienionej Dyrektywy w sprawie adekwatności kapitałowej (Dyrektywa CAD). Przyjęcie obu projektów przez Parlament Europejski w praktyce oznacza wysokie prawdopodobieństwo, że zmiany w aktualnych tekstach obu projektowanych dyrektyw nie wystąpią lub będą nieistotne. Komisja Europejska zakłada, że po ich przyjęciu Parlament Europejski, Rada Europy zaakceptuje ją do końca 2005 roku. Niemniej Dokument Konsultacyjny dotyczący Filaru II opierając się na tekście obu aktów musi uwzględniać fakt, że ich tekst nie jest oficjalnym dokumentem i dlatego ostateczne rozstrzygnięcia w zakresie Filaru II zostaną zaproponowane po formalnym przyjęciu dyrektyw przez stosowne organy UE oraz zakończeniu procesu konsultacji z sektorem bankowym. Należy równocześnie zaznaczyć, że wiele z proponowanych wytycznych dla banków w zakresie Filaru II zawartych w niniejszym dokumencie jest już wprowadzonych w Polsce poprzez rekomendacje Komisji Nadzoru Bankowego a wymagania z nimi związane stanowią przedmiot oceny w ramach badań inspekcyjnych GINB (np. ocena poziomu ryzyka i procesu zarządzania przez bank, systemy kontroli wewnętrznej, itp.). Ponadto nadzór bankowy w Polsce od kilku lat stosuje oceną punktową banków zarówno po inspekcjach kompleksowych jak i w ramach kwartalnej analizy sytuacji i ryzyka banku. 6

7 1.3 Struktura nowej regulacji Nowa Umowa kapitałowa (Dokument Bazylejski) składa się z trzech uzupełniających się filarów. W porównaniu z aktualnie obowiązującą Umową Filar I nowej Umowy (Minimalne Wymogi Kapitałowe) zawiera znaczące zmiany w traktowaniu ryzyka kredytowego oraz wprowadza wymogi kapitałowe z tytułu ryzyka operacyjnego. Podejście do ryzyka rynkowego pozostaje generalnie niezmienione. Znaczącą korzyścią Nowej Umowy w stosunku do poprzedniego dokumentu jest możliwość wykorzystania przez banki własnych, wewnętrznych modeli szacowania ryzyka kredytowego (podejście oparte na metodzie wewnętrznych ratingów IRB) i/lub ryzyka operacyjnego (podejście wykorzystujące zaawansowane metody pomiaru AMA). W ramach Filaru II banki mają stworzyć wewnętrzne procesy skutecznego i bezpiecznego zarządzania ryzykiem w działalności i ograniczania tego ryzyka. Służyć temu ma obowiązek ustalania, utrzymywania i samooceny adekwatnego kapitału wewnętrznego, który ma być dostosowany do profilu ryzyka banku. Nadzór bankowy będzie oceniał jakość i sposób zarządzania ryzykiem oraz określenia kapitału wewnętrznego. W praktyce oczekuje się, że banki będą utrzymywały kapitał wewnętrzny ponad poziom wynikający z minimalnych wymogów kapitałowych wyliczonych w Filarze I. Wynika to z konieczności uwzględnienia przez banki w rachunku kapitałowym wszystkich istotnych rodzajów ryzyka w działalności, w tym rodzajów ryzyka nie pokrytych całkowicie w Filarze I oraz rodzajów ryzyka Filaru II (np. ryzyko płynności, koncentracji, stopy procentowej w księdze bankowej). W sytuacji stwierdzenia istotnych nieprawidłowości w procesach zarządzania ryzykiem i obszarze kapitału wewnętrznego, nadzór będzie rozważał nałożenie na bank dodatkowego wymogu kapitałowego, jako ostatecznego działania nadzorczego. Zgodnie z wymogami Filaru III NUK (Dyscyplina Rynkowa) banki są zobowiązane do ujawniania informacji na temat ich profilu ryzyka oraz poziomu kapitalizacji. W ten sposób uczestnicy rynku sami utrzymują dyscyplinę. Zakres ujawnianych informacji zależy od przyjętego przez bank wariantu w ramach Filaru I. Im bardziej zaawansowane podejście, wykorzystujące metody statystyczne, tym więcej informacji wymaga ujawnienia. 7

8 2. Filar II Proces przeglądu i oceny nadzorczej 2.1 Wprowadzenie Istotną nową cechą Nowej Umowy Kapitałowej jest nie tylko określenie sposobu wyliczania minimalnych wymogów kapitałowych (Filar I), ale również skłanianie banków do stosowania instrumentów i procedur, które są bardziej wrażliwe na ryzyko. Osiągnięciu tego celu służyć ma wprowadzenie dodatkowych dwóch filarów. O ile Filar I oznacza de facto ulepszenie i rozszerzenie o ryzyko operacyjne podejścia do minimalnych wymogów kapitałowych nakreślonych w I Bazylejskiej Umowie Kapitałowej z 1988 roku z późniejszymi zmianami, o tyle Filar II Proces Przeglądu Nadzorczego oraz Filar III Dyscyplina Rynkowa 1 są elementami nowymi, szczególnie w sensie ich wyodrębnienia i usystematyzowania. Najważniejszym założeniem leżącym u podstaw utworzenia dodatkowych dwóch filarów jest wzajemne wzmacnianie się i wspieranie wszystkich trzech filarów w procesie nadzoru nad kapitałami pośredników finansowych, co stworzy dla nich zachętę dla podniesienia jakości procesu zarządzania ryzykiem. To znacznie lepsze jakościowo podejście do zarządzania ryzykiem i kapitałem znajduje między innymi wyraz w akceptacji i zachęcie do szerokiego stosowania tak zwanych modeli kapitału wewnętrznego (ekonomicznego). Modele te ze względu na swoje skomplikowanie i wysokie koszty związane z implementacją nie będą od razu dostępne dla wszystkich banków, jednak mogą być pomocne w wyznaczaniu kapitału wewnętrznego, który wszystkie banki będą musiały wyznaczać i utrzymywać. Wyznaczona za pomocą modeli wielkość kapitału ekonomicznego o ile faktycznie jest odpowiednia do wielkości materialnego ryzyka w obecnej i przewidywanej działalności banku może być uważana za odpowiednik kapitału wewnętrznego. Duża część zagadnień objętych Filarem II jest już od pewnego czasu uwzględniana w procesach wewnętrznych banków oraz nadzoru bankowego. Banki w swojej praktyce zarządzają ryzykiem występującym w ich działalności (przynajmniej podstawowymi rodzajami ryzyka), w wielu przypadkach zarządzają kapitałem oraz przykładają wagę do efektywnego systemu kontroli wewnętrznej i audytu wewnętrznego. Nadzór bankowy ocenia jakość zarządzania podstawowymi rodzajami ryzyka w banku, stosuje działania nadzorcze wobec banków (np. w formie zaleceń poinspekcyjnych) oraz realizuje inne wymagania Filaru II. Istotną nowością wynikającą z Filaru II jest obowiązek ustanowienia procesu ustalania (alokacji) kapitału w zależności od poziomu ryzyka, czyli kwestia utrzymywania kapitału wewnętrznego. Wymagania dla banków w zakresie kapitału wewnętrznego znajdą wyraz w regulacjach prawnych 2 obowiązujących banki. Jak wspomniano, większość elementów Filaru II jest już stosowana przez polski nadzór bankowy. Niemniej potrzebne będzie poszerzenie istniejących metodologii nadzorczych przede wszystkim o ocenę bankowych procesów ustalania kapitału wewnętrznego, w całościowym procesie oceny ryzyka i jakości zarządzania ryzykiem w bankach. Jednocześnie udoskonalony i rozszerzony zostanie zestaw dostępnych działań nadzorczych. Nowa, oparta o trzy filary, metodologia bazylejska powinna służyć poprawie efektywności działania banków poprzez lepszą alokację kapitału oraz szerszemu rozpowszechnieniu stosowania kompleksowych i nowoczesnych metod zarządzania ryzykiem przez banki i ich badania przez nadzór. Podstawowym celem Filaru II NUK jest zapewnienie, aby proces zarządzania ryzykiem był właściwy, to jest zgodny z profilem ryzyka oraz aby ograniczał nadmierne ryzyko występujące w działalności banku. Aby to osiągnąć, banki powinny rozwijać przede wszystkim właściwe metody pomiaru, monitorowania i zabezpieczenia przed ryzykiem. Cele te znalazły odzwierciedlenie w Dyrektywie CRD. Poniżej przedstawiono w sposób ogólny przepisy dyrektyw, stanowiące przełożenie Filaru II NUK do przepisów prawa. 1 ang. Market Discipline 2 na podstawie art. 123 BCD 8

9 (1) Banki (instytucje kredytowe) powinny ustanowić strategie mające na celu ocenę i utrzymywanie w sposób ciągły kapitału wewnętrznego, który jest wystarczający dla pokrycia rodzajów ryzyka, na które bank jest lub może być narażony w przyszłości 3. Zapis ten wdraża do ustawodawstwa europejskiego pierwszą z czterech zasad Filaru II NUK, stanowiącą, iż banki powinny posiadać proces oceny swojej adekwatności kapitałowej w odniesieniu do profilu ryzyka, a także strategię utrzymywania odpowiedniego poziomu kapitału. (2) Wymagania odnośnie wewnętrznego sposobu zarządzania bankiem 4 ( internal governance ), co jest zdeterminowane faktem, iż właściwy proces oceny kapitału wewnętrznego wymaga wbudowania w prawidłowo funkcjonujący system zarządzania. (3) Wymagania dla instytucji nadzorczej w zakresie dokonywania przeglądów i ocen adekwatności kapitałowej i procesów zarządzania ryzykiem banku 5. Przepis ten wynika z brzmienia drugiej zasady Filaru II, zgodnie z którą instytucje nadzorcze powinny przeprowadzać przeglądy oraz badać ICAAP (proces oceny kapitału wewnętrznego), a także zdolność banków do jej monitorowania i zapewnienia zgodności z regulacyjnymi wymaganiami kapitałowymi. Instytucje nadzorcze powinny podejmować odpowiednie działania, jeżeli ocena ta nie jest zadawalająca. (4) Wymagania nałożone na instytucję nadzorczą dotyczące podejmowania natychmiastowych działań w sytuacji niewypełnienia przez bank przepisów dyrektyw, łącznie z nałożeniem na bank dodatkowego wymogu kapitałowego, jako instrumentu najostrzejszego w katalogu działań naprawczych. Nadzór będzie upoważniony również do wymagania od banku utrzymywania wymogów kapitałowych na poziomie przekraczającym minimalne wymogi kapitałowe obliczone na podstawie wybranych przez bank metod Filaru I 6. Treść tego przepisu stanowi przełożenie zarówno trzeciej zasady Filaru II (Instytucje nadzorcze powinny oczekiwać od banków utrzymywania poziomu kapitału wyższego niż minimum regulacyjne oraz powinny mieć możliwość wymagania od banków posiadania kapitału powyżej tego minimum), jak i zasady czwartej (Instytucje nadzorcze powinny dążyć do jak najwcześniejszego interweniowania, w celu zapobiegania możliwości obniżenia się kapitału poniżej poziomów minimalnych, wymaganych do zabezpieczenia ryzyka danego banku oraz powinny wymagać natychmiastowych działań naprawczych, jeśli wymagany kapitał nie jest utrzymywany lub odtwarzany). Filar II NUK zawiera zapisy szersze niż przepisy dyrektyw. Znajdą one w znacznej mierze odzwierciedlenie w przyszłych regulacjach nadzoru bankowego. Należy tu wymienić dwie główne sfery: (a) wytyczne dotyczące zarządzania ryzykiem bankowym oraz (b) inne aspekty procesu przeglądu i oceny nadzorczej. W zakresie sfery (a) wytycznych zarządzania ryzykiem bankowym NUK wskazuje cztery główne obszary, które powinny zostać objęte Filarem II: rodzaje ryzyka analizowane w Filarze I, lecz nie w pełni w nim ujęte, np. różne kwestie dotyczące ryzyka kredytowego i operacyjnego (omówienie w punkcie 3.5); rodzaje ryzyka nie analizowane w ramach Filaru I, przykładowo ryzyko stopy procentowej w portfelu bankowym, ryzyko płynności, ryzyko prawne, ryzyko strategiczne (omówienie w punkcie 3.5.1); czynniki otoczenia zewnętrznego banków, między innymi efekty cyklu gospodarczego; 3 art. 123 BCD, pkt 26 wstęp do CAD 4 art. 22 BCD 5 art. 124 BCD 6 art. 136 BCD 9

10 nadzorczą ocenę zgodności wypełniania przez banki minimalnych wymogów kapitałowych oraz obowiązków informacyjnych dla zaawansowanych metod Filaru I; Wytyczne dotyczące zarządzania ryzykiem (a) wzajemnie się uzupełniają i wspierają z czterema zasadami. Przykładowo, w zapisach odnoszących się do Zasady 1, znajdujemy komentarz dotyczący różnego rodzaju ryzyka, m.in. nie w pełni ujętych w Filarze I oraz nie analizowanych w nim. Zasady 3 i 4 odnoszą się zaś do oceny spełnienia minimalnych wymogów kapitałowych i ewentualnych działań w przypadku nieosiągnięcia tych wymogów. Druga sfera (b) inne aspekty procesu przeglądu i oceny nadzorczej obejmuje pozostałe zagadnienia, takie jak: nadzorczą przejrzystość w działaniu i odpowiedzialność w procesie kompleksowej oceny ryzyka, w tym kapitału wewnętrznego banku; doskonalenie komunikacji i współpracy transgranicznej w zakresie dialogu z sektorem bankowym jak również pomiędzy instytucjami nadzorczymi; ocenę nadzorczą w obszarze sekurytyzacji. Mając powyższe na uwadze, Komitet Europejskich Nadzorów Bankowych (CEBS) w czerwcu 2005 roku opublikował poprawiony Dokument Konsultacyjny, ( Consultation Paper 03 CP 03) p.t. Zastosowanie procesu przeglądu i oceny nadzorczej w Filarze II, przedstawiający generalne podejście do postanowień Filaru II i ich wprowadzenia do prawa europejskiego. 2.2 Najważniejsze elementy procesu przeglądu i oceny nadzorczej Zasada proporcjonalności Wszystkie banki (a także firmy inwestycyjne) będą zobowiązane do przestrzegania przepisów dyrektyw. Niemniej jednak zakres wymagań stawianych instytucjom przez nadzór bankowy, jak również intensywność procesu przeglądu i oceny nadzorczej będą zróżnicowane. Wynika z tego, że wszystkie banki będą musiały opracować formalny wewnętrzny proces oceny adekwatności kapitałowej (zgodnie z art. 123 BCD). Jednak różna będzie złożoność tego procesu. Jej zróżnicowanie znajdzie wyraz w tzw. podejściu z zachowaniem proporcjonalności. Mniejsze, mniej zaawansowane instytucje nie będą musiały wprowadzać skomplikowanych modeli kapitału ekonomicznego, tj. rozwiązań o wysokim stopniu szczegółowości i intensywności procedur kontrolnych 7. Odpowiedzialność W praktyce to instytucje finansowe są odpowiedzialne za opracowanie procesu ustalania adekwatnego poziomu kapitału wewnętrznego (tzw. ICAAP 8 ). ICAAP jest wewnętrznym procesem banku, natomiast nie jest dodatkowym quasi wymogiem regulacyjnym. Dopiero po ustaleniach ICAAP, instytucje nadzorcze przeprowadzają ocenę jakości i rzetelności samego procesu i jego wyników w postaci oszacowanego poziomu tego kapitału. Na podstawie wyników nadzorczego przeglądu i oceny (tzw. SREP 9 ), instytucje nadzorcze mogą podjąć decyzję o interwencji wobec danego banku (np. w postaci nałożenia dodatkowych wymogów kapitałowych). Determinuje to odpowiednią sekwencję postępowania najpierw banki realizują ICAAP, a następnie przeprowadzany jest SREP, który może prowadzić do podjęcia interwencji nadzorczej w uzasadnionych przypadkach. Instytucje nadzorcze nie będą (w zasadzie) w tej 7 Zagadnienie to jest omówione w sposób bardziej szczegółowy w Dokumencie Konsultacyjnym GINB Wytyczne dla mniejszych instytucji w zakresie procesu wewnętrznej oceny adekwatności kapitałowej (ICAAP) 8 ang. Internal Capital Adequacy Assessment Process 9 ang. Supervisory Review and Evaluation Process 10

11 sytuacji formułowały wobec banków dodatkowych wymogów kapitałowych na bazie innych informacji niż uzyskane w procesach ICAAP i SREP. Implikacje dla instytucji nadzorczych Na nadzorze bankowym spoczywa w ramach SREP, formalny obowiązek oceny bankowych ICAAP. Obecnie nadzór bankowy podczas badań na miejscu w bankach wykonuje większość elementów SREP, takich jak: kompleksowa ocena ryzyka (za wyjątkiem obszaru kapitału wewnętrznego), badanie zgodności funkcjonowania banku z przepisami, bieżące monitorowanie tej zgodności oraz stosowanie działań nadzorczych. Zasadnicza zmiana w procesach nadzorczych polegać będzie na przeprowadzaniu formalnych przeglądów ICAAP w każdej nadzorowanej instytucji finansowej, w tym rodzajów ryzyka nieujętych lub niepokrytych w pełni w Filarze II. Najważniejszym rezultatem przeprowadzonego procesu nadzorczego będzie określenie, czy: poziom kapitału i struktura kapitału są odpowiednie do profilu ryzyka banku, a także czy poziom kapitału jest odpowiednio monitorowany i kontrolowany przez władze banku. Prawdopodobne jest, że SREP będzie wykonywany w formie inspekcji/wizyt nadzorczych w bankach, jak i analizy zza biurka, prowadzonych z określoną częstotliwością (kwestia ta pozostaje w dyspozycji krajowych instytucji nadzorczych). Kapitał wewnętrzny ponad wymogi Filaru I Banki powinny utrzymywać kapitał ponad minimalne wymogi kapitałowe wynikające z wyliczeń Filaru I z powodu istnienia wspomnianych wcześniej obszarów, do których Filar I nie odnosi się w sposób pełny. Chodzi tu o: rodzaje ryzyka nie w pełni objęte Filarem I (koncentracji kredytowej, założenia odnoszące się do korelacji i koncentracji ryzyka, testy warunków skrajnych m.in. scenariusze szokowe, ryzyko rezydualne, sekurytyzacji i definicja default ); rodzaje ryzyka nie ujęte w Filarze I (stopy procentowej w księdze bankowej, płynności, kontroli, strategiczne, reputacji, modeli); czynniki zewnętrzne (np. efekty cyklu gospodarczego). Duże banki prowadzące złożoną działalność będą zobowiązane włączać wymienione wyżej obszary w swoje modele wyliczania kapitału ekonomicznego ICAAP. Z drugiej strony małe, mniej skomplikowane banki będą mogły stosować uproszczone podejście polegające na wyznaczeniu minimalnych wymogów kapitałowych na podstawie Filaru I oraz dodatkowym wyznaczeniu w prosty sposób wymogów na rodzaje ryzyka z Filaru II. Wymogi te powinny zostać również włączone w raportowanie i sprawozdawczość dotyczącą adekwatności kapitałowej. Dialog między bankami a instytucjami nadzorczymi Rezultatem SREP będzie opinia nadzoru bankowego w zakresie jakości procesu zarządzania kapitałowego i poziomu kapitału wewnętrznego w banku. Jeżeli opinia nadzorcza będzie wskazywała na potrzebę posiadania wyższego kapitału niż ustalił to bank podczas ICAAP, kwestia ta zostanie przedyskutowana przez nadzór bankowy z bankiem. W trakcie dyskusji pomiędzy bankiem a nadzorem bankowym, bank powinien analizować uwagi nadzoru i na ich bazie odpowiednio modyfikować ICAAP. Nadzór będzie z kolei rozważał stanowisko banku i oceniał jego zasadność w kontekście jakości ICAAP. Taki wzajemny dialog odbywający się w określonych ramach czasowych powinien zakończyć się wypracowaniem przez nadzór finalnej oceny poziomu kapitału wewnętrznego i ICAAP banku. Jeżeli taka finalna ocena wskaże na utrzymywanie się nieprawidłowości w przedmiotowym obszarze, nadzór bankowy będzie mógł podjąć odpowiednie działania, zalecenia, interwencje wobec banku w celu poprawy jego adekwatności kapitałowej patrz Consultation Paper 03 CEBS Application of Supervisory Review Process under pillar 2 June

12 3. Proces oceny kapitału wewnętrznego ICAAP 3.1 Wprowadzenie Banki będą zobowiązane do samodzielnej oceny i ustalenia wartości kapitału wewnętrznego (ICAAP) 11. Prezentowana poniżej definicja ICAAP opracowana przez nadzór bankowy jest oparta na stanowisku prezentowanym w CP 03 CEBS. ICAAP jest procesem wbudowanym w system zarządzania bankiem ( internal governance ), zapewniającym, że zarząd i rada nadzorcza: właściwie identyfikują i mierzą ryzyko, utrzymują odpowiedni kapitał wewnętrzny w odniesieniu do profilu ryzyka, stosują efektywny system zarządzania ryzykiem i dostosowują go do zmieniających się warunków funkcjonowania. Wychodząc z powyższej definicji, nadzór bankowy będzie oczekiwał, że całościowy ICAAP zawierać będzie w sobie następujące składowe: pisemne zasady polityki oraz procedury identyfikowania, pomiaru i raportowania ryzyka w działalności instytucji; opis procesu ustalania (alokacji) kapitału w zależności od poziomu ryzyka w instytucji (proces nazywany także przekształceniem miar ryzyka w ujęciu ilościowym w wymagania kapitałowe) 12 ; opis procesu ustalania celów kapitałowych w zakresie adekwatności kapitałowej (docelowy poziom kapitału); opis systemu kontroli oraz audytu wewnętrznego. Celem ICAAP jest ocena bieżącej, jak również przyszłej, adekwatności kapitałowej w kontekście konieczności jej utrzymania, nawet w bardzo trudnych warunkach ekonomicznych. Pierwszoplanową rolę w tym procesie powinno odgrywać zarządzanie kapitałem, które uwzględnia kluczowe uwarunkowania, takie jak: poziom ryzyka, efektywność (zwrot) i płynność. Na poziom kapitału wewnętrznego wpływają zarówno czynniki rynkowe, jak i potrzeby w zakresie adekwatności kapitałowej. Zaangażowania charakteryzujące się wysokim zwrotem najczęściej obarczone są podwyższonym ryzykiem i generują wyższe wymogi kapitałowe. Jednocześnie strategie i decyzje w zakresie zarządzania kapitałem są ściśle uzależnione od zaakceptowanego przez zarząd i radę nadzorczą banku akceptowanego poziomu ryzyka w działalności ( apetyt na ryzyko ). Akceptowany poziom ryzyka może być wyrażony w postaci limitów na poszczególne rodzaje ryzyka, wymagań odnośnie dochodowości portfela oraz w ogólnych długookresowych celach kapitałowych. Zarządzanie kapitałem powinno brać pod uwagę wszystkie istotne rodzaje ryzyka, stąd też niezbędna jest koordynacja pomiędzy różnego rodzaju komitetami i departamentami banku. Znaczenie takiej koordynacji uwidacznia się szczególnie przy alokacji kapitału na poszczególne szczeble organizacyjne. Należy w tym miejscu stwierdzić, że nadzór bankowy nie wskaże bankom metody zbudowania ich ICAAP. Wynika to z jednej strony z dużej różnorodności wielkości, stopnia skomplikowania prowadzonych operacji, profilu ryzyka banków, a z drugiej strony z uwagi na ustawowe cele nadzoru bankowego, do których nie zalicza się zarządzania nadzorowanymi podmiotami. Jak wspomniano wcześniej, odpowiedzialność w tym zakresie spoczywa na zarządzie i radzie 11 artykuł 123 BCD, punkt 26 wstęp do CAD 12 ang. an explicit process to convert risk numbers to capital requirements 12

13 nadzorczej banku Proces oceny i ustalania kapitału wewnętrznego będzie podlegał jednak weryfikacji i ocenie przez nadzór bankowy. Szczegółowe wytyczne określające minimalne oczekiwania nadzoru wobec banków zostaną przedstawione w przyszłych regulacjach nadzorczych, które będą konsultowane z sektorem bankowym. Zakres i stopień realizacji wytycznych przez bank będzie podlegał badaniu i analizie podczas dokonywanej przez nadzór bankowy formalnej oceny ICAAP (proces SREP punkt 4). Mając na względzie jednakową wagę wszystkich wytycznych, poniżej przedstawiono pewne kluczowe elementy ICAAP (punkty ). 3.2 Podstawy formalne i operacyjne stosowania procesu ICAAP Należy podkreślić, że ustanowienie formalnych i operacyjnych podstaw stosowania ICAAP spoczywa na zarządzie banku (zgodnie z wytycznymi do ICAAP nr 3 i 4), co skutkuje potrzebą odpowiedniego udokumentowania procesu oceny i ustalania kapitału wewnętrznego. Sformalizowanie powyższego procesu wymaga określenia w formie pisemnej długoterminowej strategii zarządzania kapitałem, zawierającej co najmniej poniższe elementy: długoterminowe cele kapitałowe, uwzględniające zarówno czynniki wewnętrzne (poziom ryzyka i zwrotu na kapitale), jak i zewnętrzne (np. uzyskanie pożądanych ocen agencji ratingowych, oczekiwania uczestników rynku). Cele te powinny wynikać bezpośrednio z długoterminowej strategii rozwoju i muszą brać pod uwagę ewentualność zaistnienia niekorzystnych zdarzeń (testy warunków skrajnych); preferowana struktura kapitału przede wszystkim pod względem jakości (zatem możliwości absorpcji potencjalnych strat) poszczególnych składników kapitału; kapitałowe plany awaryjne na wypadek zaistnienia nieprzewidywalnych zdarzeń, mogących mieć negatywny wpływ na adekwatność kapitałową. Plany takie powinny określać ścieżkę postępowania w sytuacji spadku kapitału poniżej zdefiniowanego poziomu minimalnego oraz rolę kapitału w utrzymaniu płynności; określenie kompetencji i zakresu odpowiedzialności poszczególnych jednostek organizacyjnych banku zaangażowanych w proces zarządzania kapitałem; zasady procesu przekształcania miar ryzyka w ujęciu ilościowym na wymogi kapitałowe. 3.3 Integracja procesu ICAAP w procesach funkcjonowania banku ICAAP będzie stanowił istotne wsparcie dla adekwatności kapitałowej tylko w sytuacji pełnego włączenia w działalność operacyjną banku. Jednym ze sposobów efektywnego wprowadzenia tego procesu do praktyki operacyjnej może być włączenie rezultatów ICAAP w krótko- i średnioterminowy plan zarządzania kapitałem. Taki pisemny dokument powinien zawierać zestaw działań banku służących utrzymaniu adekwatności kapitałowej (bazujący na wynikach ICAAP oraz krótko- i średnioterminowych planach operacyjnych), oczywiście w ramach zakreślonych przez wspomnianą wcześniej strategię zarządzania kapitałem. Jednocześnie ważne jest, aby bank przeprowadzał regularną - jednak nie rzadziej niż raz w roku - weryfikację tego dokumentu. Jednak jeśli okazałoby się, że rezultaty ICAAP wskazują na zagrożenie bieżącej lub przyszłej adekwatności kapitałowej, plan kapitałowy powinien zostać zweryfikowany bezzwłocznie, z uwzględnieniem wytycznych strategii kapitałowej. Obok planu zarządzania kapitałem istnieją także inne metody (zgodne z ICAAP: wewnętrzne procesy alokacji kapitału, wycena produktów, metodyka tworzenia odpisów rezerw z tytułu utraty wartości, limity operacyjne, pomiar efektywności, polityka w zakresie decyzji inwestycyjnych), stosowane w celu integracji zarządzania kapitałem z procesami biznesowymi. 13

14 3.4 Przełożenie poziomu ryzyka na wielkość wymogów kapitałowych W zakresie technicznych aspektów ICAAP powinien finalnie umożliwiać przełożenie (konwersję) poziomu istotnych rodzajów ryzyka na wielkość wymogów kapitałowych. W procesie tym można wyodrębnić cztery etapy: i) identyfikacja wszystkich istotnych rodzajów ryzyka w działalności banku ii) pomiar ryzyka, iii) oszacowanie poziomu kapitału wewnętrznego, iv) ocena adekwatności kapitałowej. (i) Na etapie identyfikacji, ICAAP powinien rozpoznać wszystkie bieżące i mogące wystąpić w przyszłości istotne rodzaje ryzyka, na które narażony jest bank lub może być narażony w przyszłości, w tym także rodzaje ryzyka trudne do ilościowego pomiaru. Wewnętrzna klasyfikacja powinna uwzględniać co najmniej następujące kategorie ryzyka: (1) ryzyko kredytowe (włączając w to ryzyko koncentracji), (2) ryzyko operacyjne, (3) ryzyko rynkowe, (4) ryzyko stopy procentowej w księdze bankowej, (5) inne, np. ryzyko modeli, reputacji, itd. 13 (ii) Pomiar ryzyka powinien odbywać się z zachowaniem zasady proporcjonalności i obejmować ryzyko w bieżącej działalności, jak i te rodzaje ryzyka, które z dużym prawdopodobieństwem mogą wystąpić w przyszłości. Przy pomiarze ryzyka niezbędne jest stosowanie testów warunków skrajnych. (iii) Banki powinny opracować sposób oszacowania poziomu kapitału wewnętrznego na pokrycie: ryzyka w bieżącej działalności, ryzyka wynikającego z zastosowania testów warunków skrajnych oraz ryzyka wynikającego z niepewności co do dokładności wyników pomiaru ryzyka (tzw. ryzyko modeli). W praktyce każda metoda oszacowania kapitału na pokrycie ryzyka jest dopuszczalna, jeżeli jest odpowiednio wrażliwa na ryzyko, to jest zapewnia dobrą identyfikację i pomiar ryzyka, z zachowaniem zasady proporcjonalności. (iv) Na tym etapie banki konfrontują kwotę wyliczonego kapitału wewnętrznego dla pokrycia ogólnego poziomu ryzyka, z kwotą kapitału będącego do dyspozycji, zarówno obecnie jak i w przyszłości. 3.5 Rodzaje ryzyka Filaru I Głównym celem Filaru II jest zapewnienie, aby poziom kapitału poszczególnych banków był odpowiedni w odniesieniu do ich profilu ryzyka. Filar I odnosi się do podstawowych rodzajów ryzyka kredytowego, rynkowego i operacyjnego i nakłada konkretne minimalne wymogi kapitałowe na ich pokrycie. Filar II uzupełnia ustalenia Filaru I poprzez nałożenie na banki obowiązku oceny, czy minimalne wymogi kapitałowe są wystarczające dla pokrycia rzeczywistego poziomu rodzajów ryzyka Filaru 1. Prawidłowość metodologii Filaru I Pierwszym obszarem, w którym Filar II uzupełnia ustalenia Filaru I, są rezultaty nadzorczego procesu przeglądu i oceny (SREP). Jak zaznaczono w punkcie 4.1, przeprowadzając SREP nadzór będzie oceniał prawidłowość ustalenia przez bank minimalnych wymogów kapitałowych (zgodność z krajowymi regulacjami wprowadzającymi obie dyrektywy). Jeżeli w wyniku SREP nadzór stwierdzi, że metodologie wyliczania wymogów kapitałowych nie są prawidłowo zastosowane i prowadzą do ustalenia zaniżonych wymogów kapitałowych w relacji do profilu 13 Możliwe są oczywiście inne podejścia do klasyfikacji innych rodzajów ryzyka. Banki mogą stworzyć własne ich definicje 14

15 ryzyka, prowadzony będzie dialog na linii bank - nadzór, a w dalszej kolejności zastosowane będą działania nadzorcze, łącznie z ewentualnym nałożeniem dodatkowego wymogu kapitałowego. Ryzyko operacyjne Drugim obszarem uzupełnień jest ryzyko operacyjne. Proponowane metody pomiaru i kwantyfikacji tego ryzyka nie są tak precyzyjne jak w obszarze ryzyka kredytowego. W metodzie wskaźnika bazowego i metodzie standardowej używana jest kategoria wyniku brutto jako miara narażenia na ryzyko operacyjne. W pewnych sytuacjach, kategoria ta może niedokładnie odzwierciedlać rzeczywisty poziom tego narażenia. W banku charakteryzującym się niską rentownością, zastosowanie wyniku brutto dla wyliczenia wymogu kapitałowego z tytułu ryzyka operacyjnego, zaniża wielkość kapitału potrzebnego na jego pokrycie. Przegląd ICAAP powinien odpowiadać na pytanie, czy wymogi kapitałowe z Filaru I na ryzyko operacyjne są wystarczające. Z kolei nadzór bankowy w procesie SREP będzie weryfikował również ten aspekt ICAAP. Ryzyko kredytowe o Testy warunków skrajnych Banki stosujące metodę wewnętrznych ratingów (IRB) będą zobowiązane w ramach Filaru I 14 do stosowania testów warunków skrajnych w odniesieniu do ryzyka kredytowego przy ocenie adekwatności kapitałowej. Testy mają na celu określenie kapitału koniecznego do pokrycia efektu wynikającego z cyklu gospodarczego 15. Jako minimum, testy powinny brać pod uwagę scenariusz łagodnej recesji. W ramach takiego scenariusza, mogłyby być oszacowane skutki stagnacji gospodarczej (np. wzrost gospodarczy na poziomie 0% w trakcie dwóch kolejnych kwartałów) na PD, LGD oraz EAD. W sytuacji, gdy wyniki testów warunków skrajnych przeprowadzonych przez banki stosujące metodę wewnętrznych ratingów, wskażą, że poziom kapitału wewnętrznego z tytułu ryzyka kredytowego jest niewystarczający, nadzór bankowy poinformuje o tym bank i zastosuje działania nadzorcze, w tym zalecenie ograniczenia ryzyka lub/ i utworzenie dodatkowego wymogu kapitałowego. Ponadto, nadzór bankowy stoi na stanowisku, że większe i bardziej zaawansowane banki - niezależnie od przyjętej metody obliczania wymogów kapitałowych z tytułu ryzyka kredytowego - powinny przeprowadzać testy warunków skrajnych jako część procesu szacowania kapitału wewnętrznego ICAAP. Zastosowane scenariusze testów warunków skrajnych powinny być zgodnie z zasadą proporcjonalności - dostosowane do skali, zaawansowania i dywersyfikacji prowadzonej działalności. o Definicja default (niewykonanie zobowiązań) W Dyrektywie BCD 16 zawarta jest definicja default (niewykonania zobowiązań) dla banków zamierzających stosować wewnętrzne szacowanie PD i/lub LGD i EAD. Jak wskazano w Dokumencie Konsultacyjnym GINB DK/03/IRB banki powinny obecnie zbierać dane w oparciu o definicję zawartą w Dyrektywie BCD. Banki w ramach metodologii Filaru I mogły używać w przeszłości danych historycznych lub zewnętrznych, które nie były w pełni zgodne z definicją default. W ramach Filaru II, nadzór bankowy będzie badał zgodność stosowanych przez bank danych z przeszłości z definicją niewykonania zobowiązań. Nadzór może dopuścić do pewnych (niewielkich) odstępstw w tym obszarze. Jeżeli jednak rezultaty oceny SREP ujawnią, że stosowanie przez bank w przeszłości własnej definicji default skutkuje mało realistycznymi 14 Załącznik VII cz. 4 par. 42 BCD 15 ang. procyclicality 16 Załącznik VII cz. 4 par. 56 BCD 15

16 szacunkami PD i/lub LGD oraz EAD, zastosowane zostaną działania nadzorcze, łącznie z ewentualnym nałożeniem dodatkowych wymogów kapitałowych. o Ryzyko rezydualne Zgodnie z nową metodologią, banki mogą redukować całkowicie lub częściowo ryzyko kredytowe, używając zabezpieczeń, gwarancji i derywatów kredytowych. Techniki redukcji ryzyka kredytowego (CRM) powodują obniżenie wymogów kapitałowych. 17 Należy jednak zauważyć, że techniki te mogą generować inne rodzaje ryzyka, np ryzyko prawne, ryzyko dokumentacji lub ryzyko płynności, co z kolei może prowadzić do obniżenia ogólnej efektywności redukcji poziomu ryzyka kredytowego. W pewnych okolicznościach - pomimo utrzymywania przez bank obowiązkowych minimalnych wymogów kapitałowych - ryzyko rezydualne może zdeterminować wyższy poziom ryzyka kredytowego w odniesieniu do danego kontrahenta, niż bez zastosowania CRM. o Sekurytyzacja Filar I ustanawia minimalne wymogi kapitałowe dla transakcji sekurytyzacyjnych. Kwestia ta powinna zostać włączona do bankowego ICAAP. Adekwatność wyliczania tych wymogów będzie przedmiotem badań nadzoru bankowego w ramach SREP Główne rodzaje ryzyka nie pokryte w Filarze I Niektóre podstawowe dla działalności banku ryzyka nie są brane pod uwagę w reżimie Filaru I. Wśród tych podstawowych rodzajów ryzyka należy wymienić: ryzyko koncentracji, ryzyko stopy procentowej w księdze bankowej, ryzyko płynności. Jak zaznaczono wcześniej, kapitał wewnętrzny powinien zapewniać pokrycie: minimalnych wymogów kapitałowych wynikających z Filaru I, rodzajów ryzyka z obszarów nie pokrytych całkowicie w Filarze I (punkt 3.5.1) oraz rodzajów ryzyka Filaru II. Ważne jest, aby bank poza trzema wymienionymi podstawowymi rodzajami ryzyka Filaru I określił istotność wszystkich rodzajów ryzyka w swojej działalności. Należy podkreślić w tym miejscu znaczenie ryzyka płynności, któremu co prawda nie został poświęcony odrębny przepis w dyrektywach, jednak należy ono niewątpliwie do podstawowych rodzajów ryzyka Filaru II. Inne typy ryzyka Filaru II, mogące występować w działalności bankowej, to: o ryzyko warunków skrajnych (w innych aspektach niż przedstawione w punkcie 3.5.1), o ryzyko prawne, o ryzyko strategiczne, o ryzyko reputacji, o ryzyko modeli, o ryzyko systemów informatycznych (jako podkategoria ryzyka w ramach ryzyka operacyjnego w bankach, które uważają je za istotne), o ryzyko kapitałowe, o ryzyko transferowe, o ryzyko cyklu gospodarczego, o ryzyko kraju, o ryzyko ubezpieczeniowe i inne, przy czym podana lista nie musi być pełna. Bank może zdefiniować, bądź wyodrębnić w ramach konkretnej grupy ryzyka, inne jego rodzaje, w zależności od charakteru działalności. 17 Traktuje o tym Dokument konsultacyjny GINB DK/06/CRM z lipca 2005 r. 16

17 Ryzyko stopy procentowej w księdze bankowej Weryfikacja i ocena przeprowadzone przez nadzór bankowy obejmuje zaangażowanie banków związane z ryzykiem stopy procentowej wynikającym z działalności ujętej w portfelu niehandlowym. Odpowiednie działania nadzorcze muszą zostać przedsięwzięte w przypadku banku, których wartość ekonomiczna obniża się o ponad 20 % jego funduszy własnych w rezultacie nagłej i nieoczekiwanej zmiany poziomu stóp procentowych; wysokość tej zmiany jest określana przez właściwe władze nadzorcze i jest taka sama dla wszystkich banków 18. Zapis art projektowanej Dyrektywy BCD odnosi się zatem do tzw. banków wyjątkowych, w których standardowe zakłócenie ryzyka stopy procentowej powoduje spadek wartości ekonomicznej funduszy własnych o ponad 20% funduszy własnych. Natomiast zgodnie z punktem 764 Nowej Umowy Kapitałowej, jeżeli nadzór bankowy ustali, że bank nie utrzymuje kapitału o wielkości odpowiedniej do ponoszonego ryzyka stopy procentowej w księdze bankowej, to nadzór będzie musiał zobowiązać dany bank do: redukcji poziomu tego ryzyka, utrzymywania dodatkowego wymogu kapitałowego, lub zastosować obie powyższe metody łącznie. W punkcie tym wskazuje się również, że nadzór powinien zwracać szczególną uwagę, czy wystarczający poziom kapitału posiadają tzw. banki wyjątkowe, w których standardowe zakłócenie ryzyka stopy procentowej (o proponowane w NUK 200 punktów bazowych) powoduje spadek wartości ekonomicznej o ponad 20% funduszy regulacyjnych I i II kategorii 19. Wskaźnik standardowego zakłócenia stopy procentowej poddawany jest analizie przez nadzór bankowy. Sformułowanie ostatecznego stanowiska w tym zakresie zostanie przedstawione w okresie późniejszym, aczkolwiek rozważane jest ustalenie pb dla krzywej dochodowości PLN, ze względu na relatywnie dużą zmienność na rynku PLN. Nadzór bankowy przedstawia poniżej swoje stanowisko w zakresie badania ryzyka stopy procentowej w księdze bankowej Nadzór określi jednakowy dla wszystkich banków standardowy poziom szokowej zmiany stopy procentowej. Rozważone będzie ustalenie odmiennych standardowych poziomów szoku dla różnych walut. 2. Poziom szokowej zmiany będzie ustalony tak, aby mieścił się swoim ekwiwalentem w przedziale od 1-ego do 99-ego percentyla obserwowanych zmian stóp procentowych. Rozważana jest możliwość brania pod uwagę 5 lat obserwacji dziennych zmian stóp procentowych, przy okresie utrzymywania pozycji 1 rok (240dni). 3. Sposób ustalenia poziomu szokowej zmiany stopy procentowej zostanie wykorzystany jako punkt wyjścia do oszacowania i przyjęcia wielkości szoku (przesunięcia równoległe krzywej dochodowości o ustaloną ilość punktów bazowych) dla waluty krajowej. 4. Nadzór będzie okresowo weryfikować wielkość poziomu przyjętego szoku w świetle zmieniających się warunków, a w szczególności poziomu stóp procentowych i ich zmienności. 5. Jeżeli szokowa zmiana poziomu stopy procentowej spowoduje w danym banku spadek wartości ekonomicznej o 20%, nadzór podejmie odpowiednie działania. Będą one zależały od stopnia wyrafinowania/skomplikowania użytej do kalkulacji metody wraz z odpowiednim szokiem standardowym. Jeśli redukcja/spadek wartości ekonomicznej wynika z użycia 18 art Dyrektywy BCD 19 ang. the sum of Tier 1 and Tier 2 capital 20 Prezentowane stanowisko jest zgodne z podejściem CEBS 17

18 relatywnie prostej metody kalkulacji, nadzór zobowiąże bank do przekazania dodatkowych informacji. Jeśli redukcja jest oparta na wyliczeniach bardziej wyrafinowanego modelu, o którym nadzór będzie posiadał więcej informacji uzyskanych od banku, to będzie można dokonać weryfikacji w krótszym czasie. 6. Rodzaj podejmowanych działań nadzorczych będzie zależał od: wielkości ekspozycji, efektów innych przesunięć lub zakłóceń krzywej dochodowości (innych niż standardowe), sposobu traktowania walut obcych, opcji klienta oraz bieżących rachunków oszczędnościowych. Miary te będą zależeć od spodziewanego wpływu na wyniki, jakości zarządzania ryzykiem, wewnętrznych systemów i metodologii oraz systemu kontroli wewnętrznej. Dodatkowo będą uwzględniane m.in.: segment rynku na którym bank jest aktywny, powiązanie z innymi kategoriami ryzyka występującego w banku, pozycja banku na tle grupy rówieśniczej, rozwój/ewolucja w czasie, struktura funduszy własnych, relacja między funduszami własnymi a kapitałem ekonomicznym, wielkość utrzymywanych przez bank funduszy własnych regulacyjnych powyżej wymaganego minimum. 7. Możliwe działania nadzorcze mogą dotyczyć m.in. zobowiązania banku do: poprawy wewnętrznej organizacji zarządzania ryzykiem, poprawy jakości wewnętrznych systemów i metodologii, poprawy systemu kontroli wewnętrznej, redukcji ryzyka lub zmiany jego profilu, zwiększenia poziomu kapitału wewnętrznego alokowanego na ryzyko, wprowadzenia bardziej restrykcyjnych lub efektywniejszych limitów wewnętrznych, nałożenia dodatkowego wymogu kapitałowego. Pytanie 1 Czy nadzór bankowy powinien ustalić standardowe zakłócenie stopy procentowej na poziomie 200 pb czy też 300 lub 400 pb? Jeżeli właściwy jest inny poziom, proszę uzasadnić Ryzyko koncentracji Dyrektywa BCD 21 nakłada obowiązek ustanowienia pisemnych procedur identyfikacji i kontroli ryzyka koncentracji, podając jednocześnie elementy składowe tego ryzyka. Jednocześnie z punktu 771 Nowej Umowy Kapitałowej wynika potrzeba określenia przez nadzór bankowy definicji ryzyka koncentracji. Nadzór bankowy opiera swoje stanowisko dotyczące ryzyka koncentracji na Dyrektywie CRD oraz CP 03 CEBS. W elementach ryzyka koncentracji zawartych w Dyrektywie CRD oraz w definicji tego ryzyka wypracowanej przez CEBS dla potrzeb Filaru II, uwzględniono wyłącznie koncentracje kredytowe wynikające z zaangażowań bilansowych i pozabilansowych. Koncentracje po stronie pasywnej bilansu będą rozpatrywane jako integralna część oceny ryzyka płynności. Przyjęte rozwiązanie jest uzasadnione różnym charakterem ryzyka związanego z koncentracjami kredytowymi oraz koncentracji szeroko rozumianych środków finansujących działalność banku. Podejście takie zostało już przedstawione przez nadzór bankowy w Rekomendacji C dotyczącej zarządzania ryzykiem koncentracji zaangażowań z 2002 roku. Przyjęta przez nadzór bankowy propozycja definicji ryzyka koncentracji, obejmuje co najmniej następujące rodzaje ryzyka: ryzyko wynikające z ekspozycji kredytowych wobec pojedynczych kredytobiorców lub grup powiązanych kredytobiorców, 21 Załącznik V pkt V BCD Techniczne kryteria organizacji i traktowania ryzyka 18

19 ryzyko wynikające z ekspozycji kredytowych wobec kredytobiorców z tego samego sektora gospodarczego, ryzyko wynikające z ekspozycji kredytowych wobec kredytobiorców z tego samego regionu geograficznego, ryzyko wynikające z ekspozycji kredytowych w jednakowym instrumencie finansowym lub towarze, ryzyko wynikające z ekspozycji kredytowych zabezpieczonych tym samym rodzajem zabezpieczenia kredytowego, zabezpieczonych przez tego samego wystawcą zabezpieczenia. Należy zwrócić uwagę, iż definicja umieszczona w planowanych regulacjach będzie określała zakres, w jakim banki będą obowiązane do zarządzania ryzykiem koncentracji. Istotne nieprawidłowości w zarządzaniu tym ryzykiem dotyczące m.in. braku identyfikacji niektórych znaczących dla banku składników ryzyka koncentracji, będą mogły stanowić podstawę do nałożenia dodatkowego wymogu kapitałowego jako ostatecznego działania naprawczego. Pytanie 2 Czy w opinii banków są jeszcze inne rodzaje ryzyka koncentracji kredytowej, które powinny być uwzględnione w definicji ryzyka koncentracji dla potrzeb Filaru II? Ryzyko płynności Dyrektywa BCD nakłada na banki obowiązek wprowadzenia do stosowania zasad i procedur, pozwalających na bieżąco oraz w dłuższej perspektywie mierzyć i zarządzać pozycją netto w zakresie pozyskiwania środków płynnych 22. Banki powinny rozważać różne scenariusze w zakresie płynności, a założenia stanowiące podstawę decyzji w zakresie płynności powinny być poddawane regularnym przeglądom. Równolegle, banki powinny ustanowić plany awaryjne na wypadek zaburzeń płynności. Zagadnienia dotyczące jakościowych aspektów zarządzania ryzykiem płynności zostały szeroko opisane w Rekomendacji P zaktualizowanej przez nadzór bankowy w 2002 roku Testowanie warunków skrajnych Nadzór bankowy stoi na stanowisku, iż w ramach Filaru II banki powinny opracować swoje własne testy skrajnych warunków oraz wbudować rezultaty testów w proces wyznaczania kapitału wewnętrznego. Nadzór bankowy oczekiwać będzie od banków przeprowadzania testów skrajnych warunków, jako jednego z elementów systemu zarządzania ryzykiem. Testy skrajnych warunków powinny być traktowane jako narzędzie pozwalające ocenić adekwatność kapitałową w warunkach skrajnie negatywnych oraz narzędzie pozwalające na dynamiczne spojrzenie na możliwe przyszłe zapotrzebowanie na kapitał. Nadzór bankowy będzie oceniał prawidłowość testów skrajnych warunków jako jednego z elementów oceny ICAAP w przypadku większych i bardziej zaawansowanych banków, w tym banków stosujących metodę wewnętrznych ratingów. Testy warunków skrajnych w obszarze adekwatności kapitałowej polegają na prognozowaniu wpływu potencjalnych skrajnie negatywnych zdarzeń lub zmian w warunkach ekonomicznych na sytuację banku i w konsekwencji na kapitał i służą do oceny stopnia wytrzymałości banku w przypadku wystąpienia takich zdarzeń. Scenariusze testów skrajnych warunków powinny uwzględniać między innymi: recesję w gospodarce lub sektorze bankowym, skrajne zakłócenia parametrów cenowych, poziomu płynności rynków, siły związków korelacyjnych zmian 22 Załącznik V pkt 9 BCD Techniczne kryteria organizacji i traktowania ryzyka 19

20 parametrów cenowych, zmienności parametrów cenowych. Testy warunków skrajnych powinny być przeprowadzane dla kilku scenariuszy. Nadzór bankowy stoi na stanowisku, iż wielkości zakładanych zmian szokowych w ramach przeprowadzanych testów warunków skrajnych powinny być określone przez banki przy spełnieniu poniższych wymagań: zakładane zmiany szokowe powinny być skrajnie negatywne ale wciąż realne, zakładane zmiany szokowe powinny być dostosowane do apetytu na ryzyko określonego przez bank, scenariusze powinny być oparte o co najmniej jeden pełny cykl ekonomiczny dotyczący odpowiedniego sektora gospodarki. Banki nie zostaną zobowiązane do uwzględniania najbardziej pesymistycznych scenariuszy przy ocenie adekwatności kapitałowej, jednak powinny je budować w sposób rzetelny i konserwatywny. Częstotliwość przeprowadzania testów warunków skrajnych powinna odpowiadać charakterystyce ryzyka banku, skali i złożoności jego działalności. Banki powinny określić okres, jakiego dotyczą wyniki testów warunków skrajnych zgodnie z charakterystyką czynników ryzyka jakie są brane pod uwagę (np. ryzyko rynkowe wymaga częstszego monitorowania niż ryzyko kredytowe). 4. Proces badania i oceny nadzorczej SREP 4.1 Analiza profilu ryzyka oraz adekwatności procesu oceny kapitału wewnętrznego (SREP) Celem SREP jest badanie i ocena profilu ryzyka banku oraz procesu ICAAP. Nadzór bankowy postrzega SREP jako kompleksowy proces, składający się z następujących etapów: I. identyfikacja, przegląd i ocena profilu i narzędzi ograniczania ryzyka (tzw. RAS 23 ), II. przegląd i oceny jakości ICAAP, III. przegląd i oceny wyników ICAAP (kwoty kapitału wewnętrznego) w odniesieniu do oceny RAS, IV. ocena zgodności funkcjonowania banku z przepisami dotyczącymi działalności bankowej i bieżącego monitorowania tej zgodności. Ocena ta obejmuje w szczególności prawidłowość ustalania minimalnych wymogów kapitałowych zgodnie z Filarem I, V. identyfikacja słabości i nieprawidłowości w zakresie kapitału wewnętrznego i regulacyjnego oraz podejmowanie niezbędnych działań nadzorczych. Po przeprowadzeniu SREP, nadzór będzie informować banki o wynikach przeglądu. Wyniki te będą omówione z bankiem, przy czym nadzór będzie brać pod uwagę skalę zidentyfikowanych problemów oraz stopień złożoności działalności banku (zgodnie z zasadą proporcjonalności). Bank powinien prowadzić działania w kierunku ulepszenia swojego procesu ICAAP w oparciu o uwagi i zalecenia nadzorcze, aż do uzyskania satysfakcjonującej oceny ze strony nadzoru. Jeżeli jednak nadzór nie będzie przekonany, iż ICAAP jest adekwatny do profilu ryzyka i działalności danego banku, mogą zostać zastosowane inne działania nadzorcze, włączając w to nałożenie dodatkowego wymogu kapitałowego. 23 ang. Risk Assessment System 20