PROFESOR WITOLD ANDRUSZKIEWICZ

Transkrypt

1 nr 4/2014 Grudzień ISSN Biuletyn Polskie Towarzystwo Ekonomiczne polskiego towarzystwa ekonomicznego Transformacja l Finanse Dobrobyt społeczny Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014 I 1

2 POżEGNANIE PROFESOR WITOLD ANDRUSZKIEWICZ ur. 29 września 1917 r. w Omsku zm. 28 października 2014 r. w Gdańsku Uczony i Praktyk, który całe swoje życie sławił Gdańsk i Polskę Morską, Nauczyciel i Mistrz, który na zawsze pozostanie w pamięci wdzięcznych uczniów i wiernych przyjaciół W wieku 97 lat 28 października 2014 r. zmarł Profesor dr Witold Andruszkiewicz, wielki autorytet polskiej myśli ekonomicznej, wybitny znawca ekonomiki portów, żeglugi i kultury morskiej, ceniony wykładowca akademicki, wierny ideom inż. Eugeniusza Kwiatkowskiego, niestrudzony budowniczy polskiej gospodarki morskiej, członek Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego i innych organizacji oraz współtwórca Oddziału Gdańskiego. Straciliśmy wspaniałego przyjaciela i niezwykłego człowieka, dla którego pasjami były praca i niezwykle aktywne życie. Straciliśmy wizjonera, który swoje marzenia o transportowym potencjale Polski przekuwał w nieoczekiwane realia o jego znaczeniu dla gospodarki i społeczeństwa. Długie, szczęśliwe i niezwykle przykładne życie Profesora trudno przedstawić w syntetycznej formie. Do końca swoich dni pozostawał wierny systemowi wartości ukształtowanemu we wczesnej młodości, a także zainteresowaniom i wizjom naukowym. Zachwycał rozległą wiedzą i znakomitą pamięcią najdrobniejszych faktów ze swojej przeszłości. Tak też było na ostatnim spotkaniu z Profesorem w gdańskiej siedzibie PTE. Pięć dni przed niespodziewaną śmiercią żywo dyskutował o efektywności gospodarowania i wykorzystaniu sieci neuronowych w przedsiębiorstwach transportowych. Rozprawialiśmy też o najbliższych zamierzeniach, konkursach i grudniowym opłatku, na którym tradycyjnie intonował ulubioną kolędę. Profesor urodził się 28 września 1917 r. w Omsku na Syberii. Do Polski przybył w 1922 r. Po zakończeniu działań wojennych w 1945 r. osiadł na Wybrzeżu Gdańskim. Był absolwentem elitarnej poznańskiej Akademii Handlowej. Jako magister nauk ekonomiczno-handlowych pracował w przedsiębiorstwach handlu i transportu morskiego, piastując funkcje m.in. naczelnego dyrektora Przedsiębiorstwa Spedycji Międzynarodowej C. Hartwig w Gdyni ( ), dyrektora eksploatacyjnego Zarządu Portu Gdynia ( ). Dla zaspokojenia ambicji i pragnień o Polsce Morskiej i silnych portach nad Bałtykiem Profesor wybrał naukę. Od 1947 r. był kolejno asystentem, adiunktem i wykładowcą w Wyższej Szkole Handlu Morskiego, późniejszej Wyższej Szkole Ekonomicznej w Sopocie. Doktoryzował się w 1962 r., a od 1963 r., po burzliwym rozstaniu z portowymi przedsiębiorstwami, rozpoczął wieloletnią owocną działalność naukowo-badawczą w Instytucie Morskim w Gdańsku. W 1971 r. uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego a w 1979 r. profesora zwyczajnego nauk ekonomicznych. W Instytucie Morskim powołał Zakład Portów, w którym kierował badaniami interdyscyplinarnymi oraz związanymi z rozwojem polskich portów morskich. Marzenia o wielkich, nowoczesnych terminalach nad Bałtykiem, do których zawijać będą największe statki, zaowocowały koncepcjami budowy głębokowodnego portu masowego w Świnoujściu, a następnie Portu Północnego w Gdańsku, które to Profesor uznawał za najważniejsze osiągnięcie w swoim zawodowym życiu. Profesor Witold Andruszkiewicz był Nestorem Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, któremu poświęcił 60 lat niestrudzonej aktywności. W latach pełnił funkcję prezesa Oddziału Gdańsk, później m.in. członka Zarządu Krajowego. Do końca swego życia Profesor był również aktywny zawodowo jako wykładowca wyższych uczelni, uczestnik spotkań naukowych, doradca Prezydenta Miasta Gdańska, dożywotni ekspert UNCTAD ONZ. Został uhonorowany m.in.: Nagrodą Zespołową Pierwszego Stopnia Komitetu Nagród Państwowych, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, Złotą Odznaką Honorową Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego z Wieńcem. Najważniejszą maksyma, jaką Profesor kierował się w życiu, to łacińska sentencja: Concordia parvae res crescunt, discordia vel maximae dilabuntur zgoda buduje, niezgoda rujnuje. Profesor niezwykle cenił życie rodzinne. Przedstawił je w wydanej w 2012 r. biografii pt. Apetyt na życie czyli z przełomu epok prof. Witolda Andruszkiewicza. Na zawsze pożegnaliśmy wspaniałego, zawsze pogodnego, życzliwego człowieka i przyjaciela, symbol epoki, która odeszła wraz z Profesorem. Będzie nam Go bardzo brakowało! Prof. dr hab. Danuta Rucińska, prezes PTE Oddział w Gdańsku 2 I Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014

3 Polskie Towarzystwo Ekonomiczne 8 grudnia 2014 r., Forum Myśli Strategicznej, debata w PTE pt. Czy demografia potrzebuje strategii? Spis treści NOBLIŚCI Kim jest Jean Tirole? Elżbieta Mączyńska str. 4 5 Finanse a dobrobyt społeczny str. 6 7 opinie Thomasa Piketty ego kij w neoliberalne mrowisko Elżbieta Mączyńska str lat transformacji ustrojowej Jest jeszcze przyszłość Grzegorz W. Kołodko str Ćwierćwiecze ustrojowej transformacji posocjalistycznej. Teoria i praktyka Andrzej Czyżewski str Polska transformacja a kapitalizm inkluzywny Elżbieta Mączyńska str DEBATA Czwartki u Ekonomistów str opinie Bezpieczeństwo ekonomiczne w UE w poszukiwaniu nowego paradygmatu Tomasz G. Grosse str Nagroda PTE im. prof. E. Lipińskiego Fragmenty wykładu prof. Łukasza Hardta Łukasz Hardt str Studia z realistycznej filozofii ekonomii Łukasz Hardt str ZAGRANICA Światowy kongres International Economic Association w Jordanii Stanisław Rudolf str wydarzenia str jubileusz Jubileusz prof. Wacława Jarmołowicza str książki Tomy pokongresowe, nowości str. 39 opinie Wrażliwość polskich przedsiębiorstw na kryzys makroekonomiczny Maria Romanowska str Globalizacja a wpływ edukacji wyższej na rozwój regionalny na przykładzie Polski i Wielkiej Brytanii Zuzanna Tomassi str Czy legalna polityka cen transferowych jest niemoralna? Aleksandra Jaszczuk str z naszych starodruków str. 46 kwestionariusz ekonomisty Artur Pollok str. 47 Nowy rok z PTE W nowym Biuletynie PTE podsumowujemy rok 2014, który w Polskim Towarzystwie Ekonomicznym minął pod znakiem ważnych wydarzeń. Polskie Towarzystwo Ekonomiczne z okazji 25-lecia przemian społeczno-gospodarczych w Polsce zorganizowało cykl dyskusji w ramach seminarium Czwartki u Ekonomistów. Wydarzenia te zgromadziły liczną publiczność, a relacje z nich, jak również artykuły poświęcone ćwierćwieczu transformacji autorstwa prof. Grzegorza W. Kołodko, prof. Andrzeja Czyżewskiego oraz prof. Elżbiety Mączyńskiej znalazły się w tym wydaniu Biuletynu PTE. Jak zwykle wiele miejsca poświęcamy najważniejszym książkom ekonomicznym, które ukazały się na rynku międzynarodowym oraz polskim. Prezentujemy artykuły o dziełach takich autorów, jak: Thomas Piketty, Robert J. Shiller oraz Łukasz Hardt zdobywca Nagrody PTE im. prof. Edwarda Lipińskiego. Zachęcamy także do zapoznania się z monografiami pokłosiem IX Kongresu Ekonomistów Polskich, który odbył się w Warszawie w listopadzie 2013 r. i zgromadził ponad 600 uczestników. Prof. Stanisław Rudolf przedstawia z kolei aktywność PTE w strukturach międzynarodowej organizacji International Economic Association oraz podczas zorganizowanego przez nią kongresu. Rok 2015 będzie szczególnie ważny dla Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego z powodu XXI Zjazdu Krajowego PTE, który odbędzie się w maju. W nowym roku nie zabraknie konferencji w PTE. Debaty kontynuowane będą m.in. w ramach projektu pt. Forum Myśli Strategicznej. Strategie rozwoju obszarów kluczowych dla polskiego społeczeństwa i gospodarki, realizowanego we współpracy z Narodowym Bankiem Polskim. W jego ramach do końca maja 2015 r. odbędzie się dziesięć debat, na które serdecznie zapraszamy Ṙedakcja Biuletynu PTE Czytelnikom Biuletynu pte życzymy, aby Nowy 2015 Rok przyniósł tę odrobinę szczęścia, która sprawi, że wszystkie podjęte działania zakończą się sukcesem. Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014 I 3

4 nobliści Kim jest Jean Tirole? Elżbieta Mączyńska* Tegoroczny noblista, Francuz Jean Tirole, specjalizujący się w mikroekonomii i nagrodzony za analizę siły rynkowej i regulacji, zajmuje się problematyką trudną, a zarazem delikatną: proporcjami między przestrzenią dla sił wolnego rynku i dla regulacji państwowych. Nie różni się tym zresztą od wielu francuskich ekonomistów. Delikatność materii badanej przez tegorocznego noblistę wynika z faktu, że niewłaściwe ukształtowanie tych proporcji może prowadzić do zagrożenia totalitaryzmem (w przypadku nadmiernych regulacji i nadmiernego ograniczania sfery wolności gospodarczej) lub do dyktatury rynkowej i deformacji społecznych (w przypadku zmarginalizowania regulacji państwowych). Osobiście jestem noblowskim uhonorowaniem Tirole a trochę zaskoczona, bo spodziewałam się raczej nagrody dla amerykańskiego ekonomisty Williama Baumola. Dlaczego? W odróżnieniu od 61-letniego Tirole a, który jest jak na noblistę względnie młody (średnia wieku noblistów wynosi bowiem około 67 lat), Baumol w tym roku skończył 92 lata i zdążył wykształcić wielu wybitnych ekonomistów, w tym uhonorowanego Noblem w 1992 roku Gary ego Beckera, również specjalizującego się w mikroekonomii. Ze względu na swój doniosły dorobek naukowy Baumol już w 2003 roku typowany był przez wielu ekspertów jako kandydat do nagrody. Jednak mimo że tym razem znów go pominięto, w decyzjach komitetu noblowskiego można dostrzec uznanie dla reprezentowanego przez tego ekonomistę Jean Tirole, wykładowca Uniwersytetu w Tuluzie, został laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 2014 r. nurtu i wagi jego dzieła. Występuje bowiem pewna styczność badawczych zainteresowań Baumola (zwłaszcza jego rozważań o dobrym kapitalizmie i złym kapitalizmie ) z zainteresowaniami tegorocznego laureata. Pierwszy raz z badaniami Tiro le a, w których wyraźnie zwracał uwagę na znaczenie regulacji w gospodarce wolnorynkowej, zetknęłam się przed kilkunastoma laty, kiedy prowadziłam badania na temat restrukturyzacji przedsiębiorstw, w tym Fragment uzasadnienia decyzji Królewskiej Akademii Nauk: Z problemem monopolu mamy do czynienia w wielu branżach. Jeśli pozostawimy ten problem nieuregulowany, ryzykujemy, że rynki zaczną produkować społecznie niepożądane rezultaty. Dawniej sądzono, że regulacje w tym zakresie powinny być ogólne i obowiązywać tak samo we wszystkich sektorach gospodarki. Tirole pokazał, że takie ogólne reguły mogą być skuteczne tylko w danych okolicznościach, ale w innych mogą bardziej szkodzić, niż pomagać. Dzięki jego badaniom rządy mogą zachęcać najbardziej wpływowe firmy, aby stawały się wydajniejsze bez szkód dla konkurencji na rynku. 4 I Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014

5 Polskie Towarzystwo Ekonomiczne restrukturyzacji i prywatyzacji Telekomunikacji Polskiej. Dotarłam wówczas do książki Competition in Telecommunications, której współautorem jest właśnie Tirole. Za pomocą modeli ekonometrycznych wykazał on, że odpowiednie państwowe regulacje są w stanie doprowadzić do wyeliminowania zagrożeń dla konsumentów, jakie mogą wynikać z rozrastania się przedsiębiorstw i ich przekształcania się w paramonopolistów czy oligopolistów. Istnieje możliwość ustalenia optymalnych proporcji między przestrzenią dla wolnego rynku z jednej strony a przestrzenią dla regulacji państwowych z drugiej. Prowadzone przez tegorocznego noblistę badania mogą być bardzo użyteczne w polityce społeczno- -gospodarczej państwa, zwłaszcza w odniesieniu do sektorów zdominowanych przez wielkie przedsiębiorstwa. Tirole wykazuje, że dominujące dotychczas w praktyce, pozornie racjonalne antymonopolowe interwencje państwa na przykład wprowadzanie cen regulowanych i ograniczanie ich maksymalnego poziomu w odniesieniu do produktów i usług paramonopolistów wbrew oczekiwaniom nie zachęcają ich do obniżek cen, nawet jeśli dochodzi do obniżki kosztów. Decydując się na ustalanie cen na maksymalnym dopuszczalnym przez regulacje państwowe poziomie, firmy maksymalizują swoje zyski, co przecież nie było celem regulacji. Tirole proponuje rozwiązania dostosowane do specyfiki branżowej, zmuszające dominujące na rynku przedsiębiorstwa do działań zgodnych z interesem społecznym, a równocześnie takie, które nie uderzają w wydajność i ekonomiczną efektywność biznesu. W pewnym sensie Tirole godzi wodę z ogniem. Negując zasadność koncepcji państwa zmarginalizowanego do roli stróża nocnego, wskazuje na potrzebę państwa sprawnego. Jednak aby państwo było sprawne i spełniało oczekiwania swych obywateli, niezbędne są zdaniem Tirole a rozwiązania i narzędzia na rzecz restrukturyzacji, umacniania konkurencji, zwiększania odpowiedzialności urzędników oraz na rzecz systematycznego monitorowania działań państwa, co jest warunkiem obiektywnej oceny jego sprawności. Skrajni neoliberałowie wciąż jednak uważają, że najlepiej jeździłoby się po drogach, na których nie ma żadnych ograniczeń ani regulacji ruchu. Szczęśliwie zwolennicy tak pojmowanej wolności są coraz mniej popularni. Państwowe regulacje są dla wolnego rynku tym, czym przepisy drogowe i sygnalizacja świetlna dla ruchu drogowego. Tirole natomiast zwraca uwagę, że dominacja rynkowa wielkich prywatnych i publicznych przedsiębiorstw, zwłaszcza w sektorach silnie rzutujących na jakość życia i funkcjonowanie społeczeństwa w dziedzinach takich jak m.in. energetyka, media, medycyna czy edukacja może przynosić negatywne następstwa. Aby temu zapobiec, niezbędne są przemyślane, poprzedzone wnikliwą analizą i dostosowane do sektorowo-branżowej specyfiki regulacje państwowe. Noblistów warto czytać. Lektura prac tegorocznego laureata byłaby i w Polsce bardzo pomocna. Być może mogłaby pozytywnie wpłynąć na jakość krajowej debaty i polityki gospodarczej. Trudno jest jednak przewidzieć pełne polityczne konsekwencje werdyktów komitetu noblowskiego. Mamy przykład Jamesa Tobina, który został nagrodzony przez Szwedzką Królewską Akademię Nauk w 1981 r. Jest rok 2014, a koncepcja tzw. podatku Tobina, czyli opodatkowania spekulacyjnych transakcji finansowych, wciąż nie doczekała się realizacji na szerszą skalę. Na drugim biegunie jest Milton Friedman, laureat ekonomicznego Nobla z roku 1976, którego poglądy wywarły silny wpływ na rozwój monetarystycznego nurtu w teorii ekonomii, w tym tzw. szkoły chicagowskiej. Noblowskie trofeum przypieczętowało i uprawomocniło wielki wpływ Friedmanowskiej teorii monetarnej na rządową politykę w wielu krajach, z najbardziej znanym tego przykładem w Chile. Podobnie silny wpływ na rozwój neoliberalizmu i jego implementacji w polityce społeczno-gospodarczej wielu krajów wywarł inny noblista, Eugene Fama, z hipotezą efektywności, niezawodności rynku, którymi wspierał neoliberalną ideę marginalizacji państwa. Kryzys globalny silnie podważył racje obydwu tych noblistów. To właśnie na tle tak dużych różnic między laureatami, zarówno jeśli chodzi o orientację naukową, ideową i polityczną, jak i siłę wpływu na rzeczywistość, można pytać: o czym świadczy nagroda imienia Alfreda Nobla w ekonomii? Kto z ekonomistów jest dziś najważniejszy, najbardziej reprezentatywny, modny? Wiele osób zastanawiało się, czy w tym roku nagroda powędruje znów w stronę jakiegoś reprezentanta amerykańskiego mainstreamu, czy skręci w bardziej radykalną stronę wyznaczoną przez Piketty ego. Dziś wiadomo, że wylądowała gdzieś pośrodku. I to też jest symptomatyczne. Wysłuchał Dawid Krawczyk (tekst został opublikowany w portalu Krytykapolityczna.pl r. en/artykuly/gospodarka/ / maczynska-ani-neoliberal-ani-drugipiketty-nobel-dla-tirolea) *Elżbieta Mączyńska profesor nauk ekonomicznych, kierownik Zakładu Badań nad Bankructwami Przedsiębiorstw w Szkole Głównej Handlowej, od grudnia 2005 r. prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014 I 5

6 nobliści Finanse a dobrobyt społeczny Niebawem nakładem wyda wnictwa PTE, w serii Nobliści z ekonomii, ukaże się najnowsza książka Roberta J. Shillera pt. Finanse a dobrobyt społeczny (Finance and the Good Society) w przekładzie Zbig nie wa Matkowskiego. Można w niej znaleźć także wątek mówiący o litewskich korzeniach tego noblisty. Oto fragmenty. Błędy ludzkie dotyczące zaciąganych długów Większość ludzi nie korzysta z usług prawników czy doradców finansowych, którzy mogliby im dopomóc w podejmowaniu decyzji finansowych. Specjaliści od inżynierii finansowej, którzy mogliby pomóc w ograniczeniu problemów związanych z zadłużeniem i dźwignią finansową, są w dużej mierze ignorowani w dyskusjach dotyczących polityki budżetowej i finansowania wydatków państwowych. Tak więc wielu ludzi staje nieraz w obliczu poważnych problemów związanych z działaniem dźwigni finansowej. Aby postępować racjonalnie, zgodnie ze wskazaniami teorii, osoby podejmujące decyzje finansowe muszą mieć na uwadze długookresową maksymalizację dobrobytu. Ta zaś wymaga, aby na początku zapożyczać się, a potem zmniejszać stopniowo zadłużenie i więcej oszczędzać (przy danej stopie procentowej), tak aby uzyskać w długim okresie możliwie najlepszy wynik. Jednak konsumenci, przedsiębiorstwa i rządy często (przynajmniej do czasu kryzysu) zapominają o tym, że zapożyczając się, poddają się działaniu wysokiej dźwigni finansowej, a wskutek tego nawet niewielkie spadki ich dochodów będą potęgowane przez ciężar zadłużenia. W przypadku gdy relacja długu do własnych zasobów staje się za wysoka, mówimy o nadmiernym zadłużeniu, czyli nawisie zadłużenia (debt overhang), który może uniemożliwić jakiekolwiek pozytywne działanie. Dotknięte tym zjawiskiem osoby, firmy lub rządy są całkowicie przygniecione ciężarem długu. Niewiele osób, które znajdą się w takiej sytuacji, jest w stanie ogarnąć cały ten problem i znaleźć konstruktywne wyjście z tej sytuacji bez pomocy doradców finansowych. Kredytodawcy mogą wpędzać nas świadomie w takie sytuacje, oferując pożyczki obliczone na własne zyski, często nie oglądając się w ogóle na rzeczywiste potrzeby i interes kredytobiorców. Zakres dopuszczalnej reklamy oferowanych pożyczek oraz warunki spłat kredytu dozwolone przez przepisy regulacyjne różnią się znacznie w poszczególnych krajach. Stąd wynikają ogromne różnice między różnymi krajami w przeciętnych poziomach zadłużenia oraz w skłonności do oszczędzania i powiększania własnego majątku. Porównanie z kasynem gry Kasyna gier dostarczają wymownego przykładu handlowego wykorzystywania powtarzających się błędnych ocen. Jak to się dzieje, że loterie, totalizatory i inne gry hazardowe uznawane przez niektórych ludzi za typowy przykład niemoralnych zachowań przyciągają tak wielu ludzi chętnych do obstawiania zakładów, w których prawdopodobieństwo wygranej jest odwrotnie proporcjonalne do liczby uczestników, przy czym niektórzy robią to systematycznie, tak że zgodnie z prawem wielkości średnich straty ponoszone przez przeciętnego gracza są niemal pewne? Przemysł gier losowych próbuje uzasadnić swoje istnienie jako jedna z branż organizujących masowe rozrywki. Poniekąd to prawda, lecz jest to szczególna forma rozrywki, która kultywuje i wzmaga ludzkie słabości wewnętrzne impulsy do podejmo- 6 I Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014

7 Polskie Towarzystwo Ekonomiczne wania dużego ryzyka niekiedy z katastrofalnymi skutkami. Cała zagadka sprowadza się do kwestii, dlaczego człowiek jest skłonny obstawić choćby jeden zakład w kasynie gier. Badania prowadzone przez psychologów Daniela Kahnemana i Amosa Tversky ego wykazały, że ludzie skłonni są unikać strat (Kahneman i Tversky, 1979). Wręcz patologicznie starają się uniknąć nawet drobnej straty. Asymetryczny zakład na rzut monetą, w którym awers wygrywa 20$, a rewers przegrywa 10$, odstręcza większość ludzi, mimo że oczekiwany rezultat takiej gry jest dodatni: +5$. Jakim cudem więc kasyna gry potrafią skłonić ludzi do obstawiania zakładów, w których prawdopodobny wynik jest ujemny, i co więcej kto raz spróbował, chce dalej grać, mimo że już wielokrotnie poniósł straty? Odpowiedź na to pytanie wiąże się częściowo z wewnętrznym impulsem do podejmowania ryzyka, tkwiącym w naturze człowieka, o którym pisałem już wcześniej, a którego oddziaływanie zależy od konkretnej sytuacji i okoliczności. Atmosfera panująca w kasynie gry jest celowo tak kształtowana, aby odwrócić uwagę graczy od rzeczywistego przebiegu gry i zachęcić ich do podejmowania ryzyka. Właściciele czy dyrektorzy kasyn gier nie są psychologami, ale eksperymentują z różnymi sceneriami i scenariuszami i wybierają takie rozwiązania, które okazują się dla nich najlepsze. Ciągle poprawiają jakieś pozornie drobne detale wystroju wnętrz pewne drobiazgi dekoracyjne, na które nikt nie zwraca nawet świadomie żadnej uwagi, lecz które w sumie wpływają stymulująco na chęć do gry. W silnej walce konkurencyjnej mogą przetrwać tylko te kasyna, które są najlepiej dostosowane do potrzeb tego biznesu na placu boju pozostają więc tylko te obiekty, które są doskonale przystosowane do przezwyciężania ludzkiej niechęci do podejmowania ryzyka. Pomieszczenia, w których znajdują się kasyna gry, są urządzone w pewien szczególny sposób (niekiedy nader oczywisty), tak aby maksymalnie osłabić wszelkie zahamowania. Uczestnicy gry oraz osoby zaproszone otrzymują bezpłatne trunki i przekąski. W reklamach kultywowana jest opinia, że bywalcy kasyna to ludzie sukcesu i osoby zamożne. Wszystko to wprowadza zamęt w umysłach niektórych nowych gości, którzy siadając za stołem gry tracą poczucie rzeczywistości i zapominają o wielokrotnych przegranych. Dwaj inni psycholodzy Joseph Simmons i Nathan Novemsky, zwrócili uwagę na to, że gra w kasynie pod wieloma subtelnymi względami odbiega od warunków laboratoryjnych, w których prowadzili swe badania Kahneman i Tversky (Simmons i Novemsky, 2009). Przede wszystkim, będąc już w kasynie, gracz widzi innych ludzi stawiających ogromne sumy, co sprawia, że ponoszone przez niego ewentualne straty wydają się mniej bolesne. Tam gdzie maksymalna dopuszczalna stawka jest limitowana, górny pułap jest ustalony na bardzo wysokim poziomie, co powoduje, że kwoty rzeczywiście stawiane wydają się niewielkie. Uczestnicy gry podają deklarowane przez siebie kwoty, które nie mogą być jednak niższe od dozwolonej stawki minimalnej. Simmons i Novemsky odtworzyli niektóre z tych cech w eksperymencie prowadzonym w warunkach laboratoryjnych i stwierdzili, że takie czynniki sytuacyjne rzeczywiście stymulują gotowość do podjęcia ryzyka. Znaczenie spekulacji finansowej Przytoczę teraz historię mojej własnej rodziny. Obaj moi dziadkowie i obie babcie przybyli do Ameryki ponad sto lat temu z Litwy przyjechali tu w pojedynkę, każde z osobna. Mój dziadek po ojcu, George Shiller, wyemigrował stamtąd jak mi sam opowiadał aby uniknąć powołania do armii rosyjskiej, którą traktował jako okupantów naszego kraju. Moja babcia po ojcu, Amelia Miller, wyjechała do Ameryki samotnie w wieku osiemnastu lat, nie znając prawie języka angielskiego, aby uniknąć zaaranżowanego już małżeństwa z mężczyzną, którego nie znosiła. Aby odważyć się na coś takiego, trzeba było z pewnością mieć w sobie pewien hart ducha. Mój dziadek po matce, Vinčas Radziwiłł, przybył do Ameryki, aby studiować w Cleveland Institute of Art. Moja babcia po matce, Rosalia Šerys, nie opowiadała mi o powodach swego samotnego wyjazdu do Ameryki, ale wiem, że miała pewne kłopoty z tą podróżą i na dwa lata zatrzymała się po drodze w Londynie. Wszyscy oni mogą być potraktowani jako osoby pewne siebie, może nawet z odrobiną hipomanii, skoro podjęli samotnie takie ryzykowne wyprawy. Zastanawiam się, co taka selekcja mówi mi o moim własnym charakterze. Fragmenty rozdziałów: 23, 24 i 25 wybrał dr Zbigniew Matkowski sekretarz komitetu redakcyjnego dwumiesięcznika Ekonomista Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014 I 7

8 opinie Elżbieta Mączyńska Piketty a sprawa polska Thomasa piketty ego kij w neoliberalne mrowisko Wypełnić treścią hasło Piketty a sprawa polska jest nietrudno, a zarazem w krótkim tekście niełatwo, bo jest tego sporo. Niemalże w każdym z 16 rozdziałów liczącej 685 stron książki Thomasa Piketty ego, profesora Paris School of Economics (wydanej w marcu 2014 r. w języku angielskim, a nieco wcześniej, w 2013 r., w oryginale po francusku) znaleźć można tezy, które w znacznej mierze przystają do przemian społeczno-gospodarczych i ustrojowych w Polsce. Książka Piketty ego niejako automatycznie przywodzi na myśl polskie analogie, choć naukowiec ten w swych badaniach Polski bezpośrednio nie uwzględnia, koncentrując się przede wszystkim na najbogatszych bądź największych krajach świata, zarazem sporo miejsca poświęcając też Unii Europejskiej. Thomas Piketty (ur. 7 maja 1971 r. w Clichy) francuski ekonomista badający zjawisko nierówności dochodowych. Dyrektor ds. badań w École des hautes études en sciences sociales (EHESS) oraz profesor w Paris School of Economics. Autor bestsellerowej książki Capital in the Twenty-First Century (2013), w której opisuje problem nierównomiernej dystrybucji bogactwa i postępujących nierówności dochodowych w krajach rozwiniętych. Jego zdaniem nierówności te rosną wtedy, gdy dochody z kapitału przekraczają tempo wzrostu gospodarczego. Jako rozwiązanie tego problemu proponuje globalny podatek od zysków kapitałowych. Książkę tę trzeba i warto przeczytać, i to w całości. Jestem o tym przekonana, mimo że spotkać można opinie obawy iż mimo że jest głośna, może podzielić los uznanej za arcydzieło modernizmu, wydanej w 1922 r. powieści Ulisses irlandzkiego pisarza Jamesa Joyce a. Była to książka jeszcze bardziej głośna i obszerna niż dzieło Piketty ego (bo licząca w oryginale 732 strony, czyli co jest podkreślane przez recenzentów tyle, ile dni i nocy ma rok). Mawia się jednak, że o powieści Joyce a dyskutowali wszyscy, dyskutował świat, ale tylko nieliczni ją w całości przeczytali. Na szczęście książkę Piketty ego, mimo że dotyczy bardzo złożonych kwestii ekonomicznych, w tym głównie nierówności dochodowych, cechuje względnie przyjazna dla czytelnika narracja. Dlatego też uważam, że publikacja ta powinna być obowiązkową lekturą dla wszystkich osób zainteresowanych losami naszego kraju czy świata. W pierwszej kolejności powinni się z nią zapoznać parlamentarzyści, politycy i główni kreatorzy polityki społeczno-gospodarczej. Wstęp do swej książki Piketty opatrzył następującym mottem: Podsta- 8 I Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014

9 Jeśli bogactwo nagromadzone w przeszłości rośnie szybciej niż wydajność i płace, to w pewnym sensie, jak konstatuje Thomas Piketty, przeszłość pożera przyszłość Polskie Towarzystwo Ekonomiczne wą różnic społecznych może być tylko wzgląd na pożytek ogółu. Jest to cytat fragmentu art. 1 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, uchwalonej we Francji w 1789 r. i stanowiącej podstawowy dokument programowy Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Deklaracja ta uchwalona została przez Konstytuantę, czyli organ specjalnie powołany przez naród w celu opracowania i uchwalenia konstytucji, w tym przypadku konstytucji znoszącej we Francji ustrój feudalny. Warto tu przypomnieć, że w 2003 r. Deklaracja ta została wpisana przez UNESCO na listę Pamięć Świata, czyli zbiór dokumentów i innych materiałów o światowym znaczeniu historycznym czy cywilizacyjnym. Notabene Polska szczyci się 12 obiektami na tej liście. Obok posiadanego przez Bibliotekę Jagiellońską autografu dzieła Mikołaja Kopernika De revolutionibus, z nowszych zasobów znajdują się tam m.in. będące w posiadaniu Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku tablice z 21 postulatami gdańskimi z Sierpnia 80, które to postulaty jako przejaw buntu społecznego miały przełomowe znaczenie dla przemian ustrojowych w Polsce. Piketty analizując nierówności dochodowe i społeczne, często nawiązuje zresztą do wybuchających w różnych regionach świata buntów społecznych i ich nierównościowego podłoża. Przyjęte przez Piketty ego motto wyraziście odzwierciedla nie tylko główny przedmiot jego rozważań, jakim są narastające w świecie nierówności społeczne i ich przyczyny, ale automatycznie ukierunkowuje czytelnika na pytanie, czy narastanie obecnie nierówności da się uzasadnić poprzez rzeczony wzgląd na pożytek ogółu. Wyniki prowadzonych przez Piketty- ego badań zaprzeczają temu. Wskazują na to wszystkie analizy przedstawione w pierwszych 12 rozdziałach jego książki. Analizy te dotyczą zmian w dystrybucji bogactwa oraz w strukturze nierówności dochodowych. Oparte zostały na imponującym zbiorze danych liczbowych i opisowych, obejmujących okres ponad 300 lat, tj. od 1700 do 2012 r. Dane te szczególnie wyraziście uwydatniają ignorowanie owego pożytku ogółu i to z niewielkimi wyjątkami niemalże w całym okresie panowania kapitalizmu na świecie. Piketty jak sam podkreśla przedstawia aktualny stan wiedzy historycznej dotyczącej przemian w zasobach i dystrybucji bogactwa w przeszłości, po to by wyciągnąć na tej podstawie możliwie jak najwięcej lekcji, zwłaszcza ostrzegawczych, zarówno dla współczesności, jak i przyszłości. Przy tym Piketty samokrytycznie podkreśla, że choć źródła, z których czerpał materiały do książki, są bardziej rozległe niż we wszystkich poprzednich dziełach, to i tak pozostają niedoskonałe i niepełne. Stąd też zastrzega, że niektóre wnioski mogą być dyskusyjne i wymagają krytycznego oglądu oraz pogłębionych dyskusji. Zarazem jednak Piketty silnie eksponuje, że celem badań w naukach społecznych nie jest produkcja matematycznych pewników, które mogą jakoby zastąpić otwartą debatę demokratyczną, uwzględniającą zróżnicowane opinie i interesy społeczne. Tym samym zwraca uwagę na to, na co już wcześniej wskazywało wielu ekonomistów w tym uhonorowany noblowskimi laurami Edmund Phelps że ekonomia nie jest nauką o zarabianiu pieniędzy, nie jest chrematystyką. Jest natomiast nauką społeczną, nauką o ludziach w procesie gospodarowania. Na marginesie warto też zwrócić uwagę, że Piketty należy do ekonomistów, którzy wspierają działalność International Student Initiative for Pluralism in Economics, przedsięwzięcia podjętego w maju 2014 r. z inicjatywy studentów z Uniwersytetu w Manchesterze, występujących przeciw neoliberalnemu zdogmatyzowaniu nauczania ekonomii na uczelniach wielu krajów oraz domagających się zmian w programie nauczania tego przedmiotu, na rzecz uwzględniania w nim obok teorii neoklasycznej także innych nurtów, bardziej uwrażliwionych na kwestie społeczne. Piketty w swej książce wielokrotnie akcentuje, że przedmiotem ekonomii jest nie tylko gospodarka. Są nim w nie mniejszej mierze kwestie i cele społeczne. A te mogą być w kapitalizmie istotnie zagrożone. Kluczową bowiem sprzecznością kapitalizmu jak wykazuje Piketty jest to, że stopa zwrotu z kapitału jest trwale większa i rośnie szybciej od tempa wzrostu produktu krajowego brutto. Sprzeczność tę Piketty zidentyfikował poprzez swoje badania jako trwałą cechę kapitalizmu. W polskich analizach charakteryzowane jest to jako syndrom 4B bogaci będą bogatsi, a biedni biedniejsi. Piketty dochodzi do wniosku, że jeśli gospodarka rynkowa oparta na prywatnej własności jest pozostawiona sama sobie, to choć zawiera potężne siły konwergencji, sprzyjające rozwojowi, dyfuzji wiedzy, innowacji i postępu, to zarazem zawiera potężne siły destabilizujące, zagrażające harmonijnemu rozwojowi społeczno- -gospodarczemu, demokracji i sprawiedliwości społecznej. Jeśli bowiem bogactwo nagromadzone w przeszłości rośnie szybciej niż wydajność Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014 I 9

10 i płace, to w pewnym sensie, jak konstatuje Piketty, przeszłość pożera przyszłość. Wykazuje, że konsekwencje tego są wysoce negatywne, a i potencjalnie przerażające. Odcinający kupony z kapitału rentierzy coraz bardziej dominują nad tymi, którzy nie posiadają nic oprócz swojej pracy. Dlatego też, zdaniem Piketty ego, problem nierówności nie rozwiąże się sam. Taką właśnie tezę traktuje on jako główne przesłanie swojej książki. Tym samym podkreśla konieczność ingerencji państwa, zorientowanej na korekty wolnorynkowej dystrybucji dochodów i bogactwa. Wskazuje na użyteczność i zasadność wprowadzania progresywnych podatków dochodowych jako remedium na nierówności. Postuluje ponadto wprowadzenie progresywnego opodatkowania spadków, co mogłoby złagodzić antyrozwojowy syndrom kapitalizmu dziedziczonego, stawiającego na z góry uprzywilejowanej pozycji kolejne generacje najbogatszych rodzin. Jako szczególnie kontrowersyjna z pewnością zostanie przyjęta postulowana przez Piketty ego koncepcja globalnego podatku od kapitału (A Global Tax on Capital rozdz. 15). Piketty ma oczywiście świadomość, że może być to potraktowane jako idea utopijna. Warto tu przypomnieć, że utopijności tego typu doświadczył noblista James Tobin, którego koncepcja opodatkowania przepływów kapitałowych, spekulacyjnych operacji finansowych (czyli tzw. podatek Tobina), mimo upływu dekad od jej wykreowania, dotychczas nie doczekała się wdrożenia. Trudno bowiem za takowe uznać zapowiedziane przez niektóre kraje Unii Europejskiej projekty wprowadzenia minimalnego, wręcz śladowego poziomu tego podatku, np. w wysokości 0,01%, i w dodatku rozłożonego w czasie. Piketty ze świadomością, że idea globalnego podatku od kapitału nie może być w przewidywalnej przyszłości w pełni urzeczywistniona, eksponuje jej walory jako skutecznego narzędzia przeciwdziałania nie tylko nierównościom, lecz także nasilającemu się ostatnio protekcjonizmowi i narastaniu długu publicznego. Podkreśla, że choć w UE i krajach dokonujących transformacji ustrojowej dominuje liniowy podatek od zysków przedsiębiorstw, co uznaje za błąd, to jednak na szczęście już pojawiają się pierwsze symptomy innej filozofii, symptomy zmian myślenia na rzecz progresywnego opodatkowania bogactwa. Za takie uznaje m.in. to, że w krajach unijnych pełną gwarancją objęte zostały jedynie depozyty bankowe w wysokości do 100 tys. euro. Piketty popiera rozwiązanie, w którym wyższe kwoty depozytów objęte są jedynie progresywnie spadającymi gwarancjami częściowymi. Chwali przy tym Chiny za to, że wybrały progresywny podatek od zysków, co ostrzegawczo wobec Zachodu ocenia jako dodatkowy czynnik światowej konkurencyjnej przewagi Państwa Środka. Dzięki progresji podatkowej kraj ten może bowiem pozyskiwać więcej wpływów do budżetu państwa i przeznaczać je na edukację, inwestycje publiczne i inne cele prorozwojowe. Formułowane przez Piketty ego propozycje progresywnego opodatkowania zysków i spadków oraz koncepcja globalnego opodatkowania kapitału poruszyły świat, zwłaszcza świat najbogatszych. Poprzez swoją książkę niejako wsadził on kij w mrowisko. Także zważywszy na jej motto, potraktowana została przez część światowej finansjery jako pachnący marksizmem, szkodliwy dla wzrostu gospodarczego zamach na fortuny bogatych. Jednak wbrew takim ocenom książkę Piketty ego można uznać za wielkie ostrzeżenie przed zagrożeniami dla kapitalizmu. Autor wykazuje sugestywnie, że największym wrogiem kapitalizmu jest sam kapitalizm. Skoro bowiem coraz większa część światowego bogactwa przynależy do wąskiej grupy najbogatszych, to tworzy to naturalną barierę popytu. Pod tym względem Piketty nie jest zresztą odkrywczy. Na kwestie te wskazywało i wskazuje od lat wielu prominentnych zagranicznych, a także polskich ekonomistów. Do tych ostatnich należał przede wszystkim Tadeusz Kowalik. Inny polski ekonomista Ignacy Sachs ilustrował w latach 90. minionego wieku problem narastania nierówności dochodowych w świecie jako tzw. kielich wstydu, szampankę, w której zawartość czaszy przypada na co najwyżej 1/5 najbogatszych, a dla pozostałych 4/5 pozostaje jedynie to, co spływa do nóżki kielicha. W takich warunkach największym problemem w gospodarce staje się bariera popytu. W sytuacji bowiem niezwykle szybkiego postępu technologicznego, jakiego obecnie doświadcza świat, problemem nie jest wyprodukowanie czegokolwiek w dowolnej ilości. Problemem jest zaś pozyskiwanie rynków, pozyskiwanie nabywców. Popyt generują przede wszystkim masy, a w znacznie mniejszym stopniu wąskie grupy najbogatszych. W tej bowiem grupie występuje problem malejącej krańcowej użyteczności dochodów, co zresztą sprzyja rozwojowi spekulacji finansowych. Nadmierne dochody, nie mogąc zna- Wkrótce nakładem Wydawnictwa Krytyki Politycznej przy współpracy z PTE ukaże się polski przekład słynnej książki Piketty ego pt. Kapitał w XXI wieku. 10 I Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014

11 W Unii Europejskiej ponad 13 mln dzieci pozbawionych jest dostępu do podstawowych dóbr, niezbędnych do prawidłowego rozwoju. Dotyczy to też niemal 1,3 mln dzieci w Polsce Polskie Towarzystwo Ekonomiczne leźć zastosowania w sferze wytwórczości materialnej m.in. ze względu na niedostateczną liczbę nabywców produktów i usług kierowane są na inwestycje spekulacyjne. Także w Polsce nierówności w dochodach wciąż stanowią wysoce newralgiczny problem. W 2013 r. w gospodarstwach domowych o wydatkach poniżej granicy ubóstwa skrajnego (tzn. poniżej poziomu minimum egzystencji) żyło 7,4% osób, czyli o 0,6 punktu procentowego więcej niż w roku poprzednim. Ubóstwo w jeszcze większym wymiarze dotyka dzieci. Zarówno tego typu statystyki, jak i przeprowadzone przez Piketty ego badania zaprzeczają doktrynie neoliberalizmu, która począwszy od lat 70. minionego wieku przyjęta została jako główna podstawa koncepcyjno- -ideowa w czołowych gospodarkach Zachodu. Zaprzeczają fundamentalnej w neoliberalizmie hipotezie o rynku efektywnym (efficient market hypothesis), a także znanej tezie orędowniczki neoliberalizmu Margaret Thatcher, według której społeczeństwo nie istnieje są jedynie samodzielne jednostki. Przeprowadzone przez Piketty ego badania i ich wyniki zaprzeczają także, że przypływ (czyli przyrost bogactwa), nawet jeśli dotyczy nielicznych, to unosi wszystkie łodzie, czyli sprzyja bogaceniu się pozostałych. Wymowa faktów jest inna. Sprawia ona, że świadomość destrukcyjnych sił kapitalizmu, wynikających z coraz większych nierówności dochodowych, narasta, i to nawet wśród najbogatszych tego świata. Narastające dysproporcje w podziale światowego bogactwa i dostępie do niego oraz wynikające z tego bariery popytu i patologie społeczne, w tym przede wszystkim bezrobocie, to problemy dotykające także najbardziej rozwinięte kraje, nawet USA, gdzie w rękach 5 proc. najbogatszych osób pozostają dwie trzecie wszystkich zasobów majątkowych USA. Zaniepokojenie taką sytuacją wyraziła ostatnio (17 października br.) nawet Janet Yellen, szefowa Fed, co zresztą uznano za dotychczas niespotykany element w wystąpieniach przedstawicieli tego centralnego banku USA. Janet Yellen powoływała się przy tym na statystyczne szacunki, z których wynika, że w Stanach Zjednoczonych nierówności dochodów i bogactwa zbliżają się do najwyższych od 100 lat poziomów. Podobne wnioski wynikają z najnowszego raportu OECD, w którym charakteryzowana jest jakość życia na świecie w okresie ostatnich 200 lat. Potwierdzają to też dane najnowszego raportu UNICEF, z którego wynika, że ponad 30 mln dzieci w najbogatszych krajach świata żyje w ubóstwie. W Unii Europejskiej ponad 13 mln dzieci pozbawionych jest dostępu do podstawowych dóbr, niezbędnych do prawidłowego rozwoju. Dotyczy to też niemal 1,3 mln dzieci w Polsce. Wszystkie tego typu dane przemawiają za słusznością wniosków formułowanych w książce Piketty ego. Ważne przy tym jest, że wraz z publikacją jego książki zintensyfikowała się debata na temat nierówności i rosnącej w świecie skali wykluczenia społecznego oraz na temat nasilających się innych, w tym demograficznych, przejawów globalnie naruszonej równowagi. I nie można wykluczyć, że to m.in. wyniki prowadzonych przez Piketty ego analiz stanowiły dodatkowy impuls, który skłonił liderów globalnego biznesu do zorganizowania 27 maja 2014 r. w Londynie konferencji na temat inkluzyjnego kapitalizmu pod hasłem Conference on Inclusive Capitalism: Building Value, Renewing Trust (budowanie wartości, odbudowa zaufania). Jej uczestnicy, choć nie podjęli żadnych fundamentalnych decyzji, byli zgodni co do tego, że forma kapitalizmu, jaka istnieje obecnie, nastawiona na maksymalizację zysków i marginalizująca kwestie społeczne, musi się zmienić. W analizach rezultatów tej konferencji wskazuje się jednak wręcz, że jest ona koniem trojańskim mającym zapobiec globalnej rewolcie przeciw nierównościom dochodowym i niesprawiedliwości społecznej. Na tym tle rodzi się fundamentalne pytanie o optymalny model kapitalizmu. W warunkach narastania nierówności pytanie, jaki ustrój gospodarczy byłby najbardziej dostosowany do wyzwań współczesności, nabiera specjalnego znaczenia. Dotyczy to nie tylko krajów dokonujących transformacji ustrojowej, lecz także tych o długich tradycjach gospodarki rynkowej. Ustrój gospodarczy jest bowiem jednym z najważniejszych czynników, rozstrzygających czy społeczeństwo będzie ubogie, czy bogate. Jak bowiem wykazuje historia gospodarcza, ale też teraźniejszość, niektóre typy ustrojów sprzyjają rozwojowi i bogactwu, a inne prowadzą do degradacji gospodarczej. Lektura książki Piketty ego sprzyja pogłębionej refleksji na ten temat i może być pomocna w poszukiwaniu rozwiązań także problemów ustrojowych. Zachęcam do lektury dzieła Piketty ego, a na zakończenie informuję, że w zamieszczonym w książce indeksie wymienione zostało tylko (niestety) jedno nazwisko polskiego ekonomisty. Jakie i w jakim kontekście? Odpowiedź uważny czytelnik znajdzie w tej fascynującej książce, w dodatku okraszonej nawiązaniami do klasyki światowej beletrystyki, w tym przede wszystkim do powieści Honoré a de Balzaca. Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014 I 11

12 25 lat transformacji ustrojowej Jest jeszcze przyszłość... politycznego i ekonomicznego trzeba odreagowywać i otwierać ludziom oczy na to, że mamy do czynienia ze społecznym procesem reprodukcji makroekonomicznej, który ma swoje głębokie uwarunkowania kulturowe. Dlatego też czasami z pewnym przejaskrawieniem, by to zostało wychwycone, powiadam, że pewne problemy teraźniejszości należy rozwiązywać poprzez zwrócenie uwagi na kulturowy oraz społeczny aspekt funkcjonowania i rozwoju, a nie przede wszystkim a już na pewno nie wyłącznie na manipulowanie stopą procentową, kursem walutowym, stawkami podatkowymi. I, oczywiście, opinią publiczną. Pokazuję rozliczne antropologiczne uwarunkowania i ich złożoność, przeciwstawiając się w pewnej mierze a nie jestem w tym odosobniony trwającej od wielu lat w ekonomii dominacji tego, co na Zachodzie nazywają economics. Nie jest to ani czysta ekonomia, ani ekonomika, lecz nazbyt sformalizowane podejście, nadmiernie wyzute z aksjologii, z wątków społecznych, z wartościowania. To jest swego rodzaju inżynieria ekonomiczna. Zła inżynieria ekonomiczna czy ekonomia inżynierska jest w dużym stopniu odpowiedzialna za czas zamętu, w którym obecnie żyjemy, i ma swój niechlubny udział w przyczynieniu się do rozlewającego się w rozmaity sposób w różnych częściach tego węz prof. Grzegorzem W. Kołodko z Akademii Leona Koźmińskiego rozmawia prof. Paweł Kozłowski z Uniwersytetu Warszawskiego Paweł Kozłowski: Słyszałem na jednym z pańskich wykładów, jak radził Pan, aby patrząc w lustro, wpierw zobaczyć tam obywatela świata, potem Europejczyka, następnie dopiero Polaka, warszawiaka, studenta, a na samym końcu siebie. Grzegorz W. Kołodko: Właśnie tak, tyle że widząc te postaci, widzi się samego siebie cały czas, acz z jakże różnych perspektyw. To otwiera oczy, poszerza horyzonty i te dosłowne, i te intelektualne. Tak więc radzę, aby każdy, kładąc makijaż albo goląc się, pamiętał, że jesteśmy stąd i stamtąd. Czy zatem ustrojową transformację trzeba traktować jako proces globalny? Przecież ta posocjalistyczna jest terytorialnie wyraźnie zlokalizowana. 23 października 2014 r. - po debacie pt. Droga do teraz prof. Grzegorz W. Kołodko podpisuje książki Tak, posocjalistyczna transformacja systemowa to proces sam w sobie, ale zarazem to niezbywalna część oraz istotna cecha konstytutywna współczesnej fazy globalizacji. Nie ma globalizacji bez transformacji, ale i transformacja bez globalizacji mogłaby wyglądać zgoła inaczej. Podróżując, przyglądam się obu tym procesom, widząc coraz wyraźniej, jak nasza transformacja biegnie w naszej bo to też nasza globalizacji. Nie rozumieliśmy tego 25 lat temu. Później, szczególnie po 2000 roku, te współzależności globalizacji i transformacji są coraz bardziej uświadamiane. Także dzięki Pana pracom i wykładom. Powiem Panu coś. Otóż sądziłem, że praca From Shock to Therapy. Political Economy of Postsocialist Transformation to moja ostatnia książka na temat posocjalistycznej transformacji. Pisałem ją w latach , a ukazała się w roku I powiem też Panu, że chyba napiszę jeszcze jedną książkę o transformacji, ale tym razem to będzie już naprawdę ostatnia. Coraz wyraźniej, coraz mocniej eksponuje Pan Profesor fakt, że dla Pana ekonomia jest nauką społeczną. Nie wiem, czy sam to bardziej eksponuję, czy Pan to może wyraźniej niż inni dostrzega, ale akcja wywołuje reakcję. Widząc agresję i niestety czasami porażającą skuteczność neoliberalnego oszustwa intelektualnego, 12 I Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014

13 Przyszłość trzeba opisać słowami, bo tego nie da się ująć w żadną zaklętą, cudowną formułkę matematyczną. drującego świata kryzysu, nie tylko finansowego. Tym bardziej ta jedyna w swoim rodzaju ucieczka myśli ekonomicznej do przodu musi być bardziej heterodoksyjna, bardziej interdyscyplinarna. Zawsze będzie istniała sprzeczność między dążeniem do szczegółu i konkretyzacji oraz ogółu i generalizacji. Można sobie żartować, że na skrajach są fachowcy, którzy wiedzą wszystko o niczym, i tacy, co nic nie wiedzą o wszystkim. Najlepiej jest dużo wiedzieć o wielu sprawach, którymi para się ekonomia. Ale żyjemy w epoce, kiedy specjalizacja konfrontuje się z szerokim ujęciem interdyscyplinarnym. Szanuję specjalistyczne badania, zaglądam do niektórych ich wyników, ale niech ci ekonomiści specjaliści wiedzą, co się dzieje na świecie, co ludzie mówią, bo ekonomia na każdym szczeblu jest kontekstowa. Ekonomia interdyscyplinarna powinna obserwować to, co się dzieje na styku działalności gospodarczej człowieka i środowiska naturalnego, na styku technologii i kultury, na styku polityki i gospodarki. Najciekawsze są właśnie styki, a ekonomia głównego nurtu, neoklasyczna, neoliberalna, a także choć w mniejszym stopniu keynesowska oraz behawioralna obserwują te zjawiska i procesy ze swojego punktu widzenia, przykładając szkiełko swego wyizolowanego z kontekstu wielowątkowości uczonego. Zjawiska, a zwłaszcza procesy gospodarcze, należy chłonąć w stereo i kolorze, 24 godziny na dobę, bo gospodarka nigdy nie śpi. Co się dzieje tu, zależy od tego, co się dzieje tam, i powoduje, że jeszcze coś innego stać się musi gdzieś indziej. Trzeba to próbować ogarnąć, aby w tej grze bo to jest nieustannie tocząca się gra, dynamiczna i uwikłana w sprzeczności oraz konfliktogenne sytuacje nie dać się ograć, nie pozwolić się zepchnąć, zmarginalizować, spauperyzować. Gospodarka światowa nie jest nasycona aniołami, ale także nie jest nasycona wyłącznie diabłami. To jest pewna mieszanka i trzeba dbać, by nie była mieszanką wybuchową, wobec czego potrzebny jest odpowiedni ładunek kulturowy oraz społeczny zapobiegający detonacji. I o to mi chodzi w myśli ekonomicznej odnoszącej się do przyszłości. Pisze Pan o tym, przedstawiając swój, jak to Pan nazywa, nowy pragmatyzm. Tak, wyraźnie o tym piszę. Demonstrując sój nowy pragmatyzm, pokazuję, na czym ma polegać to, co nazwałem ekonomią uczciwą oraz ekonomią umiaru. Jeśli gdzieś piszę, że w ekonomii przyszłości będzie relatywnie mniej wzorów, a więcej słów, właśnie to mam na myśli. Przyszłość trzeba opisać słowami, bo tego nie da się ująć w żadną zaklętą, cudowną formułkę matematyczną. Jestem ostatnim, który by lekceważył królową nauk, jaką jest matematyka, i precyzję liczenia. Dobry ekonomista musi umieć liczyć. Ale bardzo dobry ekonomista musi także umieć czuć i tu pojawia się druga królowa filozofia. A w środku, pomiędzy tymi dwiema królowymi, plasuje się ekonomia. W 1994 roku, siadając do pisania Strategii dla Polski, zastanawiałem się i dyskutowałem ze znakomitym zespołem uczonych w mowie i piśmie ekonomistów, jak zacząć ten dokument, jak powinno brzmieć pierwsze zdanie. Może Najważniejszy jest człowiek, ale to niby dobre dla humanisty, a nie twardego ekonomisty. Ten powinien napisać: Najważniejszy jest pieniądz. No, ale wtedy ktoś powie, że autor to bezduszny monetarysta No to zażartowałem, że może zacząć tak: Najważniejszy jest człowiek z pieniędzmi. Oczywiście należałoby od Polskie Towarzystwo Ekonomiczne razu dodać, że nie tylko z pieniędzmi, lecz także z odpowiednią wiedzą i kulturą, bo jak powiada mądrość ludowa pieniądze szczęścia nie dają. Ten, kto wymyślił to powiedzenie, musiał być bardzo dobrym ekonomistą. Ale niezgorszym musiał być również ten, który stwierdził, że pieniądze szczęścia nie dają, ale jak ma się ich więcej, to jednak łatwiej się żyje i do tego szczęścia zmierza. Tak właśnie należy w sposób twórczy łączyć zwiększanie zasobności, po to by zaspokajać rozmaite potrzeby, w tym również te wydawałoby się zupełnie niezwiązane z gospodarowaniem i niestanowiące przedmiotu ekonomii elementy kulturowe, które nasycają naszą współczesną cywilizację wątkiem humanistycznym. I co dalej, Panie Profesorze? Minęło 25 lat ustrojowej transformacji, to też już 25 lat od czasu, gdy został Pan pełnym profesorem tytularnym belwederskim, jak powiadano pańskie prace przetłumaczone są na 25 języków obcych. Jest Pan zadowolony? Co dalej? Zadowolony? Tak na dwie trzecie Co dalej? To samo co dotychczas: słucham i czytam, mówię i piszę i myślę. Bo jest o czym, czyż nie? Oprócz Polski jest świat. Poza transformacją jest rozwój. A nade wszystko, pomijając przeszłość, jest jeszcze przyszłość Fragment książki pt. Droga do teraz ( Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2014, s Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014 I 13

14 25 lat transformacji ustrojowej Ćwierćwiecze ustrojowej transformacji posocjalistycznej. Teoria i praktyka Andrzej Czyżewski Sprawozdanie z wykładu prof. Grzegorza W. Kołodko wygłoszonego podczas posiedzenia plenarnego Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN 7 października 2014 r. Profesor Kołodko rozpoczął wykład od podkreślenia wagi i znaczenia ćwierćwiecza transformacji, które jest dobrą okolicznością, by przy okazji naukowej debaty na temat teorii i praktyki transformacji ustrojowej powrócić do zasadniczego pytania o cel działalności gospodarczej człowieka i społeczeństwa. Odpowiedzi należy poszukiwać zarówno na gruncie teoretycznym, jak i w wymiarze proponowanych rozwiązań praktycznych (zwłaszcza tych, które były udziałem przemian ustrojowych minionego ćwierćwiecza). Prelegent podkreślił, że w zasadzie we wszystkich ustrojach, systemach i ich odmianach dominuje podejście ilościowe patrzenie na ich rozwój przede wszystkim przez pryzmat poziomu i dynamiki, a więc tempa wzrostu produktu krajowego brutto jako zagregowanej wartości dodanej w skali makroekonomicznej. Profesor Kołodko zauważył, że skala ta odnosi się tradycyjnie do gospodarek narodowych, które maksymalizują swoje produkty krajowe brutto, co już pozostaje w sprzeczności z istotą współczesnego ponadnarodowego świata. Prelegent przypomniał o tezie, którą sformułował w swoich wcześniejszych publikacjach, że żyjemy już w po- -PKB- owskiej rzeczywistości, co wymaga po-pkb-owskiej ekonomii i po- -PKB owskiej polityki gospodarczej, a więc i po-pkb-owskiej teorii i praktyki także w odniesieniu do krajów posocjalistycznej transformacji ustro- Wkrótce nakładem PTE ukaże się książka pt. Problemy rozwoju rolnictwa i gospodarki żywnościowej, red. nauk. A. Czyżewski, B. Klepacki 14 I Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014

15 Polskie Towarzystwo Ekonomiczne jowej. Profesor Kołodko jest zdania, że kategoria produktu krajowego brutto ma fundamentalne braki, gdyż nie obejmuje szeregu istotnych elementów, uwarunkowań i skutków działalności gospodarczej człowieka i społeczeństwa. Nic nie mówi też na temat podziału efektów tej działalności. Sposób podziału dochodu budzi zdaniem Prelegenta uzasadnione niezadowolenie społeczne wyrażające się niekiedy aktywnymi protestami ludności, co rodzi pytania na temat skuteczności (efektywności) procesu transformacyjnego mijającego ćwierćwiecza. Podobnie dzieje się w innych systemach. Wadą PKB jest także to, że nie mówi nic na temat kosztów obciążania przyszłych pokoleń skutkami pogoni za bezwzględną maksymalizacją tempa jego wzrostu dzisiaj. Nie można analizować poziomu i dynamiki produktu krajowego brutto bez równoczesnej analizy stanu nierównowagi finansów publicznych i dynamiki długu publicznego, który jest dzisiaj paradoksalnie bardziej problemem krajów rozwiniętych oraz krajów posocjalistycznych niż wielu państw tak zwanego kiedyś Trzeciego Świata, obecnie zwanych krajami wyłaniających się gospodarek emerging markets. Jest to, zdaniem Profesora, kolejna wyrafinowana koncepcja neoliberalnej polityki gospodarczej, zmierzająca do wyłonienia miejsc zbytu towarów o wysokiej wartości dodanej w zamian za dostęp do towarów o niskiej wartości dodanej (głównie tańszej żywności i surowców), prowadząca przy okazji do drenażu taniej lokalnej siły roboczej często bardzo dobrze wykształconej (na koszt społeczeństwa i podatników). I jest to kolejny aspekt, którego PKB nie dostrzega. Trzeci fundamentalny problem stanowi środowisko naturalne. Teoria ekonomii od lat poświęca mu coraz więcej uwagi, natomiast w praktyce różne perturbacje spychają ten kluczowy problem współczesnego świata permanentnie na plan dalszy. Zdaniem Prelegenta, gdyby nie było ogólnoświatowego kryzysu finansowego, z pewnością głównym tematem debat ekonomicznych byłaby dzisiaj dewastacja środowiska naturalnego, w tym nieudolność polityki gospodarczej w praktycznych działaniach na rzecz zahamowania tego procesu (mimo znaczących teoretycznych osiągnięć ekonomii zrównoważonego rozwoju w tym zakresie). Trzeba stworzyć lepszy od PKB syntetyczny miernik zrównoważonego dynamicznego rozwoju społeczno- -gospodarczego, temu powinny być poświęcone rozważania teoretyczne i działania praktyczne, w skali mikro (zarządzanie) i makro (polityka). Wiele kroków poczyniono, niektóre zostały zinstytucjonalizowane, niektóre są tylko luźnymi pomysłami, koncepcjami kierunkowymi, jak np. przedstawiona parę lat temu przez Profesora w Wędrującym świecie propozycja zintegrowanego indeksu pomyślności. Za Nie można przejść do gospodarki rynkowej, a to jest sens transformacji ustrojowej, bez liberalizacji. Nie tylko cen, co nastąpiło w polskich realiach wcześniej niż w innych krajach, lecz także bez liberalizacji handlu najlepszą w obecnej chwili Prelegent uznaje koncepcję Inequality Adjusted Human Development Index (HDI), która bierze pod uwagę cały szereg dodatkowych elementów, oprócz samego PKB, np. kondycję zdrowotną społeczeństwa, długość życia, kondycję kulturowo-psychiczną, stan wykształcenia, poziom edukacji itp. W świetle HDI kraje posocjalistycznej transformacji w porównaniach międzynarodowych, przy zbliżonym poziomie PKB, funkcjonują zdecydowanie lepiej, gdyż są np. prawie całkowicie pozbawione analfabetyzmu, mają zupełnie dobrze rozwinięty system szkolnictwa powszechnego, funkcjonującą publiczną służbą zdrowia, do której (przynajmniej do większości usług) prawie cała ludność ma dostęp, czego nie można powiedzieć o wielu innych krajach na podobnym poziomie rozwoju mierzonym klasycznym PKB. Drugi wątek, który zdaniem Prelegenta należy podnieść, dotyczy tego, jakie powinny być podstawy teoretyczne posocjalistycznej transformacji. Ćwierć wieku temu całe (i właściwie jedyne) teoretyczne założenie sprowadzało się do uznania, że reformowanie systemu centralnie planowanej gospodarki socjalistycznej, opartej na własności państwowej bądź upaństwowionej spółdzielczości, wymaga przesunięcia własności z sektora państwowego do sektora prywatnego i to w zasadzie powinno rozwiązać problem jej efektywności oraz utraty (braku) zdolności konkurencyjnej. Uważano, że sektor prywatny z istoty swojej już powinien mieć przewagę efektywnościową, że już samo przesunięcie zasobów z sektora państwowego do sektora prywatnego zagwarantuje wyższą efektywność mikroekonomiczną, ergo wyższy poziom dochodu narodowego i wyższą dynamikę produkcji zarówno w skali przedsiębiorstw (już prywatnych), jak i w skali całego społeczeństwa, państwa. Profesor Kołodko podkreślił, że choć teza, iż ustro- Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014 I 15

16 25 lat transformacji ustrojowej jowa transformacja posocjalistyczna w dużym stopniu powinna sprowadzać się do sprywatyzowania własności, jest niewątpliwie prawdziwa, w praktyce została ona jednak potraktowana zbyt wąsko, a jej forsowanie spowodowało, że w całym tym złożonym procesie nie dostrzeżono innych aspektów gospodarowania, przede wszystkim aspektu instytucjonalnego. Kolejnym wątkiem, obok prywatyzacji, jest liberalizacja. Nie można przejść do gospodarki rynkowej, a to jest sens transformacji ustrojowej, bez liberalizacji. Nie tylko cen, co nastąpiło w polskich realiach wcześniej niż w innych krajach (a w niektórych innych krajach wcale, np. w byłym ZSRR czy w Rumunii), lecz także bez liberalizacji handlu (wewnętrznego oraz międzynarodowego). Bardzo ważna, nie do przecenienia, jest liberalizacja wejścia do i wyjścia z biznesu. Jeśli ktoś chce wejść i podjąć ryzyko gospodarowania, powinien mieć również zliberalizowane wyjście, poprzez odpowiednie procedury likwidacyjne, restrukturyzacyjne czy bankructwa. Natomiast, zdaniem Prelegenta, wspomniana ułomność teoretyczna, zwłaszcza w początkowych latach transformacji, polegała na tym, że nie doceniano wątku instytucjonalnego. Chodzi o instytucje w znaczeniu behawioralnym, a nie organizacyjnym, a więc reguły gry, zasady postępowania, a także towarzyszącą temu pewną obyczajowość. W tym sensie instytucją jest np. ruch uliczny: takie same przepisy obowiązują zarówno w Polsce, jak i w krajach wysoko rozwiniętego kapitalizmu, jednak przy takich samych przepisach ruchu drogowego pojazdy i ludzie w różnych krajach poruszają się inaczej, co jest także kwestią pewnej kultury, umiejętności, zdolności, chęci do przestrzegania reguł. Profesor Kołodko podkreślił, że dla niego było oczywiste od samego początku, iż trzon transformacji powinien ogniskować się na przebudowie instytucjonalnej, co miało sprzyjać poprawie efektywności mikroekonomicznej po to, żeby poprawiać warunki pracy i życia przytłaczającej większości społeczeństwa. Natomiast dla niektórych sedno transformacji sprowadzało się tylko i wyłącznie do prywatyzacji, resztę miała rozwiązać niewidzialna ręka rynku, oczywiście pod warunkiem, że doszło do liberalizacji. Profesor Kołodko zwrócił uwagę, że na początku transformacji w niektórych krajach uczyniono z instrumentów cel nadrzędny, podporządkowując je kryteriom ideo logicznym, a nie kryteriom efektywnościowym. Instytucje oraz potrzeba spójności społecznej były uważane za sprawy trzeciorzędnej wagi, najważniejsze było sprywatyzowanie własności państwowej. Tymczasem, zdaniem Profesora, prywatyzacja ma sens wtedy, gdy sprzyja poprawie jakości mikroekonomicznego zarządzania i powoduje wyższą efektywność oraz lepsze wykorzystanie środków. Choć z pewnymi zastrzeżeniami, gdyż jeśli prywatyzacja prowadzi do redukcji zatrudnienia, to jest to problem dużo bardziej skomplikowany, który ma swój wymiar społeczny. Należy mieć propozycję nie tylko teoretyczną, ale także praktyczną co zrobić z wyzwalanymi nadwyżkami siły roboczej, które trafiają na rynek pracy, z czym Polska do tej pory sobie nie radzi. Zdaniem Prof. Kołodko były takie propozycje teoretyczne i gdyby się na nich konsekwentnie opierała praktyka gospodarcza minionego ćwierćwiecza w Polsce, w Europie Środkowo- -Wschodniej i w krajach b. Związku Radzieckiego, sytuacja byłaby dzisiaj dużo lepsza. Bylibyśmy na wyższym poziomie rozwoju, mając wyższą konkurencyjność międzynarodową, mniejsze bezrobocie, większe nasycenie gospodarki wiedzą i wyższy poziom spójności społecznej. Dlaczego tak się nie stało? Profesor Kołodko stwierdził, że w większości krajów, nie tylko w Polsce, makroekonomiczna polityka gospodarcza w wielu przypadkach w większym stopniu opierała się na naciskach lobbystycznych (grup, które narzucały swoje interesy jako ogólnospołeczne), ideologii (która wypychała dobrą teorię) oraz wiedzy popularnej (informacjach prasowych i telewizyjnych) niż na ekonomii uczonych. Praktyka częstokroć nie wykorzystywała dorobku teoretycznego, który powstawał także w kolejnych latach, począwszy od lat osiemdziesiątych, a nawet niekiedy jeszcze wcześniej. Po osiemdziesiątym dziewiątym roku zmieniła się rzeczywistość polityczna i pewne działania, które wcześniej były niemożliwe, stały się możliwe (uwolnienie cen, a następnie ustabilizowanie inflacji na najniższym możliwym poziomie). Obecnie w Polsce mamy prawie zerową inflację, choć doskwiera ona jeszcze w niektórych krajach, takich jak Rosja i Ukraina. Zupełnie inaczej wygląda sytuacja w Chinach, które obrały swoją własną drogę. Można się sprzeczać, na jakim teoretycznym modelu opierają się Chiny. Chińscy ekonomiści używają 16 I Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014

17 Na pewno nie może być dobrej praktyki, skutecznej polityki społeczno- -gospodarczej bez poprawnej teorii. Dlatego warto ponosić wysiłek teoretyczny, którego nigdy nie należy lekceważyć. To, że praktyka toczy się, jak się toczy, nie zawsze jest winą ułomności teorii określenia gospodarka rynkowa, ale wzbraniają się przed nazwaniem swojej gospodarki kapitalistyczną. Zdaniem Prelegenta jest to rodzaj kapitalizmu państwowego, a już na pewno hybrydy polegającej na skrzyżowaniu kapitalizmu państwowego z rynkowym socjalizmem. To są systemy nieostre, wobec tego poruszanie się w kategoriach czystych powoduje zamazywanie tła dyskusji. Można opisywać całą rzeczywistość, nie posługując się kategoriami socjalizm i kapitalizm, mówiąc tylko o transformacji systemowej: od opierającej się na dominacji własności państwowej zbiurokratyzowanej gospodarki, z dużą dozą interwencji państwa, do zliberalizowanej, otwartej gospodarki opierającej się na prywatnej przedsiębiorczości, której motywem jest maksymalizacja zysku. Powstaje pytanie, czy można do tego samego nurtu rozważań o teoriach transformacji włączyć casus Chin? Zdaniem Prelegenta, jeśli szerzej potraktować zagadnienie, wtedy tak. Mamy wówczas do czynienia z analizą komparatywną. Istnieją w końcu różne alternatywne sposoby przejścia, są możliwe różne rozwiązania. Profesor Kołodko uważa, że przyszła teoria posocjalistycznej transformacji ustrojowej będzie uwzględniać różne szkoły, różne modele, tak jak są różne szkoły kapitalizmu (np. kapitalizm społecznej gospodarki rynkowej w wydaniu nordyckim, kapitalizm bardziej neoliberalny w wydaniu amerykańskim itp.). Zdaniem Prelegenta do tej pory nie ma jednoznacznej, przyjętej przez podstawowe nurty myśli ekonomicznej teorii transformacji posocjalistycznej. Zdaniem Profesora teoretyczne założenie oraz polityczna deklaracja ideowa zwolenników posocjalistycznych przeobrażeń odejścia od centralnie planowanej socjalistycznej gospodarki państwowej do gospodarki rynkowej opartej na własności prywatnej były takie, że oto idziemy do tzw. Pierwszego Świata, tymczasem w niektórych krajach nastąpiło zbliżenie bardziej do Trzeciego Świata (Kirgistan, Mołdawia, Gruzja). Wyrazem tego jest wieloletni, permanentny spadek produkcji oraz pogłębianie się nierówności majątkowych i dochodowych (tolerowane przez politykę, z próbami uzasadniania przez fałszywą teorię głoszącą, że nie jest możliwa poprawa efektywności z równoczesną troską o sprawiedliwość społeczną). Zdaniem Prelegenta myślenie takie jest wielkim, niewybaczalnym błędem. Istnieje coś takiego jak solidaryzm społeczny sprawiający, że możliwy jest wzrost efektywności mikroekonomicznej przy równoczesnej trosce o większą spójność społeczną i to nie tylko w krajach na najwyższych szczeblach rozwoju. Zmiany transformacyjne powinny służyć lepszemu zaspokajaniu potrzeb przytłaczającej większości ludności. W podsumowaniu Profesor Kołodko stwierdził, że Jego zdaniem fałszywe byłoby skierowanie transformacji w stronę współczesnego leseferyzmu, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne który sprzyja bogaceniu się nielicznych kosztem większości. Jedni sobie tego nie uzmysławiają, inni i owszem, tylko tego nie głoszą ze względów ideologicznych, bo nikt nie będzie wspierał takiego systemu. Profesor nie widzi również przyszłości dla prawie dwu miliardowej już, posocjalistycznej, części świata, jeśli to będzie państwowy kapitalizm, który zresztą też ma różne oblicza, inny jest w nieposocjalistycznej Wenezueli, a inny na posocjalistycznej Ukrainie, inny w Rosji, gdzie centralna władza podporządkowała sobie oligarchów. Transformacja cały czas dostarcza bardzo wielu ciekawych pytań teoretycznych, jest o czym dyskutować, pisać artykuły, wydawać książki. Na pewno nie może być dobrej praktyki, skutecznej polityki społeczno-gospodarczej bez poprawnej teorii. Dlatego warto ponosić wysiłek teoretyczny, którego nigdy nie należy lekceważyć. To, że praktyka toczy się, jak się toczy, nie zawsze jest winą ułomności teorii. Należy szeroko popularyzować słuszną myśl teoretyczną, aby poprzez szeroki dyskurs publiczny, poprzez spory medialne, debaty parlamentarne w jak największym stopniu kształtować politykę gospodarczą. To nie dotyczy tylko Polski i innych krajów posocjalistycznych, to dotyczy również np. Stanów Zjednoczonych. Opracowanie w nawiązaniu do książki pod red. nauk. Pawła Kozłowskiego i Marcina Kotlarskiego pt. Grzegorz W. Kołodko i ćwierćwiecze transformacji (Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2014, s. 1279) Tekst jest dostępny na stronie internetowej pozycje.html *Andrzej Czyżewski prof. zw. Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, kierownik Katedry Makroekonomii i Gospodarki Żywnościowej Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014 I 17

18 25 lat transformacji ustrojowej Polska transformacja a kapitalizm inkluzywny Dokonany w Polsce w 1989 r. przełom ustrojowy miał służyć wolności oraz dobrostanowi kraju i poprawie stopy życiowej jego mieszkańców. To przyświecało robotniczemu ruchowi Solidarność. Występujący pod tym sztandarem ludzie, silnie negatywnie doświadczeni niesprawnością systemu socjalistycznego, niskimi płacami, kiepskimi warunkami socjalnymi itp., podjęli walkę o zmiany. Niezbędne było przejście od skrajnie nieefektywnego, nierynkowego, nakazowo rozdzielczego systemu gospodarczego do systemu wolnorynkowego. Centralne sterowanie gospodarką w sposób oczywisty się skompromitowało. Była to używając Kornaiowskiej terminologii gospodarka stałego, trwałego niedoboru, z nieustannymi brakami, deficytem wielu produktów i usług. Stąd kolejki, talony, limity i przydziały dóbr, które w zdrowej gospodarce są stale dostępne na rynku. Wprowadzenie systemu wolnorynkowego było receptą na przywrócenie normalności gospodarczej. Urynkowienie gospodarki było tu bez wątpienia absolutną koniecznością, z czego zresztą coraz bardziej zdawały sobie sprawę nawet władze socjalistyczne. W schyłkowej dekadzie socjalizmu w Polsce opinia, że trzeba urynkowić gospodarkę, w gruncie rzeczy nie była przez ówczesne kręgi rządowe kwestionowana. Natomiast do dziś, mimo transformacji rynkowej, nierozstrzygnięty pozostaje spór co do tego, ile rynku i ile państwa w gospodarce. To także jeden z fundamentalnych wciąż jednoznacznie nierozstrzygniętych problemów w teorii ekonomii. Spory dotyczą zwłaszcza zagadnień społecznych, rozstrzygnięć, czy i w jakim stopniu wymagana jest tu ingerencja państwa, czy i w jakim stopniu kwestie społeczne mogą być pozostawione mechanizmom wolnorynkowym. Problemy te od początku transformacji wywoływały spory wśród ekonomistów. Wielu z nich zwracało uwagę na społeczne zagrożenia wynikające z tzw. terapii szokowej, czyli poddania wszystkich obszarów życia społeczno-gospodarczego kryteriom wolnorynkowym. Spory o optymalny dla Polski kształt ustroju społeczno-gospodarczego do dziś pozostają nierozstrzygnięte. Ustrój społeczno-gospodarczy wyznacza bowiem zasady i ramy działalności gospodarczej obowiązujące wszystkich aktorów życia gospodarczego w danym kraju czy grupie krajów zintegrowanych gospodarczo. Stąd też polityka ustrojowa i będący jej wynikiem kształt ustroju gospodarczego stanowi fundamentalny czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, czynnik powodzenia i sukcesu jego obywateli, przedsiębiorstw, miast i gmin. (...) Wprowadzenie 25 lat temu w Polsce wolnorynkowego systemu gospodarczego zaowocowało spektakularnym rozwojem. Polska należy do grupy krajów bardzo wysoko rozwiniętych, o dużym Elżbieta Mączyńska potencjale rynkowym i wciąż rosnącym popycie wewnętrznym, ale nie jest wolna od poważnych zagrożeń dla harmonijnego, trwałego rozwoju społeczno- -gospodarczego. Wśród tych zagrożeń wymienić trzeba sytuację demograficzną, bezrobocie i deficyt finansów publicznych. Istotną barierą rozwojową są również dysfunkcje w zakresie rozwoju badań naukowych, jak również ich wykorzystywanie w praktyce, co nie sprzyja wzrostowi innowacyjności krajowej. Dysfunkcjom społecznym towarzyszą dysfunkcje systemu politycznego, w tym dotkliwy dla gospodarki syndrom cyklu wyborczego i związany z nim priorytet celów wyborczych nad 1 Conference on Inclusive Capitalism: Building Value, Renewing Trust, 27 maja 2014 r., Londyn, 2 A. Kukliński, Polonia Quo Vadis, Biuletyn PTE, 2010, nr 6/2010 s. 37 (także na spec_2010.pdf) 3 N. Ahmed, Inclusive Capitalism Initiative is Trojan Horse to quell coming global revolt, earth-insight/2014/may/28/inclusive-capitalism-trojan-horse-global-revolt-henry-jackson-society-pr-growth, I Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014

19 Polskie Towarzystwo Ekonomiczne makroekonomiczną efektywnością społeczno-gospodarczą. Spory i dylematy dotyczące ustroju gospodarczego nabierają zwykle znaczenia w okresach przełomów, ale chyba nigdy wcześniej debata na temat ustroju gospodarczego nie miała tak globalnego znaczenia, jak obecnie, do czego niewątpliwie przyczynił się kryzys globalny. Współcześnie, pod wpływem doświadczeń tego kryzysu, świat skłonny jest upatrywać remedium w ordoliberalnej ustrojowej koncepcji społecznej gospodarki rynkowej, z definicji ukierunkowanej na inkluzywność społeczną. Współczesna przychylność dla tej koncepcji wynika przede wszystkim z tego, że kraje, które w polityce ustrojowej sięgały do rozwiązań ordoliberalnych, nie doświadczyły tak głębokich następstw kryzysu globalnego jak kraje zorientowane na neoliberalizm. Przykład Polski, mimo jej sukcesów transformacyjnych, może być ilustracją tego, jak trudno o satysfakcjonu jące rozwiązania dotyczące kształtowania ustroju gospodarczego. Zapisany zarówno w Konstytucji RP, jak i w traktatach UE model ustrojowy społecznej gospodarki rynkowej to kapitalistyczny, liberalny model ustroju równowagi, zorientowany na efektywne godzenie interesów ekonomicznych, społecznych i ekologicznych, na przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu i bezrobociu.( ) Narastające dysproporcje w podziale światowego bogactwa i dostępie do niego oraz wynikające stąd bariery popytu i patologie społeczne, w tym bezrobocie, to problemy dotykające nie tylko Polskę, lecz także bardziej rozwinięte kraje. Skłoniło to liderów globalnego biznesu do zorganizowania 27 maja 2014 r. w Londynie konferencji na temat inkluzyjnego kapitalizmu pod hasłem Conference on Inclusive Capitalism: Building Value, Renewing Trust (budowanie wartości, odbudowa zaufania). W konferencji tej czołowymi mówcami byli m.in. Książę Walii Karol, Bill Clinton, Dyrektor MFW Christine Lagarde i przedstawiciele firm globalnych, w tym banków. Konferencja ta może być traktowana jako wyraz trwogi o losy świata. O ich konieczności świadczy też rozległość i głębia skutków kryzysu globalnego, tworzącego megahistoryczny węzeł gordyjski, wywołany przez efekty mnożnikowe i kumulacyjne czterech kryzysów: porządku globalnego, globalizacji, neoliberalizmu, elit globalnych. Uczestnicy konferencji Inclusive Capitalism przyznają, że forma kapitalizmu, jaka istnieje obecnie, nastawiona na zysk i pomijająca kwestie społeczne musi się zmienić. Choć inicjatywa zorganizowania takiej konferencji jest w pełni zrozumiała wobec narastających zagrożeń i w sytuacji, gdy coraz bliższa rzeczywistości jest sentencja, że największym wrogiem kapitalizmu jest sam kapitalizm, a także wobec rosnących tendencji kryzysowych kapitalizmu, to jednak rezultaty konferencji zostały ocenione krytycznie. W relacjach z obrad podkreśla się ich powierzchowność, a proponowane rozwiązania takie globalne korporacje powinny inwestować więcej w szkolenia zawodowe, powinny rozwijać kooperację i partnerstwo z sektorem małych i średnich przedsiębiorstw, ale także zachowywać dbałość o wzrost długoterminowej wartości dla akcjonariuszy. W analizach rezultatów tej konferencji O polskich przemianach pisze także prof. Zdzisław Sadowski, honorowy prezes PTE, w artykule pt. Polska transformacja ustrojowa z perspektywy ćwierćwiecza w Biuletynie PTE nr 3/2014 numer specjalny, wskazuje sie wręcz, że jest ona koniem trojańskim mającym zapobiec globalnej rewolcie przeciw nierównościom dochodowym i niesprawiedliwości społecznej. Na tym tle rodzi się pytanie o optymalny model kapitalizmu. Zarazem analizy tego problemu wskazują na trudne dylematy ustrojowe. W takich warunkach pytanie, jaki ustrój gospodarczy byłby najbardziej dostosowany do wyzwań współczesności, nabiera specjalnego znaczenia i dotyczy to nie tylko krajów dokonujących transformacji ustrojowej, ale także krajów o długich tradycjach gospodarki rynkowej. Ustrój gospodarczy jest bowiem jednym z najważniejszych czynników rozstrzygających, czy społeczeństwo będzie ubogie, czy bogate. Jak bowiem wykazuje historia gospodarcza, ale i teraźniejszość, niektóre typy ustrojów sprzyjają rozwojowi i bogactwu, a inne prowadzą do degradacji gospodarczej. Fragment tekstu, który ukazał się w publikacji Mazowsze. Studia Regionalne, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, Warszawa 2010, s , i jest dostępny także na stronie: pte.pl/250_artykuly_i_opinie.html str (dostępny na Polska roku 2014 jest od wielu lat niepodległym i suwerennym krajem demokratycznym o ustabilizowanych głównych cechach ustrojowych, do których należy wolność osobista i gospodarcza. Stopniowo do głosu dochodzi teraz pokolenie zupełnie już nieznające doświadczenia swych rodziców, którzy wzrastali i żyli w codziennej świadomości braku wolności, w kraju uzależnionym od ZSRR oraz od rządów monopartii o orientacji komunistycznej. Już samo to uwydatnia kolosalną, historyczną przemianę, jaka stała się udziałem naszego kraju i stworzyła jego mieszkańcom nowe warunki życia społecznego i osobistego ( ). Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014 I 19

20 opinie Czwartki u Ekonomistów to cykl seminariów naukowych poświęconych najważniejszym tematom gospodarczym, otwartych dla wszystkich zainteresowanych. O seminariach na bieżąco informujemy na stronie internetowej PTE. Fotorelacje, zapisy stenograficzne oraz inne materiały dostępne są tutaj: Zapraszamy października 2014 r. Shadow Banking w Polsce i na świecie Prof. Jan K. Solarz Społeczna Akademia Nauk W 2002 r. oceniano wartość shadow bankingu na 26 tys. mld dolarów. W 2007 r. były to już 62 tys. mld dolarów, a w tys. mld, czyli bilionów. Zgodnie z zapowiedziami na koniec 2012 r. będzie to 100 tys. mld dolarów. Mówimy więc o poważnym zjawisku, a nie tylko o parabankach. Uczestnicy: prof. Jan K. Solarz, prof. Stanisław Kasiewicz, prof. Piotr Masiukiewicz, prof. Władysław Szymański, prof. Elżbieta Mączyńska. Shadow banking. Systemowa innowacja finansowa 23 października 2014 r. Droga do teraz Prof. Grzegorz W. Kołodko Akademia Leona Koźmińskiego Neoliberalną politykę gospodarczą uważam za przejaw albo ignorancji, albo lobbingu na rzecz złej sprawy bogacenia się wąskiej grupy kosztem większości. Uczestnicy: prof. Grzegorz W. Kołodko, prof. Paweł Kozłowski, prof. Elżbieta Mączyńska. Droga do teraz 16 października 2014 r. Bezpieczeństwo ekonomiczne w Unii Europejskiej w poszukiwaniu nowego paradygmatu? Dr hab. Łukasz Hardt Uniwersytet Warszawski Jeśli chcemy zachować stabilność strefy euro w długim okresie, być może powinniśmy iść w kierunku większego federalizmu fiskalnego na poziomie Unii Europejskiej, co więcej powinniśmy pogłębiać wspólny rynek i wprowadzać nowe mechanizmy kompensujące. Uczestnicy: prof. Tomasz G. Grosse, dr hab. Łukasz Hardt, dr Krzysztof Księżopolski, prof. Elżbieta Mączyńska. Studia z realistycznej filozofii ekonomii 27 listopada 2014 r. Proces transformacji a sytuacja w przemyśle w Polsce na marginesie książki Jak powstawały i jak upadały zakłady przemysłowe w Polsce Dr hab. Andrzej Karpiński Nasze badanie pokazało, że po 1989 r. przestało istnieć 1675 średnich i dużych zakładów przemysłowych, czyli co czwarty. Likwidacja tych zakładów oznaczała spadek produkcji o 37 proc. oraz zmniejszenie zatrudnienia o 36 proc., czyli o 1,7 mln osób. Uczestnicy: dr hab. Andrzej Karpiński, dr Stanisław Paradysz, prof. dr hab. Paweł Soroka, Wiesław Żółtkowski, prof. Włodzimierz W. Bojarski, prof. Elżbieta Mączyńska. Jak powstawały i jak upadały zakłady przemysłowe w Polsce Sztafeta pokoleń budowniczych Polski 20 I Biuletyn PTE nr 4 (67)/2014