University of Economy in Bydgoszcz Voluntary Water Rescue Service (WOPR Poland) International Life Saving Federation of Europe (ILSE)

Transkrypt

1 University of Economy in Bydgoszcz Voluntary Water Rescue Service (WOPR Poland) International Life Saving Federation of Europe (ILSE) STAN, PERSPEKTYWY I ROZWÓJ RATOWNICTWA, KULTURY FIZYCZNEJ I SPORTU W XXI WIEKU STATE, PROSPECTS AND DEVELOPMENT OF RESCUE, PHYSICAL CULTURE AND SPORTS IN THE XXI CENTURY II edycja Redakcja Marek Napierała Aleksander Skaliy Walery Żukow Bydgoszcz 2013

2 Scientific Committee The Chairman: prof. dr Kazimierz Marciniak (JM Rector of the University of Economy, Bydgoszcz, Poland) The Deputy Chairmans: dr Klaus Wilkens (President ILSE Honours, Berlin, Germany), prof. dr hab. Wojciech Wiesner (Wrocław, Poland) dr Tomasz Zalewski (Vice-chairman of the Main Bord of the WOPR, Warsaw, Poland), doc. dr Aleksander Skaliy (Vice Head of the Department of Health, Physical Education and Sport of the University of Economy, Bydgoszcz, Poland) The Members: prof. zw. dr hab. Włodzimierz Jastrzębski (Bydgoszcz, Poland), prof. dr hab. Yuriy Bryskin (Lviv, Ukraine), prof. dr Piotr Kalmus (Bydgoszcz, Poland), prof. dr hab. Radosław Muszkieta (Bydgoszcz, Poland), prof. dr hab. Marek Napierała (Bydgoszcz, Poland), prof. dr hab. Walery Żukow (Bydgoszcz, Poland), dr Robert Brudnicki (Bydgoszcz, Poland), dr Jerzy Eksterowicz (Bydgoszcz, Poland), dr Anna Nalazek (Bydgoszcz, Poland), dr Przemysław Paciorek (Bydgoszcz, Poland), dr Tatiana Skaliy (Bydgoszcz, Poland), dr Joanna Wieczorek (Bydgoszcz, Poland) Reviewers: prof. dr hab. Yuriy Bryskin (Ukraine), prof. dr hab. Radosław Muszkieta (Poland) Edited by Marek Napierala Aleksander Skaliy Walery Zukow Cover Adriana Górska Cover Photography Piotr Pyciński Copyright by University of Economy, Bydgoszcz, Poland, 2013 Copyright by Author(s) 2013 The responsibility for the content value of the publication is left to the author of the paper. All correction aiming at unification of the text are limited to minimum. Number of characters: (with abstracts). Number of images: 299 x 1000 characters (lump sum)= characters. Total: Number of characters: (with abstracts, summaries and graphics)=38,45 sheet publications. Publishing and printing house: University of Economy, str. Garbary 2, , Bydgoszcz, Poland, tel /48, fax , kbs@byd.pl ISBN

3 Spis treści Wprowadzenie..6 Ratownictwo.. 7 BEZPIECZEŃSTWO TURYSTYKI WODNEJ W ASPEKCIE NOWYCH REGULACJI PRAWNYCH Tourism water safety aspects of new regulations Tomasz Zalewski, Jakub Parobczy, Jerzy Telak, Ewa Zieliński ANALIZA WYBRANYCH, PROBLEMOWYCH PRZEPISÓW PRAWA W RATOWNICTWIE WODNYM Analysis of selected problematic laws in water rescue Romuald Michniewicz, Iwona Michniewicz..19 REALIZACJA OGÓLNOPOLSKIEGO PROGRAMU PROFILAKTYCZNEGO NAUKI PŁYWANIA W LATACH Implementation of the national swimming prevention program science in the years Joanna Wieczorek, Ewa Zieliński, Kinga Grobelska, Jerzy Telak, Tomasz Zalewski, Barbara Boniek, Krystyna Nowacka, Lilianna Styka...30 ANALIZA REALIZACJI WYBRANYCH ELEMENTÓW PROGRAMU PROFILAKTYCZNEGO AKCJI POD KRYPTONIMEM PRZEDSZKOLAK PROWADZONEJ W LATACH Analysis of shares prevention program under the code name "preschooler" conducted during Ewa Zieliński, Joanna Wieczorek, Kinga Grobelska, Jerzy Telak, Tomasz Zalewski, Barbara Boniek, Katarzyna Pietkun, Joanna Simińska, Krystyna Nowacka, Stan Ryniak 44 ANALIZA STATYSTYCZNA PŁYWALNI WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO W 2013 ROKU Analysis of statistic swimming pool Lublin Province in 2013 year Marcin Ślósarski, Piotr Siłakiewicz...64 ODCZUWANIE LĘKU PRZEDSTARTOWEGO ORAZ STRESU WŚRÓD SPORTOWCÓW UPRAWIAJĄCYCH RATOWNICTWO SPORTOWE Feeling of pre-competitions anxiety andstressamong the athletes engaged in water rescue sports Michał Kosiński...89 ŚW. JACEK ODROWĄŻ ŻYCIE, KULT I ZWIĄZKI Z RATOWNICTWEM WODNYM Saint Jacek Odrowąż of Poland life, cult and connections with water rescue Dariusz Pater...99 ŚW. JACEK ODROWĄŻ - W POSZUKIWANIU WZORCA OSOBOWEGO EDUKACJI RATOWNICZEJ W POLSCE St. Jacek Odrowąż in search role model rescue education in Poland Wojciech Wiesner..107 OCENA DZIAŁALNOŚCI WODNEGO OCHOTNICZEGO POGOTOWIA RATOWNICZEGO W LATACH NA TLE ZACHODZĄCYCH ZMIAN SPOŁECZNYCH Assessment of Voluntary Lifeguard in years on the background of social changes Andrzej Ostrowski, Mirosław Juszkiewicz, Marek Strzała, Arkadiusz Stanula, Witold Ziara. 116 ZNACZENIE PODEJŚCIA WOLONTARYSTYCZNEGO W RATOWNICTWIE WODNYM The importance of an approach the voluntary water rescue Stanisław Przybylski, Mieczysława Krzywińska

4 DIAGNOZA SYSTEMU SZKOLENIA RATOWNIKÓW WODNYCH I ICH SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ W ŚWIETLE OBOWIĄZUJĄCYCH STANDARDÓW BEZPIECZEŃSTWA I ZARZĄDZANIA W RATOWNICTWIE WODNYM NA WODACH ŚRÓDLĄDOWYCH NA PRZYKŁADZIE POWIATU CHOJNICKIEGO, KARTUSKIEGO, KOŚCIERSKIEGO I STAROGARDZKIEGO (w województwie pomorskim) Diagnosis system training lifeguards and fitness under applicable standards and safety management water rescue on inland waterways in the example of the Chojnice, Carthusian, Kościerski and Starogard (in Pomeranian Province) Stanisław Przybylski, Dariusz Skalski TRĄBA POWIETRZNA W BORACH TUCHOLSKICH SKUTKI NA RZECE, OPIS AKCJI POSZUKIWAWCZO RATOWNICZEJ I PORZĄDKOWEJ Whirlwind Tuchola effects on the river, description of shares in exloation - rescue and cleaning Grzegorz Wardacki, Elżbieta Kurek.156 PREWENCJA CELEM NADRZĘDNYM DZIAŁAŃ RATOWNICTWA WODNEGO The main goal prevention measures water rescue Piotr Siłakiewicz, Marcin Ślósarski..158 ODRĘBNOŚCI UDZIELANIA POMOCY OFIAROM WYPADKÓW SAMOCHODOWYCH ZAKOŃCZONYCH ZATOPIENIEM POJAZDÓW ZWIĄZANE Z DZIAŁANIEM PASÓW BEZPIECZEŃSTWA (STRESZCZENIE) Distinct provide assistance to victims of car accidents ended flooding associated with the operation of vehicle safety belts Piotr Siermontowski, Agnieszka Pedrycz KOMPETENCJE ZAWODOWYCH RATOWNIKÓW WODNYCH WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Competence of Professional lifeguards of Silesia Arkadiusz Stanula, Andrzej Ostrowski, Robert Roczniok, Andrzej Żurawik Problemy kultury fizycznej i sportu POTENCJAŁ LUDZKI W BIEGACH MASOWYCH Human potential in the mass racing Marchel Paweł..183 INFORMATYCZNE ASPEKTY IRYDOLOGII W KOMPLEMENTARNYM ZDROWIU ORGANIZMU Information technology iridology aspects of complementary health body Eugeniusz Uchyla, Walery Żukow..196 COACHING MENTALNY, JEGO GENEZA ORAZ ZNACVZENIE W BRANŻY SPORTOWEJ Mental coaching, its origin and significance in the sport industry Magdalena Marcinkowska DIAGNOZA SZYBKOŚCI PŁYWANIA WŚRÓD DZIEWCZĄT I CHŁOPCÓW W KLASACH SPORTOWYCH I - III Diagnosis of swimming velocity among girls and boys in sport classes I-III Małgorzata Ostrowska.217 UWARUNKOWANIA TRENINGU KULTURYSTYCZNEGO MĘŻCZYZN ĆWICZĄCYCH W SIŁOWNI FIT-MAX W BYDGOSZCZY Conditions workout bodybuilding men exercising in the gym "Fit-max" in Bydgoszcz Marek Napierała, Tomasz Miloch, Jerzy Eksterowicz, Mirosława Cieślicka, Walery Żukow. 226 ASPEKTY: REKREACYJNO- SPORTOWY, HIGIENICZNY I LECZNICZY WYKORZYSTANIA WODY W PRZEDWOJENNEJ BYDGOSZCZY Recreation-sport, hygienic and therapeutic aspects of use of water in the pre-war Bydgoszcz Alicja Sikorska, Walery Żukow, Anna Nalazek 243 4

5 SZACUNEK DLA CIAŁA JAKO WARUNEK BEZPIECZNEJ PRACY I WYPOCZYNKU Respect for the body as a condition of safe work and rest Mirosław Juszkiewicz, Andrzej Ostrowski, Dorota Ambroży. 256 ALTERNATYWNE MOŻLIWOŚCI REALIZOWANIA ZAJĘĆ Z WYCHOWANIA FIZYCZNEGO W WYŻSZEJ UCZELNI NA PRZYKŁADZIE UNIWERSYTETU KAZIMIERZA WIELKIEGO W BYDGOSZCZY Alternative opportunities to pursue courses in Physical Education in college for example, Kazimierz Wielki University Bania A., Kuźmińska A., Pujszo R., Dąbrowski S., Nowacka M. 264 ГАСТРОНОМІЧНИЙ ТУРИЗМ ЯК ПАРАДИГМА РОЗВИТКУ НАЦІОНАЛЬНОЇ ЕКОНОМІКИ УКРАЇНИ Gastronomic Tourism as paradigm of the national economy of Ukraine Зайцева Валентина Миколаївна, Кукліна Тетяна Сергіївна.277 НAYKOBO METOДOЛOГIЧНI OCНOBИ IННOBAЦIЙНИX TEXНOЛOГIЙ OCBITНБOГO ПPOЦECY ПIДГOTOBKИ ФAXIBЦIB ГAЛYЗI «ФIЗИЧНE BИXOBAННЯ, CПOPT I ЗДOPOB Я ЛЯДИНИ Scientific and methodological bases of innovative educational technology training process industry "Physical education, sport and health Пущина Ірина WPŁYW TRENINGU SIATKARSKIEGO NA SPRAWNOŚĆ FIZYCZNĄ I BUDOWĘ SOMATYCZNĄ DZIEWCZĄT TRENUJĄCYCH SIATKÓWKĘ Effect of volleyball training on physical and somatic constitution girls trained volleyball Mirosława Cieślicka, Marek Napierała, Walery Żukow PROFIL KIBICA KLUBU POLONIA BYDGOSZCZ RAPORT Z BADANIA Profile fan club Polonia Bydgoszcz research report Magdalena Marcinkowska..322 STAN I UWARUNKOWANIA ROZWOJU TURYSTYKI AKTYWNEJ W EŁKU The status and development of active tourism in Ełk Agnieszka Danielewicz, Elżbieta Brandt CZAS WOLNY UCZNIÓW Z RÓŻNYCH TYPÓW BYDGOSKICH SZKÓŁ Free time students from different types of schools Bydgoszcz Norbert Łysiak, Magdalena Przesławska, Rafał Zieliński,Wojciech Ratkowski, Mirosława Cieślicka 356 ZNACZENIE SPORTU W ŻYCIU LICEALISTY ORAZ JEGO WPŁYW NA RADZENIE SOBIE W TRUDNYCH SYTUACJACH The importance of sports in high school student life and its impact on the assessment of coping with difficult situations Marta Grzelczak SENS KIBICOWANIA Meaning of cheer Jakub Kosiorek, Mirosława Cieślicka, Marek Napierała, Walery Żukow. 378 PORÓWENANIE CECH SOMATYCZNYCH I ZDOLNOŚCI MOTORYCZNYCH LETNICH DZIEWCZĄT Z WYBRANYCH GIMNAZJÓW BYDGOSZCZY Comparison of somatic and motor skills girls old boys from selected secondary schools Bydgoszcz Mirosława Szark-Eckardt, Michalina Kuska, Marek Napierała, Hanna Żukowska.402 STOSOWANIE GIER I ZABAW W PROCESIE NAUKI PŁYWANIA Use of games and fun in the process of science swimming Aleksandr Skaliy, Tatiana Skaliy AKTYWOŚĆ FIZYCZNA RÓŻNYCH GRUP SPOŁECZNO ZAWODOWYCH W CZASIE WOLNYM NA PRZYKŁADZIE MIESZKAŃCÓW BYDGOSZCZY Physical activity of various social groups - unions in their free time on the example of a community on the Bydgoszcz Norbert Łysiak, Marek Napierała, Walery Żukow 425 5

6 Wprowadzenie Poczucie bezpieczeństwa jest jedną z podstawowych potrzeb człowieka. Bezpieczeństwo zależy od poziomu egzystencji, działalności indywidualnej człowieka i wiąże się nierozerwalnie z ryzykiem, które łączone jest z niebezpieczeństwem. Bezpieczeństwo powszechne znajduje się w obszarze kompetencyjnym administracji publicznej rządowej i samorządowej, przy czym za prowadzenie działań ratowniczych odpowiedzialne są przede wszystkim podmioty wykonujące ratownictwo medyczne i Państwowa Straż Pożarna, a wspierać je mogą organizacje pozarządowe, podmioty trzeciego sektora, specjalistyczne stowarzyszenia ratowników. Rola organizacji pozarządowych zależy od formy i charakteru, celów statutowych oraz sił i środków pozostających w ich dyspozycji. Jedną z takich organizacji jest Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, którego celem jest prowadzenie działań ratowniczych, polegających w szczególności na organizowaniu i udzielaniu pomocy osobom, które uległy wypadkowi lub narażone są na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia na obszarze wodnym. Cel WOPR realizowany jest także poprzez współtworzenie systemu bezpieczeństwa wewnętrznego i współdziałanie z podmiotami zajmującymi się bezpieczeństwem, ochroną środowiska wodnego, prowadzeniem akcji ratowniczych na wodach podczas zagrożeń powszechnych, awarii technicznych, katastrof naturalnych i klęsk żywiołowych, w tym powodzi. Organizacje ratowników wodnych dysponują zasobami osobowymi posiadającymi wiedzę i umiejętności oraz właściwe kwalifikacje do prowadzenia interwencji i akcji ratowniczych. WOPR, członek Międzynarodowej Federacji Ratownictwa Wodnego (International Life Saving Federation), posiada także strukturę i sprzęt pozwalające efektywnie zapewniać bezpieczeństwo osób pływających, kąpiących się i uprawiających sporty na obszarach wodnych. Ratownicy WOPR pełnią szereg funkcji w ILS Federation of Europe europejskim Oddziale Regionalnym ILS zrzeszającym i reprezentującym interesy organizacji ratowniczych, działających na rzecz bezpieczeństwa na wodach. Dzięki aktywności WOPR na arenie międzynarodowej w Polsce zastosowano niektóre rozwiązania wypracowane w innych, zagranicznych organizacjach ratowników wodnych. W ustawie o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych został zawarty katalog przedsięwzięć mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa na obszarach wodnych, w tym działań profilaktycznych i edukacyjnych. Prawdopodobieństwo zaistnienia wypadku zmniejsza się wraz z prowadzonymi działaniami profilaktycznymi i prewencyjnymi. WOPR wypracował system działań profilaktycznych, prewencyjnych i ratowniczych na rzecz zwiększenia bezpieczeństwa osób przebywających na obszarach wodnych, a w konsekwencji zmniejszenia liczby wypadków utonięcia osób. WOPR przeprowadził szereg przedsięwzięć profilaktycznych i prewencyjnych oraz edukacyjnych, w tym z zakresu nauki pływania i doskonalenia umiejętności pływackich. Akcje profilaktyczne WOPR obejmowały dzieci i młodzież, w szczególności o niskim statusie ekonomicznym, oraz osoby dorosłe. Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe odgrywa istotną rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa osób przebywających na obszarach wodnych w Polsce oraz prowadzi działalność promującą ratownictwo wodne w krajach Europy Wschodniej. Prezes WOPR dr Jerzy Telak 6

7 Ratownictwo 7

8 BEZPIECZEŃSTWO TURYSTYKI WODNEJ W ASPEKCIE NOWYCH REGULACJI PRAWNYCH Tourism water safety aspects of new regulations Tomasz Zalewski 1, Jakub Parobczy 2, Jerzy Telak 3, Ewa Zieliński 3 1 Uniwersytet Szczeciński, Wydział Nauk o Ziemi 2 Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, Wydział Techniki Morskiej i Transportu 3 Klinika Medycyny Ratunkowej Collegium Medicum w Bydgoszczy, UMK. Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 6 = znaków Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami) =1,08 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=1,08 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: Turystyka wodna, system bezpieczeństwa wodnego, ratownictwo wodne, utonięcia Keywords: Water tourism, system water safety, water rescue, drowning Streszczenie Przeprowadzona analiza utonięć z lat oraz charakterystyka wypadków na obszarach wodnych była podstawą do tworzenia systemu bezpieczeństwa wodnego. Rozwój poszczególnych składników systemu związany jest z funkcjonowaniem centrum dyspozytorskiego oraz zespołów ratowniczych działających przy wyznaczonych obszarach wodnych oraz w mobilnych grupach interwencyjnych. Analiza funkcjonowania systemu i poszczególnych interwencji wskazuje na istotne potrzeby w procesach również legislacyjnych związanych z turystyką wodną. Zmieniające się przepisy regulujące uprawianie turystyki wodnej w Polsce zestawiono z zasadami występującymi w innych krajach Unii Europejskiej i w Stanach Zjednoczonych i poddano ocenie. Abstract The analysis of drowning in the years and the characteristics of accidents in the areas of water was the basis for the creation of water security system. The development of the individual components of the system is related to the functioning of the dispatch center and emergency teams operating in the designated areas of water and mobile intervention groups. Analysis of the functioning of the system and individual intervention points to important needs in the legislative processes of water tourism. Changing the rules governing the practice of nautical tourism in Poland are presented with the rules existing in other European Union countries and the United States and evaluated. 8

9 Wstęp Każdego roku w Polsce w wyniku utonięć ginie kilkaset osób. Według danych policyjnych tylko w 2012 roku doszło do 449 utonięć. Analizując poprzednie lata w całym roku 2011 odnotowano 396 utonięć, w 2010 roku liczba ta wyniosła 369 utonięć a w latach 2009 oraz 2008 odpowiednio 468 oraz Wykres 1. Statystyka utonięć w Polsce, w tym Województwo Zachodniopomorskie cały rok i w sezonie w latach wg danych Policji. Porównując statystyki Województwa Zachodniopomorskiego z ostatnich 5 lat można zauważyć, że w 2011 roku nastąpił znaczący spadek liczby utonięć licząc rok do roku. Nie przekłada się to jednak w takim stopniu na utonięcia sezonowe, gdyż są one na podobnym poziomie. Wykres 2. Liczba osób, które utonęły z podziałem na wybrane zbiorniki wodne w latach wg danych policji. 9

10 Z powyższego wykresu wynika, że tylko w 2012 roku na 449 osób aż 298 osób utonęło w morzu, rzekach, jeziorach i zalewach. Pozostałe utonięcia miały miejsce w stawach hodowlanych 21 osób, sadzawkach 55 osób, glinianki 21, baseny przeciw pożarowe 5, baseny kąpielowe 5, kanały 9, studnie 7, rowy melioracyjne i przydrożne 10. Analizując statystyki policyjne z lat wcześniejszych widać że, 2011 rok 301 utonięć w morzu, rzekach, jeziorach i zalewach, inne miejsca to łącznie 95 utonięć, utonięcia w rzekach, jeziorach i zalewach, inne miejsca 25 utonięcia, do 178 utonięć, zaś w 2008 roku 287 do 165. Wykres 3. Wybrane okoliczności wypadków utonięcia w latach wg danych policji. Wykres 3 przedstawia wybrane miejsca i okoliczności utonięć w latach Najczęstszą przyczyną utonięć jest kąpiel w miejscach niestrzeżonych. Wykresy i statystyki przedstawione powyżej wykazują, że rok 2010 był rekordowy pod względem najmniejszej liczby utonięć bo tylko 369 w stosunku do chociażby roku 2009, kiedy to utonęło 468 osób. Pomimo tego, właśnie w tym roku najwięcej osób śmierć poniosło w miejscach niestrzeżonych lub zabronionych łącznie 174 osoby. Dane statystyczne potwierdzają, że drugą co do liczby utonięć przyczyną jest zdarzenia związane z aktywnością na jednostkach pływających. Należy tu wyróżnić dwie kategorie takie jak wywrócenie się jednostki pływającej oraz wypadnięcie za burtę. Łącznie w obu kategoriach w roku 2008 takich zdarzeń było 19, , , , Liczba 151 wypadków śmiertelnych w całym czteroletnim okresie wskazuje na istotny problem nieprawidłowego użytkowania jednostek pływających. Analiza konkretnych interwencji ratowników wodnych Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego koordynowanych przez Centrum Koordynacji Ratownictwa Wodnego Oddział Zachodniopomorski w Szczecinie potwierdza występowanie takich zdarzeń. Wyciągi z raportów z akcji ratunkowych zawarte w tabeli nr 1 archiwizowane przez CKRW analizowane pod kątem zdarzeń z jednostkami ratowniczymi wskazują, że oprócz tych najbardziej tragicznych zdarzeń związanych z utonięciem dochodzi również do wielu incydentów zakończonych udzielaniem kwalifikowanej pierwszej pomocy lub pomocy technicznej. 10

11 ata Tabela 1. Wybrane interwencje ratowników wodnych koordynowanych w akcjach CKRW w Szczecinie D Wyciąg z raportu r r r r r. O godzinie otrzymano zgłoszenie z telefonu przekierowany z Centrum Koordynacji Ratownictwa Wodnego Sopot o uszkodzonym silniku na jachcie na Jeziorze Dąbie w okolicach Orlego Przesmyku. Informację przekazano na Bazę WOPR HEYKI. O godzinie jednostka ratownicza RATOWNIK 202 wyruszył do akcji. Akcja trwała do godziny 18 10, kiedy to uszkodzony jacht został odholowany do kei na Wałach Chrobrego. O godzinie otrzymano informację z CKRW SOPOT o prawdopodobnym zasłabnięciu osoby na jachcie w okolicach rzeki Świętej. Chwilę później podobne zgłoszenie przyszło z Wojewódzkiej Stacji Pogotowia Ratunkowego oddział Police. O godz wyruszyły dwie jednostki na pomoc RATOWNIK 601 z Polic i RATOWNIK 201 z Bazy WOPR HEYKI. O godz RATOWNIK 601 odnalazł poszukiwaną jednostkę i podjął poszkodowanego na swój pokład. RATOWNIK 201 został poinformowany o zaistniałym fakcie z poleceniem powrotu na bazę. RATOWNIK 601 przekazał poszkodowanego do karetki pogotowia. Poszkodowany miał obficie krwawiącą ranę prawego podudzia przez co stan pogarszał się i wymagał interwencji lekarza 2. O godzinie przyjęto zgłoszenie, że w Darłówku Zachodnim od strony Mielna ok m od linii brzegowej znajduje się jacht motorowy niezdolny manewrowo, dodatkowo nabierający wodę. Zawiadomiono Grupę Interwencyjną Darłówko Zachodnie, Brzegową Stację Ratowniczą (Służba SAR) w Darłówku oraz Morskie Ratownicze Centrum Koordynacyjne w Gdyni. Na pokładzie jachtu było 2 członków załogi. O godz BSR dopłynęło do uszkodzonej jednostki, natomiast o godz odnotowano zakończenie akcji prowadzonej przez SAR 3. Bezdomny mężczyzna w wieku 66 lat na Jeziorze Liptowskim w miejscowości Tuczno, będący na łódce, z nieustalonej przyczyny wpadł do wody i pomimo natychmiastowej akcji reanimacyjnej podjętej przez świadków zmarł. Dwaj mężczyźni w wieku 29 i 42 lata wypłynęli łódką na jezioro Krępsko Górne (powiat wałecki) celem rozstawienia sieci. W pewnym momencie jeden z nich wstał, aby oddać potrzebę fizjologiczną do jeziora i zbliżył się do krawędzi burty, czym spowodował, że łódka wywróciła się i zatonęła. Obaj mężczyźni wpadli do wody i zaczęli płynąć do brzegu. Świadek widząc całą sytuację z brzegu, wskoczył do wody, popłynął do jednego z poszkodowanych i pomógł mu dopłynąć do brzegu. W tym czasie na powierzchni był jeszcze drugi z poszkodowanych, który po chwili zanurzył się i już nie wypłynął. Trwa akcja poszukiwawcza 4. System ratownictwa wodnego obejmujący 85 wyznaczonych obszarów wodnych z zespołami ratowniczymi oraz stałych 16 Grup Interwencyjnych WOPR funkcjonujący w województwie zachodniopomorskim koordynowany przez Centrum Koordynacji Ratownictwa Wodnego w Szczecinie realizując założenia Ustawy z dnia 18 sierpnia 2011 roku o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych spełnia wymogi systemu reagowania w takich przypadkach. W ramach ratownictwa wodnego podejmowane są działania ratownicze, polegające w szczególności na: przyjęciu zgłoszenia o wypadku lub zagrożeniu, dotarciu na miejsce wypadku z odpowiednim sprzętem ratunkowym, udzieleniu kwalifikowanej pierwszej pomocy, zabezpieczeniu miejsca wypadku lub zagrożenia, ewakuacji osób z miejsca stanowiącego zagrożenie dla życia lub zdrowia, transporcie osób, które uległy wypadkowi lub są narażone na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia na obszarze wodnym do miejsc, gdzie jest możliwe podjęcie medycznych czynności ratunkowych przez jednostki systemu Państwowego Ratownictwa Medycznego, o których mowa w art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 11

12 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym, po uprzednim uzgodnieniu miejsca przekazania z dyspozytorem jednostki systemu Państwowego Ratownictwa Medycznego, poszukiwaniu osób zaginionych na obszarze wodnym. WOPR jako podmiot zarządzający systemem uprawniony do wykonywania ratownictwa wodnego organizuje, kieruje, koordynuje i bezpośrednio prowadzi działania ratownicze w ramach ratownictwa wodnego, prowadzi działalność profilaktyczną i edukacyjną dotyczącą bezpieczeństwa na obszarach wodnych, prowadzi dokumentację działań ratowniczych w postaci rejestru działań ratowniczych, ujawnia zagrożenia w zakresie bezpieczeństwa osób przebywających na obszarach wodnych, przekazuje informację o zagrożeniach właściwej radzie gminy. 5 Tworzenia systemu rozpoczęte w 2010 roku wskazuje, że wraz z powiększaniem obszaru oddziaływania wrasta liczba interwencji koordynowanych przez CKRW w Szczecinie. W roku pilotażowym 2010 odnotowano 27 interwencji, w roku , a już w roku Widać więc, że z roku na rok CKRW w coraz większym stopniu odgrywa rolę pomocną dla ratowników będących na kąpieliskach morskich i śródlądowych oraz Grup Interwencyjnych działających na terenie Pomorza Zachodniego. Powszechność numeru ratunkowego obsługiwanego przez centrum oraz trzyletnie doświadczenia wskazują, że użytkownicy obszarów wodnych posiadają coraz większą wiedzę na temat możliwości ratowniczych funkcjonujących lokalnie i świadomie z nich korzystają. Wykres 4. Porównanie liczby interwencji prowadzonych przez CKRW Szczecin w latach 2010, 2011, 2012 Kierowane do CKRW raporty z akcji jakie przeprowadzają ratownicy wodni dzięki wypełnianiu karty wypadku oraz karty udzielanej pomocy, której wersje załączone są na rysunku 1 i 2, pozwalają na dokładną analizę prawidłowego rozkładu sił i środków, planowanie operacyjne oraz próbę szacowania finansowego obsługi sprawnego systemu. 12

13 Rysunek 1. Karta wypadku WOPR. 13

14 Rysunek 2. Karta udzielonej pomocy medycznej. 6 14

15 Niejednokrotnie działania ratownicze w zdarzeniach wymagały zaangażowania dodatkowych sił i środków służb współpracujących z WOPR WZ. W tym zakresie ogromną rolę odgrywa dyspozytor CKRW, który wzywa do pomocy odpowiednie służby Pogotowie Ratunkowe, Lotnicze Pogotowie Ratunkowe, Państwową Straż Pożarną, Policję, Morską Służbę Poszukiwania i Ratownictwa Służba SAR, bądź inne. Przedstawione dane związane z utonięciami i wypadkami na jednostkach pływających wskazują na potrzebę ciągłego rozwoju sytemu bezpieczeństwa wodnego ale nie tylko od strony ratownictwa. Istotnymi elementami powinny być działania profilaktyczne skierowane na edukację wodniaków oraz prewencyjne związane z zaawansowanymi rozwiązaniami legislacyjnymi stanowiące gwarant bezpieczeństwa na wodzie. Zmieniające się w Polsce prawo w kwestii uprawiania turystyki wodnej raczej liberalizuje reguły uczestnictwa w aktywności wodnej i może wpływać na zwiększenie ryzyka wystąpienia wypadku na wodzie. 15 października 2012 roku z mocy zapisu art. 91 ustawy o sporcie (Dz. U. nr 127, poz. 857 z późniejszymi zmianami) straciło ważność rozporządzenie Ministra Sportu z dnia 9 czerwca 2006 r. w sprawie uprawiania żeglarstwa (Dz. U. nr105, poz. 712 z późniejszymi zmianami 7. W dniu powstała nowelizacja ustawy o żegludze śródlądowej oraz Rozporządzenie Ministra Sportu i Turystyki z dnia w sprawie uprawiania turystyki wodnej regulując na nowo sport i rekreację wodną jakim jest żeglarstwo i motorowodniactwo. Rozporządzenie w sposób znaczący zmienia system szkolenia żeglarskiego i motorowodnego i zakłada zmiany począwszy od nadawanych stopni. Zgodnie z Dokumentami kwalifikacyjnymi potwierdzającymi posiadanie uprawnień do uprawiani turystyki wodnej na jachtach żaglowych o długości powyżej 7,5 m lub motorowych o mocy silnika powyżej 10 kw są patenty żeglarza jachtowego, jachtowego sternika morskiego, kapitana jachtowego, sternika motorowodnego, motorowodnego sternika morskiego, kapitana motorowodnego i mechanika motorowodnego. Zgodnie z dokumentami walifikacyjnymi potwierdzającymi posiadanie uprawnień do uprawiania turystyki wodnej na jachtach otorowych o mocy silnika powyżej 10 kw do holowania narciarza wodnego lub innych obiektów pływających służących do uprawiania sportu lub rekreacji, z wyłączeniem jachtów żaglowych i jachtów motorowych oraz do holowania statków powietrznych są licencje. 8 Rozporządzenie określa w sposób ścisły zakres wiedzy, jaką musza posiadać kandydaci przystępujący do egzaminów na patenty związane z żeglarstwem i motorowodniactwem. Zniesiono całkowicie szkolenia na powyższe stopnie, co pozwala kandydatowi podejść do samego egzaminu bez konieczności uczestniczenia w kursie przygotowującym. Egzamin zawiera 75 pytań, natomiast zaliczenie uzyskuje się przy 65 poprawnych odpowiedziach. Poniżej przedstawiono zakres wiedzy jaką muszą mieć zdający na podstawowe stopnie motorowodne. Zakres wiedzy i umiejętności wymaganych do uzyskania patentu sternika motorowodnego zawiera wiedzę teoretyczną z zakresu podstawy budowy jachtów motorowych, silników i układów napędowych (budowa silników, obsługa i konserwacja silników, zasady rozruchu i zatrzymania pracy silników, podstawowe wiadomości o pędnikach jachtów motorowych), manewrowania jachtem motorowym; zasad prowadzenia skuterów wodnych, podstaw locji (znaki żeglugowe i oznakowanie dróg wodnych, mapy i przewodniki, drogi wodne i budowle hydrotechniczne) wiadomości z zakresu ratownictwa wodnego (podstawowe informacje o morskich służbach ratowniczych, wyposażenie jachtu w środki bezpieczeństwa i posługiwanie się nimi, działania w przypadku wywrotki jachtu, awarii lub wypadku, postępowanie w sytuacji człowiek za burtą, udzielanie pierwszej pomocy, hipotermia oraz pierwsza pomoc w przypadku hipotermii, wiadomości z zakresu meteorologii, (skala prędkości wiatru, zjawiska meteorologiczne i ich oznaki, komunikaty meteorologiczne) pomocy nawigacyjnych, ochrony wód przed zanieczyszczaniem, podstawowych przepisów prawa drogi 15

16 na morskich i śródlądowych drogach wodnych. Umiejętności praktyczne sprawdzane są poprzez manewrowanie jachtem motorowym w zakresie prowadzenia jachtu motorowego przy spotkaniu z innym jachtem oraz jego wyprzedzaniem, wykonania manewrów: odejście od nadbrzeża, dojście do nadbrzeża, pływanie kursem prostym i cyrkulacją, alarm człowiek za burtą, kotwiczenia i cumowania w różnych warunkach; kierowanie załogą, wydawanie komend i egzekwowanie ich wykonania we właściwym momencie, praca w charakterze członka załogi, podstawowe prace bosmańskie. W uchylonym rozporządzeniu szkolenie przygotowujące do zdania egzaminu na patent sternika motorowodnego trwało 25 godzin teorii i 2 godziny praktyki. Po analizie tematyki można stwierdzić, ze zakres tematyczny pokrywa się w obu rozwiązaniach jednak zdanie egzaminu i odpowiedzialność za przygotowaniu do niego właściwie spoczywa na zainteresowanym, który nie musi brać udziału w szkoleniu a jedynie przygotować się (można samodzielnie) do zdania egzaminu. Komisja egzaminacyjna w historii składała się z co najmniej 4 osób (przewodniczący, sekretarz, 2 członków), obecne rozporządzenie mówi o osobach w komisji, jakimi są przewodniczący i sekretarz. W poprzedzającym nowe regulacje okresie pomimo szkoleń zawierających wiele godzin zajęć teoretycznych i praktycznych dochodziło rocznie od kilkunastu do kilkudziesięciu wypadków śmiertelnych na jednostkach pływających, poprzez nieodpowiednie zachowanie się członków załogi. Nie wiemy czy niekorzystne statystyki utonięć były efektem słabego przygotowania kursantów. Przypuszczać można, że w momencie kiedy zostały zniesione kursy i każdy może podejść do samego egzaminu, do nieszczęśliwych wypadków będzie dochodzić jeszcze częściej i utonięć w konsekwencji też będzie więcej. To na kursach przyszli sternicy dowiadywali się w jaki sposób należy się zachować na wodzie, jak czytać pogodę by żegluga była bezpieczna, poznawali zasady i dobre praktyki, które nie zawsze były ujęte w programach, jak i kogo należy zawsze powiadamiać o wypłynięciu i planowanym powrocie do portu, w jaki sposób należy wzywać pomocy w przypadku usterki technicznej, załamania pogody, czy wypadku mającego miejsce podczas uprawiania turystyki wodnej. W momencie, gdy zrezygnowano z prowadzenia kursów i wprowadzono nieobligatoryjne szkolenia niebezpieczeństwo wypadków na jednostkach pływających może istotnie wzrastać. Ministerstwo Sportu i Turystyki przygotowało projekt rozporządzenia w sprawie uprawiania turystyki wodnej, 9 zgodny z wytycznymi Kancelarii Prezesa Rady Ministrów 10. Potrzeba ta wynika w wypełnienia ustawowej delegacji wynikającej z art. 37a ust. 15 ustawy z dnia 21 grudnia 2000r. o żegludze śródlądowej 11 zwanej ustawą. Do tej pory obowiązywała regulacja przepisami rozporządzenia Ministra Sportu z dnia 9 czerwca 2006 roku w sprawie uprawiania żeglarstwa 12. Wprowadzenie nowych, bardziej liberalnych przepisów dotyczących uprawiania sportów wodnych, jakimi są żeglarstwo i motorowodniactwo sprawia, że na rynku szkoleń pojawią się nowe podmioty mogące wydawać uprawnienia zarówno żeglarskie jak i motorowodne (za zgodą właściwego ministra i przy spełnieniu wymagań postawionych przez ustawę). Obecnie oczekiwane jest rozporządzenie regulujące zasady uzyskiwania takich zgód. W związku z powyższym należy mieć nadzieję, że podmioty, które będą szkolić i egzaminować wezmą na siebie odpowiedzialność za wysoką jakość szkoleń, przygotowując chętnych do egzaminów na patenty, pomimo ich nieobowiązkowości. Wydaje się, że liczba wypadków związanych ze sportem i turystyką wodną w przyszłości zależeć będzie od jakości prowadzonych szkoleń przygotowujących oraz świadomości konsekwencji egzaminatorów. Zależy także od mądrości i roztropności osób, 16

17 które powyższe uprawnienia otrzymają po zdaniu egzaminu oraz od tych, którzy takich egzaminów zdawać nie muszą, a z pewnością będą uprawiać turystykę wodną rozumianą według rozporządzenia o uprawianiu sportu i rekreacji wodnej. Szczególnie pozytywnie w tym względzie należy odczytywać analizę przygotowaną przez Odwoławczą Izbę Morską w lipcu 2012 roku która wykazuje, że w 2011 roku odnotowano o 16 mniej wypadków nawigacyjnych i z ludźmi na wodach morskich. Odnosząc nowe regulacje prawne dotyczące uprawiania żeglarstwa i motorowodniactwa, do innych państw, zauważyć można, że rozwiązania te są bardzo zróżnicowane. Konkretne rozwiązania prawne są uzależnione od wielu czynników, jak: tradycja, poziom rozwoju społecznego, uwarunkowania prawne, stopnia trudności szlaków żeglownych. Wszędzie bezpieczeństwo jest jednak główną zasadą wyznaczającą zakres regulacji. W UE nie ma wspólnej strategii na ujednolicenie przepisów w zakresie patentów żeglarskich i motorowodnych. Każde państwo posiada własne regulacje prawne w tej kwestii. W Niemczech są odrębne przepisy regulujące żeglugę na wodach śródlądowych i morskich oraz dodatkowe lokalne regulacje prawne w miejscach o dużym natężeniu ruchu i skomplikowanych nawigacyjnie. Niektóre landy nie wymagają patentów dla jednostek posiadających moc silnika nie większą niż 5 KM i o określonej długości kadłuba. Ponadto istnieją tzw. patenty czarterowe, gdzie podmiot czarterujący organizuje szkolenie skipera (musi być dobra pogoda, ograniczony i bezpieczny akwen). Obcokrajowcy mogą żeglować zgodnie z uprawnieniami nadanymi w kraju pochodzenia (pływając pod tą banderą). Państwowe dokumenty są wydawane przez narodowe federacje sportu właściwe dla żeglarstwa i motorowodniactwa. Francja oddzielnie określa przepisy dla żeglugi śródlądowej i morskiej. Istnieją tam dwa obowiązkowe patenty dla jednostek o mocy silnika powyżej 6 KM. Pierwszy pozwala żeglować jednostkami do 20m długości, drugi bez ograniczeń tak na morzu jak i śródlądziu. Wielka Brytania jest krajem z ogromnymi tradycjami żeglarskimi, która oficjalnie posiada system nadawania uprawnień przez RYA (Royal Yachting Association), ale dla jachtów lub łodzi o długości kadłuba do 24m patenty nie są wymagane. System wprowadzony przez RYA przewiduje nadawanie certyfikatów żeglarskich i motorowodnych z innymi dodatkowymi uprawnieniami o charakterze specjalistycznym. Chorwacja posiada bardzo mocno rozbudowany system patentów. Podstawą jest jednak wyporność kadłuba (przedziały: 20 ton, 100 ton, 500 ton). Stopnie uzyskuje się po zdaniu egzaminu. Żeglując po wadach Hiszpanii na jachtach o długości powyżej 5 m i mocy silnika powyżej 3,5 kw należy posiadać odpowiedni patent. Osobne warunki trzeba spełnić pływając na skuterach wodnych. Wyróżniono 3 poziomy uzależniając je od mocy silnika w przedziałach 40 kw i 80 kw. Holandia przyjęła model nieformalnych uprawnień w zakresie uprawiania turystyki wodnej. Konieczność posiadania formalnych uprawnień wymagana jest dla prowadzenia jednostek o długości większej niż 25m. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej nie posiadają jednolitych przepisów żeglarskich. Każdy stan ma prawo do własnych regulacji. Narodowa federacja żeglarstwa odgrywa znaczącą rolę, która wprowadziła własny system szkolenia obejmujący 7 stopni uprawnień. W wielu krajach by móc swobodnie żeglować lub wypożyczyć jacht wprowadzono wymóg wykupienia ubezpieczenia. Europejska Komisja Gospodarcza Organizacji Narodów Zjednoczonych na mocy Rezolucji nr 14 i 40 wprowadziła Międzynarodowy Certyfikat dla Operatorów Statków Rekreacyjnych, zwany International Certificate of Competence (ICC) umożliwiający osobom posiadającym ten dokument do odbywania rejsów w krajach uznających i zalecających go. Europejska Komisja Gospodarcza co rok publikuje informację, o tym które państwa ratyfikowały powyższy dokument. Polska dotąd nie przyjęła Rezolucji nr 40, natomiast 17

18 przygotowane i funkcjonujące już rozporządzenie uwzględnia rozwiązania zawarte w powyższej rezolucji. Wśród wymagań niezbędnych do międzynarodowego świadectwa są: 1) ukończenie 16 roku życia; 2) spełnienie warunków zdrowotnych; 3) zdanie egzaminu. Rezolucja umożliwia uzyskanie certyfikatu europejskiego osobie, która posiada już certyfikat krajowy bez konieczności zdawania kolejnego egzaminu, pod warunkiem spełnienia wymagań odnośnie egzaminu i został doprecyzowany do rezolucji załącznikiem nr 1. Zalecenia z zakresu egzaminu ICC uwzględniono również w załączniku nr 4 do rozporządzenia dla dwóch pierwszych poziomów tj. żeglarza jachtowego i sternika motorowodnego. Analiza bezpieczeństwa podczas uprawiania turystyki wodnej w aspekcie nowych regulacji prawnych oraz wysoki wskaźnik utonięć i liczby wypadków na jednostkach pływających wskazuje na istotny wciąż nie rozwiązany systemowo problem. Działania systemowe powinny być koncentrowane na dwóch obszarach. Pierwszy z nich dotyczy działań ze sfery zapobiegawczej skoncentrowanej na wdrożeniu dobrych praktyk wśród organizatorów szkoleń przygotowujących do egzaminu i egzaminatorów. Wiąże się z to z ich odpowiedzialnością za jakość przygotowania wodniaka do uczestnictwa w aktywności wodnej. Pomocne mogą być tu systemy akredytacyjne dobrych ośrodków szkoleniowych oraz rzetelnych centrów egzaminowania, w których kandydat otrzymuje nie tylko dobre przygotowania do egzaminu ale kompetencje na przyszłość z gotowymi pomocami dydaktycznymi tj. podręczne mapy bezpieczeństwa, zestawienia znaków, check listy wypłynięcia lub zdarzenia awaryjnego, procedury zgłaszania wypadków lub ratowania etc. Drugi obszar związany jest z systemem ratownictwa wodnego, który powinien być skoncentrowany na sprawnym, jednorodnym systemie koordynowania siłami i środkami podmiotów ratowniczych, który zapewnia szybką reakcję, prawidłową dyslokację zespołów ratowniczych, właściwy system raportowania i monitoringu zdarzeń w celach przyszłościowej optymalizacji działania sytemu. Źródła 1 II Wstępna analiza stanu bezpieczeństwa wodnego w województwie zachodniopomorskim, Raport 2010, pod red. T. Zalewski III Zmiany w systemie bezpieczeństwa wodnego w aspekcie nowych regulacji prawnych, Raport 2011, pod red. T. Zalewski IV Raport o stanie bezpieczeństwa wodnego w województwie zachodniopomorskim, raport 2012, pod red. T. Zalewski V Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych (Dz. U. z dnia 30 września 2011r., Nr 208 poz. 1240) VI Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe Województwa Zachodniopomorskiego, Szczecin Rozporządzenie Ministra Sportu z dnia 9 czerwca 2006 r. w sprawie uprawiania żeglarstwa VII Rozporządzenie Ministra Sportu i Turystyki w sprawie uprawiania turystyki wodnej z dnia VIII tekst z dnia 16 października 2012r. BIP Ministerstwa Sportu i Turystyki IX zgodnie z 11. ust. 1 uchwały Nr 49 Rady Ministrów z dnia 19 marca 2002 r. Regulamin pracy Rady Ministrów (M. P. Nr 13, poz. 221, z późn. zm.) X Dz. U. z 2006r. Nr 123, poz. 857, z późn. zm. XI Dz. U. Nr 105, poz. 712 i Nr 151, poz

19 ANALIZA WYBRANYCH, PROBLEMOWYCH PRZEPISÓW PRAWA W RATOWNICTWIE WODNYM Analysis of selected problematic laws in water rescue Romuald Michniewicz, Iwona Michniewicz Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Kaliszu Streszczenie Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 0 = 0 znaków Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami) =0,89 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=0,89 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: ratownictwo, ratownik wodny, prawo Key words: rescue, lifeguard, law Dobre, czytelne, jednoznacznie interpretowalne prawo, to bardzo ważna kwestia w każdej dziedzinie życia. Niestety, ostatnie zmiany w polskich przepisach dotyczących ratownictwa wodnego, pozwalają na różnego rodzaju dywagacje i wieloznaczności. Absorpcja najnowszych regulacji w środowisku wodniackim, postępuje powolnie, z oporem i przy ogólnej ignorancji czy wręcz indolencji osób, których dotyczy: ratowników, zarządzających obszarami wodnymi, samorządów a nawet organizacji zajmujących się ratownictwem wodnym. Kwestie związane z definicjami, tytułami, uprawnieniami, obowiązkami i prawami stron czyli sprawy bardzo podstawowe z punktu widzenia wszystkich zainteresowanych bywają rozumiane opacznie lub tłumaczone różnie w różnych środowiskach. Wiele czasu upłynie, zanim okrzepnie wiedza w tej materii, szczególnie, że już otwarcie mówi się o konieczności nowelizacji, bardzo niedawnych lecz niedoskonałych aktów prawnych. Abstract Good, clear and unequivocally interpretable law constitutes a very import_ant sphere of life. Unfortunately, the latest changes in the Polish law regulations concerning water rescue allow many speculations and ambiguities. Absorption of the latests regulations in water environment is taking place very slowly, with resistance and with general ignorance or even indolence of individuals to whom it applied, lifeguards, water basins administrators, selfgovernments and even organizations actively operating in the field of water rescue. Issues related to the definitions, titles, powers, duties and rights of the parties - that is, the very basic things - from the point of view of all stakeholders - are often wrongly interpreted or translated differently in different environments. A lot of time will pass before the knowledge in this field becomes really effective, in particular in the view of discussions concerning the need of amending still new, yet imperfect legal acts. Wstęp Rok 2012, był przełomowym momentem w polskim ratownictwie wodnym. Po wejściu w życie Ustawy z dnia 18 sierpnia 2011 r., o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych (z dniem 1 stycznia 2012 roku), zmianie uległa podstawowa doktryna w tym obszarze zniesiona została wiodąca rola Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, jako najważniejszego ogniwa ratownictwa wodnego w kraju. Dopuszczenie do wykonywania ratownictwa wodnego, zostało precyzyjnie ujęte w zestaw wymogów, po spełnieniu których możliwa stała się niezależność różnych podmiotów, jako równoprawnych z WOPR we wszelkiej działalności na niwie wodnego ratownictwa. Ustawę uzupełniają cztery rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych, które doprecyzowują wiele, istotnych kwestii. Prawodawcy nie udało się jednak uniknąć szeregu potknięć, skutkujących brakiem możliwości jednoznacznego interpretowania poszczególnych treści. W związku z tym, środowisko wodniackie, borykające się od dłuższego czasu z 19

20 wewnętrznym rozdarciem na różne frakcje, otrzymało nowe podstawy prawne, jeszcze bardziej pogłębiające konflikty wewnątrz i na zewnątrz organizacji. Dlatego ważne jest, aby rzetelna, bezstronna informacja docierała do jak najszerszych grup społecznych, gdyż w przeciwnym razie, jeszcze przez całe lata ratownicy, zarządzający obszarami wodnymi i podmioty uprawnione do wykonywania ratownictwa, będą podejmowali decyzje niezgodne z prawem lub wymagali tego, co od dawna nieaktualne. Cele pracy Praca poświęcona została wyjaśnieniu wielu nurtujących pytań, zadawanych niemal codziennie przez rzesze ratowników, których status zawodowy, zmienił się rewolucyjnie w ciągu ostatniego roku. Autorzy, będąc jednocześnie członkami zarządu podmiotu uprawnionego do wykonywania ratownictwa wodnego, proszeni są o interpretację zawiłości, wynikających z najnowszych regulacji prawnych obowiązujących od 1 stycznia 2012 roku. By ratownik mógł czuć się komfortowo, by mógł pozostawać skoncentrowany na podstawowym swoim obowiązku zapewnianiu bezpieczeństwa osobom pływającym na strzeżonym przez niego akwenie powinien mieć zapewnione optymalne warunki pracy. Gdy jednak nie ma pewności, że posiada odpowiednie kwalifikacje, gdy na stronach internetowych w tym na przykład na ogólnopolskim forum krążą już niemal mity na różne tematy trudno o spokój i koncentrację. Dlatego autorzy w niniejszym opracowaniu przybliżają kilka najistotniejszych kwestii, z poziomu zawodowego bytu ratowników wodnych. Ratownik wodny kto to taki? W związku z tym, że najnowsze przepisy prawne w tak znacznym stopniu wpłynęły na wodniacką rzeczywistość, że niemal każdego dnia zarówno MSW jak i podmioty uprawnione do wykonywania ratownictwa zasypywane są dziesiątkami zapytań. W związku z tym należy omawiać na szerokim forum różne wątpliwości. Jedną z ciekawszych inicjatyw w tym zakresie jest kącik informacyjny prowadzony przez Ratownictwo Wodne Rzeczpospolitej w Kaliszu, jako seria Dziś pytanie dziś odpowiedź. Znaleźć tam można odpowiedzi na zgłaszane pytania, uwagi i sugestie. Zdawać się może niemożliwym, ale już sama definicja ratownika wzbudza wiele kontrowersji i tworzą się wokół niej niemal mity. Dlatego właśnie to zagadnienie zostanie omówione jako pierwsze. RATOWNIK WODNY to w myśl Ustawy o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych, z dnia 18 sierpnia 2011 roku, (Dz.U. Nr 208, poz. 1240, art. 2 ust. 5) osoba, spełniająca łącznie następujące wymagania: 1. posiadająca wiedzę i umiejętności z zakresu ratownictwa i technik pływackich, 2. posiadająca inne kwalifikacje przydatne w ratownictwie wodnym, 3. spełniająca wymagania określone w art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz. U. Nr 191, poz. 1410, z późn. zm.) tj.: a) posiada pełną zdolność do czynności prawnych, b) jest zatrudniona lub pełni służbę w jednostkach współpracujących z systemem Państwowe Ratownictwo medyczne, lub jest członkiem tych jednostek, c) posiadająca ważne zaświadczenie o ukończeniu kursu w zakresie kwalifikowanej pierwszej pomocy (KPP), d) jej stan zdrowia pozwala na udzielanie kwalifikowanej pierwszej pomocy, 4. jest zatrudniona lub pełni służbę w podmiocie uprawnionym do wykonywania ratownictwa wodnego lub jest członkiem tego podmiotu; 20

21 Każdy ratownik (niezależnie od uzyskanego stopnia), który ukończył szkolenie przed wejściem w życie przywołanej ustawy, zachowuje uprawnienia. Wynika to z art. 41. w brzmieniu: 1. Osoby, które uzyskały uprawnienia ratownika z zakresu ratownictwa wodnego na podstawie przepisów dotychczasowych, zachowują swoje uprawnienia. 2. Do osób, które rozpoczęły uzyskiwanie uprawnień ratownika z zakresu ratownictwa wodnego przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, stosuje się przepisy dotychczasowe. Ustęp 2 art. 41 ustawy, zapewnia zachowanie uprawnień ratownika także osobom, które uzyskały uprawnienia w szkoleniach, rozpoczętych przed wejściem w życie ustawy (czyli przed 1 stycznia 2012 roku). Szkolenia rozpoczynające się po tej dacie, winny kończyć się nadawaniem tytułu ratownika wodnego i być potwierdzane zaświadczeniem (a nie jak dotychczas legitymacją). Wszelkie kwestie, dotyczące samego szkolenia ratowników wodnych, określa Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 21 czerwca 2012 r. w sprawie szkoleń w ratownictwie wodnym. Zatem każdy, kto uczestniczył w szkoleniach innych niż szkolenie ratowników wodnych (np. młodszy ratownik, ratownik WOPR etc.) rozpoczętych po 1 stycznia 2012 r., nie spełnia wspomnianych zapisów ustawy nie posiada uprawnień do pracy jako ratownik wodny (a konkretnie jednego z wymogów: wiedzy i umiejętności w zakresie ratownictwa i technik pływackich). Ustawodawca (w art. 2 ust. 5 ustawy), nie określiwszy w definicji ratownika wodnego, konkretnych wymagań merytorycznych, godzinowych, ani żadnych innych, w odniesieniu do wiedzy i umiejętności z zakresu ratownictwa i technik pływackich wyrównuje wszystkich ratowników, jako posiadających tę wiedzę i umiejętności do wspólnego nazewnictwa: RATOWNIK WODNY. Tak więc zarówno ratownik młodszy jak i starszy ratownik mają takie same uprawnienia. Oczywiście pod warunkiem, że spełniają pozostałe wymogi. Z jednej strony, można ten zapis uznać za krzywdzący szczególnie dla starszych ratowników, którzy przez wiele lat dochodzili do tego poziomu, doskonaląc wiedzę, umiejętności i własną przydatność ratowniczą. Z drugiej zaś, ustawodawca nie pozostawia wątpliwości, co do tego, kogo uznaje się za ratownika wodnego. Nie ma też miejsca na konieczność wyrównywania, doszkalania, stosowania okresu przejściowego itp., w odniesieniu do osób, które ukończyły szkolenia ratownicze. Tak dobrany parametr (termin uzyskania uprawnień i termin ostatnich, dopuszczalnych szkoleń data rozpoczęcia przez wejściem w życie przepisów), rozwiewa wszelkie dywagacje i spekulacje. Z pisma Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z dnia 9 stycznia 2013 r.: Zaznaczenia wymaga to, że obowiązujące przepisy nie upoważniają jakiegokolwiek podmiotu do nadawania TYTUŁU RATOWNIKA WODNEGO. Podmioty te, na zaświadczeniu wydawanym po pozytywnie zdanych egzaminach, potwierdzają jedynie, że dana osoba uczestniczyła i ukończyła szkolenie ratowników wodnych. Tak sformułowana treść zaświadczenia, wypełnia pierwszy wymóg stawiany przed ratownikiem wodnym, tj. posiadanie wiedzy i umiejętności z zakresu ratownictwa wodnego i technik pływackich. Gdy przychodzi ratownik do pracodawcy W związku z tym, że coraz częściej natknąć się można na ogłoszenia różnych pracodawców o poszukiwaniu ratowników (na stałe lub do pracy sezonowej), a zmienione prawo nie wszędzie jeszcze zostało przeanalizowane i wprowadzone do stosowania należy wyjaśnić kwestię kompletności uprawnień ratowników. Znajdując różne zapisy w formie ogłoszeń pracodawców oraz oczekiwania osób zatrudniających ratowników, można odnieść wrażenie, że pracodawcy bazują na starych, nieaktualnych szablonach. Standardowe ogłoszenie (ze strony KARIERA.PL) wygląda np. tak: 21

22 Poszukujemy kandydatów do pracy na stanowisku: Ratownik. Wymagania: Zawód doświadczenie zawodowe: Ratownik wodny zawodowy Poziom wykształcenia: zasadnicze zawodowe Zadania: ukończony kurs ratownika WOPR pozwalający na samodzielną pracę np. ratownik wodny pływalni, posiadający ważne zaświadczenie o ukończeniu kursu w zakresie kwalifikowanej pierwszej pomocy i uzyskania tytułu ratownika. Wniosek: ten pracodawca, poszukujący ratownika nie zauważył, że: 1. nie ma ratownika wodnego zawodowego, 2. nie obowiązuje już nazewnictwo z tytułami (stopniami) ratowników pozwalających na samodzielną pracę (np. ratownik wodny pływalni), 3. ratownik może mieć ukończone szkolenie w innym podmiocie, 4. ratownik musi posiadać dodatkowe kwalifikacje przydatne w ratownictwie wodnym, 5. ratownik musi być zatrudniony, pełnić służbę lub być członkiem podmiotu uprawnionego do wykonywania ratownictwa wodnego (na dzień dzisiejszy jest to 18 różnych podmiotów). Wskazanie wybranych, dwóch wymogów jako wystarczających do podjęcia pracy (wypełniania definicji ratownika wodnego) - jest nieusprawiedliwione. Innym problemem jest też to, że niektórzy pracodawcy wymagają od ratowników dokumentów, których oni nie mogą (z uwagi na zmienione prawo) dostarczyć. Są to na przykład: 1. legitymacja WOPR z wbitym stopniem ratowniczym a przecież dzisiaj ratownik może mieć zaświadczenie o ukończeniu szkolenia, i to do tego w innym niż WOPR podmiocie, 2. składki opłacone w WOPR a przecież można mieć uprawnienia z WOPR, ale być członkiem innego podmiotu, 3. posiadania tytułu ratownika wodnego a przecież taki nie obowiązuje (na zaświadczeniu jest jedynie potwierdzenie udziału i ukończenia szkolenia, 4. plastikowej karty (ten gadżet nie jest żadnym potwierdzeniem posiadanych kwalifikacji). Ratownicy wybierając się na spotkanie z potencjalnym pracodawcą (ale też ci, którzy już są zatrudnieni), muszą pamiętać, że na ich uprawnienia do pracy składają się następujące elementy: 1. dokument potwierdzający ukończenie szkolenia ratowników wodnych (do roku każde szkolenie nawet ratownika młodszego zapewnia ten element), jest to spełnienie pierwszej części definicji ratownika wodnego, która mówi, że ratownik wodny ma posiadać wiedzę i umiejętności w zakresie ratownictwa oraz technik pływackich (art 2 pkt 5 ustawy o bezpieczeństwie...). Może to być wpis do legitymacji WOPR lub zaświadczenie wydane przez którykolwiek podmiot uprawniony do wykonywania ratownictwa wodnego, 2. dokument (dokumenty), potwierdzający posiadanie innych kwalifikacji przydatnych w ratownictwie wodnym, 3. zaświadczenie o ukończeniu szkolenia w zakresie kwalifikowanej pierwszej pomocy i uzyskaniu tytułu Ratownika KPP, 4. potwierdzenie (w różnej formie: pieczęć w legitymacji, pismo, karta etc.) zatrudnienia, pełnienia stażu lub członkostwa w podmiocie uprawnionym do wykonywania ratownictwa wodnego. Tak więc ratownik, może mieć (nawet powinien) kilka dokumentów, wystawianych przez różne podmioty / instytucje, upoważnione do ich wydawania. W takiej sytuacji, trudno spodziewać się, że jeden podmiot będzie dawał ratownikom np. plastikowe karty, bo nie wiadomo, co można nimi potwierdzić: 22

23 a) czy fakt posiadania ukończonego szkolenia ratowników wodnych? a przecież nie ma możliwości wpisania tytułu ratownika wodnego na takiej karcie bo szkolenie to wyłącznie zdobycie wiedzy i umiejętności a nie tytułu ratownika (do tego potrzebne są spełnione łącznie wszystkie wymogi), b) czy fakt posiadania innych kwalifikacji (te są uzyskiwane w różnych miejscach, a poza tym jak miałby wyglądać zapis tych kwalifikacji na takiej karcie), c) czy fakt posiadania KPP (które należy odnawiać co trzy lata, gdyż w innym przypadku wygasają i ratownik traci prawo do nazywania się ratownikiem), d) czy fakt członkostwa (zatrudnienia, pełnienia służby), które może się zmieniać, bo każdy ma prawo zmienić pracodawcę lub organizację do której należy? Na takiej karcie, wydanej przez konkretną firmę czy organizację, nie można przecież naklejać np. w postaci znaczków hologramowych, potwierdzeń członkostwa w innej firmie czy organizacji. Wygaśnięcie choćby jednego elementu wymagań (ustawowych) stawianych przed ratownikiem, powoduje utratę przez niego uprawnienia do nazywania się ratownikiem wodnym. Co więc mogłoby się znaleźć na takiej karcie? wyłącznie ten fragment zaświadczenia wynikający z przepisów, że Jan Kowalski wziął udział i ukończył szkolenie ratowników wodnych (czyli punkt a). A to nie jest równoznaczne z tym, że: Jan Kowalski jest ratownikiem wodnym. Zatem: czemu mają służyć takie karty? Ratownik wodny a ratownik wodny zawodowy Można znaleźć na stronach internetowych w wyszukiwarce zawodów Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, następujące określenie: RATOWNIK WODNY ZAWODOWY, pod numerem kodu Przytaczamy zawartość całego opisu (odnoszącego się do ratownika wodnego zawodowego), będącego załącznikiem do Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 kwietnia 2010r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (Dz. U. Nr 82 poz. 537): Pracownicy Usług i sprzedawcy /Pracownicy usług ochrony, gdzie indziej nie sklasyfikowani Klasyfikacja zawodów i specjalności opis zawodu Nazwa: Ratownik wodny zawodowy Kod: Synteza: Działając indywidualnie lub w zespole czuwa nad bezpieczeństwem życia ludzkiego na wodach śródlądowych otwartych i zamkniętych oraz morskich przybrzeżnych; niesie pomoc tonącym i zwraca uwagę organizatorom imprez nadwodnych o przepisach, jakie w tym zakresie obowiązują. Zapobiega naruszaniu tych przepisów. Zadania zawodowe: pełnienie dyżuru na wyznaczonym stanowisku; reagowanie na każdy sygnał wzywania pomocy oraz podejmowanie akcji ratowniczych; reagowanie na wszelkie naruszenia regulaminu obowiązującego na kąpielisku lub pływalni; uczestniczenie w zespołach ratowniczych w trakcie przeprowadzania maratonów pływackich; kontrolowanie stanu urządzeń oraz sprzętu pływackiego i eliminowanie jednostki grożącej niebezpieczeństwem; sygnalizowanie o stopniu zagrożenia na wodach ze względu na warunki atmosferyczne (sygnały na maszcie, syrena, gong itp.); wypisywanie na tablicy informacyjnej temperatury wody, powietrza, głębokości akwenu i innych danych mogących mieć znaczenie dla bezpieczeństwa pływających; 23

24 na podstawie badania głębokości akwenu określanie strefy wód dla niepływających; czuwanie nad oczyszczaniem wód i dna obszaru przeznaczonego dla pływających; przeprowadzanie egzaminów na kartę pływacką. Dodatkowe zadania zawodowe: udział w patrolach policyjnych na wodach otwartych w celu kontroli uprawnień do pływania; przeprowadzanie kontroli ośrodków, kolonii i obozów położonych nad wodami, z prawem żądania usunięcia wszelkich uchybień wobec przepisów dotyczących bezpiecznego przebywania nad wodami; przeprowadzanie kontroli kąpielisk i pływalni z prawem formułowania zaleceń oraz zgłaszanie wniosków do samorządu terytorialnego o zamknięcie pływalni lub kąpieliska. Autorzy zwrócili się z zapytaniem do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, jak rozumieć zawartość tego opisu w odniesieniu do Ustawy o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych z dnia 18 sierpnia 2011 r. (Dz.U. Nr 208, poz. 1240), gdzie w art. 13 i art. 16 określa się obowiązki ratownika wodnego w następujący sposób: Art. 13. W ramach ratownictwa wodnego podejmowane są działania ratownicze, polegające w szczególności na: 1. przyjęciu zgłoszenia o wypadku lub zagrożeniu; 2. dotarciu na miejsce wypadku z odpowiednim sprzętem ratunkowym; 3. udzielaniu kwalifikowanej pierwszej pomocy; 4. zabezpieczeniu miejsca wypadku lub zagrożenia; 5. ewakuacji osób z miejsca stanowiącego zagrożenie dla życia lub zdrowia; 6. transporcie osób, które uległy wypadkowi lub są narażone na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia na obszarze wodnym do miejsca, gdzie jest możliwe podjęcie medycznych czynności ratunkowych przez jednostki systemu Państwowego Ratownictwa Medycznego, o których mowa Dziennik Ustaw Nr 208, 12233, poz w art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym, po uprzednim uzgodnieniu miejsca przekazania z dysponentem jednostki systemu Państwowego Ratownictwa Medycznego; 7. poszukiwaniu osób zaginionych na obszarze wodnym. ( ) Art. 16. Do obowiązków ratowników wodnych należy w szczególności wykonywanie działań ratowniczych, o których mowa w art. 13, oraz: 1. obserwowanie wyznaczonego obszaru wodnego, niezwłoczne reagowanie na każdy sygnał wzywania pomocy oraz podejmowanie akcji ratowniczej, zapobieganie skutkom zagrożeń; 2. przegląd stanu urządzeń i sprzętu wykorzystywanego do ratownictwa wodnego; 3. określanie głębokości wyznaczonego obszaru wodnego; 4. kontrola stanu urządzeń oraz sprzętu, które zapewniają bezpieczeństwo osób pływających, kąpiących się lub uprawiających sport lub rekreację; 5. wywieszanie na maszcie odpowiednich flag informacyjnych; 6. sygnalizowanie, za pomocą urządzeń alarmowych, naruszeń zasad korzystania z wyznaczonego obszaru wodnego w szczególności granicy strefy dla umiejących pływać, a w kąpieliskach także nadchodzącej burzy; 7. reagowanie na przypadki naruszania zasad korzystania z wyznaczonego obszaru wodnego; 8. wpisywanie na tablicy informacyjnej temperatury wody, powietrza oraz innych aktualnych informacji w szczególności dotyczących nagłych zmian warunków atmosferycznych; 24

25 9. niezwłoczne informowanie zarządzającego, o którym mowa w art. 21 ust. 1, oraz swojego przełożonego o zagrożeniach bezpieczeństwa osób przebywających na obszarze wodnym; 10. bieżące dokumentowanie prowadzonych działań ratowniczych. Z otrzymanej odpowiedzi wynika, że aplikacja Wyszukiwarka zawodów, jest obecnie modernizowana, zawiera treści opracowane do poprzednich edycji klasyfikacji (z 2004 i 2007 roku). Obecnie, na bieżąco, są uzupełniane te treści (klasyfikacja i opis zawodów) i w najnowszej wersji (na portalu PSZ, w zakładce Klasyfikacja zawodów), ratownik wodny zawodowy - nie figuruje. Został włączony do dużej grupy pracowników usług ochrony gdzie indziej niesklasyfikowanych (wersja z dnia 22 lutego 2011 r.) - a zawartość opisu tej grupy brzmi: Nazwa: Pracownicy usług ochrony gdzie indziej niesklasyfikowani Kod: 5419 Synteza: Ta grupa elementarna obejmuje pracowników usług ochrony niesklasyfikowanych w innych podgrupach grupy 541 Pracownicy usług ochrony. Grupa ta obejmuje na przykład pracowników obsługi monitoringu, ratowników wodnych, morskich, górskich, pokładowych i górniczych, strażników leśnych, łowieckich i rybackich, pracowników wyłapujących bezdomne zwierzęta. Zadania zawodowe: Zadania wykonywane przez pracowników usług ochrony gdzie indziej niesklasyfikowanych zazwyczaj obejmują: obsługę i obserwację kamer systemu monitoringu wizyjnego obiektów lub terenu i powiadamianie odpowiednich służb, np. policji, straży pożarnej czy pogotowia ratunkowego, w sytuacjach zaobserwowanych zagrożeń, wypadków, zdarzeń czy też klęsk żywiołowych; monitorowanie plaż i basenów w celu zapobiegania wypadkom i ratowania kąpiących się przed utonięciem; uczestniczenie w akcjach związanych z poszukiwaniem i ratowaniem osób znajdujących się w niebezpieczeństwie na morzu oraz zwalczaniem zagrożeń i zanieczyszczeń na morzu; reagowanie na sygnały wzywania pomocy i uczestniczenie w górskich akcjach ratowniczych; branie udziału w akcjach ratowniczych osób lub mienia znajdujących się w trudno dostępnych miejscach na ziemi lub wodzie, działając z pokładu śmigłowca lub po desantowaniu z niego, lub też podczas zawieszenia na linie dźwigu pokładowego; branie udziału w akcjach ratowniczych i przeciwpożarowych w kopalniach; patrolowanie powierzonego terenu w celu zwalczania szkodnictwa leśnego, łowieckiego lub rybackiego; monitoring ruchu drogowego w celu zidentyfikowania momentów, w których piesi mogą przejść przez ulicę; reagowanie na skargi mieszkańców i przejmowanie zagubionych, bezdomnych lub niebezpiecznych zwierząt; patrolowanie przypisanego obszaru w celu egzekwowania przepisów dotyczących parkowania; wykonywanie innych zadań pokrewnych. Inny fragment odpowiedzi MPiPS informuje, że klasyfikacja zawodów i specjalności jest spisem zawodów i specjalności występujących na polskim rynku pracy, służy przede wszystkim do prowadzenia badań statystycznych analiz i prognoz sytuacji na polskim i międzynarodowym rynku prac. Pomocna jest w realizacji pośrednictwa pracy, poradnictwa zawodowego, organizacji szkoleń dla bezrobotnych. Natomiast nie jest jej celem rozstrzyganie o kompetencjach i kwalifikacjach potrzebnych do wykonywania zawodów i specjalności usytuowanych w klasyfikacji, a także: Wymagania dotyczące kształcenia, szkolenia, egzaminowania lub innych form dokumentowania kwalifikacji potrzebnych do uzyskania uprawnień zawodowych wyznaczają przepisy systemu oświaty, szkolnictwa wyższego oraz przepisy branżowe. Tak więc dla ratowników wodnych, najistotniejsze są akty prawne branżowe i wskazania w nich zawarte, co do kwalifikacji, obowiązków i uprawnień ratownika wodnego. Konkluzja: z pewnością na chwilę obecną nie można uznać, że jest w obrocie prawnym nazwa: ratownik wodny zawodowy, a z wcześniejszych wyjaśnień Ministerstwa Spraw Wewnętrznych wynika, że nie ma także takiego TYTUŁU. 25

26 Patenty, uprawnienia i kwalifikacje Po dyskusji z dwoma, niezależnymi specjalistami (prawnikiem i językoznawcą), postanowiliśmy zająć stanowisko w sprawie dyskusyjnej, tj. rozumienia jednego z wymogów, stawianych przed ratownikiem wodnym, a dotyczących: kwalifikacji. Obowiązek posiadania dodatkowych kwalifikacji wynika z definicji ratownika wodnego, w myśl Ustawy o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych, z dnia 18 sierpnia 2011 roku, (Dz.U. Nr 208, poz. 1240, art. 2 ust. 5), gdzie poza pierwszym kryterium (posiadania wiedzy i umiejętności z zakresu ratownictwa i technik pływackich), ratownik ma posiadać inne kwalifikacje przydatne w ratownictwie wodnym. Jak należy to rozumieć? Po pierwsze są dwa sposoby odczytywania tego zapisu. Prawnik uznał, że kwalifikacje winny być co najmniej dwie bo wynika to z liczby mnogiej tego określenia. Z kolei językoznawca (podobnie jak Kopaliński; Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa 1980, s. 412) twierdzi, że: 1. kwalifikacja zaliczenie do pewnej kategorii, określenie jakości czego, ocena (posiada liczbę pojedynczą i liczbę mnogą) 2. kwalifikacje wykształcenie, przygotowanie potrzebne do wykonywania zawodu, uzdolnienia, nadawanie się do czegoś (występuje wyłącznie w liczbie mnogiej tak jak np. spodnie) Nasza interpretacja bardziej zbliża się do językowej. Uważamy, że kwalifikacje to na przykład: studia, kursy, uprawnienia, patenty, ukończone szkolenia w różnych zakresach potwierdzone dokumentem, wydanym przez podmiot realizujący szkolenie. I naszym zdaniem, wystarczy posiadać jedną sztukę kwalifikacji, aby spełnić wymóg ustawy. Odrębnego wyjaśnienia wymaga samo znaczenie słowa kwalifikacje, gdyż jest ono często mylone z np. patentami lub innymi uprawnieniami. Uprawnienia jak sama nazwa wskazuje, dają możliwość wykonywania czynności - osobom je posiadającym, których innym osobom wykonywać nie wolno (gdyż nie posiadają odpowiednich uprawnień). Na przykład uprawnienia do prowadzenia pojazdów mechanicznych (zwane prawem jazdy). Jest to typowy przykład uprawnień. Podobnie jest z obsługą spawarki, wózka widłowego, łodzi motorowej etc. Nie trzeba kończyć szkoły czy uczelni, a jedynie wziąć udział w kursie czy szkoleniu i pozytywnie zdając egzamin - otrzymać uprawnienia do wykonywania czynności związanych np. z obsługą danego urządzenia (maszyny, pojazdu). Można uznać, że patenty to również uprawnienia (np. patent sternika motorowodnego, żeglarza, płetwonurka). Inaczej jest w przypadku kwalifikacji. Ukończenie szkolenia i otrzymanie zaświadczenia nie zawsze musi się wiązać z uprawnieniami do wykonywania czegoś, czego inni (nie posiadający tego zaświadczenia) robić nie mogą. Na przykład: pani z sekretariatu ukończyła szkolenie w zakresie szybkiego maszynopisania lub jak ktoś woli bezwzrokowej obsługi klawiatury. Czy ma jakieś uprawnienia? absolutnie nie, ale z pewnością podniosła swoje kwalifikacje zawodowe. Podobnie rzecz się ma z nauczycielem, przeszkolonym w zakresie organizacji czasu wolnego w czasie przerw. Stał się lepszym nauczycielem, ale nie ma żadnych uprawnień, wynikających z tego szkolenia. Tak więc w ratownictwie wodnym można mieć wiele, przydatnych kwalifikacji, które nie są uprawnieniami. Ratownikowi wodnemu może się przydać wiedza i umiejętności z zakresu: psychologii, medycyny, BHP, technik pływania, organizacji pracy etc. Zatem każdy rodzaj doszkalania, zakończony otrzymaniem zaświadczenia jest podniesieniem kwalifikacji. Jednak, o ile wcześniej (przed wejściem w życie nowych przepisów), od ratownika wymagano nie tylko kwalifikacji ale też uprawnień (patentów), to w chwili obecnej nie ma takiego wymogu. 26

27 Uprawnienia z podmiotu A członkostwo w podmiocie B Bardzo często pojawiające się wątpliwości, dotyczą tego, w jaki sposób ratownicy, którzy uzyskali uprawnienia w WOPR (a jest ich w zasadzie 100%), a chcą należeć do innego, uprawnionego podmiotu spełniają wymagania ustawowe? Art. 2 pkt 5 Ustawy o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych, określa, kim jest RATOWNIK WODNY. Obecnie, zgodnie ze wspomnianą ustawą, a przede wszystkim aktem wykonawczym Rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych w sprawie szkoleń w ratownictwie wodnym, nie jest już nadawany TYTUŁ ani STOPIEŃ ratownika wodnego. Udział w szkoleniu, zapewnia jedynie uzyskanie potwierdzenia (zaświadczenia), że kursant posiada wiedzę i umiejętności w zakresie ratownictwa i technik pływackich. To wypełnia pierwszy punkt definicji ratownika wodnego. Potem należy mieć dodatkowe kwalifikacje przydatne w ratownictwie wodnym, potem KPP, a na końcu trzeba być zatrudnionym, pełnić służbę lub być członkiem podmiotu uprawnionego do wykonywania ratownictwa wodnego. Osoby, które uzyskały stopień ratownika (niezależnie od nazwy i zakresu: młodszy, WOPR, wodny, starszy) w Wodnym Ochotniczym Pogotowiu Ratunkowym, zachowują swoje uprawnienia. Tego nie musi im potwierdzać ani zaświadczać, żaden podmiot (WOPR, RWR, RWA, MOPR, etc.). Te uprawnienia (o ile zostały uzyskane przed , lub w szkoleniu rozpoczętym przed tą datą) utrzymuje w mocy art. 41 ustawy o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych. To podstawa ważności UPRAWNIEŃ (a konkretnie posiadania wiedzy i umiejętności w zakresie ratownictwa i technik pływackich). Jeśli więc ratownik posiada dodatkowe kwalifikacje i KPP a także jest członkiem któregokolwiek z osiemnastu uprawnionych przez MSW podmiotów, spełnia KOMPLET kryteriów, by uznawać się za Ratownika Wodnego (zgodnie z najnowszymi przepisami). Recertyfikacja KPP Ratownicy wodni muszą posiadać ukończony kurs w tym zakresie, potwierdzony zaświadczeniem zgodnym z wzorem stanowiącym załącznik nr 2 do Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 19 marca 2007 roku, w sprawie kursu w zakresie kwalifikowanej pierwszej pomocy. Ramowy program kursu (co najmniej 66-cio godzinnego), stanowi załącznik nr 1 do wspomnianego rozporządzenia. Próżno jednak szukać w tym dokumencie, choćby jednego słowa o egzaminie przypominającym jak ma to miejsce w przypadku pracowników służb podległych lub nadzorowanych przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych oraz Ministra Obrony Narodowej: funkcjonariuszy, policjantów, strażaków, żołnierzy, których wyposażono w przepis uzupełniający te kwestie. Z tego ostatniego wynika czytelnie, że czymś innym jest szkolenie w zakresie kwalifikowanej pierwszej pomocy a czymś innym egzamin potwierdzający. Każdorazowo uczestnik szkolenia lub osoba zdająca egzamin potwierdzający otrzymuje stosowne zaświadczenie (o ukończeniu szkolenia lub zdaniu egzaminu potwierdzającego). Odrębnie zauważyć należy, że mowa w tym przepisie o SZKOLENIU. Nasze rozporządzenie (Ministra Zdrowia przytoczone na wstępie), nie przewiduje trybu przypominającego, potwierdzanego dokumentem innym, niż to, które zwieńcza pełny kurs KPP. Zatem, każdy, kto bierze udział w szkoleniu recertyfikacyjnym otrzymuje dokument identyczny, jakby skończył pełny kurs KPP. Tryb doszkalania i przystępowania do egzaminu (bez udziału w kursie), zapewnia nam 4 pkt 2 ust. 2 w brzmieniu: Do egzaminu może przystąpić osoba, która spełnia następujący warunek: posiada zaświadczenie, które utraciło ważność oraz jest zatrudniona w jednostkach współpracujących z systemem, o którym mowa w art. 15 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym, (...) lub pełni w nich służbę lub jest ich członkiem. Odrębnie zauważyć należy, że mowa w tym przepisie o KURSIE 27

28 Dyskusja i wnioski 1. To od roztropności właścicieli pływalni i kąpielisk zależeć będzie, kogo zatrudnią na swoim akwenie. 2. Ze swojej strony zachęcamy, aby ratownicy dla samych siebie, stale podnosili kwalifikacje i dążyli do zawodowego profesjonalizmu. 3. Należy tłumaczyć pracodawcom i ratownikom, że nie ma możliwości załatwienia wszystkich wymagań formalnych jednym dokumentem. 4. Należy wyjaśniać, na jakiej podstawie posiada się ważne uprawnienia. 5. Należy czytać ustawy, rozporządzenia i inne akty prawne, decydujące o zawodowym funkcjonowaniu - nikt tego za ratownika czy pracodawcę nie zrobi. Tylko w ten sposób, można mieć rzeczowe argumenty, poparte konkretnymi zapisami, a nie emocjonalne, zasłyszane, przekazywane pocztą pantoflową informacje. 6. Historyczne już, legitymacje WOPR są pięknym, nostalgicznym, uniwersalnym zbiorem danych o ratowniku. Zawierały one bowiem cały komplet informacji, niezbędny do uznawania ich posiadacza za ratownika ale to się zmieniło!. Nie twierdzimy, że jest lepiej. Nie wolno jednak narzekać i udawać, że jest po staremu bo nie jest. 7. Z pewnością na chwilę obecną nie można uznać, że jest w obrocie prawnym nazwa: ratownik wodny zawodowy, a z wcześniejszych wyjaśnień Ministerstwa Spraw Wewnętrznych wynika, że nie ma także takiego tytułu. 8. Nie traci się raz nabytych uprawnień. Np. Ratownik WOPR, który uzyskał stopień ratownika w 2004 roku i od tamtego czasu nie płacił składek - nie jest członkiem WOPR, ale ustawa utrzymała w mocy nabyte przez niego uprawnienia. Musi spełnić pozostałe wymagania i zostać członkiem (lub zatrudnić się lub pełnić służbę) w podmiocie uprawnionym do wykonywania ratownictwa. Tak więc, jeśli przez kilka lat był nieaktywny jako ratownik, ale chce wrócić do tego zawodu wyciąga swoją legitymację, inne kwalifikacje, kończy kurs KPP i np. wstępuje do RWR, gdzie uzyskuje prawa członka i jest Ratownikiem Wodnym. 9. Nie jesteśmy służbą (ratownicy wodni ani podmioty uprawnione do wykonywania ratownictwa). 10. Nasze rozporządzenie w sprawie kursu w zakresie kwalifikowanej pierwszej pomocy, to Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 marca 2007 roku. 11. Nie mamy szans na to, aby centralnie dofinansowywano (lub finansowano w całości) nasze kursy KPP koszty z tym związane musimy ponosić sami, 12. Zaświadczenie otrzymywane po recertyfikacji, zawsze powinno wyglądać tak jak po szkoleniu podstawowym (bo nie ma wzoru zaświadczenia wyłącznie po egzaminie przypominającym jak ma to miejsce w przypadku służb), 13. Recertyfikacja jest niezbędna, bo 9 pkt 2 rozporządzenia Ministra Zdrowia brzmi: zaświadczenie jest ważne przez okres 3 lat od dnia jego wydania. 14. Potrzebny jest czas i cierpliwość w wyjaśnianiu, a także znajomość obowiązujących przepisów, by powoli i skutecznie egzekwować respektowanie nowego porządku prawnego. 28

29 Piśmiennictwo Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 23 stycznia 2012 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących liczby ratowników wodnych zapewniających stałą kontrolę wyznaczonego obszaru wodnego Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 27 lutego 2012 r. w sprawie wymagań dotyczących wyposażenia wyznaczonych obszarów wodnych w sprzęt ratunkowy i pomocniczy, urządzenia sygnalizacyjne i ostrzegawcze oraz sprzęt medyczny, leki i artykuły sanitarne Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 marca 2012 r. w sprawie sposobu oznakowania i zabezpieczania obszarów wodnych oraz wzorów znaków zakazu, nakazu oraz znaków informacyjnych i flag Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 21 czerwca 2012, w sprawie szkoleń w ratownictwie wodnym Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 19 marca 2007 roku, w sprawie kursu w zakresie kwalifikowanej pierwszej pomocy Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Ministra Obrony Narodowej z dnia 12 grudnia 2008 r. w sprawie szkoleń w zakresie kwalifikowanej pierwszej pomocy Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 kwietnia 2010r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych oraz Ministra Obrony Narodowej z dnia 23 grudnia 2011 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szkoleń w zakresie kwalifikowanej pierwszej pomocy Ustawa z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym Pismo Departamentu Ratownictwa i Ochrony Ludności MSW nr DRiOL-NRGW /2013 z dnia 09 stycznia 2013 r. Pismo Departamentu Ratownictwa i Ochrony Ludności MSW nr DRiOL-NRGW /2013 z dnia 04 marca 2013 r. Pismo Departamentu Rynku Pracy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej nr DRP-II EZD/2013 z dnia 05 lutego 2013 r. 29

30 REALIZACJA OGÓLNOPOLSKIEGO PROGRAMU PROFILAKTYCZNEGO NAUKI PŁYWANIA W LATACH Implementation of the national swimming prevention program science in the years Joanna Wieczorek 1, Ewa Zieliński 1, Kinga Grobelska 1, Jerzy Telak 2, Tomasz Zalewski 3, Barbara Boniek 4, Krystyna Nowacka 5, Lilianna Styka 6 1 Katedra Medycyny Ratunkowej Collegium Medicum w Bydgoszczy, UMK 2 Zarząd Główny WOPR 3 Katedra Turystyki Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Szczecińskiego 4 Zespół Szkół nr 22 w Bydgoszczy, Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 5 Klinka Rehabitacji Collegium Medicum UMK w Bydgoszczy 6 Katedra Medycyny Ratunkowej Akademii Medycznej we Wrocławiu Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 8 = 6453 znaków Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami) =1,10 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=1,10 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: nauka pływania, bezpieczeństwo, profilaktyka, zachowanie, ratownictwo wodne. Key words: learning to swim, safety, prevention, behavior, rescue boats. Streszczenie W pracy przedstawiono w zarysie realizację programu profilaktycznego Już pływam z NIVEA i WOPR przez Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, które odgrywa istotną rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa osób przebywających na obszarach wodnych. Przebywające na obszarach wodnych osoby zagrożone są utonięciem. W Polsce corocznie tonie około 400 osób. Prawdopodobieństwo zaistnienia wypadku zmniejsza się wraz z działaniami profilaktycznymi i prewencyjnymi. Budować należy planowy system działania w zakresie bezpieczeństwa na obszarach wodnych, obejmujący działania profilaktyczne, prewencyjne i ratownicze, w celu zwiększenia bezpieczeństwa osób przebywających na obszarach wodnych, a w konsekwencji zmniejszenia liczby wypadków utonięcia osób. WOPR przeprowadził wiele akcji profilaktycznych. Jedną z najbardziej skutecznych metod poprawy stanu bezpieczeństwa na obszarach wodnych jest upowszechnianie nauki pływania osób najmłodszych. W latach w różnych miejscowościach instruktorzy WOPR uczyli pływać dzieci i młodzież (corocznie po około 750 osób) o niskim statusie ekonomicznym, z Domów Dziecka, Domów Opieki Społecznej, organizacji opiekujących się statutowo dziećmi znajdującymi się w trudnej sytuacji rodzinnej lub ekonomicznej. Akcja Już Pływam spotkała się z dużym zainteresowaniem społeczności lokalnych, a jej efektem było nauczenie pływania ponad 2200 osób. Abstract This paper presents an overview of the implementation of the prevention program "Now I swim with NIVEA and WOPR "by the Voluntary Water Rescue, which plays an important role in ensuring the safety of people living in areas of water. Staying in the water areas are those at risk of drowning. In Poland, every year about 400 people sinks. The probability of an accident decreases with prophylactic and preventive measures. Build system should be planned safety measures in the areas of water, including preventive measures, preventive and rescue, in order to increase the safety of persons in the areas of water, and consequently reduce the number of drowning accidents. WOPR conducted a number of preventive actions. One of the most effective methods to improve the security situation in the areas of water is the promotion of children learning to swim. In in different places to swim instructors teach WOPR children and adolescents (annually after about 750 people) with low economic status of the children's homes, homes Welfare, an organization caring for children located statutorily a difficult family situation, or economic. Action already swim met with great interest the local community, and its effect was to teach swimming more than 2,200 people. 30

31 Wstęp Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe odgrywa istotną rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa osób przebywających na obszarach wodnych. Współczesne bezpieczeństwo ma charakter interdyscyplinarny, a reagowanie na jego zagrożenie podlega ewolucji wobec dynamicznie zmieniających się źródeł. Na wodach powszechnie dostępnych i stanowiących własność prywatną, w tym podmiotów zbiorowych, występują zagrożenia nadzwyczajne o szerszym zakresie i indywidualne. Zagrożeniom tym towarzyszą wypadki masowych utonięć i pojedynczych osób 13. Według statystyk Światowej Organizacji Zdrowia corocznie tonie około osób, np. w 2004 r. utonęło około osób. Wypadki utonięcia są trzecią w kolejności przyczyną przedwczesnej utraty życia i łącznie stanowią 7% wszystkich wypadków ze skutkiem śmiertelnym. 96% wypadków utonięcia osób ma miejsce w krajach o niskich i średnich dochodach, z tego 43% zdarzeń śmiertelnych na obszarach wodnych ma miejsce w Chinach i Indiach. Szacuje się, że koszt utraty życia poprzez utonięcie wynosi w USA około 273 mln USD rocznie, w Australii około 85,5 mln USD, a w Kanadzie około 173 mln USD. Najwyższe wskaźniki utonięć są wśród dzieci poniżej 5. roku życia, z wyjątkiem Kanady i Nowej Zelandii, w których najwięcej tonie dorosłych mężczyzn. Wypadkom utonięcia ulega dwa razy więcej mężczyzn niż kobiet 14. W Polsce w latach utonęło ponad 42 tys. osób (co oznacza, że średnio każdego roku życie w ten sposób traciło około tysiąca osób) 15, od 2004 r. do 2011 r osób 16, natomiast w 2012 r. około 400 osób 17. Prawdopodobieństwo zaistnienia wypadku na obszarze wodnym zmniejsza się wraz z zakresem i intensywnością prowadzonych działań profilaktycznych i prewencyjnych. Natomiast akcje ratowników zmniejszają skutki zdarzeń 18. Europejski Oddział Międzynarodowej Federacja Ratownictwa Wodnego International Life Saving Federation of Europe wydał zalecenia dla audytorów kąpielisk do przeprowadzania Oceny Szacowania Ryzyka (Policy document for risk assessments of designated bathing areas 2009) 19. Ryzyko zdarzenia, wypadku wiązać należy z potencjalną stratą, w tym finansową. Szacuje się te koszty na podstawie wyliczeń opłat administracyjnych na opiekę medyczną oraz strat zdolności produkcyjnej i obniżenia jakości życia. Amerykański Ośrodek ds. Zwalczania i Zapobiegania Wypadkom (USCDCP) zestawiał koszty śmierci, wahające się od USD do USD, z kosztami inwalidztwa powstałymi na skutek wypadku na obszarze wodnym lub nad wodą, mieszczącymi się między USD a USD, z dodatkowymi USD na koszty miesięcznego opiekowania się osobą chorą 20. Przy ubezpieczeniach osób uprawiających sport i turystykę ryzyko wiąże się ze stratą finansową, ale na względzie należy mieć także skutki emocjonalne, medyczne, ekologiczne i prawne 21. W ustawie o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych został zawarty katalog przedsięwzięć mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa na obszarach wodnych. W katalogu tym jest mowa o dokonywaniu analizy zagrożeń, w tym identyfikacji miejsc, w których występuje zagrożenie dla bezpieczeństwa osób wykorzystujących obszar wodny do pływania, kąpania się, uprawiania sportu lub rekreacji; ( ) oznakowaniu i zabezpieczeniu 13 Bezpieczeństwo w opinii Polaków, Komunikat z badań CBOS, Warszawa B. Hołyst, Wiktymologia, Warszawa 2006, s Tamże. 18 J. Wolanin, Siły natury a zarządzanie ryzykiem [w:] Sporty wodne i ratownictwo, vol. 3, 4, Radom T. Zalewski, Efektywność działania ratownika a wybrane uwarunkowania psychofizyczne i sytuacyjne w ratownictwie wodnym (praca doktorska), Poznań 2010, s G. D. Witman, Economic Cost of Drowning in Inland Lakes and Rivers [w:] International Journal of Aquatic Research and Education. Human Kinetics, 2008, 1, s ; T. Zalewski, J. Telak, Szacowanie ryzyka, s J. Bierens, Handbook of drowning. Sprinter, Berlin

32 terenów, obiektów i urządzeń przeznaczonych do pływania, kąpania się, uprawiania sportu lub rekreacji na obszarach wodnych; ( ), a także prowadzeniu działań profilaktycznych i edukacyjnych dotyczących bezpieczeństwa na obszarach wodnych 22. Profilaktyka i edukacja obejmuje między innymi uświadamianie zagrożeń na obszarach wodnych, w tym wśród dzieci i młodzieży szkolnej. Ponadto należy informować i ostrzegać o czynnikach mogących skutkować utrudnieniami oraz zagrożeniami dla zdrowia lub życia osób, a także zapewniać warunki do organizowania pomocy oraz ratowania osób, które uległy wypadkowi lub są narażone na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia 23. Ratownicy WOPR zapewniają bezpieczeństwo na obszarach wodnych podczas realizacji różnych form sportowych i turystycznych. W gospodarce rynkowej konkurencja zmusza organizatorów przedsięwzięć sportowych i turystycznych do oferowania usług na coraz wyższym poziomie. Innowacyjność idzie w parze z zaspokajaniem potrzeb klienta oczekującego nowych form spędzania wolnego czasu, które wielokrotnie wiążą się ze wzrostem zagrożenia. Wzrost zagrożenia, związany z ryzykiem zaistnienia niekorzystnego zdarzenia (wypadku), rodzi potrzebę tworzenia systemu bezpieczeństwa z narzędziami, procedurami i normami w zakresie bezpieczeństwa wodnego 24. W ostatnich latach opracowane zostały modele bezpiecznych form uprawiania sportów i turystyki z diagnozowaniem ryzyka i bezpieczeństwa, przydatne do działań profilaktycznych i prewencyjnych na obszarach wodnych. Metoda budowania modelu bezpiecznego uprawiania sportu i turystyki może być stosowana podczas badań zagrożeń na kąpieliskach śródlądowych i nadmorskich. System bezpieczeństwa stworzony z myślą o osobach przebywających na obszarach wodnych z określoną misją i wizją rozwoju poszczególnych jego elementów, powiązanych strukturalnie z rozłożonymi w czasie celami i zadaniami operacyjnymi powinien umożliwić planowanie działań oraz zapewnić ich finansowanie. Konsekwencją systemowych rozwiązań powinno być zmniejszanie liczby wypadków utonięcia osób. Zależności systemowe pomiędzy strategią i przepisami prawnymi, źródłami finansowania i wysokością nakładów na ratownictwo wodne, relacjami z administracją publiczną oraz służbami, instytucjami, partnerami i sponsorami, a także przychylnością mediów są oczywiste. Po nałożeniu na wymienione czynniki szerokiej profilaktyki i efektywnej prewencji oraz skutecznych służb ratowniczych, w tym ratowników organizacji pozarządowych, zdolnych do bezzwłocznego reagowania na zdarzenia, można osiągać wcześniej zamierzone cele. Model instytucjonalno-organizacyjny lokalnego systemu bezpieczeństwa, służący osobom przebywających na obszarach wodnych, przedstawiony został na poniższej rycinie 25. Dojście do wyżej wymienionego modelu wymaga szeregu przedsięwzięć, w tym planowego działania w zakresie budowania systemu bezpieczeństwa na obszarach wodnych, obejmujących działania systemowe, profilaktyczne, prewencyjne i ratownicze, które zostały szczegółowo przedstawione w poniższej tabeli Stosowanie systemu w praktyce powinno spowodować zwiększenie bezpieczeństwa osób przebywających na obszarach wodnych, a w konsekwencji zmniejszenie liczby wypadków utonięcia osób. Istotnymi w ramach działalności WOPR wydają się być przedsięwzięcia profilaktyczne. W pierwszej dekadzie lat na kąpieliskach nadmorskich w okresie wakacji był realizowany program profilaktyczny pt.,,bezpiecznie z NIVEA i WOPR z Letnią Szkołą NIVEA na plaży. W latach były organizowane przez WOPR profilaktyczne akcje: Już 22 Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 roku o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych (Dz. U. z 2011 r. Nr 208, poz. 1240), art. 4 ust Tamże. 24 T. Zalewski, J. Telak, Szacowanie ryzyka i kategoryzacja wskaźnikami pomiarowymi rozwoju bezpieczeństwa wodnego, [w:] Stan, perspektywy i rozwój ratownictwa, kultury fizycznej i sportu w XXI wieku, red. M. Napierała, A. Skaliy, W. Żukow, Bydgoszcz 2011, s. 133 i n. 25 Tamże, s Tamże, s

33 pływam z NIVEA i WOPR, Z delfinkiem WOPR-usiem czujemy się bezpiecznie, Bezpieczny lód przy współpracy z Ministerstwem Sportu i Turystyki. W ramach obchodów Europejskiego Roku Wolontariatu 2011 WOPR wziął udział w urządzeniu pawilonu European Year of Volunteering Tour 2011, promując bezpieczeństwo na wodach oraz włączanie młodych osób do życia społecznego. Projekt ERW realizowany był także przez ratowników WOPR w szkołach. Przygotowana została e-książka dla nauczycieli wykładających przedmiot Edukacja dla bezpieczeństwa oraz broszura edukacyjno-profilaktyczna Bezpieczna woda przy udziale Ministerstwa Sportu i Turystyki, a także rozdział o bezpieczeństwie do książki Mały pływak. WOPR wziął udział w 2012 roku w Międzypokoleniowych Dniach Aktywności prowadząc warsztaty i ćwiczenia z zakresu bezpieczeństwa wodnego oraz pierwszej pomocy z przeznaczeniem do indywidualnych rozmów z seniorami 27. Powszechnie wiadomo, że jedną z najbardziej skutecznych metod poprawy stanu bezpieczeństwa na obszarach wodnych jest upowszechnianie nauki pływania. Stanowi to jeden z celów statutowych WOPR. Ze względu na stosunkowo wysoką liczbę osób tonących w wodach polskich, ważne jest, aby umiejętność pływania była upowszechniana, jak umiejętność czytania i pisania. [1] Analiza wypadków na wodach wskazuje, że są one najczęściej wynikiem braku dostatecznych umiejętności pływackich i niskiego poziomu wiedzy, umiejętności i kultury pobytu na obszarze wodnym. Przez umiejętność pływacką, rozumie się nie tylko swobodne poruszanie się w środowisku wodnym, ale także umiejętność oceny własnej sprawności. [2] Edukację w zakresie nauki pływania oraz bezpiecznego pobytu na obszarach wodnych i terenach przywodnych powinno się prowadzić przede wszystkim z dziećmi i młodzieżą osobami najmłodszymi oraz ich rodzicami lub opiekunami. To złożenie stało się podstawą programu profilaktycznego,,już pływam z NIVEA i WOPR, realizowanej w wymiarze ogólnopolskim w latach przez Biuro ZG WOPR. STRATEGIA I PRAWO FINANSOWANIE ADMINISTRACJA PUBL.. PARTNERZY PROFILAKTYKA PREWENCJA RATOWNICTW O MNIEJ OFIAR Rycina 1. Model instytucjonalno-organizacyjny systemu bezpieczeństwa wodnego Źródło: opracowano na podstawie: T. Zalewski i J. Telak Szacowanie ryzyka i kategoryzacja wskaźnikami pomiarowymi rozwoju bezpieczeństwa wodnego 27 Sprawozdanie z działalności Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego w latach , Biuro Zarządu Głównego WOPR, Warszawa 2013, s

34 Tabela 1. Proces budowania systemu bezpieczeństwa wodnego 1. Działania systemowe przeprowadzenie badań i wdrożenie strategii rozwoju systemu bezpieczeństwa wodnego 2. Działania profilaktyczne powszechne nauczanie pływania, w szczególności dzieci i młodzieży systemowe wsparcie kampanii informacyjnej związanej z oznakowaniem miejsc niebezpiecznych, promowaniem miejsc bezpiecznych i zasad bezpiecznej kąpieli informowanie o zagrożeniach na obszarach wodnych i metodach ratownictwa wodnego wspieranie działań profilaktycznych realizowanych przez WOPR angażowanie partnerów zainteresowanych bezpieczeństwem na obszarach wodnych edukowanie w zakresie regulacji dotyczących bezpieczeństwa na wodach, w tym organizatorów kąpielisk, administracji pływalni i ratowników wodnych promowanie katalogu dobrych praktyk współpracy władz lokalnych, administracji pływalni, organizatorów kąpielisk i form sportowych na wodach 3. Działania prewencyjne włączenie podmiotów zainteresowanych nauką pływania dzieci i młodzieży oraz procesem edukacji w zakresie bezpieczeństwa wodnego monitorowanie miejsc niebezpiecznych na obszarach wodnych kategoryzowanie i wyróżnianie najlepszych kąpielisk jako promocja dobrych praktyk prowadzenie monitoringu miejsc zwyczajowo wykorzystywanych do kąpieli monitorowanie stanu bezpieczeństwa dzieci i młodzieży przebywającej na obszarach wodnych współpraca z administracją publiczną, mediami, sponsorami i partnerami 4. Działania ratownicze podniesienie zdolności reagowania WOPR i jakości ich wyposażenia stworzenie systemu zwrotu kosztów akcji ratunkowych i poszukiwawczych wzmocnienie zdolności komunikacyjnych pomiędzy grupami ratowników wodnych poprawienie operacyjności kąpielisk strzeżonych i obszarów dozorowanych przez grupy reagowania ratowników wodnych tworzenie centrów koordynacji ratownictwa wodnego i systemu łączności ratunkowej utrzymywanie dyżurujących grup reagowania ratowników wodnych przy kąpieliskach współdziałanie z Policją, Państwową Strażą Pożarną, Morską Służbą Poszukiwania i Ratownictwa SAR, Lotniczym Pogotowiem Ratunkowym, Strażą Graniczną, strażami miejskimi i gminnymi, jednostkami ratownictwa medycznego Źródło: Opracowano na podstawie: T. Zalewski i J. Telak, Szacowanie ryzyka i kategoryzacja wskaźnikami pomiarowymi rozwoju bezpieczeństwa wodnego Jednym z celów Akcji Już pływam stała się edukacja, której zadaniem było promowanie umiejętności pływania poprzez jej naukę wśród grupy dzieci i młodzieży. Kolejnym celem Akcji było zwrócenie uwagi na bezpieczne zachowania na obszarach wodnych i terenach przywodnych oraz promocja ratownictwa wodnego nie tyko dzieciom i młodzieży, ale także osobom dorosłym. Ratownicy i instruktorzy WOPR a zarazem wykwalifikowani instruktorzy pływania przeprowadzili szereg zajęć dla dzieci w wieku szkolnym, o niskim statusie ekonomicznym, z Domów Dziecka oraz lokalnych Ośrodków Pomocy Społecznej. Zajęcia prowadzone były na pływalniach na wyznaczonych torach, oddanych do dyspozycji wyłącznie uczestnikom Akcji. Biuro ZG WOPR wyposażyło instruktorów w sprzęt pomocniczy do nauki pływania. Instruktorzy prowadzący zajęcia korzystali z tablic edukacyjnych, banerów, naklejek i broszur edukacyjnych, przedstawiających podstawowe zasady bezpiecznego zachowania się na obszarach wodnych i terenie przywodnym. W terminarzu przedsięwzięć i czynności wykonywanych w ramach Akcji przewidywano w miesiącu: 1) sierpniu ustalenie terminów zajęć na pływalniach; 2) sierpniu rozpoczęcie kampanii informacyjnej dotyczącej akcji, ze wskazaniem miejsc i terminów ich przeprowadzenia, z wykorzystaniem lokalnych mediów; 3) sierpniu i wrześniu przekazanie instruktorom prowadzącym zajęcia sprzętu pomocniczego ( makarony, deski, czepki, tablice informacyjne, nalepki, banery, broszury edukacyjne, maskotki, znaczki Już pływam oraz dyplomy); 34

35 4) wrześniu, październiku i listopadzie realizowano 16 jednostek dydaktycznych nauki pływania, w trakcie których uczestnicy poznawali także zasady bezpiecznego przebywania na obszarach wodnych i terenach przywodnych. Organizator (Biuro ZG WOPR) uzgodnił z administracją lub zarządzającymi pływalniami warunki, a następnie podpisał umowy w sprawie współpracy przy realizacji Akcji. Organizator przekazał na pływalnie po 15 kompletów sprzętu do nauki pływania i doskonalenia umiejętności pływackich tj. deski i makarony. Kolejne 15 kpl. tego sprzętu zostało przekazane na pływalnie do odrębnego wykorzystania przez jej administrację. W uzgodnionych z administracją miejscach na ścianach obiektu pływalni wywieszono banery z informacjami edukacyjnymi, a w szatniach nalepki z grafiką zawierającą informacje o zasadach bezpiecznego zachowania się na obszarach wodnych i terenach przywodnych, pływalniach i kąpieliskach. Na poniżej zamieszczonym zdjęciu 1 został przedstawiony makaron sprzęt do nauki pływania i doskonalenia umiejętności pływackich. Rycina 2. Dzieci podczas realizacji akcji Już pływam na pływalni Bryza w Bydgoszczy Źródło: Archiwum Ewa Zieliński Administracja pływalni użyczała WOPR tory pływackie niezbędne do przeprowadzenia 16 lekcji nauki pływania dla 15 uczniów w ramach Akcji oraz wskazała miejsca, w których umieszczone zostały materiały informacyjno-edukacyjne. Poniżej przedstawiono ćwiczenia dzieci z deską pływacką. Rycina 2. Akcja Już pływam na pływalni Bryza w Bydgoszczy Źródło: Archiwum Ewa Zieliński W Biurze ZG WOPR wytypowano najbardziej doświadczonych i najlepiej przygotowanych instruktorów, którzy następnie zostali zatrudnieni na umowę zlecenie, w celu zrealizowania zajęć w ramach Akcji. Wyznaczeni instruktorzy mieli prowadzić zajęcia zgodnie z programem opracowanym przez Organizatora. Każdy prowadzący zajęcia otrzymywał instrukcję szkoleniową z dokładnym opisem elementów i sposobem przeprowadzenia Akcji (opis systemu przyznawania nalepek, znaczków oraz dyplomów). Każdy instruktor otrzymał także komplet 10 graficznych tablic edukacyjnych, wielkości A-4, a na nich podstawowe zasady zachowania 35

36 bezpieczeństwa na obszarze wodnym i terenie przywodnym oraz wybrane znaki ostrzegawcze umieszczane nad wodą. Uczniowie (uczestnicy zajęć) pływali w czepkach z umieszczonym graficznym znakiem towarowym (logo) NIVEA i WOPR. Każdy uczeń wyposażony został w materiały informacyjno-edukacyjne związane z akcją tj.: książeczki dzienniczki obecności formatu A-6 oraz arkusze z nalepkami potwierdzającymi obecność na zajęciach. Dzienniczek obecności zawierał informacje o zasadach bezpiecznego pobytu na obszarach wodnych, rady i ostrzeżenia przed niewłaściwym zachowaniem na pływalni i kąpielisku. Po zajęciach uczniowie mogli swoje mokre stroje kąpielowe umieszczać w zamykanych woreczkach z brandingiem NIVEA/WOPR. Poniżej pływanie dzieci na torze z użyciem makaronów i rękawków. Rycina 4. Nuka pływania w,,rękawkach i na,,makaronach w ramach akcji Już pływam na pływalni Laguna w Bydgoszczy. Źródło: Archiwum Ewa Zieliński Opiekunowie dzieci uczniów po zakończonych zajęciach otrzymywali od instruktora zestaw nalepek, po jednej dla każdego uczestnika zajęć, które następnie powinni wklejać do dzienniczków obecności. Po zakończonej lekcji uczniowie odbierali od instruktora kartki do pomalowania (kolorowania) jako zadanie domowe ilustrujące podstawowe zasady zachowania bezpieczeństwa na obszarach wodnych i terenach przywodnych z nazwą Akcji i jej logotypem. Uczniowie, którzy samodzielnie przepłynęli 25 m dowolnym sposobem, otrzymały znaczek Już pływam. Po uzyskaniu co najmniej 12 (maksymalnie 15) nalepek uczeń otrzymał od instruktora szesnastą naklejkę końcową z plakietką Już Pływam z NIVEA i WOPR, stanowiącą potwierdzenie udziału w Akcji i pomyślnego zakończenia nauki pływania.. Wszystkie znaczki i dyplomy zostały wręczone uroczyście. Dodatkowo każdy uczestnik Akcji otrzymał maskotkę foczkę z logo NIVEA WOPR WOPR, poprzez kierowników Wojewódzkich Grup Operacyjnych, koordynował prowadzoną akcję Już pływam. Dodatkowo, koordynacją całej akcji, z poziomu Biura Zarządu Głównego WOPR, zajmował się Zastępca Koordynatora Krajowego GO. Celem przeprowadzanego koordynacji akcji, było zunifikowanie, usprawnienie i prawidłowe przeprowadzenie działań. W 2010 roku akcja Już pływam z NIVEA i WOPR przeprowadzona została na 50 pływalniach w 48 miastach w różnych miejscowościach na terenie Polski. Obowiązywała zasada równomiernego rozmieszczenia miejscowości po 3 w 14 oraz po 4 w dwóch - poszczególnych województw. W większości były to pływalnie zlokalizowane w miejscowościach średniej wielkości. W 2011 roku przeprowadzono ją na 50 pływalniach w 49 miastach na terenie całej Polski. Natomiast w 2012 roku na 50 pływalniach w 46 miastach. W ramach barterowej wymiany usług, pływalnia użyczała tor potrzebny do przeprowadzenia lekcji pływania. W uzgodnionych przez WOPR z administracją pływalni miejscach umieszczone 36

37 zostały materiały informacyjne i edukacyjne (banery, naklejki). Elementy akcji włączono w organizowane okazjonalnie przez różne podmioty imprezy sportowe np. zawody pływackie. Ponadto lokalni instruktorzy pracownicy pływalni używali przekazanego sprzętu do nauki pływania podczas innych zajęć dydaktycznych i sportowych. Biuro ZG WOPR zatrudniało do prowadzenia zajęć nauki pływania instruktorów o najwyższych kwalifikacjach. Zajęcia były prowadzone zgodnie z przekazanymi wytycznymi organizacyjnymi oraz wytycznymi przed każdym wejściem do wody. Poniżej przedstawiono odprawę dzieci przeprowadzoną przez instruktora. Rycina 5. Dzieci podczas odprawy w ramach akcji,,już pływam na pływalni GOSiR w Osielsku rozdanie maskotek po zakończeniu zajęć. Źródło: Archiwum Ewa Zieliński W kilku przypadkach Akcję zorganizowano na wniosek kierownika pływalni lub domu dziecka, który wiedzę na jej temat uzyskał poprzez lokalne mediów. Na każdej pływalni zajęcia prowadzone były w 15 osobowych grupach. Uczestnicy Akcji nauczane dzieci i młodzież ze swoim instruktorem spotykali się w okresie od 1 września do 30 listopada. Łącznie w zajęciach nauki pływania w ramach Akcji corocznie brało udział 750 dzieci oraz około 50 instruktorów. Przekazany na pływalnie sprzęt ( makarony, deski) oraz materiały edukacyjne (tablice, naklejki edukacyjne) był wykorzystywany podczas prowadzenia zajęć nauki pływania, nie tylko w ramach Akcji. Ze względu na bardzo duże zainteresowanie akcją,,już Pływam z NIVEA i WOPR, niektóre pływalnie na wniosek instruktorów i dyrektorów ośrodków opiekuńczych tworzyły nowe grupy nauki pływania lub kontynuowały zajęcia po jej zakończeniu. Ponadto banery oraz naklejki edukacyjne eksponowane są na pływalniach do dnia dzisiejszego pomimo zakończenia akcji. Zgodnie z zaleceniami dr. Detleva Mohra, w celu poprawy efektywności działania WOPR powinno się między innymi wykreować w mediach kampanie popularyzujące ratownictwo wodne oraz zwiększać liczbę członków i ratowników WOPR 28, podczas Akcji Już Pływam instruktorzy współpracowali z lokalnymi mediami. Współprac z mediami obejmowała promocję Akcji i jej lokalnych partnerów. Publikowane były informacje związanych z Akcją, w tym także graficzne w formie layout ów. W ramach kontaktów z mediami, propagowano informacje na temat innych programów profilaktycznych WOPR. Media relacjonowały na bieżąco przebieg Akcji i ważne dla niej momenty np. reportaże z zawodów, konkursów wiedzy. Podczas przeprowadzonych konkursów zwycięzcom wręczane były z nagrody kosmetyki firmy NIVEA. Na poniższych rycinach 2, 3 i 4 wskazano kolejno w 2010, 2011 i 2012 roku miejsca prowadzenia Akcji Już Pływam. 28 Wypowiedź na konferencji prasowej, Warszawa, czerwiec 2005; w 2005 r. dr D. Mohr pełnił wówczas funkcję Przewodniczącego Komisji Sportu ILSE, a od dnia 24 sierpnia 2012 r. jest Prezydentem ILS Federation of Europe. 37

38 Rycina 6. Miejsca realizacji programu Już Pływam z NIVEA i WOPR w 2010 roku Źródło: Opracowano na podstawie: Umów zawartych przez WOPR z podmiotami współpracującymi w ramach akcji,,już Pływam z NIVEA i WOPR w 2010 roku. Ryc. 7. Miejsca realizacji programu Już Pływam z NIVEA i WOPR w 2011 roku Źródło: Opracowano na podstawie: Umów zawartych przez WOPR z podmiotami współpracującymi w ramach akcji,,już Pływam z NIVEA i WOPR w 2011 roku. 38

39 Rycina 8. Miejsca realizacji programu Już pływam z NIVEA i WOPR w 2012 roku Źródło: Opracowano na podstawie: Umów zawartych przez WOPR z podmiotami współpracującymi w ramach akcji,,już Pływam z NIVEA i WOPR w 2012 roku. W poniżej zamieszczonej tabeli 2 zostały przedstawiony miejsca (województwa miejscowości) oraz podmioty (pływalnie, instytucje) uczestniczące w realizacji akcji,,już Pływam z NIVEA i WOPR w 2012 roku. p. Tabela 2. Miejsca realizacji akcji nauki pływania w 2012 roku L Województwo Miejscowość Pływalnia Dom Dziecka 2 Kujawskopomorskie 3 Lubelskie 1 Osielsko 2 Bydgoszcz 3 Bydgoszcz 4 Grudziądz 5 Biała Podlaska 6 Zamość Gminny Ośrodek Sportu i Rekreacji, ul. Tuberozy 2, Osielsko Klub Sportowy Start Astoria, ul. Królowej Jadwigi 23, Bydgoszcz Basen Bryza, ul. Goszczyńskiego 3, Bydgoszcz ul. Nauczycielska 19, Grudziądz Pływalnia PSW im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej, ul. Sidorska 95/97, Biała Podlaska ul. Zamoyskiego 62 A, Zamość Klasy integracyjne, Zespół Szkół w Osielsku, ul. Centralna 7, Osielsko Klasa dla młodzieży zagrożonej patologią społeczną, Gimnazjum 24, ul. Kościuszki 37a, Bydgoszcz Zespół Szkół nr 63, ul. Goszczyńskiego 3, Bydgoszcz Szkoła Podstawowa Nr 21 w Zespole Szkół Ogólnokształcących Nr 5 im. Rotmistrza Witolda Pileckiego, ul. Nauczycielska 19, Grudziądz Środowiskowa Świetlica Socjoterapeutyczna PERSPEKTYWA prowadzona przez Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom i Młodzieży PERSPEKTYWA w Białej Podlaskiej, ul: Prosta 17, Biała Podlaska Pogotowie Opiekuńcze, ul. Źródlana 1 A, Dom Dziecka, ul. Źródlana 1, Zamość 39

40 0 7 Chełm 8 Krasnystaw 4 Lubuskie 9 Gubin 5 Łódzkie 10 Skierniewice 11 Kraków 6 Małopolskie 12 Zakopane 13 Ciechanów Mińsk 14 Mazowiecki 15 Regimin 16 Ostrołęka 7 Mazowieckie 17 Żyrardów 18 Warszawa 19 Płońsk 20 Olesno 8 Opolskie 21 Opole 1 Podlaskie 22 Augustów I L.O., ul. Czarnieckiego 8, Chełm Pływalnia MOSiR, ul. Piłsudskiego 52A, Krasnystaw Miejski Ośrodek Sportu, ul. Armii Wojska Polskiego 5, Gubin Pływalnia Miejska NAWA, ul. Prusa 6A, Skierniewice Zespół Pensjonatów Sośnica i Lipowy Dwór, ul. H. Modrzejewskiej 7; Zakopane Basen Hotelu Mercure Kasprowy, ul. Szymaszkowa, Zakopane Kryta Pływalnia U Ciecha, ul. 17 Stycznia 60 b, Ciechanów Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji, ul. Wyszyńskiego 56, Mińsk Mazowiecki Dom Małych Dzieci, ul. Jedność 43, Chełm Dom Dziecka, ul. Mickiewicza 1, Krasnystaw Powiatowy Dom Dziecka, ul. Obrońców Pokoju 20, Gubin Dom Dziecka w Stronowie, Strobów 28, Skierniewice Placówka Opiekuńczo- Wychowawcza Wsparcia Dziennego Świetlica Promyczkowo prowadzona przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Zakopanem Centrum Wsparcia Dziecka i Rodziny w Zakopanem, ul. Przerwy-Tetmajera 31, Zakopane Ośrodek Adopcyjno-Opiekuńczy, ul. Orylska 9, Ciechanów Miejska Komisja Rozwiazywania Problemów Alkoholowych, ul. Konstytucji 3- go Maja 1, Mińsk Mazowiecki DPS Kombatant, ul. Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, 06- Batalionów Chłopskich 461 Regimin 12, Ciechanów Park Wodny Aquarium, ul. Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie ul. Gen. Wincentego Witosa 3, J. Hallera Ostrołęka Ostrołęka Pływalnia AQUA ŻYRARDÓW, ul. Stefana Jodłowskiego 25/27, Żyrardów Kompleks Basenów Rehabilitacyjnych Muszelka, ul. Balkonowa 2, Warszawa Pływalnia Miejskiego Centrum Sportu i Rekreacji w Płońsku, ul. Kopernika 3, Płońsk Oleska Laguna, ul. Wachowska 10A, Olesno Kryta Pływalnia Akwarium, ul. Ozimska 48 b, Opole Centrum Sportu i Rekreacji w Augustowie, ul. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Żyrardowie, ul. Armii Krajowej 3, Żyrardów Ośrodek Pomocy Społecznej, ul. Chodecka 2, Warszawa Wielofunkcyjna Placówka Opiekuńczo- Wychowacza, ul. Wolności 8 lok. 10, Płońsk Dom Dziecka im. Marii Konopnickiej, ul. Długa 37, Sowczyce Dom Dziecka w Turawie k/opola, ul. Opolska 56, Turawa Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Augustowie, ul. Rynek Zygmunta Augusta 27,

41 Pomorskie Śląskie 23 Sopot 24 Chojnice 25 Gdynia 26 Słupsk 27 Redzikowo 28 Dąbrowa Górnicza 29 Tychy 30 Wola 31 Bielsko-Biała Sucharskiego 15, Augustów Augustów MOSiR Sopot, Al. Haffnera 57, Sopot Centrum Park Chojnice, ul. Huberta Wagnera 1, ul. Wysoka 1, Chojnice, Chojnice Relax Center, ul. Dom Dziecka, Armii Krajowej 22, 81- ul. Demptowska 46, 001 Gdynia Gdynia Pływalnia kryta Słupskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji, ul. Szczecińska 99, Słupsk Park Wodny Redzikowo, Redzikowo 16b, Słupsk Pływalnia Zespołu Szkół Sportowych, ul. Chopina 34, Dąbrowa Górnicza Pływalnia MOSiR Tychy, ul. Edukacji 9, Tychy Kryta pływalnia Wola, ul. Pszczyńska 9, Wola Pływalnia Troclik, Ul. Sosnkowskiego 14, Bielsko- Biała Dom dziecka na wzgórzu, ul. 23 Marca 16, Sopot Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Chojnicach, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie Świetlica Środowiskowa nr 3, ul. Grottgera 3, Słupsk Domy dla Dzieci Towarzystwa Nasz Dom w Ustce i Słupsku z siedzibą w Ustce, ul. Kościuszki 2, Ustka Placówka Opiekuńczo Wychowawcza, ul. Jasna 29, Dąbrowa Górnicza ul. Budowlanych 59, Tychy Dzieci z trudną sytuacją rodzinną: GOSiR w Miedźnej z siedziba w Woli, ul. Pszczyńska 9, Wola Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, ul. Piastowska 40, Bielsko-Biała Świętokrzyskie Wielkopolskie 32 Włoszczowa 33 Staszów 34 Starachowice 35 Kórnik 36 Kobylnica 37 Chrzypsko Wielkie 38 Szamotuły Basen NEMO ul. Wiśniowa 43, Włoszczowa Powiatowe Centrum Sportowe w Staszowie, ul. Oględowska 6, Staszów Kryta Pływalnia, ul. Szkolna 14 B, Starachowice Kórnickie Centrum Rekreacji i Sportu OAZA, ul. Ignacego Krasickiego 1, Kórnik Pływalnia Delfin, ul. Piłsudskiego 3, Koziegłowy Ośrodek Sportowo- Wypoczynkowy KS Posnania w Łężeczkach, Łężeczki 1, Chrzypsko Wielkie Szamotulski Ośrodek Sportu i Rekreacji, Stowarzyszenie Podaj rękę ul. Przedborska 51, Włoszczowa Świetlica socjo-środowiskowa "Tęcza" w: Staszów - Sielec 37, Wola Osowa 22, Grzybów, Kurozwęki ul. Rynek 28, Dobra 52 oraz OSP Grzybów i Niemścice Rodzinny Dom Dziecka, ul. Moniuszki 15 oraz Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, ul. Krywki 14, Starachowice Dom Dziecka w Kórniku Bninie, ul. Błażejewska 63, Kórnik Ośrodek Wspomagania Rodziny, ul. Poznańska 91, Kobylnica Ośrodek Pomocy Społecznej, ul. Główna 16, Chrzypsko Wielkie Niepaństwowy Dom Dziecka Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi, ul. 41

42 6 1 Zachodnio- Pomorskie 39 Jarocin 40 Gniezno 41 Piła 42 Poznań 43 Poznań 44 Poznań 45 Stargard Szczeciński 46 Świnoujście 47 Szczecin 48 Świdwin 49 Wałcz 50 Myślibórz ul. Sportowa 6, Szamotuły Jarocin-Sport Sp. z o.o., ul. Sportowa 6, Jarocin Kompleks rekreacyjno-sportowy, Gnieźnieński Ośrodek Sportu i Rekreacji, ul. Bł. Jolenty 5, Gniezno Centrum Rekreacji Wodnej AQUA-PIL Sp. z o.o. w Pile, ul. Artura Grottgera 4, Piła Pływalnia Atlantis, os. St. Batorego 101, Poznań Centrum Aktywności Ruchowej, ul. Głuchowska 39, Poznań Klub Sportowy POSNANIA, ul. Słowiańska 78, Poznań Pływalnia przy Gimnazjum nr 4, os. Zachód B15, Stargard Szczeciński Pływalnia Miejska OSiR Wyspiarz, ul. Żeromskiego, Świnoujście Pływalnia Kryta CKS, ul. Rydla 49, Szczecin Park Wodny RELAX, Plac Sybiraków 1, Świdwin Pływalnia DELFIN przy COS - OPO Wałcz, Al. Zdobywców Wału Pomorskiego 99, Wałcz Pływalnia Kryta OSiR, ul. Piłsudskiego 18, Myślibórz Lipowa 27, Szamotuły Dom Dziecka w Górze, ul. Dworcowa 3, Jaroczewo Dom dziecka w Gnieźnie, ul. Paczkowskiego 16, Gniezno Przyjazny Dom, Stowarzyszenie Pomagajmy Dzieciom, ul. Mickiewicza 50, Trzcianka SP 34, os. Bolesława Śmiałego 107, Poznań Dom Rodzinny nr 2, ul. Jugosłowiańska 54g lok. 1, Poznań Rodzinny Dom Dziecka, os. Winiary 4 lok. 2, Poznań Dom Dziecka nr 1 w Stargardzie Szczecińskim, ul. Gen. Andersa 14, Stargard Szczeciński Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Świnoujściu, ul. Marii Dąbrowskiej 4, Świnoujście Świetlica Środowiskowa dla dzieci i młodzieży, ul. Rydla 49, Szczecin ul. Konopnickiej 42, Łobez TPD przy ZSM nr 1, os. Dolne Miasto 14A, Wałcz Placówka Socjalizacyjna w Trzcińsku Zdroju, ul. Dworcowa 3, Trzcińsko Zdrój Źródło: Opracowano na podstawie: Umów zawartych przez WOPR z podmiotami współpracującymi w ramach akcji,,już Pływam z NIVEA i WOPR w 2012 roku. Realizacja programu Akcji Już Pływam była poddana controlingowi. Elementy controlingu, miały za zadanie ujednolicenie Akcji. Poprzez prowadzenie bieżącej analizy poszczególnych zajęći wykrywanie jej słabych elementów programu na bieżąco były dokonywane korekty. Controlingowi podlegał szczegółowy plan realizacji nauki pływania (przy udziale instruktorów), każdej z szesnastu lekcji tak, aby móc orientować się na jakim etapie znajduje się dana grupa dzieci. Przyporządkowano w tym celu, każdej lekcji jednego rodzaju nalepki i kolorowanki. Controling bieżący dokonywany był przez wyznaczonych pracowników Biura ZG WOPR oraz firmy NIVEA Polska S.A. 42

43 Na pierwszych zajęciach obecny był wizytator, który sprawdzał wyposażenie i przebieg pierwszych zajęć. Wyrywkowe kontrole bez uprzedzenia obejmowały co najmniej 2 zajęć w trakcie trwania Akcji na każdej pływalni ze sprawdzeniem obecności uczestników. Sprawdzano też dostarczenie i wręczenie nagród foczek oraz plakietek Już Pływam z NIVEA i WOPR. Po każdych zajęciach kontaktowano się telefonicznie z instruktorem oraz opiekunem dzieci, w celu omówienia zajęć i poprawy jakości pracy. Stwierdzono, że w ramach Akcji konsekwentnie realizowane były 16 godzinne zajęcia nauki pływania z wykorzystaniem dostarczonego przez Biuro ZG WOPR sprzętu wspomagającego nauki pływania. W ramach akcji Już Pływam z NIVEA i WOPR nauczyło się pływać około 2250 dzieci. Akcja spotkała się z dużym zainteresowaniem oraz akceptacją ze strony wielu podmiotów, tym samorządów terytorialnych, społeczności lokalnych, administracji pływalni, Domów Dziecka, Ośrodków Pomocy Społecznej i szkół. Wszystkie podmioty biorące udział w akcji, wyraziły chęć kontynuowania jej w przyszłości. Wiele instytucji i organizacji, które uzyskały wiedzę o akcji z lokalnych mediów, a nie wzięły w niej udziału, wyraziło zainteresowane włączeniem się do działań promujących naukę pływania wśród dzieci. Dużym zainteresowaniem cieszy się także promowanie wśród dzieci i młodzieży zasad bezpiecznego zachowania się na obszarach wodnych i terenach przywodnych oraz właściwego korzystania z obiektów wyposażonych w niecki basenowe oraz z kąpielisk i miejsc wyznaczonych do kąpieli. Szeroko rozwinięte akcje profilaktyczne i prewencyjne przez WOPR mogą wzmocnić realizację jego misji działania na rzecz zmniejszania liczby osób tonących w wodach polskich. BIBLIOGRAFIA 1.Bierens J. (2006). Handbook of drowning. Sprinter, Berlin. 2.Hołyst B. (2006).Wiktymologia, Warszawa 3.Mohr D. (2005). Wypowiedź na konferencji prasowej, Warszawa, czerwiec. 4.Sprawozdanie z działalności Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego w latach , (2013).Biuro Zarządu Głównego WOPR, Warszawa 5.Witman G. D. (2008). Economic Cost of Drowning in Inland Lakes and Rivers [w:] International Journal of Aquatic Research and Education. Human Kinetics,, 1. 6.Wolanin J. (2007). Siły natury a zarządzanie ryzykiem [w:] Sporty wodne i ratownictwo, vol. 3, 4, Radom. 7.Zalewski T. (2010). Efektywność działania ratownika a wybrane uwarunkowania psychofizyczne i sytuacyjne w ratownictwie wodnym (praca doktorska), Poznań. 8.Zalewski T., Telak J. (2011). Szacowanie ryzyka i kategoryzacja wskaźnikami pomiarowymi rozwoju bezpieczeństwa wodnego, [w:] Stan, perspektywy i rozwój ratownictwa, kultury fizycznej i sportu w XXI wieku, red. M. Napierała, A. Skaliy, W. Żukow, Bydgoszcz Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 roku o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych (Dz. U. z 2011 r. Nr 208, poz. 1240), art. 4 ust 1. Bezpieczeństwo w opinii Polaków, Komunikat z badań CBOS, Warszawa Strony internetowe

44 ANALIZA REALIZACJI WYBRANYCH ELEMENTÓW PROGRAMU PROFILAKTYCZNEGO AKCJI POD KRYPTONIMEM PRZEDSZKOLAK PROWADZONEJ W LATACH Analysis of shares prevention program under the code name "preschooler" conducted during Ewa Zieliński 1, Joanna Wieczorek 1,Kinga Grobelska 1, Jerzy Telak 2, Tomasz Zalewski 3, Barbara Boniek 4, Katarzyna Pietkun 5, Joanna Simińska 5 Krystyna Nowacka 5, Stan Ryniak 6 1 Katedra Medycyny Ratunkowej Collegium Medicum w Bydgoszczy, UMK 2 Zarząd Główny WOPR 3 Katedra Turystyki Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Szczecińskiego 4 Zespół Szkół nr 22 w Bydgoszczy, Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 5 Klinka Rehabitacji Collegium Medicum w Bydgoszczy 6 Karolinska University Hospital, Stockholm, Sweden. Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 15 = znaków Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami) =1,58 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=1,58 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe:ratownictwo wodne, pierwsza pomoc, przedszkolak, nauka pływania Keywords: water rescue, first aid, preschool child, learning to swim Streszczenie W ustawie o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych został zawarty katalog przedsięwzięć mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa na obszarach wodnych, w tym o prowadzeniu działań profilaktycznych i edukacyjnych dotyczących bezpieczeństwa na obszarach wodnych. Celem WOPR jest prowadzenie działań ratowniczych, polegających w szczególności na organizowaniu i udzielaniu pomocy osobom, które uległy wypadkowi lub narażone są na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia na obszarze wodnym. WOPR w ramach realizacji swoich celów w szczególności: może prowadzić przedsięwzięcia prewencyjne, profilaktyczne i edukacyjne z zakresu bezpieczeństwa na obszarach wodnych oraz nauczać pływania i doskonalić umiejętności pływackie. Program profilaktyczny Z Delfinkiem WOPR-usiem jest bezpiecznie Akcji pod kryptonimem Przedszkolak dla dzieci w wieku 5-6 lat z zakresu nauczania pływania, został opracowany i był realizowany w latach w celu kształtowania pozytywnych i bezpiecznych postaw oraz zachowań dzieci w wieku przedszkolnymi ich rodziców, w sytuacjach zagrażających zdrowiu i życiu. Zajęcia z dziećmi były prowadzone przez instruktorów i ratowników WOPR w formie zabaw, inscenizacji i konkursów. Akcja była przeprowadzona w 50 przedszkolach w różnych miejscowościach z udziałem 1268 dzieci oraz 82 instruktorów. Po zakończeniu akcji dokonano ocen doboru treści programowych. Program analizowano i oceniano pod względem przydatności jego treści dla rozwoju dziecka. Pozytywne wyniki osiągnięte w trakcie realizacji programu pozwalają na jego promowanie i kontynuowanie kształcenia dzieci w jak najszerszym wymiarze. Abstract The Act on the safety of people being around water areas has included a catalogue of undertakings aimed at ensuring safety around water areas, concerning the conduct of preventive and educational operations regarding safety around water areas. WOPR (VOLUNTEER WATER RESCUE SERVICE) serves the purpose of conducting rescue operations, consisting in particular of organising and providing help for people exposed to the danger of death or loss of health while being around water areas. Within the framework of the realization of its objectives WOPR in particular: can conduct prophylactic, preventive and educational undertakings from the scope of safety around water areas, teach swimming and improve swimming skills. Preventive program "With the WOPR Small Dolphin it is safe" Action under the code name Kindergarten Pupil (Pre-School Child) for children aged 5-6 within the scope of teaching swimming was drawn up and carried out in Its purpose was to shape positive and safe attitudes and child behaviours in the pre-school age, as well as develop their parents when found in life threatening situations. Classes with children were conducted by WOPR instructors and lifeguards in the form of games, stagings and competitions. The action was conducted at 50 kindergartens in different towns with the participation of 1268 children and 82 instructors. After the completion of the action an evaluation of the programme s contents selection was made. The program was being analysed and assessed in terms of how useful its content was for the development of the child. It achieved positive results during the realization of the program, and therefore was allowed to be promoted and continued in the widest dimension of children education. 44

45 Wstęp W ustawie o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych został zawarty katalog przedsięwzięć mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa na obszarach wodnych. W katalogu tym jest mowa między innymi o prowadzeniu działań profilaktycznych i edukacyjnych dotyczących bezpieczeństwa na obszarach wodnych 29. Profilaktyka i edukacja obejmuje między innymi uświadamianie zagrożeń na obszarach wodnych, w tym wśród dzieci w wieku przedszkolnym. Istotnym jest informowanie i ostrzeganie osób, w tym dzieci oraz ich rodziców i opiekunów, o czynnikach mogących skutkować zagrożeniami dla zdrowia lub życia osób, a także zapewnianie warunków do organizowania pomocy oraz ratowania osób, które uległy wypadkowi lub są narażone na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia 30. Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe działa na podstawie Ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 roku Prawo o stowarzyszeniach 31, Ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie 32, Ustawy z dnia 18 sierpnia 2011 roku o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych 33, Ustawy z dnia 8 września 2006 roku o Państwowym Ratownictwie Medycznym 34 i innych przepisów oraz na podstawie własnego Statutu. Celem WOPR jest prowadzenie działań ratowniczych, polegających w szczególności na organizowaniu i udzielaniu pomocy osobom, które uległy wypadkowi lub narażone są na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia na obszarze wodnym. WOPR w ramach realizacji swoich celów w szczególności: organizuje, kieruje, koordynuje i bezpośrednio prowadzi działania ratownicze; współdziała z administracją publiczną i innymi podmiotami zainteresowanymi obronnością państwa, bezpieczeństwem powszechnym i porządkiem publicznym oraz ochroną cywilną i środowiska wodnego; bierze udział lub prowadzi akcje ratownicze podczas zagrożeń powszechnych, katastrof naturalnych i awarii technicznych, w tym powodzi i pożarów na wodach; dokumentuje przedsięwzięcia organizacyjne i prowadzi rejestr działań ratowniczych; ujawnia zagrożenia w zakresie bezpieczeństwa osób przebywających na obszarach wodnych, w tym pływających i kąpiących się oraz uprawiających rekreację i sporty wodne; przekazuje informacje o zagrożeniach na obszarach wodnych właściwej radzie gminy; - dokonuje przeglądów i wydaje zaświadczenia bezpieczeństwa kąpielisk, miejsc wykorzystywanych do kąpieli, pływalni i innych obiektów dysponujących nieckami basenowymi; - wydaje ekspertyzy i opinie z zakresu bezpieczeństwa wodnego, w tym dla środków przydatnych w ratownictwie wodnym; świadczy usługi z zakresu ratownictwa wodnego; inicjuje i prowadzi prace badawcze w zakresie bezpieczeństwa na wodach; ustala szczegółowe programy kursów i szkoleń specjalistycznych z zakresu ratownictwa wodnego oraz określa kompetencje ratowników i instruktorów w ramach organizacji; szkoli ratowników, ratowników wodnych i instruktorów oraz przewodników psów ratowniczych; nadaje stopnie ratownikom wodnym i instruktorom w ramach organizacji; 29 Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 roku o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych (Dz. U. z 2011 r. Nr 208, poz. 1240), art. 4 ust Tamże. 31 Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (t. jedn. Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855, ze zm.). 32 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (t. jedn. Dz. U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536, ze zm.). 33 Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 roku o bezpieczeństwie osób. 34 Ustawa z dnia 8 września 2006 r. o państwowym ratownictwie medycznym (Dz. U. z 2006 r. Nr 191, poz. 1410, ze zm.). 45

46 może prowadzić przedsięwzięcia prewencyjne, profilaktyczne i edukacyjne z zakresu bezpieczeństwa na obszarach wodnych oraz przeciwdziała alkoholizmowi; naucza pływania i doskonali umiejętności pływackie; egzaminuje oraz wydaje dokumenty i odznaki potwierdzające umiejętność pływania; prowadzi działalność sportową, rekreacyjną i turystyczną oraz organizuje zawody; krzewi etykę ratowników wodnych i umacnia więzi organizacyjne członków; prowadzi rejestr własnych statków ratowniczych; wymienia doświadczenia i współpracuje z pokrewnymi organizacjami krajowymi i zagranicznymi oraz społecznościami międzynarodowymi 35. Program profilaktyczny o charakterze edukacyjnym Z Delfinkiem WOPR-usiem jest bezpiecznie akcji pod kryptonimem Przedszkolak dedykowany jest dzieciom w wieku 5-6 lat. Program ten, z zakresu nauczania pływania, z inicjatywy producenta kosmetyków firma NIVEA Polska S. A. i Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, został opracowany w Biurze Zarządu Głównego WOPR w Warszawie. Akcja Przedszkolak była realizowana na terenie Polski w latach Założeniem programu jest kształtowanie pozytywnych i bezpiecznych postaw oraz zachowań dzieci i ich rodziców lub opiekunów, w sytuacjach zagrożenia życia i zdrowiu. Dzieci 5-6. letnie są wdzięcznym obiektem zabiegów pedagogicznych. Łatwo uczą się prostych czynności, w tym z zakresu pływania i ratownictwa wodnego oraz przyswajają Sabie zasady bezpiecznych zachowań w wodzie. Wiedza i umiejętności z zakresu bezpieczeństwa powinny być wdrażane już na etapie edukacji przedszkolnej. W świat bez niebezpieczeństw podczas akcji wprowadza dzieci postać Delfinka WOPR-usia, który w towarzystwie ratownika WOPR, pomaga zrozumieć, czego powinny unikać i jak powinny zachować się w sytuacji zagrożenia na obszarze wodnym i terenie przywodnym. Rys.1. Znak akcji Przedszkolak z Programem Edukacyjnym,,Z Delfinkiem WOPR-usiem jest bezpiecznie Źródło: archiwum Biura ZG WOPR Cel programu Kształtowanie zachowań dzieci w wieku przedszkolnym w sytuacjach zagrażających zdrowiu i życiu w wodzie; Zaznajomienie przedszkolaków z zagrożeniami, z jakimi mogą się spotkać np. podczas zabawy w wodzie, w kontakcie ze sprzętem pływającym, z dmuchanymi zabawkami służącymi do zabawy w wodzie; 35 Statut Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (z 1967 r. ze zm.). 36 Sprawozdanie z działalności WOPR w 2010 r., ZG WOPR, Warszawa 2011, Sprawozdanie z działalności WOPR w 2011 r., ZG WOPR, Warszawa 2012, Sprawozdanie z działalności WOPR w 2012 r., ZG WOPR, Warszawa 2013, Sprawozdanie z działalności WOPR w latach , ZG WOPR, Warszawa

47 Wyrabianie u dzieci właściwych postaw i reakcji w sytuacjach nietypowych, takich jak: zagubienie się na plaży, basenie, dużych zbiorowiskach ludzkich, np. podczas imprez masowych na wodach otwartych. W czasie realizacji programu zapoznawano uczestników z podstawowymi zasadami obowiązującymi przed, w czasie i po kąpieli. Skupiono się również na rozpowszechnianiu wiedzy o ratownictwie wodnym oraz o pływaniu, jak również zapewnieniu bezpieczeństwa osób kąpiących się i pływających oraz uprawiających sporty, rekreację i turystykę na obszarach wodnych. Adresatami i uczestnikami akcji Przedszkolak były dzieci objęte wychowaniem przedszkolnym, ale w programie przewidziano udział dyrektorów i wychowawców przedszkoli, rodziców i opiekunów. Zajęcia były prowadzone w obiektach przedszkoli. Ryc. 2. Zajęcia akcji Przedszkolak w przedszkolu NIVEA w Poznaniu. Instruktorzy WOPR Ewa Zieliński i Filip Orłowski zapoznają dzieci ze sprzętem asekuracyjnym stosowanym w ratownictwie wodnym. Źródło: E. Zieliński, archiwum własne Ryc.3. Zajęcia akcji Przedszkolak w przedszkolu NIVEA Poznaniu. Kolorowanie książeczek o tematyce bezpiecznych zachowań nad wodą. Źródło: E. Zieliński, archiwum własne Formy realizacji programu. 1.Spotkania dzieci z Delfinkiem WOPR-usiem oraz instruktorami i ratownikami WOPR w ramach bloków tematycznych. 2.Nawiązanie współpracy z rodzicami i opiekunami dzieci w formie zajęć z instruktorami i ratownikami WOPR. 3.Prowadzenie zajęć w formie zabaw, inscenizacji i konkursów przez instruktorów i ratowników WOPR. 4.Popularyzacja programu poprzez wręczanie dzieciom maskotek Delfinka WOPR-usia. 5.Publikowanie w lokalnych mediach oraz na stronach www informacji o prowadzonych działaniach. 47

48 Rozpoczęcie akcji Przedszkolak program profilaktycznym Z Delfinkiem WOPR-usiem jest bezpiecznie wymagało podjęcia szeregu inności i przedsięwzięć które zostały przedstawione poniżej w tabeli 1. Tabela 1. Harmonogram działań w ramach akcji Przedszkolak Lp. Przedsięwzięcia Uczestnicy Termin/czas Uwagi 1 Przedstawienie informacji o programie "Z Delfinkiem WOPR-usiem jest bezpiecznie przedstawicielom samorządu lokalnego. sierpień Odpowiedzialny: przedstawiciel jednostki wojewódzkiej lub terenowej WOPR. 2 Spotkanie informacyjne z dyrektorami przedszkoli celem przedstawienia propozycji wdrożenia programu. 3 Spotkanie z nauczycielami wychowania przedszkolnego i rodzicami 4 Zajęcia z dziećmi w przedszkolu 5 Spotkanie z Delfinkiem WOPR-usiem na pływalni 6 Zajęcia w terenie (kąpielisko, plaża): wręczenie nagród zwycięzcom konkursów i zabaw oficjalne zakończenia programu 7 Publikacje w mediach lokalnych i na stronach internetowych Dyrektorzy przedszkoli, przedstawiciele WOPR Nauczyciele wychowania przedszkolnego, rodzice i opiekunowie, instruktorzy i ratownicy WOPR Dzieci, nauczyciele wychowania przedszkolnego, instruktorzy i ratownicy WOPR Dzieci, rodzice, opiekunowie, wychowawcy przedszkolni, instruktorzy i ratownicy WOPR Dzieci, rodzice i opiekunowie, nauczyciele wychowania przedszkolnego, instruktorzy i ratownicy WOPR WOPR sierpień 30 min wrzesień 45 min wrzesień 45 min wrzesień / październik 3 x 30 min październik 60 min na bieżąco Przekazanie informacji na temat wdrażanego programu. Wręczenie programów. Poprowadzenie zajęć przez instruktora WOPR według konspektu uwzględniającego cele programu Poprowadzenie zajęć przez instruktora WOPR według konspektu uwzględniającego cele programu Poprowadzenie zajęć przez instruktora WOPR według konspektu uwzględniającego cele programu Poprowadzenie zajęć przez instruktora WOPR według konspektu uwzględniającego cele programu Źródło: Opracowano na podstawie: Biuro ZG WOPR, program profilaktyczny Z Delfinkiem WOPR-usiem jest bezpiecznie Z treści harmonogramu wynikała potrzeba rozdzielenia w następujący sposób zadań do wykonania pomiędzy WOPR i przedszkola. 1. Zadania WOPR: 1) Opracowanie kompleksowego harmonogramu działań związanych z wdrożeniem programu; 2) Przedstawienie założeń programowych przedstawicielom samorządu lokalnego, dyrektorom przedszkoli i zapoznanie z proponowanymi działaniami; 3) Zapewnienie materiałów niezbędnych do wdrożenia programu; 4) Prowadzenie zajęć z nauczycielami wychowania przedszkolnego biorącymi udział w programie oraz rodzicami; 48

49 5) Prowadzenie zajęć z dziećmi w ramach zagadnień programowych; 6) Współpraca z lokalnymi mediami w celu publikowania informacji o realizowanym programie. 2. Zadania przedszkola: 1) Zaangażowanie do udział nauczycieli wychowania przedszkolnego w programie; 2) Uwzględnienie w planach pracy oraz w planach współpracy z rodzicami zagadnień związanych z programem profilaktycznym "Z Delfinkiem WOPR-usiem jest bezpiecznie"; 3) Przeprowadzenie zajęć rysunkowych (konkurs) na temat Z czym kojarzy Ci się woda? zalecane jako wprowadzenie do programu przed realizacją punktu 4 harmonogramu; 4) Współorganizowanie zajęć dydaktycznych na pływalni i w plenerze oraz konkursów organizowanych w ramach programu; 5) Przygotowywanie i prowadzenie zajęć dydaktycznych stanowiących kontynuację zajęć prowadzonych przez Delfinka WOPR-usia i jego gościa. Ryc. 4. Zajęcia akcji Przedszkolak w Przedszkolu nr 68 w Bydgoszczy prowadzą instruktorzy WOPR Ewa Zieliński i Aleksander Skaliy. Źródło: E. Zieliński, archiwum własne Program zakłada wyposażenie uczestników akcji w materiały informacyjno-edukacyjne, promocyjne i pomoce dydaktyczne t.j.: plakaty, banery, tablice edukacyjne; broszurki do kolorowania dla dzieci, kredki, nalepki, maskotki Delfinka WOPR-usia, kamizelki ratownicze, pasy ratownicze węgorz, bojki SP, dmuchane rękawki, deski, makarony, znaczki Jest bezpiecznie, dyplomy, T-shirty, lizaki, torebki reklamowe. Plakaty edukacyjne akcji Przedszkolak przedstawione zostały na ryc. nr 5 zamieszczonej poniżej. 49

50 Z delfinkiem WOPR-usiem czujemy się bezpiecznie raport z realizacji akcji w 2012 roku Plakaty edukacyjne rozmieszczone na terenie przedszkola, pływalni oraz kąpieliska Banery umieszczone na pływalniach i w przedszkolach Ryc. nr 5. Plakaty edukacyjne akcji Przedszkolak. Źródło: K. Piotrowski, archiwum Biura ZG WOPR 8 Program wymagał unifikacji treści przekazywanych w poszczególnych miejscach prowadzenia akcji i w tym celu zostały przygotowane dla prowadzących instruktorów cztery konspekty, które zamieszczono poniżej. Konspekt zajęć nr 1 SPOTKANIE Z NAUCZYCIELAMI WYCHOWANIA PRZEDSZKOLNEGO I RODZICAMI Temat: Zapoznanie z programem. Data: Liczba słuchaczy: Miejsce zajęć: salka w przedszkolu Zadania zajęć: a) główne: zapoznanie z programem Przedszkolak, b) dodatkowe: przedstawienie zalet ćwiczeń w wodzie. Akcent wychowawczy: zwrócenie uwagi na dbanie dzieci o higienę ciała. 50

51 Tabela 2. Konspekt zajęć nr 1. Spotkanie z nauczycielami wychowania przedszkolnego i rodzicami Część toku zajęć Część wstępna 5 min Część główna 35 min Część końcowa 5 min Nazwa i opis zadania Przedstawienie się i przywitanie wychowawców oraz rodziców, podanie tematu spotkania, zachęcenie uczestników spotkania do czynnego w nim uczestnictwa Plan spotkania: 1. Przedmowa 2. Organizacja programu Przedszkolak 3. Jak doszło do stworzenia programu? 4. Pozyskiwanie funduszy 5. Upominki Uwagi organizacyjno-metodyczne Instruktor stoi twarzą do grupy słuchaczy, z każdym nawiązuje kontakt wzrokowy, prosi, by każdy z rodziców powiedział imię swojego dziecka, a wychowawcy wymienili nazwę grupy przedszkolaków. Instruktor określa, dlaczego podjęto się zadania wdrożenia programu Przedszkolak, jakie korzyści wypływają z tego przedsięwzięcia (krótki zarys statystyk utonięć i wypadków nad wodą z udziałem dzieci). Instruktor przedstawia osoby odpowiedzialne za program oraz warunki organizacyjne związane z realizacją zadań wynikających z programu. W tym miejscu wyświetla harmonogram działań. Instruktor przedstawia rys historyczny powstawania programu. Instruktor przedstawia sponsorów programu. Instruktor prezentuje wszystkie upominki, które 6. Współpraca z przedszkolami i rodzicami zostaną wręczone dzieciom. Instruktor stara się tak poprowadzić rozmowę, żeby podkreślić ogromne znaczenie współpracy przedszkola jako instytucji, rodziny oraz ratowników. Podkreśla, że tylko współdziałanie w jednym kierunku zapewnienie bezpieczeństwa naszym dzieciom przyniesie oczekiwane efekty. Instruktor informuje, że warunkiem uczestnictwa dziecka w programie jest wyrażenie zgody rodziców lub opiekunów dziecka. Równocześnie zapewnia, że bez ich zgody nie będzie publikowany wizerunek dziecka. Instruktor rozdaje rodzicom i opiekunom właściwe oświadczenie i wyjaśnia, jak je wypełnić. 1. Podsumowanie Instruktor podsumowuje zajęcia, zbiera 2. Pytania oświadczenia i żegna słuchaczy. Odpowiada na 3. Dyskusja wszystkie pytania 4. Wnioski oraz prowadzi dyskusję. Przez całe spotkanie 5. Pożegnanie czuwa nad przyjazną atmosferą. Źródło: Opracowano na podstawie: Biuro ZG WOPR, program Z Delfinkiem WOPR-usiem jest bezpiecznie Materiały i sprzęt wykorzystany do realizacji tematu: Baner, plakaty, tablice edukacyjne, broszurki do kolorowania dla dzieci, kamizelki ratownicze, dmuchane rękawki, węgorze, bojki SP, deski, maskotki, T-shirty, karty, dyplomy, znaczki Jest bezpiecznie. Konspekt zajęć nr 2 ZAJĘCIA Z DZIEĆMI W PRZEDSZKOLU Temat: Zapoznanie z zasadami bezpiecznej kąpieli. Data: Wiek: 5 lat. Płeć ćwiczących: dziewczynek i chłopców. 51

52 Liczba dzieci: Miejsce zajęć: salka w przedszkolu Zadania zajęć: a) główne: nauka zasad bezpiecznej kąpieli, b) dodatkowe: nauka podstawowych znaków obowiązujących na kąpielisku: zakaz pływania, punkt medyczny, kąpielisko strzeżone. Kształtowanie: umiejętności: zna i przestrzega zasady bezpieczeństwa oraz wie, do kogo należy zgłosić się na plaży po pomoc, wiadomości: zna kolory boi, wie że może pływać do żółtej boi. Akcent wychowawczy: zwrócenie uwagi na potrzebę ruchu. Ryc. 6. Zajęcia akcji Przedszkolak w przedszkolu nr 68 w Bydgoszczy. Instruktor WOPR Aleksander Skaly prezentuje znaki występujące na plażach Źródło: E. Zieliński, archiwum własne Tabela 3. Konspekt zajęć nr 2. Zajęcia z dziećmi w przedszkolu Część toku zajęć Część wstępna 5 min Nazwa i opis zadania Przedstawienie się i przywitanie grupy, podanie tematu i zadań lekcji, zachęcenie dzieci do czynnego uczestnictwa w zajęciach. Bocznymi drzwiami wchodzi instruktor z Delfinkiem WOPR-usiem. Uwagi organizacyjno-metodyczne Instruktor używa słów zrozumiałych dla 5 latków, mówi głośno i wyraźnie, stoi twarzą do grupy. Instruktor z Delfinkiem WOPR usiem, ma założone płetwy, maskę i rurkę, przewieszony ręcznik, reklamówkę z jedzeniem i piciem. Część główna 35 min Delfinek WOPR-uś recytuje: Już niedługo są wakacje A wakacje, to atrakcje, Czasem nawet ciut szaleństwa, Lecz w granicach bezpieczeństwa Będę w wodzie dokazywać, Skakać, chlapać, dużo pływać, Gdzie strzeżone kąpielisko I ratownik jest gdzieś blisko. Delfinek WOPR uś recytuje: Ja najczęściej, mówię szczerze, Plackiem na słoneczku leżę, Bardzo lubię duże lody No i skoki: hop! do wody. Choć naprawdę świetnie pływam, Po jedzeniu odpoczywam, Recytacja tekstu przez instruktora i Delfinka WOPR-usia. Instruktor wyświetla po kolei rysunki 1, 2 i 3 z książeczki do kolorowania. Instruktor recytuje i wyświetla po kolei rysunki 4 i 5 z książeczki do kolorowania. 52

53 A do wody wchodzę owszem, Ale zawsze z kimś dorosłym. Delfinek WOPR uś recytuje: By uniknąć poparzenia, W dni słoneczne szukam cienia. A gdy słońce mocno praży, Zastosuję krem do twarzy. Wiem, też jako pływak młody, Że nie skacze się do wody. Delfinek WOPR uś recytuje: Jak zobaczę ratownika, To się witam a nie zmykam, Pan ratownik mi doradzi, Jak poruszać się po plaży, Jak nie obić sobie głowy, By do domu wrócić zdrowy. Karta pracy nr 1. Delfinek WOPR uś pyta: Karta pracy nr 2. Delfinek WOPR-uś radzi jak zachować się nad wodą. Instruktor recytuje i wyświetla po kolei rysunki 6 i 7 z książeczki do kolorowania. Instruktor recytuje i wyświetla po kolei rysunki 8 i 9 z książeczki do kolorowania. Zadaniem instruktora jest wyświetlenie na ekranie i odczytanie poszczególnych haseł i zainicjowanie swobodnych wypowiedzi przedszkolaków tak, by dopisać brakujące hasło (może być ich kilka). Zadaniem instruktora jest wyświetlenie na ekranie i odczytanie zdań. Zadaniem dzieci, jest dopasowanie brakujących wyrazów z ramki i wstawienie ich w brakujące miejsca. Po uzupełnieniu tekstu, instruktor odczytuje hasła na głos. Część końcowa 5 min Zadanie: kolorowanie książeczek. Instruktor z WOPR usiem omawia zrealizowane zadania lekcji, podsumowuje ją, zachęca dzieci do nauki pływania oraz bezpiecznego korzystania z kąpieli pod nadzorem ratownika i osób dorosłych w miejscach strzeżonych, przypomina o zasadach bhp i higieny, prosi o pokolorowanie książeczki. Pożegnanie grupy. Instruktor rozdaje każdemu dziecku książeczki do kolorowania i kredki. Prosi, by dzieci wspólnie wybrały jeden rysunek i teraz go pomalowały. Zwraca się z prośbą do nauczycieli wychowania przedszkolnego, aby każda książeczka na ostatniej stronie była podpisane imieniem i nazwiskiem dziecka, ponadto aby na książeczce napisać numer przedszkola i nazwę miejscowości. Instruktor za pośrednictwem WOPR-usia chwali całą grupę, prosi również, by na następne zajęcia pokolorowali do końca książeczkę z rysunkami. Książeczka będzie brała udział w konkursie na najlepszego Młodego Malarza. Instruktor prosi nauczycieli wychowania przedszkolnego o zebranie wszystkich pokolorowanych książeczek i oddanie ich instruktorowi na następnych zajęciach. Źródło: Opracowano na podstawie: Biuro ZG WOPR, program Z Delfinkiem WOPR-usiem jest bezpiecznie Materiały i sprzęt wykorzystany do realizacji tematu: Tablice edukacyjne, książeczki do kolorowania, kredki, ekran, rzutnik multimedialny, płetwy, maska, rurka, ręcznik, reklamówka z jedzeniem, piciem i kremem przeciwsłonecznym NIVEA. Konspekt zajęć nr 3 SPOTKANIE Z DELFINKIEM WOPR-USIEM NA PŁYWALNI CZĘŚĆ I Temat: Nauka bezpiecznego zachowania na pływalni. Data: Wiek: 5 lat. Płeć ćwiczących: dziewczynek i chłopców. Liczba dzieci: Miejsce zajęć: pływalnia Zadania zajęć: a) główne: nauka bezpiecznego zachowania na pływalni, 53

54 b) dodatkowe: zapoznanie z regulaminem korzystania z pływalni. Kształtowanie: umiejętności: zna i przestrzega zasad bezpieczeństwa oraz regulaminu pływalni, motoryczność: kształtowanie sprawności pływackiej, wiadomości: wie i przestrzega zakazu spożywania posiłków bezpośrednio przed i po zakończeniu kąpieli. Akcent wychowawczy: zwrócenie uwagi na dbanie o higienę ciała. Tabela 4. Konspekt zajęć nr 3. Spotkanie z delfinkiem WOPR-usiem na pływalni część I Część toku zajęć Część wstępna 5 min Nazwa i opis zadania Przedstawienie się i przywitanie grupy, podanie tematu i zadań lekcji, zachęcenie dzieci do czynnego uczestnictwa w zajęciach, przeliczenie grupy, przypomnienie zasad bezpieczeństwa, sprawdzenie stroju kąpielowego. 1. Instruktor pyta dzieci, czy wiedzą jak wygląda ratownik i czy widzą go na pływalni. Uwagi organizacyjno-metodyczne Instruktor używa słów zrozumiałych dla 5 letnich dzieci, mówi głośno i wyraźnie, stoi twarzą do grupy. Instruktor podchodzi wraz z dziećmi do ratownika pracującego na pływalni i pyta go, czy zechciałby opowiedzieć dzieciom, co należy do jego obowiązków prowadzi dialog z dziećmi, uzupełnia ich wypowiedzi, naprowadza, pyta je: skąd tak dużo wiedzą, czy potrafią już pływać i czy znają zasady zachowania się na pływalni? Część główna 35 min 2. Instruktor wraz z dziećmi przechodzi do miejsca, gdzie zamieszczony jest regulamin korzystania z pływalni i omawia najważniejsze punkty: obowiązek kąpieli pod nadzorem osób dorosłych i ratownika, przestrzeganie zasad higieny przedi po kąpieli, obowiązek pływania w stroju kąpielowym. 3. Instruktor z WOPR-usiem oprowadza dzieci po basenie, wskazuje głębokości na pływalni, omawia i demonstruje sprzęt ratunkowy znajdujący się na basenie, omawia sposoby bezpiecznego wejścia i wyjścia z niecki basenu. 4. Rozgrzewka prowadzona przez instruktora i WOPR-usia na lądzie, rozdanie sprzętu, bezpieczne wejście do wody, zabawa w wodzie, ćwiczenia kierunkowe, zapoznanie się z możliwościami umiejętnościami pływackimi dzieci, krótki test pływacki przy użyciu deski i rękawków, spontaniczne zachowania dzieci w wodzie z przestrzeganiem zasad bezpieczeństwa, partnerstwa i posłuszeństwa. Instruktor omawia punkty regulaminu i zachęca dzieci do rozmowy, pyta je dlaczego tak, a nie inaczej myślą, naprowadza na prawidłowy tok rozumowania. Instruktor nawiązuje dialog z dziećmi, prosi je, by opowiedziały WOPR-usiowi, jak należy zachować się przed wejściem do wody, w czasie kąpieli i po wyjściu z wody, czy dzieci mogą same kąpać się na basenie, czy muszą być pod opieką dorosłych i dlaczego tak jest - delfinek zadaje pytania, a dzieci odpowiadają. Instruktor ustawia dzieci w rozsypce, każde ma miejsce do ćwiczeń, dzieci naśladują ruchy ratownika i ubierają dmuchane rękawki, pobierają deseczki, przed wejściem do wody raz jeszcze zostają przeliczone i zostają im przypomniane zasady bezpieczeństwa. Instruktor przeprowadza krótki test pływacki przy użyciu rękawków i desek i wręcza każdemu dziecku znaczek Jest bezpiecznie. 5. Uspokojenie organizmu, bezpieczne 54

55 Część końcowa 5 min wyjście z wody, zebranie sprzętu sportowego wykorzystanego na zajęciach Instruktor z WOPR-usiem omawia zrealizowane zadania lekcji, podsumowuje ją, zachęca dzieci do nauki pływania oraz bezpiecznego korzystania z kąpieli pod nadzorem ratownika i osób dorosłych w miejscach strzeżonych, przypomina o zasadach bhp i higieny, pożegnanie. Instruktor pomaga zebrać sprzęt i odkłada go na miejsce, poleca dzieciom, by wytarły się ręcznikiem i stanęły w grupie, sprawdza stan liczebny. Instruktor zbiera rękawki, aby przynieść je na następne zajęcia. Instruktor za pośrednictwem WOPR-usia chwali cała grupę, prosi również, by na następne zajęcia namalowali osobę dorosłą i ratownika na basenie. Źródło: Opracowano na podstawie: Biuro ZG WOPR, program Z Delfinkiem WOPR-usiem jest bezpiecznie Sprzęt wykorzystany do realizacji tematu: Kamizelki ratownicze, dmuchane rękawki, węgorze, bojki SP, deski. Ryc. 7. Zajęcia akcji Przedszkolak w parku wodnym Termy Maltańskie w Poznaniu. Zajęcia prowadzi instruktor wykładowca WOPR Ewa Zieliński. Źródło: E. Zieliński, archiwum własne Uwagi: 1. Na jednego ratownika przypada maksymalnie grupa 15 dzieci, podczas zajęć obecni są również: rodzice lub opiekunowie oraz nauczyciele wychowania przedszkolnego. 2. Do zadań wyżej wymienionych osób należy baczne obserwowanie zachowań dzieci na zajęciach na basenie oraz niezwłoczne reagowanie na każde zachowanie dzieci mogące przyczynić się do nieszczęśliwego wypadku. Konspekt zajęć nr 4 SPOTKANIE Z DELFINKIEM WOPR-USIEM NA PŁYWALNI CZĘŚĆ II Temat: Nauka bezpiecznego zachowania na pływalni. Data: Wiek: 5 lat. Płeć ćwiczących: dziewczynek i chłopców. Liczba dzieci: Miejsce zajęć: pływalnia Zadania zajęć: a) główne: nauka bezpiecznego poruszania się w wodzie, b) dodatkowe: nauka zanurzania twarzy pod wodę. Kształtowanie: umiejętności: zna i przestrzega zasad bezpiecznego poruszania się w wodzie, wykonuje polecenia ratownika, zanurza twarz pod wodę, 55

56 motoryczność: kształtowanie koordynacji i szybkości reakcji, wiadomości: wie i stosuje zasady bezpiecznego wejścia do wody. Akcent wychowawczy: zwrócenie uwagi na przestrzeganie zasad bezpieczeństwa podczas pływania z dmuchanymi zabawkami. Tabela 5. Konspekt zajęć nr 4. Spotkanie z delfinkiem WOPR-usiem na pływalni część II Część toku zajęć Część wstępna 5 min Nazwa i opis zadania Przedstawienie się i przywitanie grupy, podanie tematu i zadań lekcji, zachęcenie dzieci do czynnego uczestnictwa w zajęciach, przeliczenie grupy, przypomnienie zasad bhp, sprawdzenie stroju kąpielowego. 1. Rozgrzewka prowadzona przez instruktora i WOPR-usia na lądzie, rozdanie sprzętu, bezpieczne wejście do wody, zabawa w wodzie z możliwością wywołania spontanicznych zachowań dzieci z przestrzeganiem zasad bezpieczeństwa, koleżeństwa. Uwagi organizacyjno-metodyczne Instruktor używa słów zrozumiałych dla 5 letnich dzieci, mówi głośno i wyraźnie, stoi twarzą do grupy. Demonstruje bezpieczny sposób wejścia do wody. Ma przygotowany sprzęt do nauki pływania po jednym komplecie dla każdego uczestnika. Instruktor zbiera od nauczycieli wychowania przedszkolnego pokolorowane książeczki, które zostaną ocenione, a nagrody będą wręczone na ostatnich zajęciach. Instruktor ustawia dzieci w rozsypce, każde ma miejsce do ćwiczeń, dzieci naśladują ruchy ratownika i ubierają dmuchane rękawki, pobierają deseczki, przed wejściem do wody raz jeszcze zostają przeliczone i zostają im przypomniane zasady bezpieczeństwa. Dzieci mają założone dmuchane rękawki przez całe zajęcia w wodzie. Do rozgrzewki instruktor wykorzystuje również boję SP, kamizelki ratownicze oraz węgorze. Po rozgrzewce niewykorzystywany sprzęt zostaje zebrany przez instruktora i wyjęty z wody na brzeg. Instruktor demonstruje chód czapli. Część główna 35 min 2. Zabawy w wodzie: Czaple: dzieci brodzą w wodzie wysoko unosząc kolana i zagarniają wodę rękoma, głośno wypowiadając swoje imię. Lustro: dzieci obserwują i naśladują ruchy instruktora. Motorówki i żaglówki: dzieci na hasło żaglówki biegają w wodzie z uniesionymi rękoma, a na hasło: motorówki zatrzymują się i zanurzając usta do wody wydmuchują powietrze, starając się naśladować głośny warkot silnika. Pociąg Expres: dzieci ustawiają się w rzędzie, chwytają się za barki i tworzą pociąg, który porusza się w różnych kierunkach. Na hasło instruktora: pociąg expressowy pociąg przyspiesza. Na hasło: stacja Warszawa pociąg zatrzymuje się. Motyle: dzieci wykonują skurcz ramion i przysiad w wodzie zanurzając brodę i wykonują naprzemianstronne ruchy ramion nad woda i w wodzie. Oberwanie chmury: dzieci ochlapują się wzajemnie wodą, za pomocą deski pływackiej przez wykonywanie nią Instruktor demonstruje chód słonia, mrówki, bociana, ruch lokomotywy, skoki żabki, skoki jednonóż i obunóż na różne odległości i wysokość; porusza się w różnych kierunkach. Zwrócenie uwagi na szybkość reakcji. Zwrócenie uwagi na wydech do wody, podczas zanurzania twarzy. Instruktor zwraca uwagę, żeby pociąg tworzył całość, a poszczególne wagony się nie rozczepiły. Instruktor wypowiada głośno imiona każdego dziecka, które nie wycierało oczu po ochlapaniu wodą. Ustawienie w dwuszeregu naprzeciwko siebie. Każde dziecko ma deskę pływacką. Deski rozdaje instruktor w sposób: podaj dalej. Deska pływacka trzymana jest 56

57 szybkich ruchów przyciągania i odpychania od siebie. Dzień dobry, do widzenia: Na hasło instruktora dzień dobry, dzieci zdejmują deski pływackie ze swoich głów i kłaniają się koledze, na hasło: do widzenia kładą sobie deskę na głowę, przytrzymują ją oburącz i przed zanurzeniem głowy do wody mówią do kolegi do widzenia. oburącz z przodu w pionie. Zwrócenie uwagi, by dzieci się nie odwracały ani nie zasłaniały oczu podczas wzajemnego ochlapywania. Zwrócenie uwagi na przestrzeganie dyscypliny i kontrola reakcji wykonywania poleceń instruktora. Ustawienie: marsz w rozsypce: każde dziecko ma deskę pływacką. Podczas wykonywania ćwiczenia, należy zwrócić uwagę, by każde dziecko przywitało się i pożegnało z wszystkimi dziećmi z grupy. Część Końcowa 5 min 6. Uspokojenie organizmu, bezpieczne wyjście z wody, zebranie sprzętu wykorzystanego na zajęciach. Instruktor z WOPR-usiem omawia zrealizowane zadania lekcji, podsumowuje ją, zachęca dzieci do nauki pływania oraz bezpiecznego korzystania z kąpieli pod nadzorem ratownika i osób dorosłych w miejscach strzeżonych, przypomina o zasadach bhp i higieny, pożegnanie. Instruktor pomaga zebrać sprzęt i odkłada go na miejsce, poleca dzieciom, by wytarły się ręcznikiem i stanęły w grupie, sprawdza stan liczebny. Instruktor zbiera rękawki, aby przynieść je na następne zajęcia. Instruktor za pośrednictwem WOPR-usia chwali cała grupę, prosi nauczycieli wychowania przedszkolnego o zebranie wszystkich pokolorowanych książeczek (broszur) i oddanie ich instruktorowi na następnych zajęciach. Źródło: Opracowano na podstawie: Biuro ZG WOPR, program Z Delfinkiem WOPR-usiem jest bezpiecznie Sprzęt wykorzystany do realizacji tematu: Kamizelki ratownicze, dmuchane rękawki, węgorze, bojki SP, deski pływackie. Z delfinkiem WOPR-usiem czujemy się bezpiecznie raport z realizacji akcji w 2012 roku Sprzęt do nauki pływania i bezpiecznych zachowań Znaczek i dyplom Jest bezpiecznie oraz delfinek WOPR-uś i gadżety 6 Ryc. 8. Akcesoria wykorzystywane podczas akcji Przedszkolak. Źródło: K. Piotrowski, archiwum Biura ZG WOPR Uwagi: 1. Na jednego ratownika przypada maksymalnie grupa 15 dzieci, podczas zajęć obecni są również: rodzice lub opiekunowie oraz nauczyciele wychowania przedszkolnego. 57

58 2. Do zadań wyżej wymienionych osób należy baczne obserwowanie zachowań dzieci na zajęciach na basenie oraz niezwłoczne reagowanie na każde zachowanie dzieci mogące przyczynić się do nieszczęśliwego wypadku. W 2012 roku akcja Przedszkolak z programem Z delfinkiem WOPR-usiem czujemy się bezpiecznie, zgodnie z planowanymi etapami wdrażania i realizacji Programu, była przeprowadzona w 50 przedszkolach w różnych miejscowościach tj.: Biała Podlaska, Bydgoszcz, Ciechanów, Dąbrowa Górnicza, Gdynia, Gniezno, Gubin, Kraków, Krasnystaw, Mińsk Mazowiecki, Opole, Ostrołęka, Płońsk, Poznań, Skierniewice, Sopot, Starachowice, Stargard Szczeciński, Szamotuły, Szczecin, Świdwin, Świnoujście, Tychy, Wałcz, Warszawa, Włoszczowa, Żyrardów. W ramach akcji nawiązano współpracę z przedszkolami oraz pływalniami na terenie, których przeprowadzono zajęcia dotyczące bezpiecznego przebywania na obszarach wodnych. W uzgodnionych miejscach umieszczono materiały informacyjno-edukacyjne (banery, plakaty). Po zakończeniu zajęć sprzęt pływacki został przekazany pływalniom i używany jest do nauki pływania, również podczas zajęć nie będących związanymi z akcją. WOPR za pomocą kierowników jednostek terenowych WOPR z wyżej wymienionych miejscowości, wyznaczył instruktorów odpowiedzialnych za przeprowadzenie zajęć zgodnie z przekazanymi wytycznymi organizacyjnymi. Dodatkowo za prawidłowość prowadzonych zajęć w poszczególnych miastach odpowiadali wojewódzcy kierownicy Grup Operacyjnych WOPR, a całość z ramienia biura Zarządu Głównego WOPR, koordynowała wyznaczona osoba. Kurs obejmował 5 zajęć. W każdym ośrodku zajęcia prowadzone były w grupach około 25 osobowych. Dzieci ze swoim instruktorem spotykały się we wrześniu i październiku. Łącznie w zajęciach w ramach akcji wzięło udział 1268 dzieci oraz 82 instruktorów. Przekazany pływalniom sprzęt w postaci makaronów, bojek i pasów ratowniczych, kamizelek ratunkowych i materiałów edukacyjnych (tablice i plakaty) był wykorzystywany podczas wszystkich zajęć, zarówno w przedszkolach jak i na pływalniach, nie tylko w ramach akcji, ale również dla dzieci nieuczestniczących w niej bezpośrednio. Z informacji w lokalnych mediach wynika, że akcja Przedszkolak cieszyła się dużym zainteresowaniem, w związku z tym do WOPR napłynęły liczne deklaracje dyrektorów przedszkoli o chęci udziału w programie w roku Ryc. 9. Zajęcia akcji Przedszkolak w parku wodnym Termy Maltańskie w Poznaniu w wodzie z dziećmi podczas nauki pływania: instruktor WOPR Filip Orłowski, ratownik wodny Arkadiusz Szyszka. Źródło: E. Zieliński, archiwum własne 58

59 Z delfinkiem WOPR-usiem czujemy się bezpiecznie raport z realizacji akcji w 2012 roku Wykaz miejscowości objętych akcją 3 Ryc. 10. Rozmieszczenie przedszkoli, w których prowadzona była akcja Przedszkolak w 2012 roku. Źródło: K. Piotrowski, archiwum Biura ZG WOPR Wyniki badań W roku 2012 akcją Przedszkolak objęto 50 grup przedszkolnych z 1268 dziećmi 5-6. letnimi przedszkolakami. Ewaluacją objęto wszystkie grupy. Ankieterzy wydali i odebrali a następnie przesłali do Biura ZG WOPR 576 ankiet arkuszy ewaluacyjnych. Wzór arkusza ewaluacji programu Z delfinkiem WOPR-usiem jest bezpiecznie stanowi załącznik 1 do niniejszego opracowania. Na 5 postawionych pytań ankietowani dali poniżej zamieszczone odpowiedzi. Na pytanie 1.: Czy program kursu obejmował treści i umiejętności przydatne w rozwoju dziecka? 470 osób spośród 576, co stanowi 82 % ankietowanych, odpowiedziało, że: tak, w stopniu najwyższym; 106 osób spośród 576, co stanowi 18% ankietowanych, odpowiedziało, że: tak, w stopniu wysokim. Wykres 1. Stopień przyswajalności treści programowych 59

60 Na pytanie 2.: Czy sposób prowadzenia zajęć wywoływał aktywność dziecka? 463 osoby co stanowi 80% ankietowanych, odpowiedziało, że: tak, w stopniu najwyższym; 17 osób spośród 576, co stanowi 3% ankietowanych, odpowiedziało, że: tak, w stopniu wysokim; 96 osób spośród 576, co stanowi 17% ankietowanych, odpowiedziało, że: tak, w sposób przeciętny. Wykres 2. Ocena stopnia aktywności fizycznej dzieci podczas zajęć Osiągnięty został zadowalający efekt podczas prowadzenia zajęć. Na pytanie 3.: Czy treści programu poszerzyły wiedzę dziecka z zakresu bezpiecznych zachowań nad wodą? 541 osoby spośród 576 osób, co stanowi 94% ankietowanych, odpowiedziało, że: tak, w stopniu najwyższym; 35 osób spośród 576, co stanowi 6% ankietowanych, odpowiedziało, że: tak, w stopniu wysokim. 0% wysoki 6% 0% najwyższy 94% Wykres 3. Ocena stopnia poszerzenia wiedzy uczestników programu Na pytanie 4.: Czy na zajęciach panowała atmosfera, sprzyjająca swobodnemu dzieleniu się przez dzieci własnymi przemyśleniami i wątpliwościami? 493 osoby spośród 576, co stanowi 86% ankietowanych, odpowiedziało, że: tak, w sposób najwyższy; 60

61 83 osoby spośród 576, co stanowi 14% ankietowanych, odpowiedziało, że: tak, w sposób wysoki. zdecydowanie tak 14% 0% tak 86% Wykres 4. Ocena panującej atmosfery podczas realizacji projektu Na pytanie 5.: Gdybym był organizatorem programu, wprowadziłbym następujące zmiany: 62 osoby spośród 576, co stanowi 11% ankietowanych, stwierdziło, że: zwiększyłoby liczbę przeprowadzonych zajęć dydaktycznych; 17 osób spośród 576, co stanowi 3% ankietowanych, stwierdziło, że: zmieniłoby termin zajęć; 25 osób spośród 576, czyli 4% ankietowanych, stwierdziło, że: zwiększyłoby powierzchnię wody do przeprowadzenia zajęć; 12 osób spośród 576, co stanowi 2% ankietowanych, stwierdziło, że: zmniejszyłoby liczbę dzieci w grupach; 3 osoby spośród 576, co stanowi 0,5 % ankietowanych, stwierdziły, że: zwiększyłyby aktywność fizyczną dzieci oraz dodałyby zabaw w wodzie; 1 osoba spośród 576, co stanowi 0,2% ankietowanych, stwierdziła, że: zwiększyłaby ilość rozdawanych dzieciom słodyczy oraz zmieniła prowadzącego zajęcia; 2 osoby, co stanowi 0,3% ankietowanych, stwierdziły, że: dodałyby czasu na kolorowanie rozdanych książeczek (broszur), związanych z tematyką bezpiecznych zachowań w wodzie. 10% 2% 20% 15% 53% większa liczna zajęć inny termin zajęć więcej miejsc na pływalni mniejsza liczna uczestnikó większa liczba zabaw Wykres 5. Proponowane zmiany w programie 61

62 Na podstawie analizy odpowiedzi, zapisanych w ankietach ewaluacyjnych, należy stwierdzić, że przeprowadzona akcja pod kryptonimem Przedszkolak z wykorzystanie programu profilaktycznego,,z Delfinkiem WOPR-usiem jest bezpiecznie była efektywna i bardzo wysoko oceniona przez ankietowane osoby. Na podstawie wyników przeprowadzonych badań można uznać, że sposób prowadzenia zajęć wywoływał zakładaną aktywność dzieci uczestników akcji Przedszkolak oraz zaangażowanie ich rodziców lub opiekunów. Podsumowanie Realizowany program umożliwił dzieciom zapoznanie się z zasadami bezpiecznej kąpieli. Zwiększył ich aktywność, a jednocześnie przyczynił się do upowszechniania nauki pływania. Kształtował u przedszkolaków właściwe postawy i reakcje w sytuacjach nietypowych, takich jak: zagubienie się na plaży, basenie, dużych zbiorowiskach ludzkich, np. podczas imprez masowych na wodach otwartych. Nauka zasad bezpieczeństwa oraz znaków obowiązujących na kąpielisku, pozwolą w przyszłości na podwyższenie kultury wypoczynku nad wodą. Ogromną zaletą programu było włączenie zarówno dyrekcji, nauczycieli wychowania przedszkolnego, jak i rodziców w jego realizację. Pozwoliło to na kompleksowe działania przyczyniające się do upowszechniania wiedzy o ratownictwie wodnym oraz kształtowanie zachowań dzieci w wieku przedszkolnym w sytuacjach zagrażających zdrowiu i życiu podczas pobytu na obszarze wodnym. Celowym działaniem powinna być kontynuacja programu i objęcie nim jak największego grona najmłodszych. Cel taki w przyszłości powinny realizować jednostki terenowe i drużyny WOPR. BIBLIOGRAFIA 1. Stanula A., Poradnik instruktora WOPR, ZW WOPR w Katowicach, Katowice Skalski D., Ratownictwo wodne podstawowe przepisy i pierwsza pomoc przedlekarska, Pelpin Bernardinum Telak, J., Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe w systemie reagowania kryzysowego, ZG WOPR, Warszawa 2007, ISBN X. Ustawy Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 roku o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych (Dz. U. z 2011 r. Nr 208, poz. 1240). 1. Ustawa z dnia 8 września 2006 r. o państwowym ratownictwie medycznym (Dz. U. z 2006 r. Nr 191, poz. 1410, ze zm.). Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (t. jedn. Dz. U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536, ze zm.). Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (t. jedn. Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855, ze zm.). I. Dokumenty WOPR 1. Sprawozdanie z działalności WOPR w 2009 r., ZG WOPR, Warszawa Sprawozdanie z działalności WOPR w 2010 r., ZG WOPR, Warszawa Sprawozdanie z działalności WOPR w 2011 r., ZG WOPR, Warszawa Sprawozdanie z działalności WOPR w latach , ZG WOPR, Warszawa Sprawozdanie z realizacji zadań wynikających z aneksu na rok 2012 do umowy o współpracy przy realizacji partnerskiego programu Bezpiecznie z NIVEA i WOPR, ZG WOPR, Warszawa Statut Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (z 1967 r. ze zm.). Źródła internetowe 62

63 ARKUSZ EWALUACJI PROGRAMU Z DELFINKIEM WOPR-USIEM JEST BEZPIECZNIE 1. Czy program kursu obejmował treści i umiejętności przydatne w rozwoju dziecka? Czy sposób prowadzenia zajęć wywoływał aktywność dziecka? Czy treści programu poszerzyły wiedzę dziecka z zakresu bezpiecznych zachowań nad wodą? Czy na zajęciach panowała atmosfera, sprzyjająca swobodnemu dzieleniu się przez dzieci własnymi przemyśleniami i wątpliwościami? Gdybym był organizatorem programu, wprowadziłbym następujące zmiany: 1) 2) 3) 63

64 ANALIZA STATYSTYCZNA PŁYWALNI WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO W 2013 ROKU Analysis of statistic swimming pool Lublin Province in 2013 year Marcin Ślósarski, Piotr Siłakiewicz Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej Podlaskiej Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 32 =15685 znaków Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami) =1,43 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)= 1,43 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: pływalnia, basen, ratownik WOPR, woj. lubelskie Key words: swimming pool, basin, relief worker WOPR, Lublin Province Streszczenie Bezpieczeństwo nad wodą oraz zmieniające się przepisy w tym zakresie stanowią ważne zagadnienie w pracy gestorów, osób zarządzających oraz ratowników Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Są integralną częścią szkoleń związanych z uzyskiwaniem stopni zawodowych i podnoszeniem kwalifikacji w ratownictwie i zarządzaniu jednostkami sportowo-rekreacyjnymi użytku publicznego. Niniejszy artykuł jest próbą odpowiedzi na pytania badawcze, hipotezę czy nowe akty prawne i wytyczne dotyczące bezpieczeństwa nad wodą są realizowane przez instytucje czy ratowników WOPR. W opracowaniu dokonano analizy pływalni woj. lubelskiego, osób zarządzających, ratowników WOPR, ich uprawnień, stanu posiadania sprzętu pomocniczego, ratowniczego orz medycznego, wynikającego z dobrej praktyki i przepisów. W badaniu posłużono się sondażem diagnostycznym i analizą dokumentów. Analiza dotyczyła 31 pływalni Lubelszczyzny w kwietniu 2013r (Spis pływalni Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego). Ogólna liczba respondentów wynosiła 171 osób w tym 31 osób zarządzających obiektami oraz 140 ratowników Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Na podstawie postawionych pytań badawczych wytypowano zagadnienia, które przysparzały najwięcej problemów gestorom, ratownikom oraz przedstawiono stan faktyczny w trakcie kontroli. Abstract Safety by the water and changing provisions in this respect constitute the important issue at the work gestorów, of managing persons and lifeguards WOPR. They are an integral part of trainings associated with acquiring professional grades and raising qualifications in the rescue and managing sports-recreational units of public use. The present article is an attempt of the response to research questions, the hypothesis or legal new acts and concerning guidelines of safeties by the water are being carried out by institutions or WOPR lifeguards. In the study they made analysis of the swimming pool of the Lublin PROV, managing persons, WOPR lifeguards, their entitlements, assets of the support, rescue equipment orz medical, resulting from the best practice and provisions. In the examination they used the diagnostic survey and analysis of documents. Analysis concerned 31 swimming pools of the region in Poland with its major city in Lublin in April 2013r. The total of respondents amounted to 171 persons including 31 persons managing objects and 140 lifeguards of the Water Voluntary emergency ambulance service. Based on put research questions issues which caused the most problems were singled out gestorom, for lifeguards and the actual state of affairs was presented in the course of the control. Wstęp Znajomość podstawowych aktów prawnych dotyczących bezpieczeństwa nad wodą jest bezwzględnym faktem praworządności i nie powinno podlegać dyskusji, gdyż bezpieczeństwo, zdrowie oraz życie ludzkie jest najwyższą wartością. Dlatego tak ważne jest posiadanie niezbędnych wiadomości i ich wdrażanie w tym zakresie. Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (WOPR), jako specjalistyczne stowarzyszenie Kultury Fizycznej realizujące swoje zadania i cele na podstawie aktów prawnych, statutu WOPR, uchwał i rozporządzeń organizacji, jest ukierunkowane na realizację tematyki bezpieczeństwa nad wodą. WOPR realizuje swoje cele statutowe między innymi poprzez: 64

65 Programowanie i prowadzenie profilaktycznej działalności w zakresie bezpieczeństwa osób nad wodą; Ujawnianie zagrożeń bezpieczeństwa osób pływających i kąpiących się; Dokonywanie przeglądów kąpielisk, pływalni i parków wodnych oraz występowania do organów administracji samorządowej i innych podmiotów o nakazanie usunięcia zagrożeń, jak również o wstrzymanie eksploatacji albo zamknięcie obiektów lub urządzeń; Występowanie do kierowników obiektów i urządzeń wypoczynkowych, sportowych, rekreacyjnych i turystycznych oraz do organizatorów imprez w dziedzinie kultury fizycznej, rekreacji i sportu z pisemnym lub ustnym wnioskiem o usunięcie stwierdzonych zagrożeń bezpieczeństwa osób, na swoim terenie działania lub o wstrzymanie eksploatacji; Wydawanie ekspertyz i opinii z zakresu bezpieczeństwa wodnego, w tym dla środków przydatnych w ratownictwie wodnym; Wydawanie zaświadczeń bezpieczeństwa kąpielisk, pływalni i parków wodnych. W Obszarem działania WOPR Województwa Lubelskiego są tereny południowego Podlasia oraz Lubelszczyzny, na którym działają trzy jednostki rejonowe: lubelska, zamojska oraz chełmska ( Statut WOPR Województwa Lubelskiego, Statut WOPR). Na terenie woj. lubelskiego działają 33 drużyny WOPR, z liczbą członków w tym bez uprawnień 115 osób. Ogółem jest zarejestrowanych ratowników posiadających stopnie ratownicze Młodszego Ratownika posiada członków, Ratownika Wodnego uzyskało 596 osób, Ratownika Wodnego Pływalni stwierdzono u 424, Ratownika Wodnego Śródlądowego otrzymało 290, Ratownika Wodnego Morskiego potwierdzono u 217 osób. Natomiast Starszego Ratownika WOPR uzyskało 30 osób, 12 członków posiada Starszego Ratownika Wodnego, Młodszego Instruktora WOPR otrzymało 5 osób. Instruktora WOPR 27 osób, a Instruktora Wykładowcy 2 osoby (www. wopr.pl statystyka (członkowie, ratownicy 2012r). Każdy, kto prowadzi działalność w zakresie sportu, rekreacji czy też kultury fizycznej, a tym bardziej ratownik WOPR, który odpowiada za drugiego człowieka, powinien zdawać sobie sprawę z odpowiedzialności, jaka na nim spoczywa. Przestrzeganie wytycznych ujętych w aktach prawnych powinna być jednym z gwarantów bezpieczeństwa. Cel pracy Celem prowadzonych analiz badawczych było określenie stanu faktycznego pływalni na terenie woj. lubelskiego. Hipoteza. Wprowadzenie w latach 2010/2012 nowych aktów prawnych poprawiło organizację pracy służb ratowniczych oraz organów zarządzających w zakresie bezpieczeństwa nad obszarami wodnymi. Dotyczy to nie tylko kąpielisk i pływalni działających okresowo w miesiącach letnich. Odnosi się to również, bądź w szczególny sposób dotyczy basenów funkcjonujących przez cały rok. Pytania badawcze 1.Czy ratownicy zatrudnieni na pływalniach posiadają odpowiednie i aktualne uprawnienia z zakresu ratownictwa wodnego? 2.Jaki jest stan faktyczny wyposażenia pływalni w sprzęt ratowniczy i pomocniczy? 3.Czy wyposażenie i forma apteczek jest zgodna z rozporządzeniem? Podobnych analiz oraz formułowania wniosków, publikowanych w pismach specjalistycznych dotyczących tematyki zagadnienia, podjęła się firma Uniwers Serwis Sp.z.o.o. zajmująca się działalnością w zakresie ratownictwa wodnego, przygotowująca audyty bezpieczeństwa na licznych pływalniach całego kraju (Rypiński 2013, s.42-51). Materiał i metody badań Zarząd Wojewódzkiego Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego w Lublinie realizując zadania ustawowe oraz statutowe na przełomie miesiąca kwietnia 2013 roku, dokonał wizytacji statystycznych pływalni na terenie Województwa Lubelskiego. Kontrolą objęto 31 pływalni wyszczególnionych w spisie Urzędy Marszałkowskiego Woj. lubelskiego. Pływalnia kryta przy PZL - Świdnik S.A. w Świdniku w trakcie kontroli była w okresie likwidacji-sprzedaży oraz Pływalnia Powiatowa w Rykach w trakcie kontroli nie była 65

66 udostępniona, jako nowo otwarty obiekt. Tych pływalni nie kontrolowano. Kontrolą nie objęto również basenów hotelowych i obiektów SPA- Vellnes. W niniejszym opracowaniu przeanalizowano wyniki ankiet przeprowadzonych w trakcie wizytacji statystycznej 31 pływalni woj. lubelskiego. Oceny dokonano przy pomocy 5 arkuszy ankietowych dotyczących między innymi: opisu obiektu, informacji o osobie zarządzającej pływalnią, ratownikach zatrudnionych na pływalni, wyposażeniu w sprzęt ratowniczy i medyczny oraz znajomości aktów prawnych dotyczących bezpieczeństwa nad wodą, przez osoby zarządzające obiektem oraz ratowników WOPR pełniących dyżur na pływalni.. Posłużono się w tym celu następującymi metodami badań pedagogicznych, analizą dokumentów i sondażem diagnostycznym wg Mieczysława Łobockiego. Wizytacje były przeprowadzone przez Inspektora WOPR Woj. lubelskiego. Niniejsze ankiety były anonimowe i przeznaczone do celów statystycznych i badawczych. Zawiera pytania zamknięte, w których należało wybrać i zakreślić proponowaną odpowiedź. W pytaniach otwartych należało wpisać własne propozycje. Arkusz I dotyczył opisu obiektu (pływalni, basenu). Ujęto tu m in.: rok powstania obiektu, ewentualny rok modernizacji, status pływalni (miejska, szkolna, uczelniana, itp.), typ pływalni (sportowa, rekreacyjna). Informacji, komu podlega (Prezydentowi, Staroście, Wójtowi, itp.) i kto zarządza obiektem (Menedżer, Dyrektor, Kierownik, inne). Kto odpowiada za zatrudnienie i weryfikację uprawnień ratowników (Zarządzający, Kadry)? Która z osób dokonuje zakupu sprzętu medycznego oraz ratowniczego (Zarządzający, BHP, Ratownik, inne)? Czy pływalnia posiada audyty, certyfikaty bezpieczeństwa i kiedy dokonano ostatniej kontroli WOPR? Ilości zatrudnionych ratowników WOPR oraz atrakcji (duża niecka, mała niecka, brodzik, zjeżdżalnia, trampolina, wieża, jacuzzi, rzeczka, inne). Arkusz II odnosił się do informacji o osobie zarządzającej obiektem np.: płeć, wiek, wykształcenie, zajmowane stanowisko i staż pracy oraz znajomości obowiązujących aktów prawnych dotyczących bezpieczeństwa nad wodą. Arkusz III dotyczył ratowników WOPR pracujących na pływalniach. Ujęto w nim: płeć, wiek, wykształcenie ratownika. Stopień, staż oraz rejonizację w WOPR. Posiadanie aktualnych składek, zaświadczenia ukończenia kursu Kwalifikowanej Pierwszej Pomocy, uprawnień do pracy na dany rok czy posiadanie identyfikatorów. Form umowy oraz wielkości etatu. Zawarto również pytania odnoszące się do znajomości przepisów związanych z bezpieczeństwem nad wodą. W arkuszu IV wyszczególniono stan wyposażenia obiektu w regulaminy, instrukcje, znaki, oznaczenia głębokości, tablice informacyjne, łączność, dokumentację pracy, wypadków, przebiegu dyżuru. Posiadania kół, żerdzi, sygnałów akustycznych itp. Arkusz V to ilościowe wyposażenie apteczek wg rozporządzenia. Wizytacje poza charakterem statystycznym miały formę profilaktyczną. Ujawniały błędy, braki oraz niedociągnięcia. Kontrolujący wskazywał i proponował rozwiązania wynikłych problemów 37. Ustawa o Państwowym Ratownictwie Medycznym z dnia 8 września 2006 roku. Dz. U. z 2006 r. Nr 191, poz tekst ujednolicony. (Ustawa o sporcie z dnia 25 czerwca 2010 rokudz. U. z 2010 r. Nr 127, poz Ustawa o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych z dnia 18 sierpnia 2011 rokudz. U. z 2011 r. Nr 208, poz Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 marca 2007 roku w sprawie kursu w zakresie kwalifikowanej pierwszej pomocy (Dz.U. Nr 60 z 2007r. poz. 408). Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 23 stycznia 2012 rokuw sprawie minimalnych wymagań dotyczących liczby ratowników wodnych zapewniających stałą kontrolę wyznaczonego obszaru wodnego (Dz. U. z 2012 r. poz. 108). Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 27 lutego 2012 rokuw sprawie wymagań dotyczących wyposażenia wyznaczonych obszarów wodnych w sprzęt ratunkowy i pomocniczy, urządzenia sygnalizacyjne i ostrzegawcze oraz sprzęt medyczny, leki i artykuły sanitarne (Dz. U. z 2012 r. poz. 261.). 66

67 W tabeli nr 1 przedstawiono status i typ pływalni skontrolowanych w woj. lubelskim. Z 31 pływalni 13 (41,9%) miało statut miejski oraz 13 (41,9%) szkolny, pozostałe 5 (16,1%) to baseny uczelniane. Najwięcej, bo 29 (93,5%) było obiektów typu sportowo-rekreacyjnego a tylko 2 (6,5%) miały charakter rekreacyjne. Wykresy nr 1 i nr 2 przedstawiają graficzne ujęcie wartości. Tab. nr 1. Status i typ pływalni. Status pływalni Typ pływalni Miejska Sportowa 13/41,9% [N%] [N%] Szkolna Rekreacyjna 13/41,9% [N%] [N%] Uczelniana Sport-rek. 5/16,1% [N%] [N%] Razem Razem 31/100% [N%] [N%] - 2/6,5% 29/93,5% 31/100% Wykres nr 1. Status pływalni. Wykres nr 2. Typ pływalni Pierwsze pływalnie na terenie woj. lubelskiego powstały w okresie lat 60/70. Ponad 25% wizytowanych obiektów funkcjonuje już powyżej 26 lat. w tab. nr 2 przestawiono procentowe wartości z ilościowym uwzględnieniem okresu działalności. W ostatnim dziesięcioleci wybudowano 7 nowych placówek, co stanowi ok. ¼ ogółu. Wykres nr 3 ukazuje czas prac placówek na przełomie lat. Tab. nr 2. Okres działalności pływalni Okres Pływalnia Ilość [N%] Do- 2 lat [N%] 5/16,1 % 3-5 lat [N%] 6-10 lat [N%] lat [N%] 2/6,5% 3/9,7% 6/19,3 % lat [N%] lat [N%] 2/6,5% 4/12,9 % Powyżej -26 lat [N%] 8/25,8 % Brak danyc h [N%] Razem [N%] 1/3,2% 31/100 % Najczęstszym, bo, aż w 41,9% (13) przypadków gestorem obiektu był burmistrz oraz 35,5% (11) podlegało prezydentowi. Funkcję zarządcy wizytowanych basenów w 71% (22) przypadkach piastował kierownik. W tabeli nr 3 zawarto informacje, pozostałych wariantów, komu podlegał i kto zarządzał basenem. Wykres nr 4 oraz nr 5 przedstawiają procentowe wartości w ujęciu stanowisk zarządzających i osób nadzorujących pływalnię. 67

68 Wykres nr 3. Okres funkcjonowania basenu Prezydent [N%] Burmistrz [N%] Starosta [N%] Rektor [N%] Razem [N%] Tab. nr 3. Komu podlega i kto zarządza pływalnią? Komu podlega Kto zarządza 11/35,5% Dyrektor [N%] 8/25,8% 13/41,9% Kierownik [N%] 22/71% 2/6,5% Inna [N%] - 5/16,1% Brak [N%] 1/3,2% 31/100% Razem [N%] 31/100% Wykres nr 4. Nadzór nad obiektem Wykres nr 5. Stanowisko zarządcy obiektu Tabela nr 4 zawiera stanowiskowy zakres obowiązków realizowanych na pływalni. Weryfikacji uprawnień ratowników WOPR, podczas procesu kwalifikacyjnego na etapie zatrudnienia, ich nominacji na stanowiska główną rolę, bo 22 razy (71%) odgrywali kierownicy pływalni. Taki sam wynik odnosił się do osób odpowiadających za zamówienia sprzętu ratowniczego i medycznego. Wykres nr 6 i nr 7 przedstawia procentowe wartości kompetencji osób zarządzających w odniesieniu do ratowników WOPR oraz pozyskiwaniu sprzętu. 68

69 Tab nr 4. Kto odpowiada za zatrudnienie i weryfikację ratowników WOPR oraz zakup sprzętu ratowniczego i medycznego? Kto zatrudnia i weryfikuje ratowników WOPR Kto odpowiada za zakup sprzętu ratowniczego i medycznego Dyrektor Dyrektor 7/22,6% [N%] [N%] 6/19,3% Kierownik Kierownik 22/71% [N%] [N%] 22/71% Kadry Dział zamówień 1/3,2% [N%] [N%] 3/9,7% Inne Inne 1/3,2% [N%] [N%] - Razem Razem 31/100% [N%] [N%] 31/100% Żadna z wizytowanych pływalni woj. lubelskiego nie posiadała profesjonalnego audytu bezpieczeństwa, jedynie 10 (32,2%) placówek dysponowało certyfikatami. Mimo, że w nieodległym okresie 18 (58,1%) basenów poddano kontroli WOPR. Informacje o ewentualnych kontrolach WOPR i posiadaniu aktów bezpieczeństwa na pływalniach podano w tabeli nr 5 i przedstawiono na wykresie nr 8. Wykres nr 6. Osoba weryfikująca uprawnienia ratowników WOPR. Wykres nr 7. Osoba realizująca zamówienia sprzętu ratowniczego i medycznego Jednym z walorów popularności pływalni jest jej infrastruktura i udostępnione użytkownikom różnorodne atrakcje, które wyszczególniono w tabeli nr 6. Każdy z kontrolowany obiekt posiadał dużą 25 m nieckę sportową, ponadto 1/3 basenów dysponowała suną czy jacuzzi. W 7 przypadkach (22,6%) dodatkowo umieszczono brodzik i zjeżdżalnie. Rodzaj atrakcji przedstawiono na wykresie nr 9. Wykres nr 8. Kontrole i certyfikaty bezpieczeństwa pływalni. 69

70 Tab. nr 5. Posiadane certyfikaty bezpieczeństwa i ostatnia kontrola WOPR Czy pływalnia posiada certyfikat bezpieczeństwa Tak 10/32,2% [N%] Nie 21/67,7% [N%] Razem 31/100% [N%] Czy w ostatnim okresie WOPR przeprowadził kontrolę Tak 18/58,1% [N%] Nie 13/41,9% [N%] Razem 31/100% [N%] Tab. nr 6. Atrakcje pływalni Atrakcje pływalni Duża niecka [N% Mała niecka [N%] Brodzik [N%] Zjeżdżalnia [N%] jacuzzi [N%] Sauna [N%] Inna [N%] 31/100% 6/19,3% 7/22,6% 7/22,6% 10/32,3% 12/38,7% 6/19,3% Wykres nr 9. Atrakcje na pływalni Funkcje osób zarządzających pływalniami powierzono tylko w 2 przypadkach kobietom, pozostałe obiekty były administrowane przez mężczyzn, co stanowiło 74,2% (23). Procentowe wartości przedstawiono w tabeli nr 9. W 6 (19,3%0 przypadkach nie uzyskano informacji dotyczących płci osób zarządzających basenem. Wykres nr 12 ukazuje stosunek płci do zajmowanego stanowiska służbowego. Najwięcej osób z kadry zarządzającej mieściło się w przedziale wiekowym pomiędzy lat i powyżej 56 lat przedstawiono to w tabeli nr 7. Pozostałe okresy wieku osób zarządzających ukazano na wykresie nr10. Tab. nr 7. Płeć a wiek zarządzającego. Wiek Do 25 Powyżej 56 Brak Razem lat lat lat lat lat danych [N%] [N%] [N%] [N%] Płeć [N%] [N%] [N%] Kobieta[N%] - - 1/3,2% 1/3,2% - - 2/6,4% Mężczyzna [N%] - 2/6,4% 5/16,1% 8/25,8% 8/25,8% - 23/74,2% Brak danych [N%] /19,3% 6/19,3% Razem[N%] - 2/6,4% 6/19,3% 9/29% 8/25,8% 6/19,3% 31/100% 70

71 Wykres nr 10. Płeć i wiek osób zarządzających Kobiety i mężczyźni piastujący funkcje dyrektorów czy kierowników pływalni posiadali w 67,7% (21 osób) wykształcenie wyższe pozostałe 3 osoby (9,7%) miały ukończoną szkołę średnią. Tabela nr 8 zawiera informacje dotyczące płci i wykształcenia administratorów basenów. W przypadku 6 osób nie uzyskano informacji o wykształceniu, co przedstawiono na wykresie nr 11. Tab. nr 8. Wykształcenie osób zarządzających. Wykształcenie Płeć Kobieta [N%] Mężczyzn [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] Wyższe [N%] Wyższe zawodowe [N%] Średnie [N%] Zawodowe [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] 1/3,2% - 1/3,2% - - 2/6,4% 21/67,7% - 2/6,4% /74,2% /19,3% 6/19,3% 22/71% - 3/9,7% - 6/19,3% 31/100% Wykres nr 11. Wykształcenie osób zarządzających z uwzględnieniem płci. Tab. nr 9. Stanowisko a płeć osób zarządzających. Stanowisko Płeć Kobieta [N%] Mężczyzna [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] Dyrektor [N%] Kierownik [N%] Kanclerz [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] - 2/6,4% - - 2/6,4% 7/22,6% 15/48,4% 1/3,2% - 23/74,2% /19,3% 6/19,3% 7/22,6% 17/54,8% 1/3,2% 6/19,3% 31/100% 71

72 Wykres nr 12. Płeć a zajmowane stanowisko Osoby kierujące pływalniami w 5 przypadkach objęły to stanowisko przed upływam roku pracy, podobny wynik dotyczył okresów stażowych pomiędzy 2-5 oraz 6-10 rokiem pracy. Staż pracy z podziałem na okresy przedstawiono w tab. nr 10. Najwyższy, bo powyżej 21 lat ciągłej okres pracy stwierdzono u 3 ankietowanych. Różnice w okresie stażu pracy i płci ukazano na wykresie nr 13. Tab. nr 10. Staż pracy na danym stanowisku Staż Płeć Kobieta [N%] Mężczyzna [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] Do- 1 roku [N%] 2-5 lat [N%] 6-10 [N%] [N%] [N%] Powyże j 21 lat [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] /3,2% 1/3,2% - 2/6,4% 5/16,1 % 6/19,3 % 6/19,3 % 3/9,7% 1/3,2 % /16,1 % 6/19,3 % 6/19,3 % 4/12,9 % 1/3,2 % 2/6,4% - 3/9,7% 6/19,3 % 6/19,3 % 23/74,2 % 6/19,3 % 31/100 % Wykres nr 13. Staż pracy na stanowisku osoby zarządzającej z uwzględnieniem płci Dokonując analizy ankiet wypełnianych przez osoby zarządzające pływalniami stwierdzono, iż ok. 65% ankietowanych zna akty prawne odnoszące się do bezpieczeństwa nad wodą, sposobów oznakowania i wyposażenia w sprzęt ratowniczy i medyczny basenów, weryfikacji oraz okresów ważności uprawnień do pracy ratowników WOPR. Wartości te przedstawiono w tabeli nr 11. Blisko 12 % respondentów posiada częściową wiedzę na ten temat. Brak informacji odnosił się do 6 (19,3%) przypadków. Procentowe wartości z uwzględnieniem tematyki zagadnienia ukazano na wykresie nr

73 Tab. nr 11. Znajomość aktów prawnych w odniesieniu do osób zarządzających. Stan wiedzy Akt prawny Bezpieczeńst wo nad wodą Wymogi dla ratowników Sprzęt dodatkowy Sprzęt ratowniczy Sprzęt medyczny Ważność uprawnień Tak [N%] Nie [N%] Częściowo [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] 22/71% - 3/9,7% 6/19,3% 31/100% 21/67,7% - 4/12,9% 6/19,3% 31/100% 20/64,5% - 5/16,3% 6/19,3% 31/100% 21/67,7% - 4/12,9% 6/19,3% 31/100% 20/64,5% - 5/16,3% 6/19,3% 31/100% 19/61,3% 1/3,2% 516,3% 6/19,3% 31/100% Wykres nr 14. Znajomość aktów prawnych przez osoby zarządzające Mając na uwadze bezpieczeństwo oraz poprawne funkcjonowanie, każdy basen powinien posiadać własne indywidualne, charakterystyczne dla danego obiektu regulaminy i instrukcje alarmowe. Tabela nr 12 opisuje ilościowy stan posiadania tych informacji na pływalniach. W trakcie wizytacji 27 basenów nie miało opracowanych instrukcji alarmowych, co stanowi 87,1% wszystkich obiektów. Około połowa nie posiadała regulaminów na nieckach basenowych oraz instrukcji korzystania z innych urządzeń czy atrakcji znajdujących się na obiekcie. Wartości procentowe zademonstrowano na wykresie nr15. Stan posiadania Tab. nr 12. Regulaminy i instrukcje. Jest [N%] Brak [N%] Nie odpowiedn i [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] Regulamin, instrukcja Reglamin-holl 24/77,4% 3/9,7% 4/12,9% - 31/100% Regulamin-niecka 14/43,2% 16/51,6% 1/3,2% - 31/100% Regulamin-inne urządzenia 15/48,4% 15/48,4% 1/3,2% - 31/100% Instrukcja alarmowa 4/12,9% 27/87,1% /100% 73

74 Wykres nr 15. Wyposażenie pływalni w instrukcje i regulaminy Braki dotyczyły również znaków (informacyjnych, nakazu, zakazu, ostrzegawczych), których często nie było lub były niestandardowe bądź źle umieszczone. Najczęściej, bo 51,6 % dotyczyło braku znaków ostrzegawczych oraz 41,9% braku znaków nakazu. Rodzaj znaków z ilościowym stanem ich posiadania zapisano w tabeli nr 13. Najczęściej, bo w 22 obiektach zastosowano znaków informacyjnych oraz w 21użyto znaków zakazu. Wykres nr 15 ukazuje procentowe zastosowanie różnego rodzaju znaków wykorzystanych przy oznakowaniu basenu. Znaki Stan posiadania Tab. nr 13. Znaki występujące na pływalni Jest [N%] Brak [N%] Nie odpowiednie [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] informacyjne 22/71% 9/29% /100% nakazu 17/54,8% 13/41,9% 1/3,2% - 31/100% zakazu 21/67,7% 7/22,6% 3/9,7% - 31/100% ostrzegawcze 14/45,2% 16/51,6% 1/3,2% - 31/100% Wykres nr 16. Oznakowanie pływalni. W 11 (35,5%) przypadkach stwierdzono również brak tablic informacyjnych, gdzie ratownicy powinni umieszczać wartości parametrów panujących na pływalni. Brak telefonu w dyżurkach lub możliwości bezpośredniego połączenia z numerami alarmowymi ujawniono w 1/3 obiektów. Występowanie urządzeń pomocniczych lub ich brak przedstawiono w tabeli nr 14 oraz na wykresie nr

75 Stan posiadania Tab. nr 14. Telefon, zegar, sygnał dźwiękowy Jest [N%] Brak [N%] Nie odpowiednie [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] Wyposażenie Tablica informacyjna 20/64,5% 11/35,5% /100% telefon 22/71% 9/29% /100% zegar 30/96,8% 1/3,2% /100% Sygnał dźwiękowy 25/80,6% 6/19,4% /100% Na dobrym ponad 80% poziomie stwierdzono posiadanie i prowadzenie przez pracujących ratowników dokumentacji dotyczących przebiegu dyżuru, raportowania i rejestru wypadków, co przedstawiono w tabeli nr 15. Gorzej, bo w ok. ½ kontrolowanych pływalni ujawniono brak dzienników pracy. Graficznie przedstawiono stan posiadania odpowiedniej dokumentacji na wykresie nr 17. Stan posiadania Wykres nr 17. Dostępny sprzęt dodatkowy na pływalni. Tab. nr 15. Dokumentacja pracy ratowników. Jest [N%] Brak [N%] Nie odpowiednie [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] Dokumenty Dziennik pracy 16/51,6% 15/48,4% /100% Przebieg dyżuru 25/80,6% 6/19,3% /100% Raport dzienny 27/87,1% 4/12,9% /100% Rejestr wypadków 26/83,9% 5/16,1% /100% Wykres nr 18. Dokumentacja przebiegu dyżuru 75

76 Faktyczny stan posiadania kół ratowniczych zgodnie z ilościowymi wytycznymi nie budził wątpliwości. Występowały one wszędzie poza jednym przypadkiem, co stanowiło 96,8%. W 8 (25,8%) przypadkach stwierdzono brak odpowiedniej długości tyczek ratowniczych. Wyposażenie pływalni zostało ujęte w tabeli nr 16 i przedstawione na wykresie nr 19. Tab. nr 16. Wyposażenie pływalni w sprzęt ratowniczy. Stan posiadania Sprzęt ratowniczy Jest [N%] Brak [N%] Nie odpowiednie [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] Koła 30/96,8% 1/3,2% /100% Tyczki 23/74,2% - 8/25,8% - 31/100% Wykres nr 19. Wyposażenie basenu w sprzęt ratowniczy Ogromne znaczenie z uwagi na charakter i przeznaczenie obiektu, jakim jest pływalnia ma posiadanie oraz wyposażenie apteczki pierwszej pomocy. Dokonując wizytacji posłużono się wytycznymi zawartymi w rozporządzeniu oraz dobrą praktyką. Nie stwierdzono w żadnym przypadku braku apteczek, jako formy, braki jedynie dotyczyły zawartości. Tabela nr 17 zawiera ilościowy wykaz form i dostępności apteczki. Zgodnie z wytycznymi 58,1% (24) apteczek było w formie torby, 9,7% (3) w formie walizki lub 6,4% (2) w formie plecaka. 24 Apteczki mieściły się w szafach lub gablotkach, co stanowi 77,4%. Zaskakujące jest to, że w 2 przypadkach nie było dostępu do apteczki a w 4 dostęp był utrudniony. W 96% placówek zawartość apteczek, jak wynika z wypowiedzi respondentów jest uzupełniana w miarę potrzeb na bieżąco. Odnośnie terminu użyteczności artykułów medycznych zawartych w apteczkach w 4 stwierdzono przekroczenie ważności. Formę i dostępność apteczki pokazano na wykresie nr

77 Stan posiadania Typ apteczki Jest [N%] Tab. nr 17. Apteczka Brak [N%] Nie odpowiednie [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] Szafa 24/77,4% 7/22,6% /100% Torba 18/58,1% 13/41,9% /100% Plecak 2/6,4% 29/93,5% /100% Walizka 3/9,7% 28/90,3% /100% Stan posiadania Nie Razem Dobry Brak Brak danych odpowiednie [N%] [N%] [N%] [N%] Lokalizacja [N%] apteczki Dostęp 25/80,6% 2/6,4% 4/12,9-31/100% Okres Razem [N%] Czynność Na bieżąco[n%] Miesięcznie [N%] Kwartalnie [N%] Brak danych [N%] Uzupełnianie braków 30/96,% - 1/3,2% - 31/100% Stan posiadania Razem Aktualne Przeterminowane Brak danych Termin [N%] [N%] [N%] [N%] ważności Art. medyczne 27/87,1% 4/12,9% - 31/100% Wykres nr 20. Forma i dostępność apteczki. Procentowe wyposażenie pakietów do tlenoterapii przedstawiono w tabeli nr 18. Pakiety do tlenoterapii najczęściej, bo 67,7 % nie posiadały masek do sztucznego oddychania oraz w 54,8 % ssaków ręcznych. W 5 (16,1%) przypadkach stwierdzono brak rezerwuarów i butli tlenowych. Brak tlenu w butlach wystąpił, aż 35,5% przypadkach. Wykres nr 20 zawiera wartości ilościowego wyposażenia pakietów do tlenoterapii. 77

78 Tab nr 18.Wyposarzenie apteczki, pakiet Tlenoterapia. Stan posiadania Razem [N%] Asortyment Jest [N%] Brak [N%] Zły stan [N%] Brak danych [N%] Ssak ręczny 14/45,2% 17/54,8% /100% Maska do sztucznego oddychania 10/32,3% 21/67,7% /100% Rurki ug 20/64,5% 8/25,8% 3/9,7% - 31/100% Maska twarzowa - 24/77,4% 7/22,6% dorośli - 31/100% Maska twarzowa - 25/80,6% 6/19,3% dzieci - 31/100% Worek 2/6,4% 27/87,1% 2/6,4% samorozprężalny - 31/100% Rezerwuar tlenowy 25/80,6% 6/19,3% /100% Maska tlenowa dzieci 26/83,9% 5/16,1% /100% Maska tlenowa dorośli 28/90,3% 3/9,7% /100% Wąsy tlenowe 18/58,1% 13/41,9% /100% Reduktor tlenowy 24/77,4% 5/16,1% 2/6,4% - 31/100% Butla tlenowa 15/48,4% 5/16,1% 11/35,5% - 31/100% Wykres nr 21. Wyposażenie apteczki w sprzęt do tlenoterapii Licznymi interwencjami medycznymi na pływalniach są urazy, dlatego w pakietach opatrunkowych występują najczęściej braki. Ilościowy asortyment pakietów opatrunkowych ujęto w tabeli nr 19. Wszystkie obiekty nie posiadały opatrunków na głowę oraz w ko.50% brakowało siatek opatrunkowych, opatrunków hydrożelowych, środków dezynfekujących czy oparzeniowych. Wykresy nr 22 i 22a przedstawiają ilościowe wyposażenie apteczki w środki opatrunkowe. 78

79 Wykres nr 22. Środki opatrunkowe w apteczce. Tab nr 19. Wyposarzenie pakietów opatrunkowych. Stan posiadania Jest Brak Połowa [N%] [N%] [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] Asortyment Gaza 1m 16/51,6% 15/48,4% /100% Gaza 1/2m 14/45,1% 17/54,8% /100% Gaza 9/9 20/64,5% 6/19,3% 5/16,1% - 31/100% Gaza 7/7 18/58,1% 6/19,3% 7/22,6% - 31/100% Gaza 5/5 16/51,6% 10/32,3% 5/16,1% - 31/100% Opaska elastyczna 12cm 13/41,9% 16/51,6% 2/6,4% - 31/100% Opaska elastyczna 10 cm 15/48,4% 14/45,2% 2/6,4% - 31/100% Opaska elastyczna 8 cm 13/41,9% 15/48,4% 3/9,7% - 31/100% Opaska dzianina 15cm 12/38,7% 15/48,4% 4/12,9% - 31/100% Opaska dzianina 10cm 18/58,1% 7/22,6% 6/19,3% - 31/100% Opaska dzianina 5cm 14/45,1% 12/38,7% 5/16,1% - 31/100% Siatki opatrunkowe 14/45,1% 17/54,8% /100% Op. hydrożelowe 15/48,4% 16/51,6% /100% Przylepiec 30/96,8% 1/3,2% /100% Plaster z opatrunkiem 29/93,5% 2/6,5% /100% Opatrunek na głowę - 31/100% /100% Nożyczki 31/100% /100% Środek dezynfekujący 13/41,9% 18/58,1% /100% Spray na oparzenia 13/41,9% 18/58,1% /100% Na obiektach użytku publicznego o charakterze sportowo-rekreacyjnym może dochodzić do poważniejszych urazów wymagających unieruchomienia czy ewakuacji. Używany w tych przypadkach sprzęt medyczny jest bezwzględnie potrzebny. W tabeli nr 20 ujęto procentowe wyposażenie pakietów do unieruchamiania. W połowie basenów brakowało kołnierzy ortopedycznych dla dzieci i dorosłych. Około 1/3 nie posiadała chust Trójkątnych, szyn usztywniających a w ¼ nie dysponowała noszami. Wykres nr 22 ukazuje ilościowe wyposażenie pakietów do unieruchamiania. 79

80 Stan posiadania Wykres nr 22a. Środki opatrunkowe w apteczce Tab. nr 20. Wyposażenie apteczki pakiet unieruchomienie Jest [N%] Brak [N%] Połowa [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] Asortyment Chusty trójkątne 15/48,4% 11/35,5% 5/16,1% - 31/100% Szyny usztywniające 18/58,1% 11/35,5% 2/6,4% - 31/100% Kołnierz ort. dziecięcy 15/48,4% 16/51,6% /100% Kołnierz ort. dorosły 14/45,2% 17/54,8% /100% Koc termiczny 21/67,7% 10/32,3% /100% Nosze ratunkowe 23/74,2% 8/25,8% /100% Szkolenia bhp oraz kwalifikowanej pierwszej pomocy w, których uczestniczą ratownicy WOPR obejmują zakres ochrony osobistej oraz obrót odpadami medycznymi. Tabela nr 21 wskazuje ilościowe wartości środków ochrony osobistej. Wykres nr 23. Wyposażenie apteczki w sprzęt do unieruchomień. Podczas wizytacji ujawniono brak procedur obrotem odpadami medycznymi oraz w 80,6 % brakowało czerwonych worków na odpady medyczne. W 71% nie stwierdzono posiadania masek ochronnych i w 54,8 % zabrakło środków do dezynfekcji rąk. Na wykresie nr 24 przedstawiono procentowe wartości posiadania środków ochrony osobistej. Tab nr 21. Środki ochrony osobistej Stan posiadania Brak Razem Jest Brak Połowa danych [N%] [N%] [N%] [N%] Asortyment [N%] Rękawiczki 5/16,1% 3/9,7% 23/74,2% jednorazowe - 31/100% Maski ochronne 8/25,8% 22/71% 1/3,2% - 31/100% Środek do dezynfekcji - 14/45,2% 17/54,8% rąk - 31/100% Worki czerwone na - 6/19,3% 25/80,6% odpady medyczne - 31/100% 80

81 Wykres nr 24. Środki ochrony osobistej. Ratownicy pracujący na pływalniach woj. lubelskiego to 140 osób, co w 16 (11,45) przypadkach stanowią kobiety, pozostali ratownicy w liczbie 122 (87,1%) to mężczyźni. W 2 ankietach nie uzyskano odpowiedzi odnoszących się do wieku i płci ratownika. W tabeli nr 22 przedstawiono stosunek wieku do płci ratowników. Najmniej liczną grupę stanowiły 2 osoby (kobieta, mężczyzna) z przedziału wiekowego do 20 lat, a najliczniejszą grupą kobiet i mężczyzn był przedział lat. Wykres nr 25 ujmuje procentowy przedział wieku do płci ratowników. Tab. nr 22. Przedział wiekowy ratowników WOPR Wiek Płeć Kobieta [N%] Mężczyzna [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] Do 20 lat [N%] lat [N%] lat [N%] lat [N%] lat [N%] Powyżej 60 lat [N%] Brak danych [N%] 1/0,7% 9/6,4% 2/1,4% 4/2,8% /0,7% 55/39,3 % 27/19,3 % 21/15% 11/7,8% 7/5% - Razem [N%] 16/11,4 % 122/87,1 % /1,4% 2/1,4% 2/1,4% 64/45,7 % 29/20,7 % 25/17,8 % 11/7,8% 7/5% 2/1,4% 140/100 % Wykres nr 25. Przedział wiekowy ratowników z uwzględnieniem płci. W tabeli nr 23 ujęto wartości odnoszące się do wykształcenia ratowników z uwzględnieniem płci. Blisko 50 % kobiet posiadało wykształcenie wyższe i 50 % średnie. Również u mężczyzn 50 % miało wykształcenie wyższe, oraz 30 % średnie. Wykres nr 26 ukazuje procentowe wartości płci i wykształcenia. 81

82 Wykształce nie Płeć Kobieta [N%] Mężczyzna [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] Wyższe [N%] Tab. nr 23. Wykształcenie ratowników WOPR Wyższe zawodowe [N%] Średnie [N%] Zawodow e [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] 8/5,7% - 7/5% 1/0,7% - 16/11,4% 70/50% 7/5% 42/30% 3/2,1% - 122/87,1 % /1,4% 2/1,4% 78/55,7% 7/5% 49/35,% 4/2,8% 2/1,4% 140/100% Wykres nr 26. Płeć a wiek ratowników pracujących na pływalniach. Biorąc pod uwagę staż ratowników w WOPR z uwzględnieniem płci najliczniejszą grupę stanowiły kobiet i mężczyźni z przedziału 6-10 lat z wynikiem 22,1 %. Tabela nr 24 przedstawia przedział stażu do płci i ilości ratowników. Do celów analitycznych staż ratowników podzielono na okresy pięcioletnie, podobnie jak w regulaminie przyznawania odznaczeń w WOPR. Najkrótszy staż wynosił okres poniżej 1 rok, a najdłuższy 43 lata. Wykres nr 27 ukazuje pozostałe procentowe warianty stażu. Staż Płeć Kobieta [N%] Mężczyzna [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] Do- 5 lat [N%] 6-10 lat [N%] Tab. nr 24. Staż ratowników w WOPR lat [N%] lat [N%] lat [N%] Powyże j 26 lat [N%] Brak danych [N%] 5/3,6% 4/2,8% 2/1,4% 3/2,1% - - 2/1,4% 24/17,1 % 27/19,3 % 14/10% 15/10,7 % 8/5,7% 16/11,4 % 18/12,8 % Razem [N%] 16/11,4 % 122/87, 1% /1,4% 2/1,4% 29/20,7 % 31/22,1 % 16/11,4 % 18/12,8 % 8/5,7% 16/11.4 % 2/1,4% 140/100 % 82

83 Wykres 27. Staż ratowników z uwzględnieniem płci. Członkowie WOPR pracujący na basenach Lubelszczyzny, jako ratownicy posiadali następujące stopnie: 5 Instruktorów WOPR, 45 Ratowników Wodnych Morskich, 51 Ratowników Wodnych Śródlądowych, 89 Ratowników Wodnych Pływalni, 11 Starszych Ratowników WOPR, 34 Ratowników WOPR. Tabela nr 25 ukazuje wartości posiadanych stopni przez ratowników z uwzględnieniem płci Wykres nr 28 przedstawia procentowy udział ratowników z podziałem na posiadane stopnie. Tab. nr 25. Posiadane stopnie przez ratowników WOPR. Płeć Kobieta [N%] Mężczyzna [N%] Razem [N%] Stopień MR RW 6/4,3% 28/20% 34/24,3% SRW - 11/7,8% 11/7,8% RWP 9/6,4% 80/57,1% 89/63,6% RWŚ - 51/36,4% 51/36,4% RWM - 45/32,1% 45/32,1% IW - 5/3,6% 5/3,6% Brak danych [N] 1/0,7% 2/1,4% 3/2,1% Wykres nr 28. Płeć a posiadany stopień ratowników. 83

84 Ze względu na rejonizację członkami Rejonowego WOPR w Lublinie było 68,6 % ratowników, pozostałe 10,7 % stanowili ratownicy Rejonowego WOPR w Zamościu, 10 % w Chełmie oraz 4,3 % w Siedlcach. Wykres nr 29 przedstawia procentowy udział ratowników z uwzględnieniem rejonizacji. W przypadku 8 osób nie uzyskano informacji dotyczących rejonizacji. Tabela nr 26 zawiera dane dotyczące rejonizacji i płci ratowników. Wykres nr 29. Rejonizacja ratowników z uwzględnieniem płci. Tab. nr 26. Rejonizacja ratowników WOPR Płeć Kobieta [N%] Mężczyzna [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] Rejon Lubelskie [N%] 9/6,4% 87/62,1% - 96/68,6% Zamojskie[N%] 2/1,4% 13/9,3% - 15/10,7% Chełmskie[N%] 1/0,7% 13/9,3% - 14/10% Siedleckie[N%] 2/1,4% 4/2,8% - 6/4,3% Inne[N%] 1/0,7% - - 1/0,7% Brak danych[n%] 1/0,7% 5/3,6% 2/1,4% 2/1,4% Razem [N%] 16/11,4% 122 2/1,4% 140/100% W tabeli nr 27 ujęto posiadane uprawnienia ratowników na dany 2013 rok. W tym zakresie nie uzyskano informacji od 10 osób. Uprawnienia do pracy na rok 2013 posiadało 117 osób, składki opłaciło na rok ratowników. Aktualny certyfikat Kwalifikowanej Pierwszej Pomocy przedstawiło 118 kobiet i mężczyzn. 117 ratowników legitymowało się aktualnymi identyfikatorami. Wykres nr 30 ukazuje procentowe wartości posiadanych uprawnień. Tab. nr 27. Uprawnienia - kwalifikacje. Stan Tak Nie Brak danych Razem uprawnienia [N%] [N%] [N%] [N%] Uprawnienia do pracy na 2013r. [N%] 117/83,6% 13/9,3% 10/7,1% 140/100% Składka na 2013r. [N%] 127/90,7% 3/9,3% 10/7,1% 140/100% Aktualne KPP [N%] 118/84,3% 12/8,6% 10/7,1% 140/100% identyfikator [N%] 117/83,6% 13/9,3% 10/7,1% 140/100% 84

85 Wykres nr 30. Uprawnienia ratowników na rok Tabela nr 28 przedstawia rodzaj umów i wielkość etatów. Ratownicy zatrudnieni na pływalniach woj. lubelskiego w 70,7% posiadają umowy o pracę w wymiarze 1 etatu - 48,6 %, ½ - 15%, ¼ - 4,3%, ¾ - 2,8%. Pozostali zatrudnieni są na umowy zlecenie. Wykres nr 31 ukazuje procentowe formy zatrudnienia. Rodzaj umowy Tab. nr 28. Rodzaj umowy i wymiar etatu Umowa o pracę [N%] Umowa zlecenie [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] Wymiar etatu 1 etatu[n%] 68/48,6% /48,6% ½ etatu [N%] 21/15% /15% ¼ etatu [N%] 6/4,3% - - 6/4,3% ¾ etatu [N%] 4/2,8% - - 4/2,8% Godziny[N%] - 39/27,8% - 39/27,8% Razem [N%] 99/70,7% 39/27,8% 2/1,4% 140/100% Wykres nr 31. Forma umowy i wymiar etatu. W trakcie przeprowadzonych wizytacji większość ankietowanych ratowników ok. 98 % zaznaczyło, iż znane są im akty prawne dotyczące bezpieczeństwa nad wodą. Tabela nr 29 przedstawia stan wiedzy w zakresie aktów prawnych. W ok. 3 przypadkach wątpliwości mieli respondenci do pytań związanych z wyposażeniem w sprzęt dodatkowy, medyczny oraz ważności uprawnień. Wykres nr 32 ukazuje znajomość aktów prawnych związanych z bezpieczeństwem nad wodą. 85

86 Stan wiedzy Akt prawny Bezpieczeńst wo nad wodą Wymogi dla ratowników Sprzęt dodatkowy Sprzęt ratowniczy Sprzęt medyczny Ważność uprawnień Tab. 29. Stan wiedzy w zakresie ustaw i rozporządzeń. Tak [N%] Nie [N%] Częściowo [N%] Brak danych [N%] Razem [N%] 138/98,6% - - 2/1,4% /98,6% - - 2/1,4% /96,4% - 3/2,1% 2/1,4% /98,6% - - 2/1,4% /95% - 5/3,6% 2/1,4% ,4% - 3/2,1% 2/1,4% ,0% 98,6% 98,6% 96,4% 98,6% 95,0% 96,4% 50,0% 0,0% bezpieczeństow nad wodą 2,1% 3,6% 2,1% 1,4% wymogi dla sprzęt dodatkowy sprzęt rat. sprzęt med.. ważność ratowników uprawnień tak nie częściowo brak danych Wykres nr 32. Znajomość przez ratowników aktów prawnych dotyczących bezpieczeństwa nad wodą. Jako ciekawostkę można przytoczyć wyniki rankingu popularności pływalni Woj. lubelskiego prowadzonego przez portal infobasen.pl. Respondenci głosują na pływalnię oraz dokonują: ogólnej oceny pływalni, oceny wody na basenie, oceny atrakcji na pływalni. Ranking basenów w woj. lubelskim 1.pkt:7 Kryta pływalnia Otylia w Janowie Lubelskim 10 9,2 9,5 2. pkt: 5,7 Pływalnia AQUA-MIŚ w Radzyniu Podlaskim 9, pkt: 5,6 OSiR Kryta Pływalnia w Zamościu 6,5 6, pkt: 4,9 Kompleks Sportowo-Rekreacyjny JELONEK w Parczewie 8 8 4,5 7. pkt: 4,8 MOSiR Pływalnia Kryta w Puławach 9,5 7 6,5 9. pkt: 4,6Kryta Pływalnia Oceanik w Międzyrzecu Podlaskim pkt: 4,2Pływalnia ZWWF w Białej Podlaskiej 7,5 7,3 6, 11. pkt: 3,6 Kryta pływalnia przy SP23 w Lublinie pkt: 3,6 Centrum Sportowo-Rekreacyjne w Lublinie pkt: 3,3 Kryta pływalnia MOSiR Lublinie 86

87 pkt: 2,5 Kryta Pływalnia Delfinek w Łukowie 4 4,3 4,1 16. pkt: 2,3Basen przy Gimnazjum nr 5 Lublinie pkt: 2,3MOSiR Basen Kryty w Kraśniku pkt: 2,3Kryta pływalnia przy SP 5 w Świdniku pkt: 2,2 Kryta pływalnia przy Zespole Szkół Bychawie 4,7 4,7 4 (www. Infobasen.pl Ranking basenów) Wnioski Na podstawie analizy ankiet i zgromadzonych informacji w takcie przeprowadzonych wizytacji pływalni woj. lubelskiego ustalono, iż najwięcej nieprawidłowości i braków dotyczyło min. wyposarzenia i formy apteczek, sprzętu dodatkowego, oznakowania pływalni oraz form zatrudnienia ratowników WOPR. Powyższe badania nie potwierdzają postawionej hipotezy dotyczacej realizacji obowiązujących aktów prawnych, ponieważ ujawniono braki i nieprawidłowości. Większość respondentów zarówno osób zarządzających jak i ratowników WOPR, deklarowała znajomość aktów prawnych dotyczacych bezpeczeństw nad wodą, mimo to stwierdzono rozbierzności miedzy wynikami ankiet a stanem faktycznym wyposarzenia. W wyposarzeniu apteczek brakowało w wielu przypadkach noszy, kołnierzy ortopedycznych, butli tlenowych i tlenu w butlach. Ponadto, mimo dektarowanego systematycznego uzupełniania apteczek niezrozumiałe są tak duże braki w jednostkowym stanie materiałów opatrunkowych. Brak procedur oraz możliwości pozbywania się odpadów medycznych również jest znaczącym problemem. Wiele wątpliwości budzi brak środków ochrony osobistej oraz nawyków dbania o własne zdrowie i higienę przez ratowników WOPR. Braki dotyczące sprzętu dodatkowego odnosiły się głównie do regulaminów i instrukcji alarmowych na nieckach basenu, braków telefonów z bezpośrednim połaczeniem numerów alarmowych w dyżurkach czy dzienników pracy. Znaczna ilość pływalni była nieodpowiednio oznakowana standardowymi oznaczeniami i znakami stosowanymi w ratownictwie. Znajomość przepisów i wytycznych odnoszących się do weryfikacji i uprawnień ratowników zdeklarowana przez nich samych i ich zwierzchników nie była w pełni spełniona. Mimo, iż wizytacje były przeprowadzone w okresie kwietnia 13 ratowników nie posiadało ważnych uprawnień na rok 2013, stanowiło to 9,3% wszystkich ankietowanych. Wątpliwości budzi też forma zawierania umów o pracę. Mimo spełnienia przez ratowników warunków stosunku pracy zatrudnia się ich na umowy zlecenia. Nasuwa się pytanie czy zastany stan jest wynikiem zamierzonego działania, cichego przyzwolenia i akceptacji, czy może nadmiernej i błędnej oceny poziomu wiedzy odnoszącego się do przyjętych norm związanych z bezpieczeństwem nad wodą. Na pewno nie można przyjąć i zaakceptować argumentację brakiem środków materialnych. Podobnego zakresu problematyki dotyka Jarosław Jerzy Rypniewski autor artykułu opublikowanego w czasopiśmie - Pływalnie i baseny nr 13, marzec-czerwiec2013, pt.: Audyt bezpieczeństwa na pływalni str , podejmuje on problematyki związanej z obowiązującymi aktami prawnymi, sposobem przeprowadzania audytów oraz najczęstszymi zaniedbaniami, wskazując mi: - zbyt mała liczba ratowników, zbyt niskie umiejętności i kwalifikacje ratowników, powierzenie dodatkowych obowiązków ratowników w trakcie pełnienia dyżuru, zatrudnianie ratowników na umowy zlecania, brak zindywidualizowanych regulaminów instrukcji stanowiskowych, brak opracowanych regulaminów dla grup zorganizowanych, brak lub niezgodne z przepisami oznakowanie miejsc niebezpiecznych, 87

88 wadliwe umiejscowienie sprzętu i stanowisk ratowniczych, niewystarczające wyposażenie w sprzęt medyczny, nieprowadzenie lub niewłaściwe raportowanie pracy ratowników, brak tablic i znaków informacyjnych, rak mobilnych zestawów do udzielania kwalifikowanej pierwszej pomocy, używanie przeterminowanego wyposażeni apteczki, brak bądź niewłaściwe przechowywanie zestawów tlenowych. Ukazuje to, że problem dotyka pływalni całego kraju a, nie dotyczy tylko basenów pewnego regionu. W celu głębszej analizy i poznania problematyki wskazane było by przeprowadzenie większej ilości wizytacji i kontroli przez orgny i instytucje uprawnione oraz prowadenie statystyk i badań w tym zakresie na większej liczbie plywalni. Pozwliło by to na poprawienie jakości oraz dokładniejsze zgłębienie problematyki. Piśmiennictwo Rypiński J.J.(2013). Audyty bezpieczeństwa na pływalni. Pływalnie i baseny nr13 str Inne źródła Spis pływalni Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego. Statut WOPR Województwa Lubelskiego. Statut WOPR. www. wopr.pl statystyka (członkowie, ratownicy 2012r.). Ustawa o Państwowym Ratownictwie Medycznym z dnia 8 września 2006 roku Dz. U. z 2006 r. Nr 191, poz tekst ujednolicony. Ustawa o sporcie z dnia 25 czerwca 2010 roku Dz. U. z 2010 r. Nr 127, poz Ustawa o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych z dnia 18 sierpnia 2011 roku Dz. U. z 2011 r. Nr 208, poz Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 marca 2007 roku w sprawie kursu w zakresie kwalifikowanej pierwszej pomocy (Dz.U. Nr 60 z 2007r. poz. 408). Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 23 stycznia 2012 roku w sprawie minimalnych wymagań dotyczących liczby ratowników wodnych zapewniających stałą kontrolę wyznaczonego obszaru wodnego (Dz. U. z 2012 r. poz. 108). Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 27 lutego 2012 roku w sprawie wymagań dotyczących wyposażenia wyznaczonych obszarów wodnych w sprzęt ratunkowy i pomocniczy, urządzenia sygnalizacyjne i ostrzegawcze oraz sprzęt medyczny, leki i artykuły sanitarne (Dz. U. z 2012 r. poz Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 marca 2012 roku w sprawie sposobu oznakowania i zabezpieczenia obszarów wodnych oraz wzorów znaków zakazu, nakazu oraz znaków informacyjnych i flag (Dz. U. z 2012 r. poz. 286). 88

89 ODCZUWANIE LĘKU PRZEDSTARTOWEGO ORAZ STRESU WŚRÓD SPORTOWCÓW UPRAWIAJĄCYCH RATOWNICTWO SPORTOWE Feeling of pre-competitions anxiety and stress among the athletes engaged in water rescue sports Michał Kosiński Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego, Gdańsk Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 9 = 9793 znaków Razem: Liczba znaków: 30698(ze streszczeniami i grafikami) =0,77 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=0,77 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: ratownictwo wodne, sport ratowniczy, lęk, stres, SCAT Key words: water rescue, water rescue sport, anxiety, stress, SCAT Streszczenie Praca jest próbą analizy lęku i stresu jaki odczuwają ratownicy startujący w zawodach sportowych z zakresu ratownictwa sportowego. W tym celu przeprowadzone zostały ankiety wśród zawodników podczas Międzynarodowego Pucharu Czech w ratownictwie sportowym (Gran Prix Moravie 2013). Poniższa publikacja stawia sobie za zadanie sprawdzenie hipotez takich jak: czy odczuwanie stresu w ratownictwie sportowym jest zależne od wieku, płci, narodowości oraz czy odczuwanie lęku przedstartowego może mieć wpływ na wyniki osiągane przez zawodników podczas startu w zawodach. W końcowej części znajdują się wyniki badań oraz wnioski. Summary This work is an attempt to analyze howanxiety and stress felt life saver staking part in sports competitions in the field of water rescue sports. For this purpose, surveyswere conductedamong playersduring the Czech International Lifesaving Cupin water rescuesports (Gran Prix Moravie 2013). This publicationsets itselfthe task of verifyinghypotheses, such as:thefeelingof stressin water rescue sportis dependent onage, gender, nationality, and that feelingof the pre-competition anxietycan affectthe performance of thelifesavers duringcompete.the finalsection contains theresultsand conclusions of research. Wstęp Pływanie jest jako dyscyplina sportowa oraz dziedzina życia zdecydowanie starsza od ratownictwa wodnego, a jej początków możemy upatrywać nawet w starożytności. Badania naukowe w pływaniu prowadzone są od ponad 90 lat (Holmer; 1974), a od prawie 40 lat możemy zaobserwować stały wzrost zainteresowania tą tematyką przez badaczy i naukowców. Wynika to za stale rosnącej popularności pływania, które w ostatnich latach za sprawą między innymi takich sportowców jak Michael Phelps, czy RayanLochte zdobywa wielu fanów i kibiców. Sportowe ratownictwo wodne nie jest tak popularne, ale również wymaga analiz naukowych. Jak w każdej dyscyplinie sportowej możemy mówić o stresie występującym u zawodników, zarówno w czasie treningów, jak i zawodów. To do czego powinniśmy dążyć, to porównanie wyników psychologicznych (np. SCAT, CSAI-2, SAS) pomiędzy ratownikami i pływakami, ponieważ jeżeli chodzi o fizjologiczne i biomechaniczne aspekty obu tych dyscyplin, to środowisko jest takie samo i jest to woda, a ruchy prowadzone są według tych samych wskazówek (ratownictwo opiera się w głównej mierze na pływaniu stylem dowolnym*).przeprowadzono już wiele badań na ten temat, ale wydaje się, że wciąż można wiele o tym napisać, szczególnie w kontekście porównania odczuwania stresu i lęku pomiędzy pływakami, a innymi sportowcami, np. ratownikami sportowymi**, którzy w ciągu ostatnich dwóch dekad na tyle rozwinęli rywalizację między sobą, że sportowa odmiana ratownictwa 89

90 wodnego stała się bardzo popularna na całym świecie, a zawody ratownicze, za sprawą patronatu Międzynarodowej Federacji Ratownictwa (ILSF), przyciągają coraz więcej kibiców. Nie przeprowadzono jeszcze wystarczającej ilości badań na temat odczuwania stresu wśród ratowników, żeby było można o tym mówić na skalę światową, dlatego jest to bardzo dobry temat do badań. Ratownictwo sportowe z racji swojego pochodzenia (klasycznie rozumiane ratownictwo wodne, czyli niesienie pomocy osobom zagrożonym nad wodami) objęte jest dodatkowym czynnikiem który może powodować odczucia stresu oraz lęku, a mianowicie wartość ludzkiego życia. Wiadomo, że na basenach, ścigając się z czasem i sobą nawzajem ratownicy nie startują w konkurencjach z żywym pozorantem, a manekinem. Nadal jest to jednak obłożone odpowiedzialnością za drugą osobę, a w konkurencjach takich jak rzut liną ratowniczą, akcja z łodzią ratowniczą, czy w szczególności SERC (Simulated Emergency Response Competition, czyli w języku polskim symulowana akcja ratownicza) mogą przydać się w codziennych sytuacjach, a nawet uczą, jak takie sytuacje powinny być wykonywane wzorcowo i jak sobie radzić ze stresem występującym prze i w czasie konkurencji. Czy jednak to co tradycyjnie uważane jest za obowiązki ratowników, czyli ratowanie życia ludzkiego, można przenieść na arenę sportową? W tym właśnie celu ratownicy testują swoje umiejętności na bieżąco, aby sprawdzać się w przełamywaniu własnych ograniczeń, zmagać się z siłami natury (konkurencje na wodach otwartych), czy radzić sobie we wszystkich, nawet skomplikowanych i na pozór niewyobrażalnych sytuacjach (SERC). Z czasem ratownictwo sportowe ewoluowało do rangi rywalizacji sportowej ze wszystkimi tego konsekwencjami, a w tej chwili na całym świecie, spotkać można osoby w różnym wieku, trenujące właśnie tę dyscyplinę sportową. Ta praca powinna w pewnym stopniu pozwolić nam zauważyć, że ratownictwo sportowe, to coś więcej niż forma rekreacji oraz przyczyni się do rozwoju badań nad tą właśnie, na razie niedocenianą dziedziną. * Chociaż wyniki osiągane w sportowym ratownictwie wodnym sa lepiej skorelowane z wynikami sprintów stylem motylkowym i grzbietowym. Patrz: Kosiński M., Przybylski S., Czy mogę być mistrzem w sportowym ratownictwie wodnym? /w/ Stan, perspektywy i rozwój ratownictwa, kultury fizycznej i sportu w XXI wieku, Bydgoszcz, str **Np. Avramidou, E., Avramidis S.,Pollman R., Competitive Anxiety in Lifesavers and Swimmers /w/ International Journal of Aquatic Research and Education, 2007/1, Cele pracy Zasadniczym celem przedstawionej pracy było poszukiwanie zależności między odczuwaniem stresu i lęku, a wynikami osiąganymi w sportowym ratownictwie wodnym. W związku z głównym celem pracy jak i tematem całego artykułu sformułowano następujące problemy badawcze: 1) Czy relatywne odczuwanie stresu przedstartowego przez zawodników może wpływać na wyniki osiągane podczas zawodów ratowniczych? 2) Jakie korelacje występują pomiędzy odczuwanym stresem, a wiekiem badanych? Wychodząc z założenia, że bardzo duża część zawodników ma za sobą karierę pływacką (Kosiński, Przybylski 2011) można mówić tutaj również o doświadczeniu sportowym, a odczuwanym stresem. 3) Czy odczuwanie stresu przedstartowego zależne jest od płci zawodników? 4) Czy można wyróżnić wśród zawodników optymalne walory (wiek, płeć, narodowość), w których przypadku poziom odczuwalnego stresu będzie wpływał na wyniki w sposób pozytywny, a może lęk i stres nie będą wpływały w znaczącym stopniu na wynik osiągnięty w zawodach? Poznanie istoty i znaczenia lęku i stresu oraz ichwpływu na poziom osiągnięć sportowych jest bardzo istotnym czynnikiem pozwalającym na osiąganie lepszych wyników. Intuicyjnie 90

91 wyczuwamy, że wysoki poziom pobudzenia,obawa przed porażką, stan lęku wywierająujemny wpływ na osiągane wyniki. Jednocześnie obserwujemy, że odczuwanie leku, stanu napięcia objawia się wzrostem ciśnienia krwi, przyspieszeniem tętna, poceniem się, drżenie rąk itp., działa ujemnie na naszą sprawnośćdziałania upośledzając szybkość i trafność postrzegania, wyborów wariantów działania oraz jakość wykonania działań. Pamiętać także trzeba, że odczuwanie lęku sprzyja wydzielaniu hormonów adrenaliny i noradrenaliny, które sprzyjają działaniom obronnym, ucieczce, unikaniu niebezpieczeństwa (adrenalina) lub działaniom zaczepnym (noradrenalina). Dla lepszego zrozumieniazjawiska lęku u sportowców pożyteczneokazało się wprowadzenie pojęć: cecha lęku (lęk jako cecha osobowości,lękliwość, skłonność do lęku; ang. traitankiety, characterologicalanxiety)i stan lęku (przeżywanie, odczuwanie lęku, ang.anxietystate)*. *przez Ch.Spielbergera i współpracowników informacja za: Zbigniew Czajkowski, Lękliwość, lęk, obawa, strach i panika oraz odpornosć psychiczna zawodników, IDO Ruch dla kultury, 2010/10 lub R.B. Cattell i wsppracowników Informacja za Dorota Borek, Wpływ lęku na osiągnięcia sportowców /w/ Sport wyczynowy, 2003/9-10, Rainer Martens, wprowadzając test poziomu lęku występującego w trakcie zawodów sportowych (SCAT Sport CompetitionAnxiety Test) podkreślił swoistość odczuwania lęku w różnychsytuacjach - jeden osobnik może odczuwać wysoki poziomlęku podczas sprawdzianu, siedząc na krześleu dentysty lub wygłaszając przemówienie, ale możebyć zupełnie spokojny i opanowany podczas gryw hokeja, grając na fortepianie lub zdając egzaminna prawo jazdy. I tak możemy lepiej przewidziećzachowanie danej osoby, jeżeli znamy swoiste sytuacjeoraz jak dana osoba na nie reaguje (Czajkowski 2010, s. 3). Według (D.V. Harris, B.L. Harris; 1984)lista objawów stresu wśród sportowców w trakcie zawodów zawiera: odczucia w żołądku pocenie rąk suchość w ustach częste oddawanie moczu rozwolnienie uczucie zmęczenia wypieki na twarzy zapominanie szczegółów kołatanie serca trudności w skupieniu uwagi trudności w podejmowaniu decyzji ziewanie przyspieszenie tętna hyperwentylacja zdenerwowanie napięcie mięśniowe mdłości stosowanie starych nawyków odczucie zmieszania drżenie mięśni zaburzenia postrzegania zaburzenia głosu wymioty Jeszcze większy zestaw reakcji (nie tlko lekowych) na współzawodnictwo (Headaches, Nausea, Vomiting, Stomach ache, Tiredness, Diarrhoea, Shaking, Deep sighs, Yawning, Pacing, 91

92 Worry, Anger, Vagueness, Anxiety, Frustration, Indecision, Boredom, Confident, Irritability, Confusion, Moodiness, Daydreaming, Dry mouth, Excited, Muscle tightness, Poorattentioncontrol, Negativeexpectations, Positivethoughts, Excessive heart-pounding, Low energylevels, Clearthinking, Laughing, Hopeful, Feel loose, Smiling, Focused, Satisfied, Joking, Good mood, Enthusiastic, Relaxed, Decisive, Fast reactions, Prepared, In control, Elated, Butterflies, High selfesteem, High selfbelief, Positiveexpectations, Hopeful, Low selfbelief, Alert, Fatigue, Happy) można znaleźć w pracy Ralph a Maddison a (Maddison 2004, s. 193). Zawody sportowe, szczególnie ważne, prestiżowe (np. Grand Prix Moravie), często prowadzą do podniesienia poziomu stanu lęku u zawodników. Wykres stanu tego leku na wykresie przybiera postać podobną do odwróconej litery U (rys. 1). Ryc. 1. Stanu leku przed zawodami (odpowiednik gorączki przedstartowej) dla zawodników z wysokim i niskim poziomem stanu lęku (Źródło: Gould, Horn, Spreeman 1983) W badaniach, w których pod uwagę brano wyłącznie cielesny stan lęku (ang. somaticstateanxiety), czyli właściwe fizjologiczne przejawy stanu lęku uznano, że wyniki sportowe będą zależały od stanu lęku i przyjmowały postać podobną do odwróconej litery U zgodnie z pierwszym prawemyerkesa Dodona (Pierwsze prawo Yerkesa Dodsona (ang. Yerkes- Dodson laws of arousal) mówi, że w miarę wzrostu natężenia motywacji sprawność działania wzrasta do pewnego poziomu, po czym zaczyna spadać, a przy bardzo wysokim natężeniu motywacji sprawność działania znów jest niska ( definition). Badania wpływu poznawczych stanów lęku (ang. cognitivestateanxiety), czyli obaw, strachu, zmartwień pokazują, że ta zależność jest liniowa, ujemna. Główny wpływ na skuteczność działania ma lęk poznawczy, którego wzrost powyżej pewnego poziomu doprowadza do znacznego, skokowego spadku skuteczności działania - zbyt silne zamartwianie się o jak najlepszy wynik będzie miało katastrofalny wpływ na wynik w zawodach. 92

93 Ryc.2. Zależność między osiągnięciami sportowymi a poznawczym oraz cielesnym stanem lęku (Źródło: Cox 1990). Warto zwrócić uwagę, że wykorzystana w badaniu ankieta SCAT, w odróżnieniu od np. ankiety SAS (ang. Sport AnxietyScale), nie różnicuje lęków somatycznego i poznawczego, traktując lęk jednowymiarowo (Madison 2004, s. 22). Materiał i metody badań Badanie przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego. Zastosowano technikę pisemnego wywiadu zogniskowanego, która daje możliwość zarejestrowania opinii wyrażanych w normalnej sytuacji społecznej (przed rywalizacja sportową) dużej zbiorowości za pomocą kwestionariusza ankiety. Wszystkie ankiety zostały wypełnione i zebrane podczas Międzynarodowego Pucharu Czech w ratownictwie sportowym w marcu 2013 roku (Gran Prix Moravie 2013). Zawodnicy otrzymali kwestionariusze na nie więcej niż 30 minut przed startem, a dodatkowe informacje na temat badań podane były dopiero po zaznaczeniu wszystkich odpowiedzi i zwróceniu kwestionariusza. Do określenia poziomu lęku wykorzystano wersję polską, czeską oraz angielską Sport Competition Anxiety Test (SCAT), która składa się z 15 pytań, a odpowiedzi podzielone są na trzy grupy (rzadko, czasami, często).warto zwrócić uwagę, że pytania 1,4,7,10 i 13 nie były uwzględniane w ocenie poziomu lęku. Kwestionariusz rozszerzono o pytania pozwalające na przypisanie narodowości, wieku i osiągniętych wyników w tych zawodach do udzielonych odpowiedzi. Kwestionariusze ankiety wywiadu indywidualnego wspieranego komputerowo (CAPI) opracowano także przy wykorzystaniu profesjonalnego serwisu ankietowego on-line Moje-Ankiety.pl). Kwestionariusz ankiety w języku polskim można zobaczyć pod adresem html?rid= &rec=vhEUFG5S. Kwestionariusze te zostaną wykorzystane w kolejnym etapie badań. Każdy z ankietowanych zawodników uzupełniał ankietę osobiście w dniu zawodów. Wszystkie ankiety miały za zadanie odzwierciedlić jak najrzetelniej, w jaki sposób badany zawodnik lub zawodniczka odczuwają stres przed samym startem. Podczas zawodów ratownicy rywalizowali w sześciu konkurencjach indywidualnych (50m holowanie manekina, 100m holowanie manekina w płetwach, 100m ratowanie kombinowane, 100m holowanie z pasem typu węgorz, 200m super ratownik) oraz czterech drużynowych (SERC, rzut liną, sztafeta 4x25m holowanie manekina oraz 4x50m zmienna), które rozegrane zostały w ciągu trzech dni. 93

94 Zebrane kwestionariusze ankiet zostały wprowadzone do arkusza kalkulacyjnego, a następnie przeprowadzono analizę danych w programie STATISTICA firmy StatSoft ( W badaniach udział wzięło ok.140 osób, a poprawnie ankietę wypełniły 123 osoby reprezentujące Polskę, Czechy, Niemcy i Belgię. Wśród nich można było wyróżnić 66 mężczyzn oraz 57 kobiet urodzonych między latami Strukturę wiekową i płci badanej grupy przedstawia zamieszczony poniżej (ryc.3). Ryc. 3. Liczba badanych osób z uwzględnieniem podziału na płeć oraz wiek. Najliczniejszą badaną grupą byli zawodnicy reprezentujący Czechy, następnie Niemcy, Polska, a najmniej sportowców reprezentowało Belgię (ryc. 4). Ryc. 4. Liczba zawodników z podziałem na płeć oraz narodowość. Średnia wieku wszystkich badanych wyniosła 18,1 roku, najstarsi zawodnicy mieli 24 lata, natomiast najmłodsi zawodnicy biorący udział w zawodach mieli 12 lat. 94

95 Ryc. 5. Średnia wieku wszystkich zawodników. Wyniki badań Odpowiedzi zaznaczone w poszczególnych pytaniach kwestionariusza ankiety podlegały odpowiedniemu punktowaniu wynikającemu z założeń ankiety. Suma uzyskanych punktów określała poziom lęku. Wartość: - poniżej 17 świadczy o niskim poziomie lęku, - pomiędzy 17 a 24 świadczy o średnim poziomie lęku, - powyżej 24 świadczy o wysokim poziomie lęku. Im niższy jest wynik testu, tym stres odczuwany jest w mniejszym stopniu. Wyniki uzyskane przez zawodników i zawodniczki w ramach testu SCAT znalazły się w przedziale od 10 (2 osoby), do 29 (5 osób) i ich rozkład odbiegał od normalnego. Wartość średnia badanej populacji wyniosła20,78, mediana21, a odchylenie standardowe 4,66. Dominata zmieściła się w przedziale o niskim poziomie lęku i wyniosła 16. Ryc. 6. Wyniki uzyskane w teście SCAT z podziałem na płeć. Wśród mężczyzn najniższy wynik, czyli najmniej odczuwalny lęk zawodniczy, uzyskały dwie osoby, natomiast aż 11 zawodników zmieściło się w punktacji do 16 punktów, czyli wyników pozytywnych (świadczących, o nieznacznym odczuwaniu stresu przed startem). 95

96 Stosunkowo mała grupa mężczyzn (tylko sześć osób)uzyskała wyniki z ostatniej kategorii (25-29 pkt.). Bardzo wyrównana jeżeli chodzi o wyniki SCAT wydaje się grupa środkowa (17 24 pkt.). Pełne wyniki zamieszczone są na wykresie poniżej (ryc. 7.) Ryc. 7. Wyniki testu SCAT uzyskane przez mężczyzn. U kobiet sytuacja wygląda inaczej, ponieważ wyniki niskie (do 16 pkt.) uzyskała mała grupa, bo zaledwie 8 zawodniczek. Natomiast aż 20 kobiet uzyskało w teście wyniki od 25, do 29, co wskazuje na to, że kobiety w większym stopniu odczuwają stres i lęk związane ze startem w zawodach. Potwierdza to również wyższa średnia wyniku kobiet (22,24) niż mężczyzn (19,67). Wpływa na to jednak może mieć fakt, że w rocznikach (czyli tych z założenia mniej doświadczonych w rywalizacji) jest więcej kobiet niż mężczyzn. Ryc. 8. Wyniki testu SCAT uzyskane przez kobiety. 96

97 Dyskusja i wnioski Dla każdego człowieka sytuacje, które postrzega jako zagrażające i wywołujące stan lęku mogą być krańcowo różne. Wyniki osiągane przez sportowców są w większości przypadków niezależne od wyników testu SCAT. Pojawiły się przypadki (głównie za sprawą zawodników reprezentujących Niemcy w kategorii mężczyźni seniorzy), gdzie wynik osiągnięty w zawodach pokrywał się z niskim wynikiem testu psychologicznego. Jednak wszyscy Ci zawodnicy zmieścili się w pierwszej 6 zawodów osiągając wyniki zdecydowanie lepsze od pozostałej grupy zawodników. Wśród pozostałych zawodników test SCAT nie był wykładnikiem osiąganego miejsca, ponieważ znaleźli się zawodnicy z bardzo wysokimi wynikami w klasyfikacji generalnej, ale wysokim poziomem lęku, jak również sytuacja odwrotna, gdzie zawodnicy z niskim poziomem lęku, osiągali wyniki w drugiej połowie klasyfikacji generalnej. Wiek badanych osób nie zawsze przekładał się na wyniki testu SCAT, natomiast z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że im zawodnik starszy, tym lęk odczuwany jest w mniejszym stopniu. Pojedyncze przypadki nie zmieniają głównej tendencji. Inaczej jest w przypadku zawodników z młodszych grup wiekowych, gdzie często rozbieżności były większe. Zdaniem autora jest to spowodowane brakiem doświadczenia startowego wśród roczników Wraz z wiekiem zdobywamy umiejętności, które pozwalają nam lepiej kontrolować nasz stres i przygotować się do udziału w zawodach (Markowska i wsp. 1989). Adaptacja następuje z czasem i wymaga zaangażowania zarówno zawodnika jak i trenera i wszystkich osób zaangażowanych w proces treningu. Wyniki uzyskane w teście SCAT w zależności od wieku przedstawia rycina 9. Jeżeli chodzi o płeć, to można stwierdzić, że mężczyźni odczuwają lęk przedstartowy w stopniu mniejszym niż kobiety. Sytuacja taka zachodzi zarówno w grupach wiekowych juniorzy i seniorzy, jak i w całej grupie badanych. Odczytać to można z ryciny 9. Rycina 9. Wyniki testu SCAT z uwzaględnieniem płci oraz kategorii wiekowej. Wyniki analizy ANOVA dla poziomu lęku badanego testem SCAT nie wskazują na zróżnicowanie wyników względem wieku, gdyż średnia była bardzo blisko siebie. Tabela 1. Wyniki analizy ANOVA testu SCAT. 95% ufności Wyniki testu SCAT odchylenie średnia N dolna wart. standardowe górna wart. niskie 3,16 19, ,06 20,36 średnie 2,74 17, ,99 18,31 wysokie 3, ,67 19,33 Podsumowując można stwierdzić, że relatywne odczuwanie lęku przez zawodników może być zależne od wielu czynników, a czynniki te można eksploatować i 97

98 rozwiać umiejętności pomagające z zmniejszeniu poziomu lęku. W kontekście badań i grupy zawodników biorących udział w zawodach stwierdzono bezpośrednią zależność wieku oraz płci, a wyników uzyskanych z testu SCAT. Profil zawodnika, który odczuwa niski poziom lęku wygląda następująco: jest to mężczyzna (może być junior, ale jeszcze lepsze wyniki osiągają seniorzy), z dużym doświadczeniem zawodniczym. Musimy jednak pamiętać, że będzie to zależało od wielu innych czynników, takich jak fizjologia i anatomia, rangi zawodów, poziomu przygotowania indywidualnego. Piśmiennictwo Avramidou E., Avramidis S., Pollman R. (2007). Competitive Anxiety in Lifesavers and Swimmers. International Journal of Aquatic Research and Education, /1, s Borek D. Wpływ lęku na osiągnięcia sportowców /w/ Sport wyczynowy, 2003/9-10, Cox R.H. (1990). Sport Psychology Concepts and Applications, C. Brown Company Publishers. Czajkowski Z. (2010). Lękliwość, lęk, obawa, strach i panika oraz odporność psychiczna zawodników, IDO Ruch dla kultury, 10. Harris D.V., Harris B.L. (1984). The Athletes Guide to Sports Psychology. Holmer, I. (1974). Propulsive efficiency of breaststroke and freestyle swimming. European Journal of Applied Physiology, 33, s Kosiński M., Przybylski S., Przybylski J. (2012). Relationships between swimming and results in Sport Lifesaving, Kraków. Kosiński M., Przybylski S. (2011). Czy mogę być mistrzem w sportowym ratownictwie wodnym? Stan, perspektywy i rozwój ratownictwa, kultury fizycznej i sportu w XXI wieku, Bydgoszcz, s Maddison R. (2004). Sport-related injury: prediction, prevention, and rehabilitation - a psychological approach, University of Auckland. Markowska L. Nowicki D. Kowalczyk T, Lesińska A. (1989). Effects of relaxation training on psychohormonal responses under an emotional strain. Biology of Sport, nr 3. 98

99 ŚW. JACEK ODROWĄŻ ŻYCIE, KULT I ZWIĄZKI Z RATOWNICTWEM WODNYM Saint Jacek Odrowąż of Poland life, cult and connections with water rescue ks. Dariusz Pater Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Wydział Teologiczny. Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 1 = 734 znaków Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami) =0,72 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=0,72 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: św. Jacek, cudotwórca, patron ratujący tonących, świadek prawdy, humanista Key words: Saint Hyacinth, miracle worker, saint patron rescuing the drowning people, witness of truth, humanist Streszczenie Św. Jacek Odrowąż to jeden z najbardziej znanych polskich świętych, tak w kraju, jak i za granicą. Potomek zasłużonego dla Polski i Kościoła rodu zdobył wszechstronne wykształcenie za granicą, gdzie poznał Dominika Guzmana tworzącego nowy zakon. Stał się gorliwym propagatorem idei i założycielem klasztorów dominikańskich w Polsce, Austrii, Czechach, Słowacji, na Litwie, w Prusach, na Rusi, a nawet Skandynawii. Według niektórych źródeł także na Krymie i w Azji Środkowej. Ceniony duszpasterz niechętny zaszczytom skupił się przede wszystkim na ewangelizacji i misjonarstwie. Zawierzył swoje życie i posługę duszpasterską Matce Bożej, której kult szerzył wszędzie, gdzie przebywał. Zasłynął wieloma cudami, związanymi między innymi z wodą (ożywienie topielców, przejście suchą stopą przez Wisłę i Dniepr). Moc cudownych dokonań uczyniła go także opiekunem poczętego życia, brzemiennych matek i niepłodnych małżonków. Głęboka wiara, humanitaryzm i oddanie Bogu oraz służba człowiekowi stały się podstawą jego czci w Kościele w Polsce i na całym świecie. W trudnych współczesnych czasach, gdzie wielu ludzi sądzi, że nie potrzeba nam cudów do umocnienia i ożywiania wiary, Bóg daje nam świadków wiary, którzy twórczą pracą i szlachetnym życiem zawstydzają dojrzałych chrześcijan XXI wieku. Jednym z nich był Jacek Odrowąż. Summary Saint Hyacinth of Poland is one of the most famous Polish saints, both in Poland and abroad. Originating from a prominent for Poland and Church family, he gained comprehensive education abroad where he met Dominic de Guzman who was creating a new order. He became a zealous promoter of ideas and a founder of Dominican orders in Poland, Austria, the Czech Republic, Slovakia, Lithuania, Prussia, Russia and even in Scandinavia. According to some sources also in Crimea and in the Middle Asia. An appreciated and humble priest Saint Hyacinth focused mainly on evangelisation and missionary. He entrusted his life and pastoral ministry to Holy Mother, whose cult he was spreading wherever he was. He was famous for many miracles connected with, among other things, water (bringing drowned people back to life, crossing with a dry foot through the Vistula and Dnieper). The power of these deeds made him also a guardian of a conceived life, pregnant mothers, infertile couples. Deep faith, humanitarianism, surrender to God and service to a man became the basis of his cult in the Church in Poland and all over the world. Nowadays when many people think we do not need any miracles to strengthen and awaken our faith, God gives us the witnesses of faith who shame mature, 21 st century- Christians with their creative work and noble life. One of them is Saint Hyacinth of Poland. 99

100 Wstęp Tabela 1. Kwestionariusz osobowy Imię Jacek (imię pochodzenia greckiego, spolszczona forma imienia Hiacynt) Krótki opis Wielki kaznodzieja, autorytet moralny, pierwszy polski dominikanin, dyplomata, najsłynniejszy i najbardziej czczony polski święty poza granicami kraju, za jego wstawiennictwem tak kiedyś, jak i dzisiaj dokonuje się wiele cudów. Nazwisko/ Odrowąż, ród szlachecki (rycerski), krewny biskupa Iwa (Iwona) Odrowąża. pochodzenie Nazywany również św. Jackiem kapłanem, św. Jackiem z Krakowa, Apostołem Data i miejsce urodzenia Data i miejsce śmierci Przydomek Święto patronalne Ikonografia/ atrybuty Relikwie Ciekawostki Polski, Apostołem Różańca, Apostołem Północy. Ok roku, na krótko przed 1200 rokiem (Turowski 2004), Kamień (obecna nazwa Kamień Śląski), Opolszczyzna, wieś Odrowąż leży około 9 km od Kamienia (Zalewski 1989). 15 sierpnia 1257 r. w Krakowie, pochowany w bazylice o.o. Dominikanów. Święty Jacek z pierogami zgodnie z legendą, według której podczas głodu po najazdach tatarskich miał karmić ubogich pierogami własnego wyrobu (Woroniecki 1947). 17 sierpnia, początkowo obchodzone 16 sierpnia. Papież Pius X przeniósł je na dzień następny (17 VIII), gdyż 16 sierpnia obchodzono uroczystości poświęcone św. Rochowi. Przedstawiany najczęściej z monstrancją, cyborium, kielichem lub kustodią* w jednej ręce oraz figurą Matki Bożej w drugiej, w habicie dominikanina i czarnym płaszczu z kapturem. Spoczywają we wspaniałym ołtarzu kaplicy górnej, lewej nawy kościoła Św. Trójcy w Krakowie. W Polsce istnieje około 40 miejscowości wywodzących się od imienia Jacek, a samo imię jest bardzo popularne w Polsce. Istnieje również wydawnictwo katolickie w Katowicach noszące nazwę Księgarnia Św. Jacka. We Francji, gdzie kult św. Jacka jest także niezwykle silny, jego posąg umieszczono w Lourdes wśród biblijnych postaci i francuskich świętych. Beatyfikacja 15 sierpnia 1527 r. (papież Klemens VII) Kanonizacja 17 kwietnia 1594 r. (papież Klemens VIII) (Bulla Kanonizacyjna św. Jacka 1957) *Kustodia to rodzaj naczynia liturgicznego przeznaczonego do przechowywania zakonsekrowanej Hostii, przed umieszczeniem jej w monstrancji podczas wystawienia Najświętszego Sakramentu. Uchwyt, gdzie umieszczona jest Hostia, wygląda jak półksiężyc i dlatego nazywa się go luną lub melchizedekiem. 100

101 Postać Świętego Jacka Odrowąża Człowiek nie chce i nie może żyć samotnie, ponieważ bardzo często potrzebuje wsparcia i pomocy innych. Nad każdym z nas czuwa Anioł Stróż, ale możemy też liczyć na duchową pomoc patrona, osoby błogosławionej czy świętej. Dobrze wiedzieć, że czuwa nad nami ktoś, kogo wstawiennictwo jest niezwykle znaczące. Poczet świętych jest bogaty, szczególne miejsce zajmuje w nim św. Jacek Odrowąż, którego legenda i kult rosły już za jego życia, a dokonane cuda znacznie umocniły je, choć, niestety, nie posiadamy żadnych dokumentów dotyczących jego życia, a pierwsze informacje o świętym znajdują się w dziele lektora Stanisława, powstałym prawie wiek po śmierci św. Jacka (De vita et miraculis sancti Iacchonis (Hyacinthi) ordinis Fratrum Praedicatorum auctore Stanislao lectore cracoviensi eiusdem ordinis). ( Kościół katolicki wyniósł na ołtarze 8 Jacków, jednak Odrowąż jest z nich najwybitniejszym). Żadne z najstarszych źródeł nie podaje dokładnej daty urodzin Jacka Odrowąża. Posiłkując się życiorysem napisanym w 1594 roku przez Seweryna z Lubomla (główny promotor kanonizacji św. Jacka), wskazuje się, jako prawdopodobny, rok 1183, późniejsi badacze przychylają się do tej daty, a współcześni, jak G. Turowski, określają datę urodzin jako bliską 1200 roku (Turowski 2004). Niewiele także mamy informacji o dzieciństwie i latach młodzieńczych św. Jacka. Wiemy jednak z historii, że ród Odrowążów był bardzo zasłużony dla Polski i Kościoła. Późniejsze życie św. Jacka może jednak świadczyć o tym, że rodzice zadbali o jego wykształcenie i duchowy rozwój, dając synowi głęboko chrześcijańskie wychowanie. Znaczący wpływ na młodego Jacka miał Iwo (Iwon) Odrowąż (stryj), kanonik katedralny, krakowski biskup, człowiek światły, wpływowy, o szerokich horyzontach umysłowych, sprawujący przez pewien okres urząd kanclerza księcia krakowskiego. U niego też prawdopodobnie Jacek mieszkał, kiedy był uczniem szkoły katedralnej w Krakowie, on także uczynił go kanonikiem katedralnym. Z jego inicjatywy i dzięki jego pomocy przyszły święty miał możliwość studiowania w Paryżu i Bolonii, gdzie uzyskał stopień doktora teologii i filozofii. Po studiach w Bolonii został także kapelanem rodziny królewskiej. Św. Jacek miał szczęście spotykać na swej drodze ludzi wybitnych, jeszcze w Krakowie, w szkole katedralnej, zetknął się z bł. Wincentym Kadłubkiem, we Włoszech poznał Dominika Guzmana, tworzącego nowy zakon, mający głosić słowo Boże. Utożsamiając się z ideami i poglądami Dominika, św. Jacek wrócił do Krakowa już jako nowy członek Zakonu Braci Kaznodziejów (Ordo Fratrum Praedicatorum (OP), nazwanego później Dominikanami. Jemu właśnie założyciel Dominikanów założył osobiście habit zakonny w kościele Św. Sabiny na Awentynie. Swój szlak misyjny św. Jacek rozpoczął, razem z bratem bł. Czesławem, w Rzymie, a wsparty bullą papieża Honoriusza III (22 XII 1216 r., zatwierdzającą nowy zakon w Kościele) wyruszył na europejski szlak. Traktując skierowane do niego słowa papieża, by był świadkiem miłości Jezusa i Jego Matki, by stał się światłem Północy, swą posługę ewangelizacyjną potraktował bardzo poważnie, starając się szerzyć słowo Chrystusa wszędzie tam, gdzie jeszcze Jego nie znano lub o Nim zapomniano (Nocoń, Wuwer 2012). To właśnie osobie św. Jacka przypisuje się założenie ponad 30 klasztorów dominikańskich w Polsce, w Austrii, w Czechach, na Słowacji, na Litwie, w Prusach, na Rusi, a nawet w Skandynawii. W niektórych źródłach można znaleźć informacje, że dotarł aż na Krym i do Azji Środkowej. Pierwszy konwent powstał w Krakowie w 1222 r., przy kościele pw. Św. Trójcy, a św. Jacek został jego pierwszym przeorem. Nigdy nie zabiegał o zaszczyty i stanowiska, skupiając się przede wszystkim na ewangelizacji, bez względu na problemy, i dlatego, jak setki lat później powiedział kard. Dziwisz do dominikanów: Św. Jacek stał się wzorem kapłana na trudne czasy ( 2013). Św. Jacek był wspaniałym duszpasterzem i z ogromnym zaangażowaniem wykonywał swą misyjną posługę, pełniąc z oddaniem służbę Bogu, życiu i człowiekowi, godnie reprezentując nowo powstały zakon dominikanów. Angażował się w to, aby w sposób prosty i zrozumiały 101

102 ukazywać prawdziwe wartości autentycznego chrześcijaństwa. Był przykładem człowieka wielkiej wiary, którego własne życie i postępowanie stało się wypełnieniem powołania poprzez służbę życia i drogowskazem dla wielu chrześcijan. Nigdy nie zboczył z wytyczonej drogi, nie zgubił także wytyczonego celu, a głoszone kazania i zawarte w nich prawdy oraz dokonane cuda uczyniły z niego postać niezwykłą. Co ciekawe opisy cudów przypominają, że czynił je, wykonując jedynie znak krzyża, będąc pokornie przekonany, że jest jedynie narzędziem w ręku Stwórcy, ufając Jego mocy i łasce. Wielkość św. Jacka poznajemy i podziwiamy poprzez jego dokonania, które sprawiły, że kult tego świętego tak silnie rozwinął się już za jego życia, a znacząco rozszerzył po jego śmierci. Należy zauważyć, że cudowna moc czynienia cudów przez św. Jacka wiąże się ściśle z wielką miłością, oddaniem i żarliwością modlitw do Matki Bożej, która, ukazując się, przekazała Jackowi niezwykłe słowa: Synu Jacku, raduj się, bo twoje modlitwy przyjemne są i miłe przed obliczem Syna Mego, Zbawiciela wszystkich, i o cokolwiek prosić będziesz za pośrednictwem mego imienia, przeze mnie u Niego uzyskasz (Salij 2002). To wydarzenie umocniło go i dało możliwość czynienia takich cudów, jakie od czasów Apostołów tylko nieliczni mogli czynić (Salij 2002). Cuda związane z wodą Chociaż przedmiotem rozważań są przede wszystkim cuda związane z wodą, nie można nie wspomnieć, że pobożność ludowa uczyniła św. Jacka także opiekunem zaczynającego się życia, brzemiennych matek i niepłodnych małżonków, a potwierdzeniem stały się cuda, obrosłe przez lata wieloma legendami, związanymi z wymodleniem przez św. Jacka macierzyństwa dla bezpłodnej kobiety, uwolnieniem od bólu i uratowaniem od śmierci brzemiennej niewiasty, która miała później możliwość urodzić bez trudu syna, czy też pomoc ciężarnej kobiecie i przywrócenie życia jej poronionemu dziecku. Protokoły cudów uczynionych za wstawiennictwem świętego Jacka nawiązują w wielu opisach do wody, jak np. wspomnienie niezwykłego podniesienia zniszczonych gradem zasiewów, bowiem i to wydarzenie pośrednio wiąże się z wodą. Jak podaje ojciec Salij w cytowanych Legendach dominikańskich, zdarzyło się to w 1238 r., kiedy silny grad unicestwił zbiory całej wioski, skazując mieszkających w niej ludzi na biedę i głód. Gorące prośby kobiet i mężczyzn zaowocowały żarliwą modlitwą Jacka za strapionych i poszkodowanych, dzięki której w dniu następnym po kataklizmie zboża znów były pełne ziarna, a również inne zasiewy rosły prosto, jakby gradu w ogóle nie było (Forstner 1990). W tym miejscu wypada zauważyć, że woda to jeden z żywiołów, należących do elementów szczególnie uprzywilejowanych przez Opatrzność (Forstner 1990), którą opatrzono wieloraką symboliką. Najpełniej objawia się w sakramencie chrztu św., kiedy to obmycie wodą uwalnia nas od grzechu. Woda jest też symbolem życia (Encyklopedia biblijna 2004), płodności, pokrzepienia, ale również i zniszczenia (Rdz 6, 17). {W starożytnym Egipcie i Mezopotamii wodę uznawano za pierwotny element kosmiczny, z którego powstało wszelkie życie). Oznacza także oczyszczenie, szczególnie duchowe, moralne i stanowi szczególny symbol Ducha Świętego (J 3, 5; J 4, 14), który wpływa do naszych serc dzięki łasce chrztu świętego. W zamierzchłych czasach poczęstunek wodą oznaczał gościnność i zaproszenie w progi domostwa. Wodę można też znaleźć w licznych porównaniach i metaforach biblijnych. W sztuce chrześcijańskiej motyw pijących pawi lub gołębi utożsamiany jest ze źródłem życia. Należy wspomnieć o zbawczym działaniu wody podczas różnych form rekreacji i jej relaksującym oraz leczniczym działaniu. Pobyt nad wodą pozwala wypocząć, podratować zdrowie, nabrać sił, dlatego też dziś wykorzystuje się w tym celu niemal wszystkie właściwości środowiska wodnego. Człowiek obeznany z wodą, przestrzegający zasad bezpieczeństwa, może bez obaw korzystać rekreacyjnie z pływalni czy odkrytych akwenów, by w ten sposób realizować swą aktywność (Salita 2000). 102

103 W żywocie św. Jacka znajdziemy całą serię opisów dotyczących wskrzeszenia topielców. Mamy więc opis wydarzenia, kiedy to św. Jacek swą przemożną wiarą przywrócił do życia topielca, jedynego syna, pani Falisławy, która zobaczyła go martwym (Salij 2002), gdy podczas przeprawy przez Wisłę w 1221 r. porwał go niezwykle silny prąd wody, czy też historię zdarzenia nad Rabą, kiedy to rzeka wezbrała ogromnie i zabrała Wisława, jedynego syna wdowy Przybysławskiej ze wsi Serniki, który wracał do domu z radosną nowiną o przybyciu św. Jacka na obchody błogosławionego Jakuba Apostoła. Przypomnieć też trzeba w fakt, że niezłomna wiara i nadzieja w Boga pozwoliła św. Jackowi przejść suchą stopą przez wezbraną Wisłę, po wcześniejszym uczynieniu znaku Krzyża Pańskiego. Jak zanotowano w dokumentach, oszołomieni jego towarzysze nie odważyli się na taki czyn, św. Jacek stworzył dla nich wówczas most z płaszcza, mówiąc: Oto most Jezusa Chrystusa, którym w Jego imię przejdziemy przez tę wielką wodę (Salij 2002) i dzięki temu oni także pokonali wezbraną rzekę, co wzbudziło podziw obserwujących zdarzenie ludzi i umocniło wiarę w Boga. O kolejnym przejściu przez rzekę, tym razem przez Dniepr, świadczą zapisy, według których w 1241 roku Tatarzy napadli na Kijów, zmuszając św. Jacka (odprawiającego wówczas mszę), jego braci i wielu ludzi do ucieczki. Kiedy opuszczali świątynię, do Jacka zwróciła się z prośbą Maryja, by nie zostawiał Jej samej. Jacek wrócił więc do świątyni i wziął figurę Najświętszej Maryi Panny. Niosąc posąg Matki Bożej, który stał się wówczas bardzo lekki, przeszedł wraz z innymi na drugi brzeg. Figurę, którą zabrał ze sobą, przeniósł Krakowa, a tam ona odzyskała pierwotny ciężar (Rożek 2007). W krakowskim kościele Dominikanów kamienna statua nazywana jest Matką Bożą Jackową. Wspomniane cuda wzmogły kult Świętego, a świadectwem tego są żarliwe modlitwy wiernych przy krakowskim grobie, na rodzinnym Śląsku oraz w wielu polskich parafiach, w całej Europie, Azji czy obu Amerykach, dlatego też patronuje on wielu szkołom, stowarzyszeniom czy katolickim organizacjom (Pietyra, Kukowka 2007). Należy podkreślić, że wybór określonej osoby na patrona to zadanie niezwykle ważne, odpowiedzialne. Wymaga przemyśleń, rozważań i głębokich refleksji. Wybór św. Jacka na patrona jest na pewno słuszny, bowiem stanowi On dla współczesnych, przykład wybitnej osobowości ze względu działalność i wartości, jakie wyznawał i potwierdzał całym swoim życiem. Miłość Boga i bliźniego, umiejętność dotarcia do człowieka, twórcza praca, całkowite oddanie się sprawie wiary, niestrudzone krzewienie chwały Bożej i prestiż świętości, a także wrażliwość na krzywdę, rozumienie ludzkich potrzeb oraz zasługi dla ewangelizacji, to wartości zawsze aktualne. Szczególnie należy podkreślić humanitaryzm św. Jacka, który uczynił z niego wzór świętości i imponuje nam, ludziom XXI wieku. Przez wieki stawiany za przykład i dziś staje się drogowskazem, by podążać podobną drogą słowa i czynu. Życie św. Jacka stanowi wyzwanie dla działań i postaw wobec zdrowia i życia ludzkiego ratowników wodnych, skupionych w WOPR (WOPR powołano zarządzeniem nr 74 Przewodniczącego Głównego Komitetu Kultury Fizycznej z 11 kwietnia 1962 r., uzyskało osobowość prawną 9 października 1967 r. na podstawie decyzji Ministra Spraw Wewnętrznych, 8 września 2006 r. zostało włączone do systemu Państwowego Ratownictwa Medycznego ustawą o Państwowym Ratownictwie Medycznym, Dz.U ). Stowarzyszenie specjalistyczne kultury fizycznej powołano do organizowania pomocy i ratowania zdrowia i życia człowieka znajdującego się w śmiertelnym niebezpieczeństwie na skutek wypadków w wodzie. Rota ślubowania, ta sprzed 2005 roku, i ta ustalona uchwałą Zarządu Głównego WOPR (4 grudnia 2005 r.), zawiera w swej formule stwierdzenie, że obowiązkiem każdego ratownika jest rzetelne wypełnianie obowiązków poprzez spieszenie z pomocą ludziom, którzy znaleźli się w niebezpieczeństwie utraty życia w wodzie. Jakość tej pomocy, udzielanej drugiemu człowiekowi, nie powinna być oceniana jedynie w kategoriach wąsko rozumianej skuteczności działań, musi być również powiązana z holistycznym postrzeganiem człowieka. Istotne jest 103

104 bowiem przygotowanie fizyczne ratownika (nikt tego nie kwestionuje), i a może przede wszystkim pewna wrażliwość moralna samego ratownika, dzięki której ogólnoludzkie normy etyczne przyjmuje on jako swoje, a pracę ratownika traktuje jako powinność wobec bliźniego, wobec człowieka poszkodowanego. Służba ratowników nie jest bowiem pracą w potocznym tego słowa znaczeniu, nie jest też mechanicznym wypełnianiem obowiązków według dyrektyw czy zaleceń to po prostu powołanie do ratowania zdrowia i życia ludzkiego, wewnętrzne przekonanie, będące indywidualną siłą tej pracy, której celem jest człowiek. Ochrona zdrowia i życia człowieka, największych wartości istoty ludzkiej, wyrasta z indywidualnych zasad ratowników podejmujących tę niebezpieczną pracę, takich jak: uznanie świętości życia ludzkiego, altruizm, odpowiedzialność, a także dobre serce, miłosierdzie, zaufanie, prawość, silna wola i opanowanie oraz skromność i cierpliwość. Należy też pamiętać, że w obszar działania ratownika wpisana jest głównie jego odwaga i heroizm, jakie codziennie przejawia. Walka o życie to wypłynięcie/ruszenie na ratunek, to także brak zwątpienia, nawet w sytuacji, gdy zaczyna gasnąć nadzieja. Nie można zapominać o ryzyku, które nierozerwalnie wiąże się z pracą ratowników wodnych, chociaż kiedy mówi się o tym, na myśl przychodzą słowa, którymi rozpoczynają się Olimpiady Specjalne: Pragnę zwyciężyć, lecz jeśli nie będę mógł zwyciężyć, niech będę dzielnym w swym wysiłku ( 2013). Wyznaczniki działań ratowników wymuszają na nich jednocześnie stałą dbałość o etykę i kunszt zawodu, przejawiającą się w realizacji przekonań moralnych, w systematycznych treningach, utrzymujących wysoką sprawność fizyczną, w zdobywaniu wysokich kwalifikacji zawodowych, w praktycznym profesjonalizmie, bez popadania w rutynę i przeświadczenie o własnej nieomylności, bowiem, jak podkreślono wcześniej celem jest człowiek, jego zdrowie oraz życie i nie może być ono traktowane jak przedmiot czy środek działania. Ratownicy zrzeszeni w WOPR, złączeni szlachetną ideą niesienia pomocy ludziom tonącym, będącym w potrzebie, stanowią zintegrowaną grupę społeczną kierującą się jednolitymi wartościami moralnymi, mającą fachową wiedzę, wykazują się kulturą osobistą, taktem i poszanowaniem godności osób, nad którymi sprawują w swych codziennych obowiązkach opiekę. Nie bez znaczenia jest również postawa lojalności i solidarności w stosunku do ludzi, z którymi przyszło im współpracować, ugruntowana zaszczytną, a może przede wszystkim trudną pracą. Dlatego zawód ratownika wodnego cieszy się w społeczeństwie uznaniem, a to zobowiązuje i nakłada na każdego z nich szczególne obowiązki, tak w pracy zawodowej, jak i poza nią. I choć często za swoje działanie i akcje ratujące człowiekowi życie i/lub zdrowie zyskuje on podziw i uznanie, to jest przede wszystkim obserwowany i oceniany. Główny cel WOPR to organizacja pomocy i ratowanie osób, które ulegają wypadkom lub narażone są na niebezpieczeństwo utraty życia i zdrowia na wodach, realizowany poprzez szereg celów szczegółowych, takich jak: pomoc, ratowanie osób i pierwsza pomoc medyczna, współpraca z organami administracji zajmującymi się bezpieczeństwem i ochroną cywilną, udział w akcjach ratowniczych, ujawnianie zagrożeń dotyczących bezpieczeństwa ludzi, opracowanie ekspertyz w obszarze bezpieczeństwa wodnego (Kołodziej, Tabaczek-Bejster, Dudziak 2012). Niektórzy w samym skrócie WOPR odczytują cele tej organizacji, gdzie W wiąże się z wychowaniem poprzez kształtowanie postaw i hierarchii wartości, O traktowane jest jako organizacja, gdzie kładzie się nacisk na profilaktykę i prewencję w zakresie bezpieczeństwa nad wodą, P określające pomaganie, naukę pływania i podstawowych zasad zachowania nad wodą oraz R, czyli ratowanie ludzi, ich zdrowia i życia (Dybińska 2012). Zadaniem ratowników wodnych jest nie tylko pomoc w sytuacjach dramatycznych, ale także edukacja i profilaktyka, by ograniczyć do minimum niebezpieczeństwo. Analiza wypadków, do których dochodzi nad wodą, wskazuje, że najczęstszą ich przyczyną jest brak umiejętności pływackich, brawura i niski poziom kultury wypoczynku nad wodą (Wiesner, Skalski 2003), dlatego WOPR do swoich podstawowych zadań statutowych zalicza działania edukacyjne i profilaktyczne, a ich realizacja wykorzystuje dorobek pedagogiki. 104

105 W obszarze tych działań WOPR prowadzi profesjonalne szkolenie kadry instruktorów i ratowników, popularyzuje i obejmuje nauką pływania już najmłodsze dzieci oraz promuje bezpieczny wypoczynek nad wodą. Jak podkreślają znawcy przedmiotu podstawowym zadaniem staje się uświadomienie całemu społeczeństwu, że kąpiel może stać się poważnym zagrożeniem dla życia i zdrowia. I choć z pozoru wydaje się to proste i łatwe przed ratownikami/edukatorami stoi niezwykle trudne zadanie. Chodzi bowiem o to, by tak uczyć, aby nie wywoływać poczucia zagrożenia czy paniki, a podnosić poczucie bezpieczeństwa i umiejętnie wywoływać reakcje obronne, pozwalające unikać sytuacji niebezpiecznych i jednocześnie kształtować umiejętności samoratownictwa (Wiesner, Skalski 2003). Sam proces edukacyjny, tak ratowników, jak i osób spędzających czas nad wodą, powinien wynikać z wewnętrznych przekonań każdego z uczestników takiego szkolenia oraz z własnej potrzeby i świadomości. Tu znowu odnosimy się do istoty powołania ratownika, jego wewnętrznego przekonania o konieczności ratowania życia ludzkiego. Tylko taki ratownik pochyli się nad drugim człowiekiem, podejmie trud nauczenia go zasad bezpieczeństwa i ratowania, dlatego też uczenie się i nauczanie umiejętności ratowniczych czy pływackich powinno objąć obszar poznawczy, emocjonalny i społeczny, a działalność w tym zakresie należy oprzeć na szeroko rozumianym pojęciu dobra, szczęścia i bezpieczeństwa człowieka. Czyni to od lat WOPR, podejmując ( ) szereg działań o charakterze wychowawczym, ukierunkowanych zarówno na osobowość ratowników, jak i grupy społeczne przebywające nad wodą (Wiesner, Skalski 2003). W zasadzie każda akcja ratunkowa stanowi doskonały bodziec wychowawczy i pole, na którym kształtuje się i rozwija osobowość samego ratownika. Podczas pełnej poświęcenia działalności ratunkowej umacnia się poczucie wartości i szacunku dla ludzkiego życia. W tym kontekście nabierają znaczenia zarówno akcje zakończone sukcesem, jak i te, które kończą się niepowodzeniem, śmiercią człowieka i wywołują tragiczne przeżycia. Podsumowanie Analizowane treści wydają się proste we wnioskowaniu papierowym, ich znaczenie często koryguje życie, warto więc pamiętać, że w okolicznościach dramatycznych, jakimi są ratowanie zdrowia i życia, trzeba być po prostu człowiekiem o wysokim poziomie życia duchowego, choć w przypadkach skrajnych nawet nasza siła moralna nie zawsze uwolni nas od moralnej niepewności. Tu jeszcze raz można przywołać humanizm św. Jacka i jego przekonanie o wyjątkowej godności i wartości życia każdego człowieka. Czy istnieje podobieństwo w działaniu świętego i współczesnych ratowników wodnych? Dogłębna analiza wskazuje, że tak. Ratownicy wodni, zmagający się z potężnymi siłami Natury, też często dokonują cudu. Wyciągają tonących, przywracają oddech nieprzytomnym, ratują mienie. Gotowi do niesienia pomocy bliźniemu bez względu na warunki atmosferyczne, w dzień i w nocy, przez cały rok, potwierdzają, że człowiek w starciu z żywiołem może liczyć na drugiego człowieka. Czasami zdają się być jak ta łupinka rzucona na morze, ale kiedy na szali położone jest ludzkie życie nie wahają się. Nie zawsze są zwycięzcami są przecież tylko ludźmi, a okoliczności ich działań bywają nieraz tragiczne i często przerastają wyobrażenie człowieka. Św. Jacek żył przed wiekami, ale ratowników wodnych łączą z jego postacią ponadczasowe wartości, jakie wyznawał i jakim służył, i jakie obecnie uczynili oni priorytetowymi w swojej pracy. Był dzieckiem swoich czasów, stając się jednocześnie wzorem dla nas ludzi XXI wieku. 105

106 Piśmiennictwo Błasiak P., Chadaj M., Kurek K. (2001). Ratownictwo wodne. Vademecum. Prószyński i S- ka, Warszawa, s Bulla Kanonizacyjna św. Jacka wydana przez Papieża Klemensa VIII. Tłum. br. C. Jacher OP, Studentat Braci Kleryków w Konwencie Trójcy Świętej 1957, s. nlb. 2; III, 18; 30x21 cm, mps, Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów w Krakowie, Pp 262. Dybińska E. (2012). Idea sportu ratowniczego a ratowanie tonących, [w:] Problemy bezpieczeństwa w wodzie i ratowania tonących teoria praktyce. Międzynarodowa Konferencja Naukowa z okazji jubileuszu 50-lecia WOPR. Wyd. ZG WOPR, Kraków, s. 31. Encyklopedia biblijna [red. P.J. Achtemeier] (2004). Vacatio, Warszawa, s Forstner D. (1990). Świat symboliki chrześcijańskiej. Leksykon, PAX Instytut Wydawniczy, Warszawa, s Kołodziej R., Tabaczek-Bejster I., Dudziak A. (2012). Ratownictwo wodne. Wybrane zagadnienia. Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s. 24. Rekreacja i fitness w wodzie [red. J. Salita] (2000). Wyd. Olsztyńska Szkoła Wyższa, Olsztyn, s. 5. Rożek M. (2007). Święte miejsca Krakowa. WAM, Kraków, s. 80. Salij J. (2002). Legendy dominikańskie. W drodze, Poznań, s. 65, 73, 75. Św. Jacek Odrowąż Apostoł Północnej Europy. Międzynarodowe sympozjum, Papieski Uniwersytet św. Tomasza z Akwinu Angelicum, Rzym, 16 października 2007 r. [red. A. Nocoń, A. Wuwer] (2012), Księgarnia św. Jacka, Roma-Katowice. Światło ze Śląska rocznica śmierci św. Jacka [red. B. Pietyra, K. Kukowka] (2007), Księgarnia św. Jacka, Katowice. Turowski G. (2004). Ilustrowany leksykon polskich świętych, błogosławionych i sług bożych. Litania Narodu Polskiego. Biały Kruk, Kraków, s. 44. Ustawa o Państwowym Ratownictwie Medycznym, Dz.U Wiesner W., Skalski D. (2005). Podstawy metodyczne edukacji ratownicze. Wyd. WOPR, Skaryszewy Wrocław, s. 5, 14, 90. Woroniecki J. (2007). Św. Jacek Odrowąż i sprowadzenie Zakonu Kaznodziejskiego do Polski. Esprit, Kraków (I wyd. Katowice 1947), org/wiki/jacek_odrowaz (dostęp ). kaplana_na_trudne_czasy.html (dostęp ). (dostęp ). Zalewski W. (1989). Święci na każdy dzień. Wyd. Salezjańskie, Warszawa, s

107 ŚW. JACEK ODROWĄŻ - W POSZUKIWANIU WZORCA OSOBOWEGO EDUKACJI RATOWNICZEJ W POLSCE St. Jacek Odrowąż in search role model rescue education in Poland Wojciech Wiesner Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 0 Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami)=0,85 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=0,85 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: Św. Jacek, ratowanie tonących, edukacja ratownicza, aksjologia Keys: St. Jacek, drowning rescue, saving education, values Streszczenie Ratowanie człowieka tonącego, poza techniczną sprawnością, wymaga od ratownika pełnego przekonania o wartości ludzkiego życia. To przekonanie stanowi o istocie powołania do roli, w której z poświęceniem służy się drugiemu człowiekowi. Jest to wola pomagania słabszemu, cierpiącemu człowiekowi. Aspekt ten wymaga odwołania się do wartości mających swe podłoże w głębokim humanizmie działań ratunkowych. W edukacji ratowniczej zmierza się do ukształtowania osoby ratownika. Edukacja ratownicza zmierza zarówno do przygotowania człowieka do skutecznych działań ratunkowych, jak i do rozwijania osobowości człowieka poprzez ratowanie człowieka. Trzeba sobie uświadomić, że fakt uratowania człowieka, ma bardzo ważne znaczenie dla osobowości ratującego. Dominuje silne poczucie dokonanego dobra. Wartość ta uszlachetnia i staje się źródłem wewnętrznego doskonalenia. W tym znaczeniu można rozważać edukację do ratowania, jak i edukację przez ratowanie człowieka. W działaniach pedagogicznych istotną rolę odgrywa wzór osobowy będący zarówno autorytetem moralnym, jak i nosicielem wartości. Taką postacią był niewątpliwie Św. Jacek Odrowąż. Niniejsze rozważania koncentrują się na autorytecie Św. Jacka, który dzięki swoim działaniom i posłudze został uznany patronem powodzian, żeglarzy, marynarzy i osób zagrożonych utonięciem. W artykule zawarto argumentację za uznaniem Jego opieki na polskim ratownictwem wodnym. Abstract Saving the drowning man, apart from the mechanical efficiency, requires from the lifeguard full of convincing about the value of human life. This belief decides about the being of the vocation for the role in which they with dedication serve for the second man. It is goitres of helping the underdog, suffering for the man. This aspect requires appealing to values having their base in the deep humanism of rescue operations. They in the rescue education aim at molding the person of the lifeguard. The rescue education aims both for preparing the man for rescue effective actions, and for developing the personality of the man by saving of man. Needs oneself to make aware, that fact of rescuing the man, has very important meaning for the personality saving. An intense sense of effected good deeds dominates. This value ennobles and becomes a source of internal improving. In this meaning it is possible to consider the education for saving, as well as education through saving the man. In pedagogic action a personality model being both a moral authority, and a carrier of the value will matter greatly. Undoubtedly St Jacek Odrowąż was such a form. This deliberations concentrate on the authority St Jacek which thanks to his action and the service was recognised with patron of flood victims, yachtsmen, sailors and the persons threatened with the drowning. Argumentation was included in the paper behind recognizing his care on with Polish water rescue. 107

108 Wstęp Tempora mutantur et nos mutamur in illis. Czasy się zmieniają a my wraz z nimi. Zmieniają się również warunki i formy organizacji ratownictwa wodnego w Polsce. Dynamiki nabiera proces powstawania nowych podmiotów działających w obszarze bezpieczeństwa nad wodami i ratowania tonącym. Wielopodmiotowość nie jest zjawiskiem pejoratywnym pod warunkiem, że nie zmienia się (bo nie może się zmienić) podstawowe przesłanie profesji ratowniczej. To przesłanie wypływa z woli pomagania drugiemu człowiekowi. Ratowanie człowieka tonącego wymaga od ratownika pełnego przekonania o wartości ludzkiego życia. Na tym polega humanizm działań ratunkowych. Odwołanie się do najwyższych wartości jest płaszczyzną porozumienia między podmiotami zajmującymi się ratownictwem wodnym. Czasy się zmieniają, ale nie mogą zmieniać się wartości uniwersalne. W działaniach pedagogicznych nadrzędną rolę odgrywa wzorzec osobowy, który jest nosicielem wartości takich, jak życie człowieka i jego ochrona (Łobocki 1993, Lipiec 2001, Śniegulska 2004). W edukacji ratowniczej WOPR nie udało się wykreować takiego autorytetu. Nie oznacza to, że brak jest takich wzorców w dziejach ratownictwa. Sądzę, że raczej zabrakło przekonania i konsekwencji w promowaniu odpowiednich postaw. Niniejsze rozważania ukazują potrzebę odwołania się do wzorców osobowych, które patronowały by polskim ratownikom wodnym. Postać Św. Jacka Odrowąża, jest osobą, która dzięki swoim działaniom i posłudze, może zostać patronem ratowników wodnych. Święty Jacek swą opieką obejmuje już powodzian, żeglarzy, marynarzy i osoby zagrożone utonięciem. W artykule zawarto argumentację za uznaniem Jego opieki na polskim ratownictwem wodnym. Edukacja ratownicza jako edukacja aksjologiczna W edukacji ratowniczej zmierza się do ukształtowania ratownika, jako osoby w pełni dojrzałej aksjologicznie Wiesner (2011). Dojrzałość ta odgrywa najważniejszą rolę podczas podejmowania decyzji w sytuacji konfliktu motywów lub sprzecznych racji (Denek 2011). Na przykład decyzja zaniechania ratowania ze względu na wysoki poziom ryzyka albo dylematy wyboru i segregacji poszkodowanych (triage) podczas zbiorowego tonięcia. Podejmowanie tych trudnych decyzji wymaga od ratownika dojrzałości aksjologicznej. Człowiek dojrzały jest wierny pewnym wartościom, ale nie na ślepo (Węgrzecki 1994, s. 21). Konaszewicz (1994, s.66) uważa, że o dojrzałości aksjologicznej człowieka decyduje poziom jego autonomiczności, podmiotowość oraz rzetelność w zrozumieniu motywów swego postępowania. Węgrzecki (1994) stwierdza, że wartości i postępowanie zgodnie z nimi, nie może być obowiązkowe ( powinnościowe ), gdyż jest rezultatem wolnego wyboru i dojrzałości aksjologicznej. Rozumie on dojrzałość aksjologiczną jako sprawność w odnoszeniu się do wartości, wyrażoną potrzebami, wrażliwością, postawą, wiedzą itp. Sprawność ta podlega procesowi edukacji aksjologicznej (tamże). Jest to potrzeba szczególnie nagląca w chwili obecnej, gdy kultura śmierci tak agresywnie atakuje kulturę życia i często wydaje się nad nią przeważać (Jan Paweł II, 1995, r. 87). Noga używa na określenie takiej sytuacji zwrotu ( ) głęboki wszechstronny kryzys aksjologiczny wielu dziedzin życia (Noga 2013 s. 6). Olbrycht (1994), w tym kontekście przywołuje trzy triady wartości: prawda, dobro i piękno (starożytna Grecja); wiara, nadzieja i miłość (cnoty chrześcijańskie); wolność, równość i braterstwo (Rewolucja Francuska). W przywołanych systemach wartości zawarta jest czwarta triada, którą można zaadaptować do edukacji ratowniczej. Tworzą ją wartości nakazujące czynienie dobra, miłowanie bliźniego oraz braterstwo z drugim człowiekiem. Wynika stad, że w edukacji ratowniczej muszą wystąpić podstawy edukacji aksjologicznej (Wiesner 2007, Juszkiewicz 2009). Edukacja aksjologiczna w procesie edukacji ratowników ma więc bardzo głębokie uzasadnienie. 108

109 Ratowanie człowieka tonącego, poza techniczną sprawnością, wymaga od ratownika pełnego przekonania o wartości ludzkiego życia. To przekonanie stanowi o istocie powołania do roli, w której z poświęceniem służy się drugiemu człowiekowi. Jest to wola pomagania słabszemu, cierpiącemu człowiekowi. Aspekt ten wymaga odwołania się do wartości mających swe podłoże w głębokim humanizmie działań ratunkowych. Wiesner (2011, s.194) stwierdza, że ( ) edukacja ratownicza jest ukierunkowana na wartości egzystencjalne życie człowieka i związane z nim bezpieczeństwo. Nieporównywalna wartość życia osoby ludzkiej znajduje teologiczny wyraz w encyklice papieskiej Evangelium Vitae. Człowiek jest powołany do pełni życia, która przekracza znacznie wymiary jego ziemskiego bytowania, ponieważ polega na uczestnictwie w życiu samego Boga. Wzniosłość tego nadprzyrodzonego powołania ukazuje wielkość i ogromną wartość ludzkiego życia także w jego fazie doczesnej. Życie w czasie jest bowiem podstawowym warunkiem, początkowym etapem i integralną częścią całego i niepodzielnego procesu ludzkiej egzystencji (Jan Paweł II, 1995, r. 2). Życie człowieka jest najwyższą wartością, mającą wymiar absolutny, uniwersalny i autoteliczny. Wartości autoteliczne cechuje trwałość, wieczność i bezwarunkowość. Prawda ta nie może być relatywizowana. Wartość ludzkiego życia jest bazą wszystkich innych praw człowieka. Jeżeli to zrelatywizujemy, wszystkie inne prawa będą zrelatywizowane, zwłaszcza, że dzisiejsza cywilizacja i kultura próbują wszystko traktować jako wartości względne (Hoser 2013). Życie człowieka jako wartość najwyższa, jest wystarczającym powodem ratowania tonącego (Wiesner 2007 s. 107). Pomaganie z poświęceniem nie jest zdeterminowane biologicznie, lecz jest rezultatem świadomego wyboru i może być rozwijane w naturalny sposób lub kształtowane na drodze edukacyjnej (Wiesner 2011). Wiesner (2007) podkreśla wzajemną zależność edukacji ratowniczej i edukacji aksjologicznej. Bowiem, to nie tylko ukształtowanie dojrzałego ratownika wymaga edukowania w sferze wartości, ale to także praktyka ratowania życia człowieka tonącego wpływa na rozwój osobowości ratownika, poprzez silne poczucie dokonanego dobra. Można przytoczyć wiele przykładów ogromnej satysfakcji, jaką odczuwa człowiek, który uratował życie drugiej osobie lub uczestniczył w działaniu grupy ratowników. Zwyczajny, szary człowiek, staje się bohaterem. Jego reakcje i przeżycia na długo wpisują się w jego osobowość. Wydaje się, że dominuje silne poczucie dokonanego dobra. Wartość ta uszlachetnia i staje się źródłem wewnętrznego doskonalenia (Wiesner 2007, s. 110). Edukacja poprzez ratowanie objawia się jako kształtowanie odpowiedzialności za innych, poczucia powinności i obowiązkowości. Ratownictwo uczy panowania nad emocjami, zwłaszcza nad lękiem, rozwija odwagę (tamże). W działaniach ratunkowych ujawnia się postawa altruizmu (Śliwak 2001). Ratownictwo wpływa zwrotnie na motywy pomagania drugiej osobie, które Hoffman (2006) nazywa pobudzeniem empatycznym (Hoffman 2006). Zauważmy także, że przez szkolenia ratownicze możemy stworzyć alternatywę pedagogiczną dla szerzących się patologii społecznych - znieczulicy, nihilizmu, a także chuligaństwa, narkomanii, pijaństwa, brutalności i temu podobnych (Wiesner 2003). Edukacja ratownicza a wzorce osobowe Edukacja ratownicza, obok przygotowania profesjonalnego ratownika, posiadającego kompetencje sprawnościowe i fachową wiedzę, ukierunkowana jest na człowieka, który ma podjąć decyzję i wysiłek związany z udzielaniem pomocy osobie ratowanej. W procesie edukacji ratowniczej ratownik jest podmiotem, w którym należy wzbudzać i rozwijać poczucie własnej osoby. Osoba jest zawsze celem wychowania. Można więc ująć wychowanie jako wzbudzanie osoby w wychowanku. Tym samym proces wychowania zmierza ku temu, aby człowiek stawał się bardziej człowiekiem, aby bardziej był, a nie żeby więcej miał. Osoba wychowanka funkcjonuje dla drugiego człowieka, dla innych ludzi (Wojtyła 2000). Jest to zadanie szczególnie warte wyeksponowania w edukacji ratowniczej. Powyższe założenie jest bliskie personalistycznej filozofii wychowania. Więcej na ten temat można znaleźć w pracach, m.in. F. Adamskiego (2005), W. Chudego (1993, 2006), K. Olbrycht (1994, 2000, 2002, 2003), Pawłuckiego (1996) czy K. Wojtyły (2002). W tym ujęciu procesu wychowania doniosłą rolę pełni wzór osobowy. Krawczyk (2013, s. 1) przez wzór osobowy rozumie ( ) zespól cech, do których aspiruje członek określonej zbiorowości, chcąc 109

110 być w zgodzie z postulowanym lub faktycznie w niej panującym systemem wartości i norm. Wzorem osobowym jest się wówczas, gdy realizuje się w swym życiu ideał doskonałości, gdy jest się przykładem godnym naśladowania. Wzorcem jest często autorytet, mistrz lub wychowawca. Aby wzór osobowy oddziaływał wychowawczo, na przykład w procesie wychowania, który jest zawsze procesem realizowania określonych wartości, winien on posiadać określone aksjologiczne ukierunkowanie (Noga 2013, s. 1). Wzorzec taki ma sens normatywny. W procesie edukacyjnym wzorcem osobowym może być postać historyczna albo fikcyjna, np. z literatury, filmu a nawet gier komputerowych. Można go wówczas określić mianem wzorca empirycznego, przejawiającego się w działaniach konkretnej grupy społecznej (Filipiak, 2000, Krawczyk 2013, Noga 2013). W poszukiwaniu wzorca osobowego należy unikać autorytetu zewnętrznego, opartego na silnej władzy. Do niego nie trzeba wychowywać (Kostyło 2008). Potwierdza to fundamentalna praca Adorno (1950) na temat autorytaryzmu, a także moje własne badania poświęcone autorytaryzmowi nauczycieli (Wiesner 2005). W odróżnieniu od autorytetu zewnętrznego, wzorcem może stać się autorytet wewnętrzny (ideowy), który opiera się na uznaniu wartości wyznawanych przez podmiot (Kostyło 2008, a także Sośnicki 1958). Odwołanie się do wzorców osobowych powinno funkcjonować na wszystkich etapach szkolenia ratowniczego. Możemy kształtować postawy altruistyczne, wdrażać do działań związanych z ochroną ludzkiego życia już od najmłodszych lat (Wiesner 2003). Już od dziecka można rozwijać empatyczne poczucie wrażliwości na cierpienie drugiego człowieka, poczucie odpowiedzialności za innych, postawy opiekuńcze, można rozbudzać zrozumienie dla bezradności drugiej osoby (tamże). Wśród najmłodszej grupy ludzi można zaobserwować naturalną tendencję do poszukiwania ideału godnego naśladowania (Noga 2013). W procesie edukacji ratowniczej dzieci i młodzieży szkolnej możemy kreować bohaterów bliskich mentalności i emocjom tego pokolenia. Przestrzegam jednak, aby wzorzec osobowy nie został spłycony do roli idola kreowanego przez popkulturę. Kryterium odniesienia i weryfikacji takich wzorców stanowią uniwersalne wartości absolutne i to one zweryfikują autentyczną wartość autorytetu. Poszukiwanie wzorców osobowych w tradycji i historii rozwoju ratownictwa W obszarze wodnej edukacji ratowniczej nie udało się dotychczas wypromować wzorca osobowego. Jest to fakt, który może ograniczać skuteczność zabiegów wychowawczych w środowisku ratowników wodnych. Przyczyn takiego stanu faktycznego jest zapewne wiele, na pewno jednak nie należy do nich brak przykładów osobowych. Znajdują się one zarówno wśród postaci z początków powstawania i rozwoju ratownictwa na ziemiach polskich, jak i wśród współczesnych ratowników. Celom edukacyjnym może także służyć poczet honorowych członków WOPR. Na liście Honorowych Członków WOPR znajduje się aktualnie 57 osób ( stan na 12 kwietnia 2013); Są także przykłady bohaterskich postaw wśród osób niebędących profesjonalnymi ratownikami. Ponownie przypominam bohaterską śmierć w nurtach Kaczawy Daniela Dziubka. Ten siedemnastoletni młodzieniec zginął 19 marca 2005 roku w Świerzawie na Dolnym Śląsku, podczas ratowania swojego kolegi (Wiesner 2005). Inny przykład takiej bohaterskiej postawy przytacza Burski (2012). Podczas ratowania tonącego w Jeziorku Czerniakowskim zginął Zenon Bem, 19-letni uczeń Miejskiej Szkoły Budowlanej w Warszawie. Matka bohatera postawiła w miejscu tragicznego wydarzenia pamiątkowy głaz ze wzruszająca inskrypcją (tamże, s. 54). Wśród podręczników i opracowań poświęconych ratownictwu wodnemu problem wzorców osobowych nie został podjęty. Większość autorów ogranicza się w tym zakresie do krótkich wzmianek z historii ratownictwa w Polsce i na świecie (Gwiaździński 1980, Czabański i in. 2003, Waade 2003, Mozer 2007, Mozer 2011, Błasiak i in. 2001, Błasiak 2010, Skalski 2010). Publikacje te nie sięgają do oryginalnych źródeł i materiałów historycznych, lecz cytują i powielają informacje z pionierskich prac profesora Mieczysława Witkowskiego (Witkowski 1958, 1969, Przylipiak, Witkowski 1977). Prowadzi to do nadinterpretacji niektórych faktów, a nawet do ich zafałszowania. Na przykład, w krótkiej notce historycznej na temat zakonników z klasztoru w Sandomierzu zamieszczonej w pracach Mozera (2007 s. 7 oraz 2011, s. 8) jest 110

111 informacja o szkoleniu w zakresie udzielania pomocy ofiarom Wisły. Według moich informacji uzyskanych bezpośrednio od kanclerza sandomierskiej kurii, cytowana pomoc ofiarom Wisły obejmowała materialne straty poniesione przez okoliczną ludność w wyniku powodzi, a nie było to szkolenie ratownicze. W kurii istnieją wiarygodne źródła o działaniach oo. Jezuitów z ufundowanego przez Hieronima Gostomskiego klasztoru, szpitala oraz szkoły gimnazjalnej. Nadinterpretacją jest także przypisywanie Kaliskiemu Towarzystwu Wioślarskiemu idei ratowania tonących. Towarzystwo wioślarskie powstało w Kaliszu, w 1984 roku, jako Oddział Cesarskiego Towarzystwa Ratowania Tonących. Była to bowiem jedyna szansa na legalizację polskiej organizacji w imperium carskim (Zmyślony 1994, Nowak 2009). Należy jednak przyznać, że po zarejestrowaniu kaliscy wioślarze podjęli wodne dyżury zabezpieczające nad Prosną (Zmyślony 2004). Ponadto nakładem kaliskiego towarzystwa opublikowano podręcznik dr Leona Wernica Jak ratować tonących? (Wernic 1902). W roku 1905, a więc po ponad 10 latach od utworzenia, zmieniono nazwę organizacji na Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie, adekwatnie do profilu działania (Zmyślony 1994, Nowak 2009). Fałszywa jest także powielana i popularyzowana data 1898, jako rok erygowania towarzystwa, gdyż zostało ono zarejestrowane w roku 1984 (W roku 1998 WOPR uroczyście obchodziło 100 lecie zorganizowanego ratownictwa wodnego na ziemiach polskich. Jak widać niesłusznie). Błąd wynikał z opublikowania w 1898 roku listy członków Kaliskiego Oddziału Cesarskiego Towarzystwa Ratowania Tonących (Wernic 1902). Ograniczenie się jedynie do kopiowania informacji na zasadzie tzw. głuchego telefonu powoduje, że kolejne publikacje nie tworzą przesłanek dla ukazania tradycji i wzorców osobowych. Nie umniejsza to rangi tych publikacji, gdyż stanowią one ważny wkład w upowszechnianie wiedzy o ratowaniu tonących (Gwiaździński 1980, Czabański i in. 2003, Waade 2003, Mozer 2007, Mozer 2011, Błasiak i in. 2001, Błasiak 2010, Skalski 2010). Warto natomiast spopularyzować bohaterów wymienionych zdarzeń historycznych. Zwłaszcza postać Józefa Radwana zasługuje na przybliżenie. Założyciel oddziału Cesarskiego Towarzystwa Ratowania Tonących w Kaliszu był wybitnym działaczem społecznym, kulturalnym i patriotycznym (rotę przyrzeczenia ratownika WOPR opracował Stanisław Knoff). Z wykształcenia prawnik, był dziennikarzem, wydawcą i drukarzem. Z grupą młodzieży wioślarskiej uczestniczył w Bitwie Warszawskiej 1920 roku. Po powstaniu niepodległej Polski pełnił funkcję prezesa Polskiego Towarzystwa Wioślarskiego (Zmyślony 1994). Edukacja ratownicza może przyjąć także wzorzec innego bohatera związanego z ratownictwem i wodniactwem. Generał Mariusz Zaruski może stanowić doskonały wzór osobowościowy. Żył w latach Był człowiekiem zaangażowanym i aktywnym w wielu dziedzinach życia społecznego, co ilustruje poniższe zestawienie (Tab. 1). Wśród wielu dokonań Zaruskiego warto podkreślić fakty związane z jego działalnością w Zakopanem w latach Był aktywnym narciarzem, przewodnikiem, ratownikiem górskim ( Jako założyciel TOPR był pierwszym jego naczelnikiem oraz autorem tekstu przyrzeczenia ratowniczego składanego przez adeptów ratownictwa (Ja niżej podpisany [...] w obecności Naczelnika Straży Ratunkowej w.p.[... ], oraz świadka w.p.[...] dobrowolnie przyrzekam pod słowem honoru, że póki zdrów jestem, na każde wezwanie Naczelnika lub jego Zastępcy - bez względu na porę roku, dnia i stan pogody - stawie się w oznaczonym miejscu i godzinie odpowiednio na wyprawę zaopatrzony i udam się w góry według marszruty i wskazań Naczelnika lub jego Zastępcy w celu poszukiwań zaginionego i niesienia mu pomocy. Postanowienia statutu Pogotowia i regulaminu dla członków czynnych będę wykonywał ściśle, jak również rozkazy Naczelnika, jego Zastępcy i Kierowników Oddziałów. Obowiązki swe pełnił będę sumiennie i gorliwie, pamiętając, że od mego postępowania zależnem być może życie ludzkie. W zupełnej świadomości przyjętych na się trudnych obowiązków i na znak dobrej swej woli powyższe przyrzeczenie przez podanie ręki Naczelnikowi potwierdzam". STATUT TOPR ( Tekst przysięgi stał się inspiracją przyrzeczenia, które składają ratownicy WOPR. Mariusz Zaruski uważany jest za pioniera polskiego żeglarstwa i edukacji morskiej. W swojej wodniackiej karierze był marynarzem (ukończył Szkołę Morską w Archangielsku), dowodził wieloma statkami, z których najbardziej znany jest szkuner szkoleniowym Zawisza Czarny. W czasie II Wojny Światowej Zaruski został aresztowany we Lwowie i osadzony w więzieniu NKWD w Chersoniu. Zapadł tam na cholerę i zmarł w 1941, z dala od kraju. Jego symboliczny grób znajduje się na Starym Cmentarzu w Zakopanem ( 111

112 TAB. 1. Zestawienie ważniejszych faktów z biografii Mariusza Zaruskiego. Opracowano na podstawie Mariusz Zaruski, Funkcja Osiągnięcia Działacz Konspirator, zesłaniec na Sybir (Archangielsk) niepodległościowy Żołnierz Legionista, ułan, generał brygady W P Pedagog Instruktor harcerski ZHP i wychowawca młodzieży Artysta (ASP) Fotografik, malarz, poeta i prozaik Turysta górski Wodniak Ratownik Taternik, grotołaz, instruktor narciarstwa i turystyki górskiej Marynarz, żeglarz i podróżnik, kapitan Zawiszy Czarnego Założyciel Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, autor przysięgi ratowniczej Ratownicy górscy, w odróżnieniu od ratownictwa wodnego mają wiele wzorców osobowych, które tworzą panteon zasłużonych autorytetów. Obok Mariusz Zaruskiego można wymienić Klemensa Bachledę, Stanisława Byrcyna Gąsienicę, Macieja Sieczkę, Jędrzeja Walę, Józefa Gąsienicę Wawrytko i wielu innych ( Ratownicy ci byli bohaterami wierszy, opowiadań i dzieł malarskich. Większość z nich spoczywa na zabytkowej zakopiańskiej nekropolii. Tak powstają legendy, ale także tworzą się wartościowe wzorce osobowe w edukacji. Św. Jacek wzorcem osobowym i patronem ratownictwa wodnego w Polsce W świetle powyższych rozważań na uwagę zasługuje postać zupełnie pomijana w edukacji ratowniczej. Jacek Odrowąż (ok ), pierwszy polski dominikanin, należy do grona polskich świętych najbardziej czczonych poza granicami naszego kraju. Uznawany jest za wielki autorytet moralny, za wybitnego kaznodzieję, a także biegłego dyplomatę. Za jego wstawiennictwem dokonuje się do dziś wiele cudów. W hagiografii św. Jacka opisywane są, wśród wielu dokonanych cudów, także takie zdarzenia z jego udziałem, w których odnaleźć można związki z żywiołem wodnym. Zapewne dlatego uznaje się, że jest on patronem dla powodzian, żeglarzy, marynarzy i osób zagrożonych utonięciem (Tab. 2). 112

113 TAB. 2. Zestawienie cudów związanych z ratownictwem wodnym dokonanych przez Św. Jacka. Opracowanie własne na podstawie Portal św. Jacka Odrowąża [dostęp ]. R OK ZDARZENIE 1221 Wskrzeszenie topielca. Utonięcie nad Rabą we wsi Proszowo OPIS Przejście po wodzie Wskrzeszenie Piotra rycerza Wskrzeszenie młodzieńca Wskrzeszenie Wiesława który utopił się w Wiśle Wskrzeszenie sługi księdza Wskrzeszenie chłopca Wyszogród. św. Jacek oraz bracia Dominikanie: Florian, Godymin i Benedykt przepływają Wisłę na kapie nie znajdując tam, ani łodzi, ani przewodnika. Pomodliwszy się rzekł do towarzyszy "Chodźcie w imię Chrystusa za mną " i zaczął stąpać suchą nogą po wodzie. Ponieważ żaden z towarzyszy nie chciał iść za nim rzucił kapę na wodę i powiedział do braci : "Niech ona najdrożsi synowie, będzie mostem Jezusa Chrystusa, po którym w imię Jego przejdziemy tę olbrzymią rzekę". I tak ją przeszli... W drodze na miejsce męczeństwa św. Stanisława św. Jacek wskrzesza młodzieńca Piotra, który utonął w Rabie wsi Proszówki położonej 2 km od Bochni. Ujmując za dłoń topielca modli się: Piotrze, niech Jezus Chrystus, którego chwałę głoszę, za wstawiennictwem Najświętszej Dziewicy Maryi przywróci cię do dawnego życia Utonięcie we wsi Żerniki. Św. Jacek modli się nad rzeką o to, aby ta zwróciła utopione ciało młodzieńca. Zwłoki, kierowane mocą Bożą, przypłynęły do brzegu. Wtedy, matka chłopca błaga: Błogosławiony Jacku, oddałeś mi zmarłego syna oddaj i żywego. Wtedy Jacek rzekł: "Synu Wiesławie, niech Pan Jezus, któremu wszystko żyje, przywróci ci życie. I natychmiast zmarły powstał. Kraków. Wskrzeszenie sługi księdza, który utonął w Wiśle. Utonięcie w Krakowie na Garbarach. Włączenie człowieka w poczet świętych poprzez akt kanonizowania jest wystarczającą rekomendacją moralną osoby ludzkiej. Godność Świętego jest sama w sobie wartością, która może służyć edukacji. Św. Jacek jest, w tym sensie, wzorem postawy altruistycznej, wrażliwej na ludzkie potrzeby i cierpienia. Jego czyny mogą być przykładem osób służących drugiemu człowiekowi ( Pater 2013). Czy istnieje podobieństwo w działaniu świętego i współczesnych ratowników wodnych? - zastanawia się ks. dr Dariusz Pater ( tamże, s. 10). I konkluduje, że Dogłębna analiza wskazuje, że tak. Ratownicy wodni, zmagający się z potężnymi siłami Natury, też często dokonują cudu. Wyciągają tonących, przywracają oddech nieprzytomnym, ratują mienie (tamże). Konkluzja Ratując życie drugiego człowieka wzbogacamy swoją osobowość o najwyższe wartości. W edukacji ratowniczej nie można więc pominąć edukacji aksjologicznej, ukierunkowanej na wartości absolutne. Są one przejawem ludzkiego dążenia do bezpiecznego życia i dobra. Cechuje je trwałość i bezwarunkowość. Akceptowanie wartości absolutnych przez ratownika sprzyja procesowi motywującemu go do doskonalenia własnej OSOBY, w tym także do wzmacniania biegłości w sprawnym działaniu ratowniczym. Proces edukacyjny jest efektem świadomych starań ratownika o kształt swojej osoby. 113

114 Edukacja aksjologiczna musi przebiegać również poza środowiskiem specjalistycznym dla ratownictwa wodnego. Na efektywność zabiegów edukacyjnych wpływa bowiem środowisko rodzinne, szkolne, wspólnota religijna, a także środowisko rówieśnicze. Kształtowany system wartości poprzez wymienione podmioty wymaga wsparcia, którym powinien być autentyczny wzorzec osobowy. W rozważaniach wskazałem, że jednym z ważnych wzorców może być osoba świętego Jacka Odrowąża. Pośrednio z ratownictwem wodnym łączy go zakres czynionych cudów oraz sfera aksjologiczna jego posługi. Piśmiennictwo Adamski F. (red.), (2005). Wychowanie personalistyczne. Wybór tekstów, Wydawnictwo WAM, Kraków. Adorno T. (1950). The Authoritarian Personality, Harper and Row, New York, York, Błasiak P. in. (2001). Ratownictwo wodne Vademecum, Pałac Młodzieży Warszawa; Błasiak P. (2010). Podręcznik Młodszego Ratownika WOPR i Ratownika WOPR, Środowiskowe Warszawskie WOPR Warszawa; Burski J. (2012). Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe , ZG WOPR 2012, Chudy W. (1993). Wartość - rzecz ludzka, Niedziela. Dodatek Akademicki Instytutu Jana Pawła II KUL, nr 3 (26), Częstochowa - Lublin, Chudy W. (2006). Istota pedagogiki personalistycznej, O nowej edukacji, Ethos, 2006, nr 75. R.19, nr 3 s Czabański B. in (2003). Elementy teorii pływania, AWF Wrocław; Denek K. (2011) Uniwersytet w perspektywie społeczeństwa wiedzy. Nauka i edukacja w uniwersytecie XXI wieku, WSPiA Poznań, Filipiak M. (2000). Socjologia kultury. Zarys zagadnień. Wyd. Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin Gwiaździński T. (1980). Ratownictwo wodne bez tajemnic, Sport i Turystyka, Warszawa; Hoffman M.L. (2006). Empatia i rozwój moralny, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, Hoser H. (2013). Wartość ludzkiego życia jest bezdyskusyjna, [dostęp ] Jan Paweł II (1995). Evangelium Vitae, Libreria Editrice Vaticana [dostęp ] Juszkiewicz M. (2009). Pływanie w kategoriach wartości, Fall Kraków, Konaszkiewicz Z. (1994). Błędy popularyzacji psychologii jako zagrożenie dla pedagogiki aksjologicznej, [w:] Edukacja aksjologiczna, t.1 [red. K.Olbrycht], Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice, s , Kostyło (2008). Czy potrzebujemy autorytetu pedagogicznego? [w:] Kowalik S. (red.) Autorytety w życiu społecznym WSG Bydgoszcz (s ), Krawczyk Z. Wzory osobowe ludzi podróży, Almamer Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Warszawie, [dostęp ] Lipiec J. (2001). Świat wartości, Fall Kraków, Lista Honorowych Członków WOPR, [dostęp ]; Łobocki M. (1993). O wartościach w wychowaniu, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, nr 9; Mariusz Zaruski, [dostęp ]; Mozer W. (2007). Historia ratownictwa wodnego w teorii i praktyce, ZG WOPR Skarżysko Kamienna, Mozer W. (2011). I ty możesz zostać ratownikiem WOPR, ZG WOPR Warszawa; Noga H. (2013). Wzór osobowy jako nośnik wartości, [dostęp ] 114

115 Nowak W. (2009). Kaliski okręg Towarzystwa Ratowania Tonących w strukturze Carskiego Rosyjskiego Towarzystwa Ratowania na Wodach, Kalisz, [dostęp ] Olbrycht K. (1994). Edukacja aksjologiczna próba interpretacji i zarys programu, [w:] Edukacja aksjologiczna, t.1 [red. K.Olbrycht], Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice, s , Olbrycht K. (2000). Istota wychowania personalistycznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, [dostęp ] Olbrycht K. (2002). Prawda, dobro i piękno w wychowaniu człowieka jako osoby, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, Olbrycht K. (2003). Zasady wychowania osobowego i warunki ich respektowania. Psychologia rozwojowa, nr 1. t. 8. s Pater D. (2013). Św. Jacek Odrowąż - życie, kult i związki z ratownictwem wodnym (maszynopis artykułu), 14 ss., Warszawa Pawłucki A. (1996). Pedagogika wartości ciała, AWF Gdańsk Portal św. Jacka Odrowąża, ], Przylipiak M. Witkowski M. (1977). Nurkowanie w niezależnych aparatach powietrznych i ratowanie tonących, MON Warszawa. Ratownicy TOPR, [dostęp ], Skalski D. (2010). Wademekum ratownika wodnego, Instytut Kociewski Skarszewy; Sośnicki K. (1958). Autorytet a wychowanie, Nowa Szkoła nr 10 s.29, Statut TOPR, [dostęp ], Śliwak J. (2001) Osobowość altruistyczna, KUL Lublin, Śniegulska A. (2004). Nauczyciel wychowawca w obliczu wyzwań edukacji aksjologicznej, [w:] Aksjologiczne horyzonty wychowania człowieka XXI wieku [red. Frączek Z.] Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów s , Waade B. (2003). Pływanie sportowe i ratunkowe, AWFiS Gdańsk; Wernic L. (1902). Jak ratować tonących, Gebethner i Wolf, Warszawa, (reprint Emes Kielce 1994), Węgrzecki A. (1994). Wolność jako podstawa dojrzałości aksjologicznej, [w:] Edukacja aksjologiczna, t.1 [red. K.Olbrycht], Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice, s , Wiesner W. (2003). Nauczanie elementów ratownictwa wodnego jako proces kształtowania osobowości dziecka uczącego się pływać, Human Movement, nr 2(8), Wiesner W. (2005). Komunikacja dydaktyczna na lekcjach wychowania fizycznego a poziom autorytaryzmu nauczycieli, AWF Wrocław, Wiesner W. (2011). Humanistyczne aspekty ratowania tonących W:Stan, perspektywy i rozwój ratownictwa, kultury fizycznej i sportu w XXI wieku / red. Marek Napierała, Aleksander Skaliy, Walery Żukow Uniwersytet Ekonomiczny w Bydgoszczy, Wiesner W., in. (2007). Podstawy metodyczne edukacji ratowniczej, Matrix Olsztyn, Witkowski M. (1958, 1969). Ratowanie tonących, Sport i Turystyka, Warszawa, Wojtyła K. (2000). Osoba i czyn oraz inne studia antropologiczne, Instytut Jana Pawła II KUL, Lublin, Zmyślony A. (1994). 100-lecie Kaliskiego Towarzystwa Wioślarskiego Szkic monograficzny. Komitet Organizacyjny obchodów 100-lecia Kaliskiego Towarzystwa Wioślarskiego, Kalisz (Wydanie Internetowe Mikrosat - Krzysztof Płociński i rodzina, październik 2000) 115

116 OCENA DZIAŁALNOŚCI WODNEGO OCHOTNICZEGO POGOTOWIA RATOWNICZEGO W LATACH NA TLE ZACHODZĄCYCH ZMIAN SPOŁECZNYCH Assessment of Voluntary Lifeguard in years on the background of social changes Andrzej Ostrowski 1, Mirosław Juszkiewicz 1, Marek Strzała 1, Arkadiusz Stanula 2, Witold Ziara 1 1 Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie 2 Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 0 = 0 znaków Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami) =1,09 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=1,09 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: zmiany społeczne, bezpieczeństwo w wodzie, ratownictwo wodne Keywords: social changes, safety in water, lifeguard Streszczenie Wprowadzenie: Organy państwa, w celu zapewnienia bezpieczeństwa obywateli powołują różnego rodzaju służby. Obowiązki zapewnienia bezpieczeństwa na obszarach wodnych, szczególnie wydzielonych spoczywają na Wodnym Ochotniczym Pogotowiu Ratunkowym, specjalistycznym stowarzyszeniu o zasięgu ogólnokrajowym. Ratownicy WOPR dokonują przeglądów kąpielisk i pływalni, ujawniają zagrożenia bezpieczeństwa osób pływających i kąpiących się. Występują do właściwych podmiotów o usunięcie zagrożeń, a także wydają ekspertyzy i opinie w zakresie bezpieczeństwa wodnego. Cel: Ocena działalności Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego w latach na tle zachodzących zmian społecznych. Materiał i metody: sprawozdania, raporty: ZG WOPR, KG Policji, GUS, Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Instytutu Turystyki poddano analizie krytycznej, jak też obliczono średnie, sumy i procentowy udział analizowanych materiałów badawczych. Wyniki i wnioski: W latach nie zwiększyła się liczba mieszkańców w Polsce, a w wyniku wstąpienia do Unii Europejskiej wzrosła wyraźnie zamożność społeczeństwa. Dotacje unijne i wzrost gospodarczy przyczyniły się do budowy wielu obiektów sportowych, w tym pływalni. Wzrosła też liczba posiadanych przez społeczeństwo jednostek pływających. Można sądzić, że czynniki te sprzyjały uczeniu się pływania, świadomości społecznej itp., w konsekwencji zmniejszaniu ilości utonięć. Szczególną rolę w zakresie bezpieczeństwa w wodzie odgrywa Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, które rok rocznie szkoli nowe kadry, a ratownicy tej organizacji strzegą bezpieczeństwa na wielu obszarach wodnych. Nowe akty prawne związane z bezpieczeństwem skutkują zmianami w systemie szkolenia i funkcjonowania organizacji ratowniczych w Polsce. Abstract Introduction: In order to ensure the safety of citizens the authorities create various services. Ensuring security in the water areas, especially in the separated areas, is the duty of the Voluntary Water Rescue Team (Lifeguards, WOPR) who operate in the whole country. Rescuers of WOPR shall review the bathing areas and swimming pools, reveal safety hazards which may affect the swimmers. They also inform proper services and insist on eliminating the risks, as well as they sound expretise and opinions regarding water safety Aim: Assessment of Water Voluntary Rescue Service (Voluntary Lifeguards) in the years on the background of social changes Materials and methods: Reports of WOPR headquaters, Police Headquarters, Main Statistical Office, Ministry of Economy, Labour and Social Policy, Institute of Tourism have been thorougly analyzed, average and per cent contribution of the analyzed research materials were calculated. Results and discussion: In the years the number of people in Poland did not increase, and the society has become reacher due to entry to the European Union. EU subsidies and economic growth have contributed to the construction of many sports facilities, including swimming pools. The number of vessels held by the public also increased. It can be assumed that these factors supported the ability to swim, public awareness, etc., and consequently reduce the number of drownings. A special role in water safety plays a Voluntary Water Rescue, which annually trains new staff and the lifeguards watch the swimming areas. New legislation related to safety result in a change in the system of training and the functioning of the rescue organization in Poland. 116

117 Wprowadzenie Bezpieczeństwo to stan, który daje poczucie pewności istnienia i gwarancje jego zachowania oraz szanse na doskonalenie. Jest to jedna z podstawowych potrzeb człowieka. Odznacza się brakiem ryzyka utraty czegoś dla podmiotu szczególnie cennego życia, zdrowia, pracy, szacunku, uczuć, dóbr materialnych i dóbr niematerialnych. Bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, jest także podstawową potrzebą państw i systemów międzynarodowych, jego brak wywołuje niepokój i poczucie zagrożenia. Człowiek, grupa społeczna, państwo, organizacja międzynarodowa starają się oddziaływać na swoje otoczenie zewnętrzne i sferę wewnętrzną, by usuwać a przynajmniej oddalać zagrożenia, eliminując własny lęk, obawy, niepokój i niepewność (Borkowski i wsp. 2000). Organy państwa, dbając o swoich obywateli powołują różnego rodzaju służby w celu zapewnienia bezpieczeństwa: militarnego, politycznego, energetycznego, ekologicznego, informatycznego, społecznego, kulturowego, fizycznego i socjalnego. Bezpieczeństwo może mieć charakter strukturalny lub personalny (Zięba, red. 2008). W zakresie bezpieczeństwa na obszarach wodnych w Polsce pracuje wiele służb, przede wszystkim straż pożarna, policja, a w sytuacjach kryzysowych dodatkowo inne. Przez ogromną rzeszę społeczeństwa obszary wodne, szczególnie wyznaczone są traktowane jako miejsce do uprawiania sportu, rekreacji i wypoczynku. Pływalnie dla uczniów to miejsce uczęszczania na lekcje wychowania fizycznego, a dla sportowców uprawiania różnych dyscyplin. Dla niepełnosprawnych przebywanie i ćwiczenia w wodzie są lekarstwem na powrót do pełnosprawności. Obszary wodne stają się bardziej bezpieczne jeśli są wydzielenie, ograniczone, oznaczone i nadzorowane przez służby ratownicze. Obowiązki zapewnienia bezpieczeństwa na obszarach wodnych, szczególnie wydzielonych spoczywają na Wodnym Ochotniczym Pogotowiu Ratunkowym, specjalistycznym stowarzyszeniem o zasięgu ogólnokrajowym. Ratownicy WOPR dokonują przeglądów kąpielisk i pływalni, ujawniają zagrożenia bezpieczeństwa osób pływających i kąpiących się. Występują do właściwych podmiotów o usunięcie zagrożeń, a także wydają ekspertyzy i opinie w zakresie bezpieczeństwa wodnego. Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe współpracuje z: Obroną Cywilną Kraju, Policją, Polskim Związkiem Motorowodnym i Narciarstwa Wodnego, Związkiem Harcerstwa Polskiego, Biurem Ochrony Rządu, Ministerstwem Obrony Narodowej, Polską Radą Resuscytacji, Państwową Strażą Pożarną, Polskim Związkiem Pływackim i innymi (Telak 2007). Cel pracy Celem pracy jest ocena działalności WOPR w zapewnieniu bezpieczeństwa nad wodą w latach na tle zmieniających się wybranych uwarunkowań społecznych. Postawiono następujące pytania badawcze: 1. W jakim zakresie zmiany społeczne w Polsce w latach mogły mieć związek z bezpieczeństwem nad wodą i ilością wypadków utonięć? 2. Jakie były działania WOPR w latach w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa nad wodą? Materiał i metody Materiałem do pracy były sprawozdania Zarządu Głównego WOPR za lata oraz statystyki Komendy Głównej Policji w zakresie: wypadków utonięć, członków w WOPR, ratowników WOPR wg posiadanych stopni, odbytych kursów szkoleniowych i nadanych stopni, kąpielisk, pływalni krytych i odkrytych oraz zatrudnionych tam ratowników. Materiały te dostępne były na stronie i data dostępu 15 kwiecień 2013 r. 117

118 W celu charakterystyki zmian społecznych w Polsce w badanym okresie posłużono się raportami opracowanymi przez GUS, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Instytut Turystyki, ZG WOPR. Wybrane dane statystyczne ZG WOPR, Policji, GUC poddano analizie statystycznej, przedstawiając wyniki w liczbach bezwzględnych i procentowych. Na podstawie wyników scharakteryzowano zmiany analizowanych czynników na przestrzeni 10 lat, podając też średnią i sumę. Obliczono: zmiany w ilości obiektów do pływania i kąpieli w odniesieniu do 2003 roku, zmiany w ilości ratowników WOPR zabezpieczających obiekty do pływania i kąpieli w odniesieniu do 2003 roku. Wyniki badań 1. Wybrane uwarunkowania społeczne w Polsce w latach Wśród wielu uwarunkowań mogących mieć związek z bezpieczeństwem nad wodą w niniejszym opracowaniu poddano analizie zmiany związane z: przyrostem ludności w Polsce, wzrostem zamożności społeczeństwa polskiego, emigracją zarobkową, rozwojem turystyki wodnej, rozwojem infrastruktury do pływania i kąpieli, regulacją prawną bezpieczeństwa pływania i kąpieli. Ludność W 2003 roku było w Polsce 38,205 tys., a w 2011 roku 38,538 tys. mieszkańców. W ciągu tego okresu wg Głównego Urzędu Statystycznego liczba mieszkańców Polski zwiększyła się o 1,0%. W latach przyrost naturalny ludności w Polsce był ujemny (od 0,4 do 0,1%), następnie do 2007 roku wzrastał, najbardziej o 0,9% w latach Po tym okresie nastąpiło zwolnienie przyrostu naturalnego ludności o czym świadczy zmiana o 0,3%. w 2011 roku. Ogólnie, od 2003 do 2012 roku przyrost naturalny ludności w Polsce wynosił 2,7%. Nie przekłada się do to liczbę mieszkańców, gdzie różnica pomiędzy 2003 a 2011 rokiem wynosiła 1,0%. Przypuszczać należy, że różnice pomiędzy przyrostem naturalnym a liczbą ludności wynikają z innych uwarunkowań, w tym z migracji zarobkowej. (pl.wikipedia.org/wiki/ludność_polski) Wzrost zamożności społeczeństwa polskiego W 2004 roku Polska wstąpiła do Unii Europejskiej. Członkostwo w Unii pomogło Polsce na wiele sposobów. Od początku do chwili obecnej Polska jest największym w Europie odbiorcą funduszy strukturalnych i spójnościowych. Polska płaciła składkę do wspólnego budżetu, ale bilans transferów był dodatni. W okresie od 1 maja 2004 roku do 28 lutego 2010 roku Polska wpłaciła 16,7 mld euro, a dostała 38,1 mld euro, czyli o 21,4 mld euro więcej niż wpłaciła. Dzięki funduszom unijnym zbudowano setki kilometrów nowych dróg, mostów, instalacji wodociągowych, dotacje wypłacono tysiącom przedsiębiorców itp. Na tę kwotę składają się też dopłaty dla rolników (wyborcza.biz/biznes/). Kryzys gospodarczy w Europie nie osłabił procesu doganiania gospodarek "starej" Unii przez Polskę, a wręcz przyspieszył. Polska w 2009 roku jako jedyny kraj w Europie uniknęła recesji. Przyspieszony napływ funduszy, większe możliwości sięgania po nie przez obywateli polskich, ożywienie eksportu i importu, dostęp do najnowszych technologii i wiele innych czynników spowodowało wzrost zamożności społeczeństwa polskiego. Jednym z najbardziej obiektywnych wyznaczników zamożności obywateli jest Produkt Krajowy Brutto. PKB per capita (łac. per capita na głowę) to jeden z najczęściej stosowanych na świecie wskaźników zamożności obywateli danego państwa. Oblicza się go, dzieląc wartość PKB tego państwa przez liczbę jego mieszkańców. Światowy rozstęp PKB w 2011 roku wynosił $, średni światowy PKB to około 10 tys. $. 118

119 O wzrastającej zamożności społeczeństwa polskiego świadczą zmiany wielkości PKB. W 2003 roku PKB na 1 mieszkańca wynosił w Polsce $ (csioz.gov.pl/file.php), natomiast w 2011 roku już $. Między 2003 a 2011 rokiem nastąpił wzrost PKB na jednego mieszkańca o 78,69%. Należy także zaznaczyć, że nie uległy w tym czasie wyraźne zmiany wartości dolara. Dla porównania, średni dochód narodowy per capita w "starej" Unii w tym samym okresie wzrósł od 23,6 do 26,2 tys. euro. Orłowski (2003) w swoim raporcie stwierdził, że mimo wzrostu zamożności społeczeństwa polskiego, dystans dzielący Polskę od krajów UE- 15 był w 2003 roku prawie dwuipółkrotny. Mimo, że do 2011 roku wyraźnie się zmniejszył, jednak dalej różnica była znaczna i z pewnością nie zniknie do 2015 roku. Wymagałoby to długookresowego tempa wzrostu, rzędu 11%, nieosiągniętego na dłuższą metę przez żaden kraj świata. W Polsce wzrost PKB od 2003 do 2012 roku mimo, że ciągły wynosił średnio 4,19%. Największy przyrost PKB wystąpił w latach , najmniejszy w 2009 roku. Szczegółowe wyniki przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Zmiany PKB w Polsce w latach Rok PKB [%] , , , , , , , , , ,00 Średnia 4,19 (źródło:pl.wikipedia.org/wiki/pkb_per_capita) Emigracja zarobkowa Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej usunęło wiele barier związanych z turystyką w tym zarobkową. Otworzyło się dla obywateli polskich wiele nowych rynków pracy stałej. Dla przykładu w 2011 roku granice Polski przekroczyło prawie 43,3 mln polskich obywateli udających się do innych krajów. Było to o 500 tysięcy więcej niż w poprzednim roku. Wśród przekraczających granicę 6,3 mln stanowili turyści, czyli osoby, które spędziły poza granicami kraju co najmniej jedną noc. Celem 49% zagranicznych wyjazdów Polaków była typowa turystyka, wyjazdów w odwiedziny było 29% wyjazdów służbowych 17%. (intur.com.pl/statystyka.htm). W gronie deklarujących te formy turystyki było część społeczeństwa polskiego emigrująca w celach zarobkowych. Co dziesiąty dorosły Polak deklarował, że w ostatniej dekadzie pracował zarobkowo za granicą. Oznacza, że za chlebem wyjechało 3,3 mln osób. Migracje zarobkowe były w ostatnich latach, szczególnie po wejściu Polski do UE na tyle częste, że w przypadku ludzi w wieku można mówić o pewnym doświadczeniu pokoleniowym. Także młodsi w wieku swoją przyszłość wiążą z pracą za granicą (Sendrowicz 2012). Od 2006 roku do 2010 roku polscy emigranci zarobkowi przesyłali do kraju od 2,335 do 2,679 mil euro rocznie (prawica.net/28681). Był to jeden z elementów wzbogacenia się społeczeństwa polskiego. Rozwój turystyki wodnej w kraju W opracowanej w 2004 roku Strategii rozwoju sportu w Polsce do roku 2015 zapisano, że w celu zmniejszenia dystansu, jaki w tej dziedzinie dzieli Polskę od krajów europejskich w obszarze polskiej infrastruktury sportowej jednym z dwóch trendów była rozbudowa i modernizacja podstawowej bazy sportowej w terenie, w tym krytych pływalni. Program ten zakładał sfinansowanie budowy krytych basenów tak, aby do 2010 roku ich liczba wzrosła do 1050 (w 2010 roku wg statystyk WOPR było 663 krytych pływalni), a do 2015 roku do 1400, ze stanu 916 basenów w 2004 roku (w 2004 roku wg statystyk WOPR roku było 417 krytych pływalni, czyli ponad połowę mniej niż opublikowano w powyższym raporcie). 119

120 Mimo dużych różnic w prognozach jak i statystykach należy zauważyć wyraźny wzrost liczby krytych pływalni. Nowo powstające obiekty coraz częściej przeznaczane były dla szerszego grona społeczeństwa, budowane jako aqa parki, baseny rekreacyjne lub pływalnie z atrakcjami. W 2012 roku w Polsce było 172 takich obiektów: Dolnośląskie (18), Kujawskopomorskie (6), Lubelskie (3), Lubuskie (7), Łódzkie (10), Małopolskie (19), Mazowieckie (24), Opolskie (4), Podkarpackie (11), Podlaskie (7), Pomorskie (4), Śląskie (16), Świętokrzyskie (6), Warmińsko-mazurskie (7), Wielkopolskie (20), Zachodniopomorskie (10), w sumie 172 obiekty (wodne parki.pl). W Polsce oprócz pływania i kąpieli społeczeństwo uprawiało wiele innych form związanych z środowiskiem wodnym, szczególnie żeglarstwo. Rocznie Polski Związek Żeglarski wydawał około 15 tys. patentów żeglarskich oraz około 150 legitymacji instruktorskich. Patenty żeglarskie to dokumenty uprawniające do pływania jachtami dłuższymi niż 7,5 m, które na wodach śródlądowych stanowiły zdecydowaną mniejszość. Po Morzu Bałtyckim pod polską banderą pływało około 300 jachtów, natomiast po wodach śródlądowych ponad 60 tys. jachtów (Sial-ho.pl). Wprowadzenie rozporządzenia Ministra Sportu z dnia 9 czerwca 2006 r. w sprawie uprawiania żeglarstwa, gdzie przepisy pozwalały do prowadzenia jachtów bez patentów żeglarskich (do 7,5 m) i motorowodnych na silnikach do 10 kw, oraz wzrastająca z roku na rok liczba jednostek pływających nie spowodowały zwiększenia wypadków utonięć. Zobrazowano to w poniższej tabeli. 2. Tabel. 2. Utonięcia w wyniku wywrotki jednostki pływającej lub wypadnięcia za burtę Rok Wywrotki Wypadnięci Razem jedn. pływ. e za burtę Średnia Ogółem (źródło: policja.pl) Zmiany prawne regulujące bezpieczeństwo nad wodą Zachodzące zmiany polityczne jak i społeczne wymagały ciągłych regulacji prawnych. W celu zwiększenia bezpieczeństwa obywateli w latach wprowadzono wiele aktów prawych, w tym warunkujących funkcjonowanie ratownictwa wodnego. Uchwalono następujące ustawy: ustawę o Państwowym Ratownictwie Medycznym z dnia 8 września 2006 roku, ustawę o sporcie z dnia 25 września 2010 roku, ustawę o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych z dnia 18 sierpnia 2011 roku. Ustawy te diametralnie zmieniły zasady funkcjonowania ratownictwa wodnego i związanego z tym bezpieczeństwa obywateli w Polsce. Ustawa o Państwowym Ratownictwie Medycznym skutkowała obowiązkiem szkolenia wszystkich ratowników wodnych z zakresu udzielania kwalifikowanej pierwszej pomocy. Kursy z tego zakresu były prowadzone za zgodą wojewody przez podmioty gospodarcze spełniające wymogi formalne w tym zakresie. Prowadzić je mogli lekarze i pielęgniarze ratownictwa i były realizowane poza programami szkoleniowymi z ratownictwa wodnego. W ustawie o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach 120

121 wodnych z 2011 roku natomiast ustanowiono takie same wymagania i możliwości prowadzenia działalności ratowniczej wszystkim uprawnionym podmiotom gospodarczym. W konsekwencji uchwalonych ustaw wprowadzono rozporządzenia, były to: rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 marca 2007 roku w sprawie kursu w zakresie kwalifikowanej pierwszej pomocy, rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 grudnia 2009 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków, jakie muszą spełniać organizatorzy wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej, a także zasad jego organizowania i nadzorowania, rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 kwietnia 2010 roku w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz jej stosowania, rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych oraz Ministra Obrony Narodowej z dnia 23 grudnia 2011 rok zmieniające rozporządzenie w sprawie szkoleń w zakresie kwalifikowanej pierwszej pomocy Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 23 stycznia 2012 roku w sprawie minimalnych wymagań dotyczących liczby ratowników wodnych zapewniających stałą kontrolę wyznaczonego obszaru wodnego, rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 27 lutego 2012 roku w sprawie wymagań dotyczących wyposażenia wyznaczonych obszarów wodnych w sprzęt ratunkowy i pomocniczy, urządzenia sygnalizacyjne i ostrzegawcze oraz sprzęt medyczny, leki i artykuły sanitarne Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 marca 2012 roku w sprawie sposobu oznakowania i zabezpieczenia obszarów wodnych oraz wzorów znaków zakazu, nakazu oraz znaków informacyjnych i flag, rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 21 czerwca 2012 roku w sprawie szkoleń w ratownictwie wodnym, Statuty WOPR Od 2003 do 2012 roku obowiązywały 3 statuty WOPR, który w tym czasie działał na podstawie ustawy prawo o stowarzyszeniach. Wcześniej, do grudnia 2003 roku WOPR funkcjonował na podstawie ustaw o kulturze fizycznej, jako stowarzyszenie specjalistyczne kultury fizycznej. Statut z 2003 roku umiejscowił WOPR w obszarze działań Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, podobnie jak statut z 2012 roku. WOPR stał się specjalistycznym stowarzyszeniem o zasięgu ogólnopolskim. W statucie z 2012 roku dodatkowo uwzględniono zależność funkcjonowania WOPR od ustaw: o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych i o ratownictwie medycznym. Potwierdzają to poniższe teksty wyciąg ze statutów WOPR (wopr.pl): Statut WOPR z 25 kwietnia 1999 roku: Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, zwane dalej WOPR, działa na mocy ustawy prawo o stowarzyszeniach, ustawy o kulturze fizycznej i na podstawie statutu. WOPR jest specjalistycznym stowarzyszeniem kultury fizycznej o zasięgu ogólnopolskim, działającym na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, a siedzibą jego władz naczelnych jest miasto Warszawa. Statut WOPR z 6 grudnia 2003 roku: Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, zwane dalej WOPR, działa na mocy ustawy prawo o stowarzyszeniach i innych ustaw oraz na podstawie statutu. WOPR jest specjalistycznym stowarzyszeniem o zasięgu ogólnopolskim, działającym na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, z siedzibą władz centralnych w Warszawie. Statut WOPR z 25 maja 2012 roku: Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, zwane dalej WOPR, działa na podstawie ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 roku prawo o stowarzyszeniach, ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, ustawy z dnia 18 sierpnia 2011 roku o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych, ustawy z dnia 8 września 2006 roku o Państwowym Ratownictwie Medycznym i innych przepisów oraz na podstawie statutu. 121

122 2.Ocena działalności WOPR w zapewnieniu bezpieczeństwa nad wodą w latach WOPR jest organizacją o doniosłym znaczeniu społecznym. W systemie prawnym funkcjonującym w Polsce od skutecznego działania tego stowarzyszenia w dużym stopniu zależy bezpieczeństwo osób przebywających nad wodą, szczególnie możliwość uprawiania kultury fizycznej związanej ze środowiskiem wodnym. Odpowiednia ilość dobrze wyszkolonych i chętnych do podejmowania pracy ratowników warunkuje funkcjonowanie kąpielisk i pływalni, a tym samym możliwość bezpiecznego uczestnictwa społeczeństwa w aktywności ruchowej w wodzie. Dzięki zaangażowaniu WOPR w problemy bezpieczeństwa zmniejszają się z roku na rok statystyki utonięć. Zobrazowano to w tabeli 3. Tabela 3. Utonięcia i ich miejsca w Polsce w latach (źródło: policja.pl) Rok Na kąpieliskach Na pływalniach W innych miejscach pływ. i kąpieli N % Nie związane z pływaniem N % Ogółem N % N % ,91 4 0, , , ,24 3 0, , , ,51 2 0, , , ,06 4 0, , , ,40 2 0, , , ,43 1 0, , , ,11 0 0, , , ,81 2 0, , , ,76 1 0, , , ,70 0 0, , , Średnia 4 0,79 2 0, , , Suma 39 0, , , , W Polsce w latach utonęły średnio w ciągu roku 494 osoby. Tendencja ta była spadkowa, gdyż wcześniej, w 1993 roku utonęło 861 osób, a w 1998 roku 826 osób, W rekordowym, 1994 roku śmierć w wodzie poniosło 1430 osób (Telak 2004, Hołyst 2004). W latach większość przypadków utonięć (63,40%) nie była związana z pływaniem i kąpielą. Były to wypadki losowe wynikające z nagłego wpadnięcia do wody z jednostki pływającej, stromego brzegu, po załamaniu się lodu itp. Sposobem na ograniczenie tej grupy wypadków wydaje się być szeroko pojęta prewencja, kształtowanie umiejętności pływackiej w społeczeństwie, jak też upowszechnianie sposobów samoratowania w sytuacjach nietypowych. Dużą grupę utonięć (35,45%) stanowiły osoby, które świadomie weszły do wody w celu pływania i kąpieli. Przyczyną nieszczęść zapewne były niewystarczające umiejętności pływackie jak też nieodpowiednie miejsce, czyli akweny nie przeznaczone do pływania lub gdzie kąpiel ze względu na występujące zagrożenia była zabroniona. Najmniejszą ilość wypadków utonięć odnotowano na obiektach specjalnie przygotowanych i zabezpieczonych, czyli pływalniach i kąpieliskach. W założeniu, w miejscach tych nie powinny zdarzyć się żadne przypadki utonięć, jednak statystyki wskazują, że na pływalniach i kąpieliskach rocznie tonęło średnio 1,17% ogółu. Należy przypuszczać, że miejsca te, mimo specjalnego przygotowania do bezpiecznego pływania i kąpieli powinny być bardziej skutecznie nadzorowane przez służby ratownicze. Zabezpieczenie pływalni, kąpielisk i innych miejsc do pływania i kąpieli, jak też obszarów do uprawiania sportów wodnych należy do głównych obowiązków WOPR. Realizowane jest to poprzez pracę społeczną i zawodową jej członków. W poniższej tabeli 4 przedstawiono liczbę członków WOPR w latach

123 Rok Wstąpiło do WOPR Tabela 4. Członkowie WOPR (źródło: wopr.pl) Ubyło z WOPR Różnice Liczba członków N % N % N % N , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Średnia , , , Suma W WOPR w latach było średnio około 71 tys. członków. W badanym okresie występowała tendencja wzrostowa w liczbie członków od ponad 64 tys. w 2003 roku do prawie 86 tys. członków w 2012 roku. Stan ten zależny był od osób wstępujących w szeregi WOPR, jak też od osób, które z różnych powodów opuszczali szeregi organizacji. Do WOPR rok rocznie wstępowało około ponad 7 tysięcy nowych członków, czyli 10,87% ogółu. Najwięcej z nich zasiliło szeregi organizacji w 2011 roku 17,01% ogółu, a najmniej 2012 roku 6,95% ogółu. Suma osób, które zasiliły szeregi WOPR w ostatnich 10 latach wynosiła ponad 77 tysięcy, co stanowiło 90,05% wszystkich jej aktualnych członków. Mniej było osób, które opuściły WOPR ponad 57 tys. (67,05 % aktualnych członków). Mimo dużych zmian w liczbie członków, w WOPR ciągle było prawie 60 tysięcy ratowników. Przedstawiono to w tabeli 5. Tabela 5. Członkowie WOPR wg posiadanych uprawnień (źródło: wopr.pl) Rok MR WOPR N % R WOPR N % SR WOPR N % I WOPR N % Ogółem , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Średnia , , , , Uwaga: od 2011 r. SR = SR + SRW do 2008 r. I = I + IW, od 2009 r. I = MI + I + IW W Polsce w latach było średnio około 60 tysięcy ratowników WOPR, z czego 2/3 to młodsi ratownicy. Ratowników WOPR było ponad 18 tys., co stanowiło 30 % ogółu. Starszych ratowników WOPR było ponad 2% ogółu, a kadrę instruktorską tworzyła grupa licząca ponad 600 osób stanowiąc około 1% wszystkich ratowników WOPR. Analizując zmiany w poszczególnych latach zauważono niewielką tendencję spadkową w gronie młodszych ratowników, starszych ratowników i instruktorów oraz wzrostową w grupie 123

124 ratowników WOPR trwającą do 2011 roku. W 2012 roku nastąpił gwałtowny spadek liczby ratowników, szczególnie w gronie młodszych ratowników WOPR i ratowników WOPR. Do głównych zadań ratowników WOPR należy czuwanie nad bezpieczeństwem pływania i kąpieli na obiektach otwartych w okresie letnim i krytych, czynnych cały rok. Liczbę czynnych obiektów w latach przedstawiono w tabeli 6. Tabela 6. Obiekty odkryte i kryte w Polsce w latach (źródło: wopr.pl) Rok Kąpieliska Pływalnie odkryte Pływalnie kryte Ogółem N % N % N % N , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Średnia , , , W Polsce w latach było średnio 1653 obiektów do pływania i kąpieli. Liczba ta z roku na rok wzrastała: z 1145 w 2003 roku do 1941 w 2010 roku, w największym stopniu pływalni krytych. Od 2011 roku zanotowano mniej obiektów do pływania, szczególnie kąpielisk. Procentowy udział poszczególnych obiektów w badanych latach był na zbliżonym poziomie i wahał się w przedziale 1 do 3%. Mimo niewielkich zmian w udziale poszczególnych obiektów zaobserwowano znaczne ich przyrosty ilościowe. Przedstawiono to w tabeli 7. Tabela 7. Przyrost obiektów do pływania i kąpieli w odniesieniu do 2003 roku (źródło: wopr.pl) Rok Kąpieliska Pływalnie odkryte Pływalnie kryte Ogółem N % N % N % N % , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,46 W Polsce w okresie od 2003 do 2012 roku przybyło 35,46% obiektów do uprawiania bezpiecznego pływania i kąpieli. Najwięcej przybyło pływalni krytych (o 78,65%), w dalszej kolejności pływalni odkrytych (o 46,10%), a najmniej kąpielisk (o 7,08%). Należy zwrócić uwagę na różnice pomiędzy 2012 rokiem a wcześniejszymi latami, kiedy to wyraźnie więcej czynnych było kąpielisk. Dla przykładu w 2007 roku 1017, a w 2012 roku tylko 665. Na wyznaczonych obiektach do pływania i kąpieli, w latach zatrudnieni byli ratownicy. Ich liczbę w poszczególnych okresach przedstawiono w tabeli

125 Tabela 8. Ratownicy zatrudnieni do zabezpieczenia kąpielisk i pływalni (źródło: wopr.pl) Rok Kąpieliska Pływ. odkryte Pływalnie kryte Ogółem N % N % N % , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Średnia , , , Średnio 1653 obiekty do pływania i kąpieli zabezpieczało rocznie 6164 ratowników. Było to 8,67% ogólnej średniej liczby członków WOPR. Większość ratowników (63,89%) pracowała sezonowo na obiektach otwartych. Na pływalniach krytych pracowała pozostała ponad 1/3 ratowników. Obserwując strukturę zatrudnienia na poszczególnych obiektach w okresie rok zauważa się niewielki wzrost liczby ratowników na kąpieliskach o około 5% do 2008 roku i wyraźne zmniejszenie w latach Na pływalniach odkrytych pracowało średnio 12,43%, natomiast na pływalniach krytych 36,11% ogółu zatrudnionych. W związku z tym, że w badanym okresie przybywało nowych obiektów, szczególnie pływalni krytych, wzrastała też tam liczba pracujących ratowników. Przedstawia to tabela 9. Tabela 9. Zmiany w liczbie ratowników WOPR zabezpieczających obiekty do pływania i kąpieli w odniesieniu do 2003 roku (źródło: wopr.pl) Rok Kąpieliska Pływalnie odkryte Pływalnie kryte Ogółem N % N % N % N % , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,87 Średnia , , , ,31 Przyrost liczby ratowników zatrudnionych na kąpieliskach i pływalniach w okresie w odniesieniu do 2003 roku wynosił średnio 37,31%, na poszczególnych obiektach był różny. Najwięcej o 41,29% wzrosła liczba ratowników na kąpieliskach otwartych, a najmniej o 30,49% na pływalniach odkrytych. Największy przyrost, sięgający 87,70% zaobserwowano na kąpieliskach do 2009 roku i 78,03% na pływalniach krytych w 2011 roku. W 2012 roku wystąpił ogólny regres w zatrudnieniu ratowników, szczególnie na kąpieliskach, na których było o 13,10% obsady mniej niż w 2013 roku. Dobrze zabezpieczone przez ratowników kąpieliska i obszary wodne, wyposażone w niezbędny sprzęt ratowniczy i pływający stwarzają komfortowe miejsca do bezpiecznego pływania i kąpieli. Możliwość udzielenia natychmiastowej pomocy ogranicza ryzyko nieszczęśliwych wypadków. Dlatego ratownicy powinni dysponować odpowiednią liczbą jednostek pływających, których minimalny stan na kąpieliskach określano w kolejnych rozporządzeniach. Liczbę jednostek pływających w dyspozycji WOPR w latach przedstawiono w tabeli

126 Tabela 10. Jednostki pływające w dyspozycji WOPR w latach (źródło: wopr.pl) Rok Jednostki wiosłowe N % Jednostki z silnikiem N % Ogółem N , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Średnia , , Ratownicy WOPR mieli do dyspozycji średnio 1253 jednostki pływające, z czego 44,37% to motorowe. Niepokój musi budzić fakt, że na przestrzeni 10 lat ubyło zarówno łodzi wiosłowych jak też motorowych. Ilości te wydają się być niewystarczające. Dla przykładu w rekordowym 2008 roku funkcjonowało 4158 kąpielisk, a w dyspozycji WOPR było 1236 jednostek pływających. Sądzić można, że wiele kąpielisk wyposażonych było przez ich właścicieli w niezbędny sprzęt pływający. Możliwości zatrudnienia w ratownictwie wodnym związane są z posiadaniem stosownych uprawnień. Dlatego też w WOPR rok rocznie prowadzono wiele szkoleń. Nadmienić należy, że niezbędny stopień do pracy to ratownik wodny, z którym mógł współpracować młodszy ratownik WOPR. Od 2009 roku mogli być zatrudnieni tylko ratownicy posiadający dodatkowe uprawnienia ratownika systemu, zgodnie z ustawą o ratownictwie medycznym. Liczbę przeprowadzonych kursów na poszczególne stopnie w latach przedstawiono w poniższej tabeli 11. Tabela 11. Kursy szkoleniowe na stopnie ratownicze WOPR (źródło:wopr.pl.) Rok MR WOPR R WOPR SR WOPR I WOPR Ogółem N % N % N % N % , ,46 3 0,61 1 0, , ,27 3 0,62 1 0, , ,56 3 0,53 1 0, , ,20 3 0,51 1 0, , ,74 3 0,48 1 0, , ,45 2 0,30 1 0, , ,08 2 0,25 1 0, , ,02 2 0,23 3 0, , ,51 3 0,32 3 0, , ,58 1 0,15 2 0, Średnia , ,56 2,5 0,38 1,5 0, Suma , , , , Uwaga: od 2010 r. kolumna I WOPR dotyczy sumy kursów na MI+I, nie uwzględniono kursów na ratownika pływalni, śródlądowego i morskiego, gdyż były to kursy doszkalające ratowników WOPR. Jednostki terenowe i centralne WOPR prowadziły rocznie średnio 663 kursy. Najwięcej było kursów na stopień młodszego ratownika WOPR (463, co stanowiło 69,83% ogółu) i ratownika WOPR (196 kursów, stanowiących 29,56% ogółu). Na stopień starszego ratownika WOPR i instruktora WOPR na centralnych zgrupowaniach realizowanych było od 3 do 6 kursów. Analizując liczbę odbytych kursów zauważa się ich systematyczny wzrost od 2003 do 2011 roku i wyraźny spadek w 2012 roku. 126

127 Kursy pośrednio świadczą o wyszkolonych ratownikach, jednak uczestników na danym kursie mogła być różna liczba, jak też nie wszyscy zdawali pozytywnie egzaminy, dlatego sprawdzono ilu ratowników uzyskało przewidziany programem szkolenia stopień. Wyniki przedstawiono w tabeli 12. Tabela 12. Stopnie ratownicze nadane przez WOPR (źródło: wopr.pl) Rok MR WOPR N % R WOPR N % SR WOPR N % I WOPR N % Ogółem , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,60 50(MI)+29(I) 0, , , ,56 46(MI)+18(I) 0, , , ,51 28(MI)+26(I) 0, Średnia , , , , Suma , , , , Uwaga: w kolumnie I WOPR od 2010 r. kolumna I WOPR dotyczy sumy (MI) - młodszy Instruktor WOPR, (I) instruktor WOPR, (IW) instruktor wykładowca WOPR, nadane stopnie nie są równoważne ze stanem w WOPR wg stopni, gdyż np. MR WOPR po awansie liczony był w gronie R WOPR i przestał być liczony w gronie MR WOPR itd. W związku z tym suma nadanych stopni nie jest równoważna z liczbą ratowników w poszczególnych grupach stopni. W okresie od 2003 do 2012 roku na kursach zorganizowanych przez jednostki terenowe i centralne WOPR nadano stopni, najwięcej młodszego ratownika WOPR 73,98%, a najmniej instruktora 0,48%. Analizując ilość nadanych stopni w poszczególnych latach, zauważa się stabilizację w nadawanych stopniach ratowników młodszych. Wśród ratowników wodnych, natomiast w latach wystąpiła niewielka tendencja wzrostowa. W pozostałych grupach liczba nadawanych stopni w kolejnych latach malała. Szczególnie duży trend malejący wystąpił w grupie starszych ratowników WOPR, gdzie rok w rok malało zainteresowanie tym etapem szkolenia. W latach nadawano średnio po 80 stopni, a w 2012 roku szkolenie na stopień starszego ratownika WOPR ukończyło 34 osoby. Należy zaznaczyć, że w 2012 roku nadano około 1/3 mniej stopni niż rok wcześniej. Wnioski 1.W Polsce od 2003 do 2012 roku wyraźnie wzrósł poziom życia społeczeństwa w wyniku rozwoju gospodarczego, dotacji z Unii Europejskiej i emigracji zarobkowej. 2.Coraz większa część społeczeństwa korzystała z nowopowstałej infrastruktury sportowej, w tym z pływalni, co sprzyjało uczeniu się pływania i zmniejszaniu przypadków utonięć. 3.Wprowadzane w życie nowe unormowania prawne z zakresu bezpieczeństwa, skutkowały zmianami w systemie bezpieczeństwa państwa i funkcjonowania organizacji ratowniczych, szczególnie w zakresie szkolenia oraz zabezpieczenia kąpielisk i pływalni. 4.Za bezpieczeństwo w wodzie w latach odpowiedzialni byli ratownicy WOPR, dzięki którym w wyznaczonych obszarach wodnych było tylko 1,17% wszystkich wypadków utonięć. 5.Od 2003 do 2011 roku WOPR we wszystkich badanych aspektach systematycznie się rozwijało, niestety w 2012 roku nastąpiło wyraźne załamanie skutkujące przede wszystkim mniejszą ilością wyszkolonych ratowników i zabezpieczanych obszarów wodnych. 127

128 6.Niepokój budzi duża ilość wypadków utonięć poza pływalniami i kąpieliskami, dlatego też należy dążyć do zwiększenia bezpiecznych miejsc przebywania w wodzie poprzez rozwój infrastruktury, wyposażenia i wykorzystania potencjału WOPR w tym zakresie. Piśmiennictwo Borkowski J., Dyrda M., Konarski L., Rokicki B. (2000). Słownik terminów z zakresu psychologii dowodzenia i zarządzania. Akademia Obrony Narodowej, Warszawa. Hołyst B. (2004). Utonięcia w Polsce i na świecie. [w]: ZG WOPR Międzynarodowa Konferencja Naukowa Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe w jednoczącej się Europie. Orłowski M.W. (2003). Prognoza zmian sytuacji społeczno-ekonomicznej Polski: horyzont 2006, 2010, Raport, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa. Telak J. (2004). O Wodnym Ochotniczym Pogotowiu Ratunkowym. [w]: ZG WOPR Międzynarodowa Konferencja Naukowa Wodne Ochotnicze pogotowie Ratunkowe w jednoczącej się Europie, s Telak J. (2007). Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe w systemie reagowania kryzysowego. ZG WOPR, Warszawa, s Zięba R., red. (2008). Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa. Internet pl.wikipedia.org/wiki/ludność_polski (data pobrania r.) wyborcza.biz/biznes/1,101562, ,szesc_lat_w_unii_na_plusie Polska_coraz_bli zej_czolowki. (data pobrania r.) csioz.gov.pl/file.php (data pobrania r.) intur.com.pl/statystyka.htm (data pobrania r.) gazetapraca.pl/gazetapraca/1,67527, ,emigracja_zarobkowa Polak_najczesciej _jezdzi_do_niemiec.html Bartosz Sendrowicz (data pobrania r.) (data pobrania r.) pl.wikipedia.org/wiki/pkb_per_capita (data pobrania r.) wodne parki.pl (data pobrania r.) Sial-ho.pl (data pobrania r.) policja.pl (data pobrania r.) wopr.pl (data pobrania r.) 128

129 ZNACZENIE PODEJŚCIA WOLONTARYSTYCZNEGO W RATOWNICTWIE WODNYM The importance of an approach the voluntary water rescue Stanisław Przybylski 1, Mieczysława Krzywińska 2 1 Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku 2 Kociewskie Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe w Skarszewach Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 2 =3627 znaków. Razem: Liczba znaków: 40260(ze streszczeniami i grafikami)=1,01 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=1,01 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, wolontariat, postawy, socjalizacja, emocje, normy grupowe, grupa odniesienia Key words: Voluntary Water Rescue, volunteering, attitudes, socialization, emotions, group norms, reference group Streszczenie Działalność ratowników wodnych ma bez wątpienia dwojaki charakter jest to praca zawodowa (zarobkowa), ale także praca wolontariacka lub o charakterze woluntarystycznym. Należy zwrócić uwagę na fakt, że przystępując do służby ratowniczej należy dysponować pewnym wyposażeniem psycho emocjonalnym predestynującym do pracy, która postrzegana jest w charakterze służby. Zważywszy na młody wiek adeptów ratownictwa wodnego wyposażenie to może być jednostce dane na etapie szkoleń, bądź pracy w charakterze młodszego ratownika wodnego, która nie jest wynagradzana. Dlatego tak ważne są treści przekazywane w trakcie szkoleń lub stosowane później działania podejmowane w trakcie realizacji procesu zarządzania organizacją zajmująca się ratownictwem wodnym. Rozstrzygalność kwestii na ile ratownictwo wodne jest zawodem, a na ile misją powinna odbywać się na poziomie jednostkowym, przy wzięciu pod uwagę wielu czynników wewnętrznych (zinternalizowane wpływy socjalizacyjne) oraz zewnętrznych (oddziaływania szkoleniowe, odpowiedni system zarządczy). Summary Without doubt, the lifeguards activity has two-fold character - it is professional and paid, but also voluntary work. It should be clearly stated that by joining rescue service one needs to have certain psychological and emotional features enabling him / her to work. This seems difficult since rescue service is very often perceived as a mission or calling. Because of the young age, these features to some extend might be given at the stage of training or while working as a junior lifeguard which is free from payment. Therefore, the content handed during the training or the actions taken during the implementation of the management dealing with the rescue service are crucial. The issue of whether water rescue is a profession or the mission should be dealt individually, taking into consideration a number of internal (the impact of the society, the codes of behaviour) and external (the impact of training and adequate management) factors. Wstęp Dojrzały wolontariusz może przejść przemianę części swojej osobowości. Może zmienić swoje postawy względem życia, uporać się ze swoją przeszłością, dojrzeć emocjonalnie, poprawić swoje umiejętności społeczne, uświadomić sobie swoje motywy działania w wolontariacie i zobaczyć ich źródło. Wreszcie może doświadczyć momentu w swojej posłudze wolontariackiej, w którym dawanie stanie się ważniejsze niż branie. Oznacza to, że z samego aktu dawania niesienia pomocy, zacznie czerpać satysfakcję i radość. Warunkiem jednak jest prawidłowy rozwój tego człowieka wolontariusza oraz dojrzałość jego opiekunów (Paczkowska, 2010, bs). 129

130 Rozpatrywanie ratownictwa wodnego w kategoriach służby wolontariackiej nie jest całkowicie jednoznaczne. Często bowiem jest tak, że ratownicy wodni wykonują pracę za wynagrodzeniem. Celem niniejszego artykułu jest pokazanie, iż pomimo tego, że ratownictwo wodne ma często charakter pracy najemnej, to nawet w takich przypadkach powinien jej wykonywaniu przyświecać pewien pierwiastek humanistyczny przekazywany poprzez system szkolenia i zarządzania w sposób pozwalający na zinternalizowanie go przez jednostkę. Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe jest stowarzyszeniem prowadzącym działalność użyteczności publicznej, w związku z czym wszyscy jej członkowie, bez względu na kwalifikacje ratownicze mogą pracować na rzecz swej organizacji na zasadzie wolontariatu. (Ostrowski, Kot, Juszkiewicz, Strzała, , s.2). W powyższym należy zwrócić uwagę na określenia wszyscy, bez względu na kwalifikacje oraz mogą. Określenie służba ratownicza już nomenklaturowo wskazuje na charakter pracy ratownika wodnego. Służba plasuje bowiem ratownictwo wodne w hierarchii zawodów zwyczajowo postrzeganych, jako tzw. zaufania publicznego. Semantyczny ładunek tego określenia odnosi się między innymi do lekarzy, pracowników straży pożarnej, ratowników górskich, itp. Wszędzie tam, gdzie wykonywanie pracy wiąże się z ratowaniem ludzkiego życia i zdrowia, narażając przy tym na niebezpieczeństwo własne zdrowie i życie mówi się o misji i powołaniu. Należałoby więc rozważyć, czy o udzielaniu pomocy możemy mówić tylko wtedy, kiedy nic nam to nie daje, czy także wtedy, kiedy coś uzyskujemy (np. podziw, szacunek ludzi, samozadowolenie, itp.) (Domachowski 1999, s.104).występuje tu wyraźne odniesienie do aktywizacji własnych standardów normatywnych, polegające na opieraniu się na tych zasadach, które kierują postępowaniem człowieka i w oparciu o które po prostu ma się przekonanie o konieczności udzielenia pomocy potrzebującym. Udzielam pomocy chcąc być wiernym sobie, swoim zasadom, i dzięki temu utrzymywać w pożądanym stanie własne samopoczucie. (Domachowski 1999, s. 105). O ile praca, w której pojawia się element zarobkowy jako taka wolontariatem nie jest, o tyle istnieją zawody, których bez nastawienia stricte woluntarystycznego wykonywać nie sposób. (Skalski 2012, s. 82). Ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003r. oraz ustawa o zmianie ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie z dnia 22 stycznia 2010) określa wolontariusza jednoznacznie jest to osoba fizyczna, która ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia na zasadach określonych w ustawie (Art. 1,pt 3).Ustawa określa także sferę zadań publicznych, mających charakter działalności społecznie użytecznej prowadzonej przez organizacje pozarządowe. Wpisuje się w nie : działalność charytatywna, ochrona i promocja zdrowia, wypoczynek dzieci i młodzieży, wspieranie i upowszechnianie kultury fizycznej, turystyka i krajoznawstwo, porządek i bezpieczeństwo publiczne oraz ratownictwo i ochrona ludności. (Art. 4 Ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie, pt 3, 6, 15, 17, 19, 20, 23). Wszystkie te zadania są realizowane przez służby ratownictwa wodnego, jednakże problemem w jednoznacznym określeniu ratowników wodnych wolontariuszami jest fakt, ze często są oni za swoją pracę wynagradzani. Jak pisze Skalski W sytuacjach, kiedy ratownik WOPR na różnych szczeblach swojej drogi zawodowej lub w pewnych sytuacjach za swoją działalność nie pobiera wynagrodzenia, sprawa jest oczywista. Jednak, kiedy dzieje się inaczej praca ratownika z pewnością w pełnym znaczeniu tego słowa nie jest wolontariatem, ale można przyjąć, że jest to praca o charakterze woluntarystycznym, bądź nosząca wiele cech właściwych wolontariatowi. (Skalski 2012, s. 82). Socjalizacja do wolontariatu W przypadku WOPR powyższa kwestia jest klarowna jeżeli chodzi o osoby posiadające stopień młodszego ratownika WOPR. Zgodnie z reformą szkoleniową, przeprowadzoną w 2009 roku (uchwała z dnia 5 grudnia 2009r. w sprawie stopni ratowników i instruktorów WOPR; uchwała weszła w życie z dniem 1 stycznia 2010r.) w Wodnym Ochotniczym Pogotowiu Ratunkowym wprowadzono stopień Młodszego Ratownika WOPR, na podstawie której osoba posiadająca to uprawnienie może pracować społecznie, zarówno jako członek organizacji, jak też zatrudniony do pełnienia funkcji ratowniczych. Tak więc młodszy ratownik WOPR może pełnić 130

131 dyżury społeczne pod nadzorem ratownika starszego stopniem w parkach wodnych pływalniach oraz na kąpieliskach, udzielać pierwszej pomocy zgodnie z zasadami określonymi w ustawie o Państwowym Ratownictwie Medycznym z 2006 roku. Młodszy ratownik WOPR nie może pracować w charakterze ratownika, czyli na podstawie umowy o pracę, o dzieło, zlecenie (Ostrowski, Kot, Juszkiewicz, Strzała , s. 2). W przypadku stopnia młodszego ratownika WOPR sprawa jest więc oczywista, ale należy także zwrócić uwagę, że o ile jego praca jest rzeczywiście bez wynagrodzenia, to nie jest to jednoznaczne z tym, że nie czerpie on z niej korzyści. Mają one naturę niematerialną i polegają zwykle na praktycznym spełnianiu motywacji, pojmowaniu sprawowania służby w kategoriach sensowności, poczucia uznania ze strony otoczenia, a tym samym podnoszenia samooceny, zdobywaniu doświadczenia i nowych umiejętności, oraz podnoszenie swoich szans na rynku pracy. Właśnie na tym etapie (nazwijmy go wczesnej rekrutacji do służby ratowniczej) powinna się odbywać swoista selekcja nazwijmy ją niemierzalna (jak np. w przypadku sprawności fizycznej, jako kryterium przydatności do służby w ratownictwie wodnym) za pomocą testów czy innych miar. W tym bowiem okresie o chęci sprawowania służby decydują niemal wyłącznie czynniki socjopsychologiczne, pewien rodzaj wyposażenia emocjonalnego, niezapośredniczonego względami o charakterze materialnym, przekładającymi się bilans kosztów i zysków. Niebagatelne znaczenie ma tu więc tzw. socjalizacja pierwotna i rodzaj treści przekazywanych w jej trakcie przez takich znaczących innych, jak członkowie rodziny pochodzenia, najbliższego sąsiedztwa, grupy rówieśniczej czy przyswajane w momencie odbywania edukacji wczesnoszkolnej. Zasadne jest tu dokonanie odniesienia do koncepcji odtwarzania struktury społecznej w ujęciu Pierra Bourdieu. Najsilniej przyswojone przez jednostkę treści określa on mianem tzw. habitusów, które mają charakter zinternalizowanych cech. Internalizacja ta ma taki stopień nasilenia, że jednostka nie zdaje najczęściej sobie sprawy ze źródła ich pochodzenia i uznaje je za własne. W skład habitusów wchodzi system przekonań. Przekonania mogą dotyczyć różnych poziomów naszego funkcjonowania. Mamy przekonania na temat środowiska w którym żyjemy, naszych zachowań, umiejętności, emocji, wartości, tożsamości. Mamy też przekonania o innych ludziach i o świecie. Mamy przekonania na temat swoich aktywności, decyzji, zasobów, czasu, chorób, pieniędzy, celów. Mamy przekonania praktycznie na każdy temat (Urszula, 2011). Przekonania, o których mowa nabywane są przez całe życie, ale należy pamiętać, że często na późniejszych etapach biografii mają one raczej charakter zmiany lub modyfikacji tych nabywanych wcześniej. W kontekście koncepcji habitusów najważniejsze są te, mające charakter wyposażenia społecznego, z którym dziecko wchodzi w okres adolescencji, a ich ewentualna modyfikacja zaczyna rozciągać się poza rodzinę pochodzenia. Stopień młodszego ratownika wodnego można uzyskać w wieku 12 lat, a działalność wykluczająca możliwość zarobkowania jest swoistym testerem wyposażenia emocjonalnego jednostki, mającego charakter woluntarystyczny. To zdaje się być najważniejszy etap w kształtowaniu postaw wolontariusza. Zanim ratownictwo wodne stanie się zawodem, powinno być tylko i wyłącznie misją. Misyjność tu stanowić musi symulator do utrwalania, modyfikacji, bądź nawet tworzenia przekonań o celowości i sensowności w wykonywaniu zawodu ratownika w przekonaniu o jego służebności. Tak postrzegana misyjność jest więc właściwie postawą. Można powiedzieć, iż postawa powstaje wówczas, gdy u kogoś wykształca się trwały sposób emocjonalnego reagowania na coś, co staje się przedmiotem postawy. Emocje są jednym z podstawowych regulatorów zachować człowieka (Reykowski, 1968, s.45). Można powiedzieć, że postawa powstaje wówczas, gdy u kogoś wykształca się trwały sposób emocjonalnego reagowania na coś, co staje się przedmiotem postawy (Domachowski, 1999, s. 115). Idąc tym tropem jasne się staje, że najłatwiej kształtować postawy w wieku dziecięcym i wczesnej adolescencji, bowiem największe reakcje na tym etapie socjalizacji wywołują właśnie emocje i poprzez emocje dokonuje się większość procesów komunikacji. Wolontariat w WOPR wiąże się w oczywisty sposób z przynależnością do grupy. Należy tu uwzględniać podział na tzw. grupy własne i grupy obce. Poprzez poczucie przynależności grupowej mogą uzewnętrzniać się atrybuty postaw. W przypadku grupy własnej postrzegamy jej członków, jako podobnych do nas, zaś członków grupy obcej, jako 131

132 niepodobnych (Domachowski, 1999, s. 90). Owo podobieństwo, który jednostka definiuje na poziomie własnej świadomości jest dla niej zwykle atrakcyjne, odpowiada bowiem elementom wyposażenia jej postawy. Jeśli elementarnym składnikiem postawy jest nastawienie woluntarystyczne, uzna ona dobrowolnie swoją przynależność do grupy badx jeśli jeszcze do niej nie należy, będzie dążyć do uzyskania tej przynależności i będzie modyfikować swoją postawę, tak jak dzieje się to w przypadku kontaktu ze znaczącym innym. Jak pisze Paczkowska Wolontariat może oddziaływać modyfikująco na osobowość wolontariusza. Impulsem do rozwoju osobowości lub jej zmiany (pozytywnej lub negatywnej) mogą być: osoby znaczące, role społeczne jakie jednostka pełni, powtarzające się doświadczenia. ( )Szczególnie wolontariat młodzieżowy może okazać się skutecznym narzędziem kształtowania postaw prospołecznych. Okres dojrzewania w sposób naturalny sprzyja budowaniu chęci pomagania innym ponieważ w tym etapie: zaczyna się proces odchodzenia od rodziny, wzrasta rola rówieśników, występuje rozwojowa tendencja do zaciekawienia światem, otwartość na nowe doświadczenia i chęć zdobywania zaufania oraz sprawdzenie siebie. Wolontariat może być więc odpowiedzią na potrzeby młodych ludzi. (Paczkowska.). Istota postaw wolontariackich Czy jednak wraz ze zdobywaniem kolejnych stopni i uprawnień zanika charakter woluntarystyczny służby ratowniczej? Jak pisze Skalski warunkiem koniecznym do tego, aby zostać wodnym ratownikiem poza oczywistym potencjałem, jaki stanowią predyspozycje fizyczne jest naturalna gotowość, wręcz potrzeba reagowania na sytuacje zagrożenia ludzkiego życia lub bezpieczeństwa. Z tej potrzeby zapewne wypływa owa definicyjna dobrowolność (Skalski, 2012, s. 84). Naturalna gotowość jest tu nie tyle równoznaczna z potrzebą, co jest raczej jej pochodną szeroko generalizując można stwierdzić, że jest to efekt utrwalenia się w jednostce pewnego rodzaju postaw. Odpowiednia socjalizacja w połączeniu z predyspozycjami socjopsychologicznymi sprawiają, że wolontariat staje się elementem (być może nawet dominującym) natury ludzkiej. Dlatego w służbie ratowniczej tak ważny wydaje się być okres - nazwijmy go przygotowawczy a przypadający na początki pracy w ratownictwie właśnie najczęściej w stopniu młodszego ratownika WOPR. To właśnie w tym okresie kształtuje się emocjonalny wymiar ratownictwa. Wolontariat wiąże się w sposób niejako samonarzucający się z woluntaryzmem, czyli postępowaniem opartym na subiektywnej (własnej i wolnej) woli. Znajdujemy tu znowu związek z koncepcja habitusów Bourdieu. Należy bowiem przypuszczać, że system przekonań jest w istocie efektem odpowiednio zastosowanego treningu socjalizacyjnego, a kapitał społeczny jednostki to pochodna oddziaływań, jakim była poddawana zwłaszcza w okresie socjalizacji pierwotnej. Należy podejmować więc w sposób świadomy takie oddziaływania, które sprawią, iż postawy woluntarystyczne będą uświadamiane na poziomie własnego ja. Z tego punktu widzenia ogromnego znaczenia nabierają więc wszelkie elementy edukacyjnego wymiaru szkoleń w ratownictwie wodnym. Ratownictwo wodne to ( ) ratowanie życia ludzkiego. Życie ludzkie stanowi najwyższą wartość. Wszelka działalność ratunkowa zawiera w sobie ogromny zasób wartości etycznych, które wpływają na moralną stronę osobowości ratownika. Ratowaniu człowieka towarzyszą silne przeżycia emocjonalne, które odgrywają rolę wzmocnień doznań pozytywnych. Człowiek podejmujący działania ratunkowe, jest gotów narazić swoje życie dla tych wartości. Kieruje się w swym działaniu motywami ideowymi, szlachetnymi, a względy komercyjne odgrywają drugorzędną rolę (Wiesner, Kowalewski, Skalski, 2007, s. 13). W świetle powyższego stwierdzenia, opartego na badaniach prowadzonych przez Różańskiego, Parnickiego i Siłakiewicza, polegających na skierowaniu do ratowników kwestionariuszy ankiet z pytaniami, których weryfikacja pozwoliła na wyciągniecie wniosków, dotyczących tego, iż motywy finansowe nie były motywem wiodącym w decyzji o kandydowaniu i w sprawowaniu służby ratowniczej i wobec motywów ideowych stały się mniej znaczące, można zakładać iż w rzeczywistości w pracy ratowników wodnych pomimo iż często ma ona charakter zarobkowy - istnieje znaczny element woluntaryzmu. Można zakładać, że element ten jest skutkiem działań, 132

133 których celem nie było socjalizowanie samo w sobie, ale które wynikały z toku bieżącej działalności, w której uczestniczyła jednostka. Oznaczać to może, że na pewnym etapie biografii również własna podejmowana dobrowolnie aktywność ma wpływ na wynik socjalizacji. Dlatego czasami sama przynależność do grupy, w której preferuje się określone postawy, może takie postawy generować. Rodzimy się z zadatkami na ludzi, jednak byśmy mogli nimi zostać potrzebne są oddziaływania społeczne. Trzeba przejść przez proces socjalizacji, najbardziej społeczny element wszystkich oddziaływań, jakim poddaje nas otoczenie (Domachowski 1999, s. 83). Potencjalny ratownik wodny powinien być socjalizowany w grupie o charakterze tzw. normatywnym czyli takiej, której uwagę jednostka chciałaby na siebie zwrócić, ponieważ wartości, jakie w niej dostrzega klasyfikuje w kategoriach źródła norm. Powinna być to także grupa audytoryjna, czyli taka, do której norm i wartości jednostka jest skłonna dostosowywać swoje zachowanie. Powinna być to jednak przede wszystkim grupa odniesienia pozytywnego tak by wysoka akceptacja norm grupowych nie pozwalała na ich odrzucenie. (por. Skeris, 1998, s.118). Oczywiście ratownik wodny wykonujący swoją pracę za wynagrodzeniem nie mieści się w definicyjnym zakresie wolontariusza określonym w ustawie, jednakże, jak nadmieniono na początku z pewnością jest to zawód, wymagający szczególnych predyspozycji, nie tylko dotyczących fizyczności jednostki. Oczywiście predyspozycje fizyczne są zasadniczym punktem wyjścia w selekcji i doborze ludzi, którzy mają stanowić kadrę ratowniczą. Jest to warunek konieczny. Jednakże bez odpowiedniego uzasadnienia etyczno moralnego nie sposób wykonywać tego zawodu. Uzasadnienie to, jeśli nawet stanowi składową kapitału społeczno kulturowego jednostki nie wystarczy samo w sobie. Aby mogło ulegać stałemu wzmocnieniu niezbędne są czynniki, które można nazwać systemem motywacyjnym, czy też w przypadku odniesień woluntarystycznych pozamaterialnym systemem motywacyjnym. System ten powinien znaleźć się w elementach obejmujących system szkolenia i możliwość awansu na kolejne stopnie ratownicze. Odpowiednio skonstruowany może stać się narzędziem, dzięki któremu zostaną wzmocnione w jednostkach postawy proaltruistyczne, a także wzrośnie jej samoocena. Jednostka bowiem, poprzez awanse na kolejne stopnie uświadomi sobie sensowność sprawowania służby takiej, która umożliwi jej samorozwój i samodoskonalenie. To może stanowić zasadniczą korzyść pozamaterialną, wypływającą z woluntarystycznej natury służby ratowniczej. Jak czytamy w artykule Być jak David Hasselhoff i Pamela Anderson, który ukazał się na portalu Gazeta.pl Zawód ratownika WOPR wymaga sprawności fizycznej, doskonałych umiejętności pływackich i szczególnych predyspozycji psychofizycznych, takich jak umiejętność pracy pod presją czasu oraz zdolności okazywania empatii. Autor podaje przykład: - Wsparcie psychiczne osobom potrzebującym pomocy jest niesłychanie ważne. W czasie akcji ratowniczej, w której byłem poszkodowanym, słowa otuchy wypowiedziane przez ratującego mnie ratownika bardzo mi pomogły otrząsnąć się z szoku jakiego doznałem - wspomina Michał - żeglarz, który przeżył wywrotkę swojego jachtu w czasie białego szkwału, czyli nagłego silnego wiatru, który miał miejsce na Mazurach w 2007 roku. Przykład ten pokazuje modelowo jak ważne są kwestie związane z właściwym szkoleniem, predyspozycjami i umiejętnościami fizycznymi ratownika wodnego i jakie znaczenie ma jego nastawienie psychospołeczne do wykonywanej pracy. Być może właśnie w taki sposób przejawia się woluntarystyczna natura ratownika wodnego. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że same atrybuty, mogące świadczyć o predyspozycjach pozostaną w istocie niewykorzystane, jeśli się w sposób obiektywny nie uzewnętrznią. Szkolenie ratowników wodnych i odpowiednie akcenty w systemie szkolenia wykorzystywane mają za zadanie sprawić, aby subiektywne dyspozycje stały się obiektywnymi faktami. System szkolenia powinien więc, już na najwcześniejszym etapie rekrutacji dysponować takimi narzędziami, które zweryfikują przydatność kandydata do sprawowania służby ratowniczej pod tym właśnie kątem. Powinien on być przede wszystkim spójny, a spójność ta powinna w sposób równoważny i równouprawniony traktować cechy niezbędne dla ratownika wodnego jego sprawność fizyczną i predyspozycje socjopsychologiczne. 133

134 Kwestie woluntarystyczne w systemie szkolenia System szkolenia obowiązujący w ratownictwie wodnym w Polsce posiada szereg słabych stron. Wskazuje je Skalski (Skalski, 2012, s ), wymieniając: wysokie koszty kursów szkoleniowych, brak weryfikacji uprawnień ze strony potencjalnych pracodawców, fakt, że obowiązujące stopnie mają rzeczywiste znaczenie tylko w systemie organizacyjnym oraz brak jednoznacznego przekonania, że ratownik wodny jest zawodem. Zagrożenia, które realnie wiążą się z takim stanem rzeczy to obniżanie się odsetka wysoko wyspecjalizowanej kadry w ratownictwie wodnym oraz zatrudnianie przez gestorów kąpielisk ratowników wodnych o najniższych kwalifikacjach. Skalski badał obszar systemu szkolenia w ratownictwie wodnym w Polsce i wyniki przedstawiają się jak w poniższym zestawieniu. Tabela 1. Inklinacje praktyczne (efektywność) systemu szkolenia w ratownictwie wodnym Lp. Kwestie rozstrzygnięte dla obszaru A Realizacja [ w %] 1 Ilu ratowników posiadających ważne uprawnienia WOPR? 100,0 2 Ilu ratowników, ukończyło kurs przeszkolenie KPP? 43,0 3 Ilu zatrudnionych ratowników posiada stopień ratownika WOPR? 79,3 4 Ilu ratowników posiada kwalifikacje dodatkowe przydatne w ratownictwie wodnym (patent 71,9 sternika motorowodnego)? 5 Ilu ratowników odbyło szkolenia specjalistyczne? 14,9 6 Ilu ratowników posiadają stopień Ratownika wodnego śródlądowego? 13,2 Średnia arytmetyczna obszaru A 53,7 Źródło: System szkolenia ratowników wodnych, a ich sprawność fizyczna w świetle standardów bezpieczeństwa i systemów zarządzania (rozprawa doktorska) AWFiS Gdańsk, 2012, s. 229 Badaniu zostało poddanych 110 ratowników wodnych, zatrudnionych na terenie kąpielisk i miejsc zwyczajowo wykorzystywanych do kąpieli na terenie powiatów chojnickiego, kartuskiego, kościerskiego i starogardzkiego (woj. pomorskie) w sezonie letnim 2011r. Jak wynika z zestawienia kadra ratownicza wykazuje dość nikłe zainteresowanie odbywaniem szkoleń specjalistycznych, zdobywania kolejnych stopni, uprawnień czy odbywania kursów. Może to świadczyć o braku motywacji i o tzw. braku powołania do doskonalenia się w pełnionej służbie. Szans korzystnej zmiany takiego stanu rzeczy Skalski upatruje między innymi w: urealnieniu kosztów kursów i szkoleń, uświadomieniu (na drodze konsultacji?) potencjalnym pracodawcom, że wraz ze wzrostem kwalifikacji wzrasta wiedza i umiejętności ratownika wodnego oraz w stosowaniu odpowiednich systemów motywacyjnych w celu zachęcenia do odbywania kursów i szkoleń, zdobywania wyższych umiejętności. Niestety, szeroka interpretacja zaprezentowanych wyników może zmuszać do postawienia tezy, że posiadanie ważnych uprawnień WOPR nie stanowi punktu wyjścia do zdobywania kolejnych stopni i do samodoskonalenia, a jest jedynie szansą dla młodych ludzi na znalezienie zatrudnienia w czasie wakacji. O ile bardzo młody człowiek podejmując trud zdobycia pierwszych stopni ratowniczych kieruje się prawdopodobnie pobudkami o dużym ładunku emocjonalnym właściwym ideologii wolontariatu, o tyle z czasem, napotykając (choćby materialne) trudności w dalszym rozwoju umiejętności i przyswajaniu wiedzy ratowniczej w tym rozwoju się zatrzymuje. Może to także wskazywać na niedostatki treści etycznych, moralnych i edukacyjnych zawartych w systemie szkolenia w ratownictwie wodnym obowiązującym w Polsce. Sensownym wydaje się, aby na najwcześniejszym etapie szkoleń wprost akcentować pożytki płynące z pracy woluntarystycznej w ogóle. Paczkowska nazywa je dobroczynnymi wpływami wolontariatu (Paczkowska, Psychologiczne ) i wymienia następujące czynniki: - umiejętności społeczne, - współdziałanie, - tolerancja i cierpliwość, - samoświadomość i samodoskonalenie się, - komunikacja i asertywność, 134

135 - empatia i wrażliwość. Praca ratownika wodnego oznacza najczęściej pracę zespołową, w drużynie. Wymaga to nabycia umiejętności społecznych polegających głównie na właściwym funkcjonowania w grupie i współdziałaniu. Współdziałanie przebiega tu na płaszczyznach partnerskich oraz w układach podległości. W tym przypadku niebagatelne znaczenie ma stosowany rodzaj systemu zarządzania. Adept ratownictwa wodnego posiada już pewne wyposażenie społeczne, które otrzymał i przyswoił na drodze socjalizacji pierwotnej. Został przez rodzinę pochodzenia i instytucje wczesnej edukacji szkolnej wyposażony w umiejętności, które wpływają na kształtowanie postaw. Jednakże jego umiejętności społeczne wymagają ciągłego kształtowania, a w przypadku ratownictwa wodnego należy mieć na uwadze specyfikę przygotowania do swoistej służby. W kulturze społeczeństwa, w normatywnym układzie zasad postępowania i reguł działania są obecne wzory przebiegu życia (np. wzór przebiegu życia sportowca, polityka, aktora, piosenkarza, lekarza, itp.). Wzór przebiegu życia obejmuje okres przygotowania, okres działalności i okres emerytury zakończenia publicznej działalności. W okresie przygotowania jednostka dokonuje także rozpoznania, jaki wzór przebiegu życia zwiększa możliwości realizacji wartości cenionych w kulturze danego społeczeństwa (Hajduk, 1999, s. 9). Wodne Ochotnicze Pogotowie ratunkowe jest pewnym układem społecznym, który powinien posiadać funkcje socjalizacyjne i przekazywać wartości, które będą przez jednostkę zinternalizowane. To właśnie zinternalizowane wartości określają tożsamość jednostki, jej przynależność do grupy społecznej, wyznaczają działalność sprzyjająca ich urealnieniu (Wojciszke, 1990, s. 219). To nabyte przekonania generują działalność i pozawalają na poczucie jej sensowności. Internalizacja przekazywanych wartości wpływa także na przeciwdziałaniu wyobcowania jednostki z grupy. Generowana przez organizacje socjalizacja utożsamiana jest z opanowywaniem wiedzy i umiejętności praktycznego wykorzystywania owej wiedzy w rolach publicznych. Uczymy się ról społecznych w organizacjach wyspecjalizowanych, pełnimy je także w wyspecjalizowanych instytucjach. Proces socjalizacji jest generowany we współczesnych społeczeństwach przez wspólnoty i organizacje, z wyraźną przewagą organizacji, jednostka może bowiem okresowo lub na stałe opuszczać wspólnoty, które oddziałują na nią w dzieciństwie (Kołakowski, 1998, s ). Widzimy tu wyraźne wskazanie na przesuwanie się działań socjalizacyjnych z rodziny pochodzenia czy grup rówieśniczych (wspólnoty) ku wyspecjalizowanym organizacjom. Organizacją taką bez wątpienia jest Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe oraz inne organizacje realizujące system szkolenia ratowników wodnych obowiązujący w Polsce. Organizacje te muszą sobie zdać pełni sprawę, że nie tylko szkolą, ale także, a może przede wszystkim wychowują. To w głównej mierze na nich spoczywa odpowiedzialność za właściwe kształtowaniu postaw psycho emocjonalnych atrybutywnych dla ratownika wodnego. W kontekście ratownictwa wodnego pozostałe cechy, czyli tolerancja i cierpliwość, samoświadomość i samodoskonalenie się, komunikacja i asertywność oraz empatia i wrażliwość będą pochodną właściwego podejścia na etapie szkoleniowym do kwestii związanych z przekazaniem i egzekwowaniem umiejętności społecznych. Jeśli chodzi o istotę sprawnego współdziałania wynika ona, jak już zaznaczono ze sprawnego przebiegu procesu zarządzania. Efektywność systemu zarządzania w Wodnym Ochotniczym Pogotowiu Ratunkowym była przedmiotem badań Skalskiego, prowadzonych w 2011r. Poniższe zestawienie zawiera weryfikacje skuteczności systemu zarządzania w WOPR na terenie województwa pomorskiego (przypomnienie badania prowadzono na próbie 110 ratowników WOPR zatrudnionych w sezonie letnim 2011r. na terenie kąpielisk w powiatach człuchowskim, kartuskim, kościerskim i starogardzkim woj. pomorskie). 135

136 Tabela 2. Skuteczność systemu zarządzania na terenie objętym badaniem Lp. Realizacja [w Kwestie rozstrzygnięte dla obszaru systemu zarządzania %] 1 Ile kąpielisk ujęto w gminnej ewidencji kąpielisk prowadzonej przez wójtów, 13,0 burmistrzów, prezydentów miast? 2 Na ilu kąpieliskach byli zatrudnieni ratownicy WOPR? 75,9 3 Na ilu kąpieliskach częstotliwość kontroli wody i dna kąpieliska wynosi 1 raz dziennie?? 07,4 4 Na tablicach informacyjnych ilu kąpielisk aktualizowana jest informacja nt. stanu jakości 94,4 wody? 5 Na ilu kąpieliskach jakość wody sklasyfikowana jest jako dobra? 94,4 6 Ile kąpielisk posiada czytelną tablicę informacyjną? 66,7 Średnia arytmetyczna obszaru D 58,6 Źródło: System szkolenia ratowników wodnych, a ich sprawność fizyczna w świetle standardów bezpieczeństwa i systemów zarządzania (rozprawa doktorska) AWFiS Gdańsk, 2012, s Jak wynika z zestawienia wyraźne braki rysują się w tzw. otoczeniu zewnętrznym organizacji, jaką jest WOPR występują one ze strony samorządów lokalnych i np. SANEPID - u czy administratorów kąpielisk i miejsc wykorzystywanych do kąpieli. Te niedostatki mogą mieć wpływ na obniżanie się stopnia motywacji do wykonywania pracy ratowniczej. Mogą wpływać na jej postrzeganie także przez osoby ją wykonujące. Z jednej strony nadaje się tej pracy charakteru misyjnego, służebnego, z drugiej zaś poprzez zaniedbywanie pewnych działań, dotyczących samego środowiska pracy umniejsza się poniekąd jej znaczenie. Takie umniejszanie znaczenia w odczuciu ratownika może wpływać na spadek zainteresowania działaniem w organizacjach zajmujących się ratownictwem wodnym. Człowiek zwykle opiera swoje zachowanie na oczekiwaniach innych ludzi, normach grupowych, identyfikacji z innymi i zaufaniu społecznym (Mikołajewska, 1998, s. 137). Aby więc adept ratownictwa wodnego od początku podejmowanej w tym kierunku działalności mógł realizować swoją pracę w kategoriach służby musi mieć poczucie jej sensowności. Poczucie to należy generować poprzez jasne komunikowanie oczekiwań w zakresie norm, budowanie w jednostce poczucia przynależności do grupy oraz przekonania, że przyswajane normy są dobre i oczekiwane czyli takie, które zapewnią jednostce zaufanie społeczne w szerokim zakresie. Czynniki te można także określić jako pozamaterialne korzyści płynące z działań o charakterze woluntarystycznym. Ciekawe określenie wolontariatu podaje bp Jan Chrapek. Wolontariat ( ) to jedna z najbardziej szlachetnych postaw człowieka, a zarazem wzniosłe i bezcenne dzieło jego ducha. W tym specyficznym duchowym wymiarze wolontariat wymyka się łatwym definicjom. Nie jest bowiem jedynie jakąś służbą dla dobra ludzkości ani też tylko pracą ofiarowaną dobrowolnie najbardziej potrzebującym. Wolontariat nie jest także jakimś sposobem na spędzanie wolnego czasu ani też metodą szerokiej integracji środowiskowej. Owszem, wolontariat spełnia wszystkie te funkcje społeczne, jednak to nie one definiują go w swej istocie. Wiedzą o tym najlepiej sami wolontariusze, którzy z reguły bardzo rzadko mówią o swoich zaangażowaniach w kategoriach czysto społecznych, natomiast prawie zawsze wskazują na konkretne wartości osobowe. W dalszej części artykułu bp Chrapek pisze: Jest sprawą oczywistą, że standardowa edukacja szkolna nie jest w stanie przygotować młodego człowieka do podołania tym wszystkim zadaniom. Potrzebuje on bowiem czegoś, co nie jest tylko zdobywaniem kwalifikacji umysłowych, ale także formacją ducha, kształceniem woli potrzebuje czegoś, co można nabyć tylko wśród osób. Paradoksalnie, im większe są jego braki w tym względzie, tym więcej może zyskać, obcując z osobami bardziej poszkodowanymi niż on sam. Taka jest przecież idea wolontariatu. Dlatego też wolontariat stanowi niezastąpione narzędzie edukacji. Nie jest tylko jakimś zajęciem dla entuzjastów, ale sposobem na poznawanie współczesnego świata oraz samego siebie. Pojawia się tu wyraźne wskazanie na rolę norm i wzorów, które można nabyć poza standardowymi grupami społecznymi, do których jednostka z racji wzoru biografii musi przynależeć (rodzina i szkoła). Role pełnione przez drużyny WOPR muszą więc kształtować się w oparciu nie tylko o system szkolenia, ale także szeroko pojętą edukację i socjalizację. 136

137 Istotę wolontariatu w WOPR i innych formacjach wymagających pewnych atrybutów psychospołecznych naświetla Skalski w sposób następujący: Warto odnieść się do wnioskowania opartego na badaniach trzech naukowców: Elliota Aronsona, Timothy D. Wilsona i Robina M. Ackerta. Wnioski, jakie wyprowadzili z szeregu obserwacji (w tym uczestniczących), analiz sytuacji oraz eksperymentów laboratoryjnych można ująć następująco: zachowaniem prospołecznym jest każde działanie ukierunkowane na niesienie korzyści innej osobie. Jako podłoże zachowań prospołecznych autorzy wskazują, poza doborem krewniaczym, normami wzajemności czy założeniami teorii wymiany społecznej (a więc wskazują na podłoże genetyczne lub oparte na bilansie strat i zysków związanym z pomaganiem) także na dwa niezwykle ważne czynniki empatię i altruizm. Empatia to zdolność do postawienia siebie na miejscu innej osoby i odbieraniu w podobny sposób zachodzących wydarzeń oraz odczuwania podobnych emocji. Altriuzm, zaś, to każde działanie ukierunkowane na niesienie korzyści drugiej osobie z pominięciem własnego interesu; często człowiek angażując się w takie działania ponosi określone koszty. Biorąc pod uwagę naturę pracy ratowniczej, gdzie często udzielanie pomocy związane jest z ryzykowaniem wartościami najwyższymi, nie może być mowy o kalkulowaniu na poziomie bilansowania zysków strat. Z całą pewnością nie wchodzi tu w grę kwestia pobierania wynagrodzenia. Potwierdza to hipoteza empatii altruizmu Batsona, która sprowadza się do twierdzenia: pomożesz niezależnie od tego czy leży to w twoim własnym interesie (to znaczy nawet wówczas, gdy koszty przeważą zyski. W kontekście powyższych rozważań, mających na celu szukanie uzasadnienia dla określania pracy ratowników WOPR w kategoriach wolontariackich, można stwierdzić, że praca ta ma wiele cech właściwych bezinteresowności w służbie na rzecz innych ludzi. Podsumowanie Zawód ratownika wodnego nacechowany jest specyfiką, właściwą profesjom, którym już z definicji towarzyszy ładunek emocjonalny wzbudzający zaufanie, a niekiedy nawet podziw społeczny. Przymiotniki takie, jak służba, ratowanie życia i zdrowia, ochotnictwo związane ściśle z ratownictwem wodnym sprawiają, że ratownik wodny staje się desygnatem osoby godnej zaufania, odważnej, gotowej do poświęceń. Trzeba jednak postawić jasno kwestie na ile ratownictwo wodne jest zawodem, a na ile misją? Jednoznaczne rozstrzygniecie nie jest możliwe przynajmniej z jednego powodu substancja ludzka stanowiąca drużyny ratownicze składa się z jednostek, które w trakcie swojej socjalizacji pierwotnej i wtórnej natrafiają na różne oddziaływania wzoro i normotwórcze i internalizują różnorodne wartości. W momencie przystępowania do służby ratowniczej dysponują już pewnym wyposażeniem społecznym. Oczywiście praca ratownicza, za którą ratownik wodny pobiera wynagrodzenie, w myśl unormowań prawnych wolontariatem nie jest, jednakże dla prawidłowego jej wykonywania niezwykle ważne mogą okazać się nastawienia o charakterze wyraźnie woluntarystycznym. Takie nastawienia, stanowiące często system przekonań wpływających na generowanie postaw są możliwe do wypracowania chociażby poprzez system szkolenia w ratownictwie wodnym, czy właściwie dobrany i wdrażany system zarządzania organizacjami pracującymi w tym obszarze. Osoby i instytucje odpowiedzialne za treści, przekazywane adeptom ratownictwa wodnego lub ratownikom chcącym awansować na wyższe stopnie powinny starać się o to, aby znalazły się w nim szeroko rozbudowane treści decydujące o tym charakterystycznym kapitale społecznym jednostki. Sama sprawność fizyczna i szybkość reakcji na sytuacje zagrożenia nie wystarczy. Osoby zajmujące się ratownictwem w jakimkolwiek wymiarze muszą także posiadać pewien etos tak głęboko wpisany w osobowość, że uznają je za własny. Pewien zespół cech, właściwych dla osób zajmujących się ratownictwem musi być wspólny wynika to z wymogu fachowości udzielania pomocy, ale także z częstej konieczności pracy w grupie czy podejmowania zespołowego działania. Dlatego nie należy mylić empatii i odwagi z brawurowo podejmowaną bohaterszczyzną. Szlif ratowniczy nabywany na drodze szkoleń oznacza w praktyce unifikację pewnych zachowań. To właśnie ten behawioralny wymiar ratownictwa 137

138 zdaje się mieć największe znaczenie dla woluntarystycznej istoty służby ratowniczej. (Skalski, 2012). Piśmiennictwo Aronson E., Wilson T.D., Ackrert R. (1997). Psychologia społeczna serce i umysł. ZYSK i s ka. Poznań Domachowski W. (1999). Przewodnik po psychologii społecznej. PWN. Warszawa. Hajduk E. (1999). Układy społeczne i ich funkcje socjalizacyjne (zarys problemów). Lubuskie Towarzystwo Naukowe. Zielona Góra,. Kołakowski L. (1998). Miniwykłady o maxisprawach. Kraków Kosiński M., Przybylski S. (2011). Czy mogę być mistrzem w sportowym ratownictwie wodnym? [w:] Stan, perspektywy i rozwój ratownictwa, kultury fizycznej i sportu w XXI wieku, Napierała M., Skaliy A., Żukow W. (red), Wyższa Szkoła Gospodarki. Bydgoszcz. Mikołajewska B. (1998). Ku teorii orientacji ja inny. [w:] Małe struktury społeczne, I. Machaj (red), Wydawnictwo UMC S. Lublin. Ostrowski A, Kot W., Juszkiewicz M, Strzała M. (2010). Rodzaje zatrudnienia ratowników WOPR, [w:] Sporty wodne i ratownictwo, Volume 4/ 1 / Paczkowska A., Psychologiczne aspekty wolontariatu hospicyjnego, Hospicjum im. ks. E. Dutkiewicza, SAC, Gdańsk [w:] Binnebesel J., Janowicz A., Krakowiak P., Paczkowski A., (red) Pozamedyczne aspekty opieki paliatywno hospicyjnej. Reykowski J., (1968) Eksperymentalna psychologia emocji, KiW, Warszawa. Skalski D. (2013). System szkolenia ratowników wodnych a ich sprawność fizyczna w świetle standardów bezpieczeństwa i systemów zarządzania (rozprawa doktorska). AWFiS im. J. Śniadeckiego, Gdańsk, Skeris P. (1998). Pojecie grupy odniesienia. [w:] Małe struktury społeczne, I. Machaj (red), Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej, Lublin. Ustawa o zmianie ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie z dnia 22 stycznia 2010 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie Wiesner W., Kowalewski B., Skalski D., (2007). Podstawy metodyczne edukacji ratowniczej, Matrix, Olsztyn, Wojciszke B., System wartości osobistych a zachowanie [w:] Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartościowania, red. J. Reykowski, E. Eisenberg, E. Staub, Wrocław Być jak David Hasselhoff i Pamela Anderson, edukacja/ ,101865, html Chrapek J., Dzielmy się miłością wolontariat, Urszula (2011). Przekonania w Coachingu, 138

139 DIAGNOZA SYSTEMU SZKOLENIA RATOWNIKÓW WODNYCH I ICH SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ W ŚWIETLE OBOWIĄZUJĄCYCH STANDARDÓW BEZPIECZEŃSTWA I ZARZĄDZANIA W RATOWNICTWIE WODNYM NA WODACH ŚRÓDLĄDOWYCH NA PRZYKŁADZIE POWIATU CHOJNICKIEGO, KARTUSKIEGO, KOŚCIERSKIEGO I STAROGARDZKIEGO (w województwie pomorskim) Diagnosis system training lifeguards and fitness under applicable standards and safety management water rescue on inland waterways in the example of the Chojnice, Carthusian, Kościerski and Starogard (in Pomeranian Province) Stanisław Przybylski 1, Dariusz Skalski 2 1 Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku 2 Słupskie Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe w Słupsku Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 8 =21126 znaków. Razem: Liczba znaków: 59232(ze streszczeniami i grafikami)=1,48 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=1,48 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: ratownictwo wodne, system szkolenia, sprawność fizyczna ratowników WOPR, standardy bezpieczeństwa na terenie kąpielisk śródlądowych, system zarządzania w ratownictwie wodnym na wodach śródlądowych Key words: water rescue, training system, physical proficiency of lifeguards of Voluntary Water Rescue Emergency Service (WOPR), safety standards on inland watering places and pools, the management on inland watering places Streszczenie Zależności systemu szkolenia w ratownictwie wodnym, jego wpływu na sprawność fizyczną ratowników wodnych oraz zależności tych czynników od stopnia wdrażania i przestrzegania standardów bezpieczeństwa, a także stosowanych stylów i systemów zarządzania na wodach śródlądowych to kwestie niezwykle istotne w ratownictwie wodnym (kąpieliskach i miejscach wykorzystywanych do kąpieli - z terenu powiatów: chojnickiego, kartuskiego, kościerskiego i starogardzkiego). W artykule poruszono kwestie dotyczące systemu szkolenia w ratownictwie wodnym obowiązującego w Polsce, sprawności ruchowej człowieka ratownika wodnego, będącej niejako pochodną właściwie opracowanego i realizowanego systemu szkolenia, odniesiono się także w do roli samorządów terytorialnych w zakresie bezpieczeństwa nad wodą i do unormowań prawnych rolę tą określających oraz opisano naturę systemu zarządzania w służbach ratownictwa wodnego na przykładzie Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Efektem przeprowadzonych badań było wyodrębnienie czterech obszarów, na których badano skuteczność służby ratowniczej. Obszar pierwszy to obszar cech osobniczych człowieka. Wszelkie wyposażenie w sprzęt oraz sprawność fizyczna o najwyższych wskaźnikach (choć ta ostatnia powinna być kwalifikowana także jako jedna z ważniejszych cech osobniczych) nie są w stanie uczynić ratownika działającego w służbie dla ratowania życia i zdrowia, jeśli u jednostki nie wystąpi właściwe nastawienie o charakterze socjo psychologicznym. Wśród cech tego typu wymienia się empatię, wrażliwość, naturalną potrzebę śpieszenia z pomocą, odwagę, itp. Cechy te są niezbędne obok oczywistych dyspozycji w postaci sprawności fizycznej dla rzeczywistej, wymiernej skuteczności w ratownictwie wodnym. Kolejnym czynnikiem ważnym w obszarze cech osobniczych jest stopień łatwości przyswajania wiedzy. To zdobyta wiedza i abstrakcyjne umiejętności jej wykorzystania są punktem wyjścia do zdobywania kwalifikacji. Kwalifikacje z kolei są swoistym miernikiem podnoszenia sprawności i - ogólnie mówiąc gotowości do niesienia pomocy. Drugi z obszarów, jaki należy wyodrębnić, to szczegółowo opracowany i konsekwentnie wdrażany system szkolenia. System szkolenia powinien być jednocześnie systemem rekrutacji ludzi do służby ratowniczej. Na etapie szkoleń powinna odbywać się wstępna weryfikacja pod kątem przydatności do służby w ratownictwie wodnym. W 139

140 tym obszarze znajdują się programy szkoleniowe stosowane na poszczególne stopnie w ratownictwie wodnym, kursy obowiązkowe i specjalistyczne czy podnoszące kwalifikacje. Obszar trzeci to standardy bezpieczeństwa na kąpieliskach i miejscach wykorzystywanych do kąpieli. W ten obszar wpisują się obowiązkowe normy wyposażenia, oznakowania obiektów kąpielowych (przywodnych), stosowne przepisy, dokumenty wewnętrzne organizacji, uchwały, itp. W przypadku ratownictwa wodnego za ostatni z takich obszarów, znajdujący się na największym poziomie ogólności można uznać ogólnie pojęty system zarządzania, określający relacje podwładny przełożony, hierarchię pracowniczą, system motywacyjnym i system kontroli. Mają tu zastosowanie wszelkie dokumenty i regulacje prawne. Przy opracowywaniu i wprowadzaniu w życie systemów zarządzania muszą one być brane pod uwagę już na etapie szkoleniowym. Należy zauważyć, że wymienione obszary są względem siebie komplementarne i uzupełniają się na tyle, że powinny być postrzegane łącznie i zawsze brane pod uwagę podczas opracowywania wszelkiego typu ustaleń i unormowań dotyczących systemu szkolenia, ustalania norm sprawnościowych, wdrażania i stosowania standardów bezpieczeństwa oraz kwestii związanych z zarządzaniem w ratownictwie wodnym. W sytuacji zmieniających się uregulowań prawnych dotyczących bezpośrednio ratownictwa wodnego zasadne wydawało się zbadanie, jaki wpływ na wymienione obszary skuteczności mają nowe unormowania i w jaki sposób oraz w jakim stopniu są one wdrażane. Badanie tego typu sytuacji musiało mieć przebieg dwuaspektowy z jednej strony należało zbadać jak radzą sobie w nowej sytuacji same organizacje, z drugiej jak przebiega to w instytucjach i organizacjach zewnętrznych, a na różne sposoby ze służbami ratownictwa wodnego powiązanych. W tym celu przeprowadzono badania na reprezentatywnej próbie 64 kąpielisk leżących na terenie województwa pomorskiego, w powiatach chojnickim, kartuskim, kościerskim i starogardzkim oraz na próbie 121 ratowników wodnych. Badanie miało cel opisowo diagnostyczny, a wnioski ogólne można opisać w sposób następujący: o ile organizacje zajmujące się ratownictwem wodnym dobrze poruszają się i radzą sobie z nowej sytuacji formalno prawnej, o tyle problem z wdrożeniem nowych przepisów pojawia się po stronie samorządów oraz gestorów kąpielisk. Kto i w jaki sposób powinien wywierać wpływ na zmianę takiego stanu rzeczy pozostaje w tym momencie pytaniem otwartym. Trudno również na tym etapie orzekać na ile taki stan rzeczy będzie w perspektywie czasu wpływał na omówione obszary skuteczności. Stanowić to jednak może przesłankę oraz punkt wyjścia do dalszych badań w tym dość skonkretyzowanym - kierunku. Summary The dependence of training system, its influence on physical proficiency of the lifeguard and the reliance of the above mentioned on the drilling and obeying the safety standards on inland waters are extremely important issues related to Water Rescue Emergency Service (bathing and places used for swimming) in the area of chojnicki, kartuski, koscierski and starogardzki regions. The article deals with the training system in water rescue emergency service in Poland, physical proficiency of lifeguards which is a derivative of a well-planned and drilled training system. Furthermore, a reference to the role of local authorities in the safety of bathing and the legal laws which define this role has been made. Apart from that, Voluntary Water Rescue Emergency Service (WOPR) is presented as an example to show the true nature of the management. The result of the conducted study was to separate four areas in which the effectiveness of emergency service was investigated. The first area relates to personal features of a human being. All the equipment and great physical proficiency (though the latter should also be qualified as one of the most important individual features) are not able to make a real lifeguard, ready to save the life and health at any time, if there is no sociological and psychological attitude. Among the features of this type empathy, sensitivity, the natural need to hurry when someone needs help, etc. are mentioned. These character traits are necessary besides physical fitness - for real, measurable effectiveness in water rescue. Another factor important in the area of personal features is the ability to acquire the knowledge quickly. The knowledge and creative skills are a starting point for obtaining qualifications. Qualifications in turn, are a kind of a measuring instrument of raising the efficiency and - generally speaking showing readiness to bringing help. The second area that has to be distinguished is the training system designed in detail and consistently put into practice. The training system should also be, at the same time, a system of recruiting people to the emergency service. At the stage of training, preliminary verification of candidates ought to be done in order to check their suitability to serve in water rescue. In this area there are training programs used for particular degrees in water rescue service, obligatory training programs and specialist courses improving personal qualifications. The third area deals with the safety standards in bathing (watering places) and in places used for bathing. Here mandatory standard equipment, marked bathing facilities (near the water), the regulations, the internal documents, resolutions, etc are the necessity. In case of water rescue the last of the areas, is the management system. It regulates the relationship subordinate superior, the working hierarchy, the incentive and control systems. All documents and regulations apply here. In developing and implementing management systems those documents and regulations must be taken into consideration already at the stage of training. It must be stressed that these areas are complementary to each other and complement each other so they ought to be perceived together and always taken into account when developing any type of arrangements and regulations dealing with the training system, establishing the standards of 140

141 fitness norms, introducing and applying the safety standards and considering the issues related to the management in water rescue.because of the changes in legislation directly concerning water rescue, it seemed perfectly reasonable to check what the impact on the areas mentioned above the new regulations have and how and to what extent they are put into practice. The research of this type of situation had to be dealt with in two ways. On the one hand, it had to be checked how the organizations themselves deal with the new situation and on the other hand how it looks in the external institutions and organizations, related to water rescue in various ways. For this purpose, the research was conducted on a representative sample of 64 bathings located in the pomorskie region, in the districts of Chojnice, Kartuzy, Kościerzyna and Starogard Gdański and on a sample of 121 lifeguards. The research had a descriptive and diagnostic purpose and general conclusions can be drawn as follows: if organizations dealing with water rescue cope with the new formal and legal situation well, the local governments and administrators of bathings fail to put into practice the new laws and regulations. Who and in what way should have an impact on the change of this situation at this point is an open question. It is also difficult to state how this situation, in long term, might affect the discussed areas of effectiveness. However, this may be a starting point for further research in this precisely defined- direction. Wstęp Celowość sprawowania służby ratowniczej sprowadza się w sposób zasadniczy do zapewnienia bezpieczeństwa osobom korzystającym z wypoczynku nad wodą, a tym samym do obniżania wskaźnika utonięć. Aby wskaźnik ten był jak najniższy wszelkie działania mające na celu podnoszenie skuteczności w obszarze sprawności fizycznej ludzi ratowników wodnych powinny być nastawione na realizację celu zasadniczego podnoszenia bezpieczeństwa osób kapiących się. (W pracy używane są pojęcia ratownik wodny i ratownik WOPR. Określenie ratownik wodny jest ogólne i używane na potrzeby pracy. Jest definiowane poprzez zakres wykonywanych przez niego czynności, będący powieleniem zapisów podstawowych obowiązków ratownika z Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 6 maja 1997 r. Określenia ratownik WOPR w pracy używa się używa się w przypadku określenia stopni ratowniczych nadawanych przez Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, w hierarchii których ratownik też występuje. Cele strategiczne służb ratownictwa wodnego na przykładzie WOPR syntetycznie określa Telak (2007). Jak pisze, strategicznym celem WOPR jest organizowanie pomocy oraz ratowanie życia lub zdrowia osób na wodach śródlądowych i kąpieliskach morskich, a do najważniejszych zadań WOPR należy zapewnienie bezpieczeństwa osób pływających i kąpiących się w miejscach wyznaczonych oraz uprawiających sporty wodne. Zadania te należą również do osób prawnych i fizycznych prowadzących nad wodą działalność w tym zakresie, do organów administracji rządowej i właściwych terytorialnie samorządów. Takie ujęcie celów strategicznych i zadań WOPR zaznacza się na co najmniej dwóch płaszczyznach systemu szkolenia ratowników wodnych w Polsce i systemu zarządzania, rozumianego jako kompleks wdrażania standardów bezpieczeństwa, zarządzania kryzysowego i kontroli zarządczej na terenie kąpielisk i miejsc zwyczajowo wykorzystywanych do kąpieli. Nie bez znaczenia jest też osobnicze nastawienie ratowników WOPR do wykonywanej pracy, postrzeganie jej w kategoriach służby i stopień samooceny przydatności do tej służby. Na taką samoocenę generowaną poprzez postrzeganie siebie w kategoriach ratownika wolontariusza, pełniącego rolę służebną wpływają takie czynniki, jak sprawność fizyczna, motywacja do rozwijania wiedzy i umiejętności, zdyscyplinowanie przekładające się na rozumienie wagi obowiązujących standardów bezpieczeństwa oraz rozumienie sensowności swojego miejsca i roli w systemie zarządzania organizacją. System szkolenia a sprawność ratowników wodnych Na sprawność ratowników wodnych w bezpośredni sposób wpływa obowiązujący system szkolenia. Pisze o tym między innymi Siłakiewicz (2010) - bezpieczeństwo, ryzyko, wiedza, umiejętności, predyspozycje to tworzące interakcję pojęcia, składające się na model ratownika. Stanowią one elementy programów szkolenia ratowników wodnych. Określenie zależności pomiędzy nimi stanowi drogę do optymalizacji akcji ratowniczej i zmniejszenia liczby utonięć. Ten sam autor porusza również kwestie związane ze znaczeniem działań prewencyjnych i profilaktycznych. Konkluzja do jakiej dochodzi, brzmi: programy szkolenia kładą głownie 141

142 nacisk na szkolenie do udzielania pomocy, a nie kształcą do zapobiegania (Siłakiewicz 2007). Widać tu wyraźne odniesienie do systemu szkolenia ratowników wodnych i jego ewentualnych słabości. Celem kształcenia (i swoiście pojmowanego wychowania) ratowników wodnych jest najogólniej mówiąc ratowanie osób tonących. Jak piszą Wiesner, Kowalewski i Skalski powinno się ono odbywać poprzez profesjonalne szkolenie kadry instruktorów i ratowników, popularyzację i powszechne nauczanie umiejętności pływania, upowszechnianie bezpiecznego stylu wypoczywania nad wodą, wychowywanie - nazwijmy je w wymiarze praktycznym czyli poprzez działalność ratowniczą (Wiesner i wsp. 2007). Według Skalskiego prewencja, profilaktyka i doskonalenie umiejętności pływackich to trzy elementy, które powinny być brane pod uwagę w każdym systemie szkolenia. Im większa będzie prewencja, profilaktyka, im doskonalsze umiejętności pływackie, tym mniejsze będzie zagrożenie osób w wodzie, a tym samym pomoc będzie rzadziej potrzebna. Pomoc w formie akcji ratunkowej będzie tym skuteczniejsza im lepiej wyszkoleni będą ratownicy ( ) Współczesny ratownik (wodny) to osoba przygotowana wszechstronnie (Skalski 2001). Opinie o systemie szkolenia stanowią temat jednego z obszarów badawczych pracy. Standardy bezpieczeństwa a system zarządzania w ratownictwie wodnym Należy jednak brać pod uwagę także inne czynniki towarzyszące pracy ratowniczej. Za takie można uznać środowisko pracy czyli obiekty przywodne oraz elementy systemu zarządzania stosowane w organizacjach zajmujących się ratownictwem wodnym. Jeśli chodzi o środowisko pracy ratowników wodnych, najważniejszymi czynnikami są z pewnością te, które wiążą się z przestrzeganiem standardów bezpieczeństwa, odpowiednim wyposażeniem obiektów w sprzęt ratowniczy oraz ich oznakowaniem. Drugi z czynników zarządzanie ma w ratownictwie wodnym pewną specyfikę, ponieważ często jego efekty obserwowalne są w sytuacjach kryzysowych. Niektóre z kwestii, będących składowymi obszarów badawczych niniejszej pracy porusza w swoim opracowaniu monograficznym Tabaczek - Bejster (2012), opisując cele i kierunki działalności WOPR w ujęciu historycznym. Do zagadnień związanych z psychologicznym wymiarem edukacji wodnej odnosi się zaś Zalewski (2010). Po analizie dostępnej literatury rodzi się postulat systemowego ujęcia i zsyntetyzowania wymienionych obszarów w jednym opracowaniu. Praca niniejsza ma na celu dostarczenie odpowiedzi na pytanie czy obowiązujący w Polsce system szkolenia w ratownictwie wodnym jest skonstruowany tak, że już na etapie rekrutacji pozwala na wyłonienie najlepszych potencjalnych kandydatów do służby ratowniczej, czy zapewnia właściwe ich przygotowanie pod względem sprawności fizycznej, znajomości zagadnień prawnych, umiejętności pedagogicznych, znajomości standardów bezpieczeństwa, reagowania w sytuacjach kryzysowych, itp. Jedną z najważniejszych potrzeb człowieka jest bezpieczeństwo, definiowane (przez Telaka) jako stan niezagrożenia i spokoju (Telak 2007). Bezpieczeństwo powszechne znajduje się w obszarze kompetencyjnym administracji publicznej. Zagrożenia bezpieczeństwa powszechnego wynikają ze zdarzeń, między innymi na obszarach wodnych, czyli wodach śródlądowych i przybrzeżnych oraz kąpieliskach, miejscach wykorzystywanych do kąpieli oraz innych obiektach dysponujących nieckami. W przypadku kąpielisk i miejsc wykorzystywanych do kąpieli poziom bezpieczeństwa osób korzystających z tych obiektów rekreacyjnych zależy od odpowiedniej organizacji obiektu (w oparciu o obowiązujące standardy bezpieczeństwa) oraz poziomu sprawności fizycznej i umiejętności pracujących w tych obiektach ratowników z uwzględnieniem ich kompetencji, kwalifikacji i uprawnień do zajmowanych etatów stanowisk ratowników. Dotychczas w literaturze polskiej i zagranicznej znajduje się niewiele prac badawczych na temat bezpieczeństwa w ratownictwie wodnym. Można natomiast znaleźć szereg prac badawczych poświęconych tematyce pochodnej, dotyczących zarządzania kryzysowego (prace badawcze w zawodowej straży pożarnej) oraz tematyki ściśle medycznej (z uwzględnieniem pierwszej pomocy przedmedycznej), mające charakter podręczników z zakresu 142

143 klasycznego ratownictwa wodnego, uwzględniające praktykę i wiedzę propagowaną od wielu lat (nawet od ponad 30.). Autor odwołuje się do swojego dorobku wydawniczego i doświadczenia w pracy ratownika, szefa zespołu ratowników i szkoleniowca (instruktor wykładowca WOPR) prowadzącego zajęcia na ponad 220 stu kursach szkoleniowych na wszystkie stopnie w ratownictwie wodnym na poziomie powiatowym, wojewódzkim i centralnym. Inne zależności wpływające na skuteczność obszarów bezpieczeństwa O ile szeroka wiedza z zakresu ratownictwa wodnego i umiejętności praktyczne (sprawność) składają się na skuteczność akcji ratunkowej, o tyle współzależności wieku, płci i stażu ratowników w ratownictwie wodnym pomiędzy sprawnością ratowników, szczególnie w samoocenie własnej, nie znalazły jak dotychczas istotnego odzwierciedlenia w badaniach. Mając na uwadze doświadczenie w pracy (staż pracy w charakterze ratownika), wiek i płeć ratowników, nieodzowne staje się określenie wpływu na sprawność fizyczną. Szczególnie jest to istotne w małych środowiskach, w których utrudniony jest dostęp do pływalni całorocznych - i ratownicy kończący kursy, kwalifikują się na nie na bazie sprawności ogólnej, tj. bez wcześniejszego metodycznego ukierunkowania w zakresie chociażby podstawowych umiejętności i technik pływackich. Wspomniany powyżej okres ponad 30. lat, to także okres zmian w prawie obowiązującym w ratownictwie wodnym i prawie stanowionym przez stowarzyszenie specjalistyczne o zasięgu ogólnokrajowym jakim jest Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Prawo obowiązujące dla ratownictwa wodnego to między innymi prawo (dyrektywy) europejskie, ustawy, uchwały samorządów wszystkich szczebli, czy rozporządzenia właściwych resortów ministerialnych. Natomiast prawo stanowione przez WOPR (do 2011 roku jedynej organizacji zajmującej się ratownictwem wodnym) to uchwały struktur stowarzyszenia na poziomie powiatowym, wojewódzkim i centralnym, programy szkoleniowe, przyjęte standardy bezpieczeństwa, czy procedury niesienia pomocy. Ponadto istotny wpływ w ostatnich latach (od 2004 roku) ma obowiązujące prawo Unii Europejskiej, szczególnie wspomniana we wcześniejszych rozdziałach nowelizacja ustawy prawo wodne, obowiązująca od 1 stycznia 2011 roku - ale nie tylko. Wejście w życie nowych przepisów zmieniło diametralnie dotychczasowe procesy organizacji i funkcjonowania kąpielisk w Polsce. Organizatorzy kąpielisk (gestorzy) oraz instytucje biorące udział w procesach kąpieliskowych musiały dostosować się do ustawy z dnia 18 lipca 2001 roku Prawo Wodne (Ustawa z dnia 18 lipca 2001r. Prawo Wodne, Dz.U Nr 115 poz. 1229), wdrażającej zapisy dyrektywy Parlamentu Europejskiego dotyczącej zarządzania jakością wody w kąpieliskach. Wspomnianej ustawie towarzyszą następujące rozporządzenia: Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie ewidencji kąpielisk oraz sposobu oznakowania kąpielisk i miejsc wykorzystywanych do kąpieli, Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie profilu wody w kąpielisku oraz Rozporządzenie Ministra w sprawie nadzoru nad jakością wody w kąpielisku i miejscu wykorzystywanym do kąpieli. Tworzenie kąpielisk należy do zadań samorządu gminnego (gminy). Wynika to z ustawy z dnia 8 marca 2001 roku o samorządzie gminnym oraz wspomnianej powyżej ustawy z dnia 18 lipca 2001 roku Prawo Wodne (z późniejszymi zmianami) (Ustawa z dnia 8 marca 1990 r.o samorządzie gminnym, Dz.U ) Wymienione czynniki należałoby potraktować w sposób systemowy. Stanowią bowiem pewnego rodzaju całość, która winna być zbadana kompleksowo i w pełni uzasadnić odpowiedź na pytanie o kwestie skutecznego zapewniania bezpieczeństwa osobom korzystającym z wypoczynku nad wodami. 143

144 Cel badań Celem podjęcia badań była diagnoza systemu szkolenia ratowników wodnych i ich sprawności fizycznej w świetle obowiązujących standardów bezpieczeństwa i zarządzania w ratownictwie wodnym na wodach śródlądowych na przykładzie powiatu chojnickiego, kartuskiego, kościerskiego i starogardzkiego. Podjęto również próbę oceny systemu szkolenia i sprawności fizycznej ratowników wodnych w powiatach chojnickim, kartuskim, kościerskim i starogardzkim przez ratowników i instruktorów. Wnioski wynikające z opinii mogą okazać się pomocne w formułowaniu programów szkolenia ratowników wodnych. Materiał i metody badań Udzielenie odpowiedzi na problematykę badawczą sformułowaną jak we wstępie wymagało przeprowadzenia badań w kilku środowiskach. W celu ustalenia stopnia sprawności fizycznej ratowników zatrudnianych na terenie kąpielisk śródlądowych powiatów chojnickiego, kartuskiego, kościerskiego i starogardzkiego w sezonie letnim 2011r. dokonano pomiaru ich sprawności za pomocą testów sprawnościowych. Badanie to miało inklinacje stricte praktyczne. Podejście praktyczne zastosowano również w przypadku systemu szkolenia. Aby maksymalnie zobiektywizować ocenę tego systemu oraz wskazać na jego ewentualne słabości skonstruowano narzędzie badawcze, które skierowano do 110 ratowników i instruktorów WOPR praktyków, na co dzień zajmujących się szkoleniem i pracą ratowniczą na terenie województwa pomorskiego, w powiatach chojnickim, kartuskim, kościerskim i starogardzkim. Próbę 110 respondentów w tym przypadku można uznać za reprezentatywną, przynajmniej obszaru objętego badaniem, a gęstość obiektów rekreacyjnych: kąpielisk i miejsc wykorzystywanych do kąpieli znajdujących się na obszarze objętym badaniem sprawia, że reprezentatywność próby można uznać za wysoką. W celu weryfikacji cech środowiska pracy ratowników oraz stosowanego systemu zarządzania ustalono przestrzeganie zasad stosowania standardów bezpieczeństwa na terenie obiektów objętych badaniem (narzędzie adresowane było do gestorów obiektów oraz do samorządów lokalnych), a także dokonano analizy dokumentów i aktów prawnych mających zastosowanie w ratownictwie wodnym. Poniższe zestawienia ilustrują ilość obiektów rekreacyjnych służących do kąpieli na terenie 4 powiatów (chojnickiego, kartuskiego, kościerskiego i starogardzkiego) w odniesieniu do całego obszaru województwa pomorskiego (tabela 1) oraz zawierają dane demograficzno geograficzne z podziałem na powiaty chojnicki, kartuski, kościerski i starogardzki (tabela 2). 144

145 Tabela 1. Ilość obiektów rekreacyjnych służących do kąpieli na terenie 4 powiatów (chojnickiego, kartuskiego, kościerskiego i starogardzkiego) w odniesieniu do całego obszaru województwa pomorskiego. WOJEWÓDZTWO POMORSKIE W 2010r Województwo pomorskie ogółem Kąpieliska raportowane do Komisji Europejskiej* Miejsca wykorzystywane do kąpieli** W tym: pow. chojnicki 1 8 pow. kartuski 0 18 pow. kościerski 4 24 pow. starogardzki 5 14 % 4 powiatów do skali województwa 15,4 43,2 pomorskiego(z uwzględnieniem tylko kąpielisk śródlądowych) w 2010r. WOJEWÓDZTWO POMORSKIE W 2011r. Województwo Pomorskie ogółem Kąpieliska Miejsca wykorzystywane do kąpieli 2 7 Morskie Śródlądowe - 17 W tym pow. chojnicki 1 5 Pow. kartuski 0 18 pow. kościerski 1 26 pow. starogardzki 5 15 % 4 powiatów do skali województwa pomorskiego(z uwzględnieniem tylko kąpielisk śródlądowych) w 2011r. 41,17 56,14 *Nazwa przyjęta przed nowelizacją ustawy z dnia 18 lipca 2011r. Prawo Wodne (tj. Dz. U. z 2005r. nr 239, poz.2019) wg SANEPID u., **Miejsca zwyczajowo przyjęte do kąpieli nazwa wg definicji stosowanych przez inspektorów WOPR i SANEPID u. 145

146 Tabela 2. Dane demograficzno geograficzne z podziałem na powiaty chojnicki, kartuski, kościerski i starogardzki Powiat Razem 4 powiaty Dane demograficzno - geograficzne chojnicki (1) kartuski (2) kościerski (3) starogardzki (4) Powierzchnia ogółem (km²) 1364, , , , Liczba ludności wg stanu na dzień ,00 66, grudnia 2010r. Stopień urbanizacji (%) 58,59 20,28 34,86 50, (średnia dla 4 powiatów) Ilość gmin Ilość jezior Powierzchnia obszarów wodnych w ,37 0,87 1, przeliczeniu na 1 mieszkańca (m²) Powierzchnia obszarów wodnych (%) 4, Ilość pływalni krytych (p) i akwaparków 1(aq) 1(aq) 1(aq) 1(p) 4 (aq) Powierzchnia zalesiona (%) ,75 (średnia dla 4 powiatów) Metody badań Metodą badań mającą na celu określenie sprawności fizycznej ratowników wodnych zatrudnionych w sezonie letnim 2011r. na terenie obiektów rekreacyjnych: kąpielisk i miejsc wykorzystywanych do kąpieli na terenie powiatów chojnickiego, kartuskiego, kościerskiego i starogardzkiego w województwie pomorskim (64 obiekty) było przeprowadzenie mierzalnych prób sprawnościowych. Próby autor prowadził osobiście na próbie 121 ratowników wodnych. Wyniki mierzalnych prób sprawnościowych zostały odnotowane w analizie badań Przeprowadzono6 następujących mierzalnych prób sprawnościowych. Normy przyjęte w zastosowanych w badaniu próbach sprawnościowych są zgodne z normami ujętymi w kartach umiejętności do zdania egzaminu na stopnie młodszego ratownika WOPR i ratownika WOPR. Innymi zastosowanymi metodami są: sondaż diagnostyczny, kwestionariusze wywiadu (kwestionariusz wywiadu, który dotyczy systemu szkolenia w polskim ratownictwie wodnym i jego oceny przez ratowników i instruktorów w ratownictwie wodnym, pracujących na terenie powiatów chojnickiego, kartuskiego, kościerskiego i starogardzkiego <województwo pomorskie). Kwestionariusz skierowano do 110 respondentów. Badanie było powadzone osobiście przez autora pracy oraz kwestionariusz wywiadu, który dotyczy zatrudnionych ratowników wodnych (w obiektach rekreacyjnych kąpieliskach i miejscach wykorzystywanych do kąpieli na terenie powiatów chojnickiego, kartuskiego, kościerskiego i starogardzkiego <województwo pomorskie>, a także kwestionariusz wywiadu, który dotyczy miejsc pracy dla ratowników wodnych <kąpielisk i miejsc wykorzystywanych do kąpieli na wodach śródlądowych na terenie powiatów chojnickiego, kartuskiego, kościerskiego i starogardzkiego, województwo pomorskie>), stosowanych na nich standardów bezpieczeństwa i zarządzania w ratownictwie wodnym. Badanie kwestionariuszowe prowadzono na terenie 64 obiektów rekreacyjnych (kąpielisk) i miejsc wykorzystywanych do kąpieli na terenie powiatu chojnickiego, kartuskiego, kościerskiego i starogardzkiego; analiza statystyczna, analiza dokumentów oraz analiza SWOT. W celu weryfikacji hipotez wyniki zebrane w trakcie prowadzenia badań sondażowych oraz wyniki przeprowadzonych testów sprawnościowych uporządkowano w czterech obszarach badawczych. Korelacja wyników niezbędnych do udzielenia odpowiedzi na postawione problemy badawcze i weryfikacji hipotez odbyła się w oparciu o wartości uzyskane dla poszczególnych obszarów badawczych. 146

147 Obszary badawcze skuteczności systemu bezpieczeństwa w ratownictwie wodnym Wyniki badań Poniższy wykres przedstawia wskaźniki procentowe wpływu poszczególnych obszarów na skuteczność systemu bezpieczeństwa osiąganą w ratownictwie wodnym na kąpieliskach śródlądowych będących składową próby badawczej. A 53,7% B 97,8% C 80,8% D 58,6% Wpływ obszaru na skuteczność systemu bezpieczeństwa w ratownictwie wodnym (%) Ryc. 1. Obszary badawcze skuteczności systemu bezpieczeństwa Założenia autorskie, będące punktem wyjścia do weryfikacji wpływu wyznaczonych obszarów (tym samym problemów badawczych) na system skuteczności bezpieczeństwa w ratownictwie wodnym są następujące: 50 60%; - skuteczność słaba, 60 75%; - skuteczność dostateczna, 75 90% - skuteczność dobra, % - skuteczność wysoka. Poniższe zestawienia obrazują procentowe wskaźniki, będące odpowiedzią na pytania postawione w poszczególnych obszarach badawczych. Ich wypadkowa stanowi punkt wyjścia do określenia skuteczności systemu bezpieczeństwa w poszczególnych obszarach w ratownictwie wodnym. Tabela 3. Sprawność fizyczna ratowników wodnych (obszar B) Lp. Realizacja Kwestie rozstrzygnięte dla obszaru B [ w %] 1 Ilu ratowników mieści się w normie czasowej na dystansie 100m stylem dowolnym? 93,4 2 Ilu ratowników mieści się w normie czasowej łodzią wiosłową wg regulaminu ILS? 96,7 3 Ilu ratowników mieści się w normie czasowej na dystansie 300m sposobem dowolnym w 100,0 płetwach? 4 Ilu ratowników mieści się w normie czasowej na dystansie 300m stylem dowolnym? 96,7 5 Ilu ratowników zaliczyło nurkowanie w głąb i wydobycie manekina z głębokości od 3 do 4m przy starcie z powierzchni wody? 100,0 6 Ilu ratowników zaliczyło holowanie na dystansie co najmniej 100m do brzegu? 100,0 Średnia arytmetyczna obszaru B 97,8 147

148 Tabela 4. Przestrzeganie standardów bezpieczeństwa w obiektach rekreacyjnych (kąpieliskach) i miejscach wykorzystywanych do kąpieli (obszar C) Lp. Realizacja [w %] Kwestie rozstrzygnięte dla obszaru C 1 Na ilu obiektach rekreacyjnych wywieszony jest odpowiedni regulamin? 88,9 2 Ile obiektów rekreacyjnych ma oznakowanie w terenie (tablice, flagi)? 100,0 3 Ile obiektów rekreacyjnych posiada odpowiedni sprzęt ratunkowy? 75,9 4 Ile obiektów rekreacyjnych wyposażono w dodatkowy sprzęt pomocniczy 35,2 5 Ile obiektów rekreacyjnych wyposażonych jest w sprzęt do udzielania pierwszej 75,9 pomocy? 6 Ile obiektów rekreacyjnych zapewnia obsługę medyczną? 14,8 7 Do ilu obiektów rekreacyjnych karetki służb medycznych dojadą bez przeszkód? 94,4 Średnia arytmetyczna dla obszaru C 80,8 Aby kompleksowo odnieść się do systemu zarządzania, jako generatora skuteczności podnoszenia poziomu bezpieczeństwa w ratownictwie wodnym należy zbadać, na ile tzw. zewnętrzne elementy zarządzania (gestorzy kąpielisk i samorządy lokalne) dotyczące odpowiedniego wyposażenia podstawowych miejsc pracy ratowników WOPR (kąpielisk śródlądowych) są realizowane oraz dokonać analizy dokumentów i aktów prawnych obowiązujących w ratownictwie wodnym. Ustalenia dotyczące weryfikacji skuteczności w tym obszarze będą więc dwupłaszczyznowe. Pozwoli to na całościowy ogląd obszaru. Tabela 5. System zarządzania (obszar D) Lp. Realizacja Kwestie rozstrzygnięte dla obszaru D [w %] 1 Ile kąpielisk ujęto w gminnej ewidencji kąpielisk prowadzonej przez wójtów, burmistrzów, 13,0 prezydentów miast? 2 Na ilu kąpieliskach byli zatrudnieni ratownicy WOPR? 75,9 3 Na ilu kąpieliskach częstotliwość kontroli wody i dna kąpieliska wynosi 1 raz dziennie?? 07,4 4 Na tablicach informacyjnych ilu kąpielisk aktualizowana jest informacja nt. stanu jakości 94,4 wody? 5 Na ilu kąpieliskach jakość wody sklasyfikowana jest jako dobra? 94,4 6 Ile kąpielisk posiada czytelną tablicę informacyjną? 66,7 Średnia arytmetyczna obszaru D 58,6 Tabela 6. Wartość średnia skuteczności systemu bezpieczeństwa z badanych 4 obszarów Lp. Realizacja Obszar [w %] 1 A system szkolenia 53,7 2 B sprawność fizyczna zatrudnionych ratowników WOPR 97,8 3 C standardy bezpieczeństwa na terenie kąpielisk śródlądowych 80,8 4 D system zarządzania w ratownictwie wodnym na wodach śródlądowych 58,6 Średnia arytmetyczna obszarów A, B, C, D 72,7 148

149 Obszar badawczy A system szkolenia w ratownictwie wodnym B sprawność fizyczna ratowników WOPR Aplikacje praktyczne dla poszczególnych obszarów. Analiza SWOT Tabela 7. Skuteczność systemu bezpieczeństwa w ratownictwie wodnym dla czterech obszarów badawczych Mocne strony Słabe strony Szanse (korzystnej zmiany) - dobrze opracowany system szkoleń - system szkoleń jest właściwie stopniowany i umożliwia zdobywanie kolejnych kwalifikacji - system szkolenia biorący pod uwagę pogłębianie wiedzy i umiejętności ratowników wodnych - odpowiednio opracowane narzędzia pomiarowe sprawności ratowników wodnych - wysokie koszty kursów szkoleniowych - brak weryfikacji uprawnień ze strony potencjalnych pracodawców - obowiązujące stopnie mają rzeczywiste znaczenie tylko w systemie organizacyjnym - brak jednoznacznego przekonania, że ratownik wodny jest zawodem - zbyt niska dolna granica wieku (12 lat) jako moment zdobywania pierwszych uprawnień - trudności treningowe służące utrzymaniu sprawności poza okresem letnim związane z brakiem odpowiednich miejsc (pływalni krytych, basenów, itp.) - urealnienie kosztów kursów i szkoleń - uświadomienie (na drodze konsultacji?) potencjalnym pracodawcom, że wraz ze wzrostem kwalifikacji wzrasta wiedza i umiejętności ratownika wodnego - stosowanie odpowiednich systemów motywacyjnych w celu zachęcenia do odbywania kursów i szkoleń, zdobywania wyższych umiejętności - nowe rozporządzenie MSW w sprawie szkoleń w ratownictwie wodnym - dostosowanie narzędzi szkoleniowych do wieku szkolonych osób - dbałość o podnoszenie wiedzy, umiejętności i kwalifikacji poza sezonem letnim Zagrożenia - obniżanie się odsetka wysoko wyspecjalizowanej kadry w ratownictwie wodnym - zatrudnianie przez gestorów kąpielisk ratowników wodnych o najniższych kwalifikacjach - w związku ze zbyt niskim poziomem percepcji wynikającej z wieku w jakim zaczyna się szkolenia może dojść do obniżania kwalifikacji i poziomu wiedzy w przyszłości - brak dostępu do miejsc treningowych poza sezonem letnim może wpływać na obniżanie się psychofizycznej sprawności ratowników wodnych C standardy bezpieczeństwa na terenie kąpielisk śródlądowych - czytelność przepisów i wymogów - konstrukcja przepisów i wymogów oraz ich stosowanie zapewniają zachowanie właściwych standardów bezpieczeństwa na kąpieliskach śródlądowych - zbyt słabe działania w kierunku nagłośnienia i promocji dotyczące wdrażania standardów bezpieczeństwa - słaba znajomość przepisów i wymogów u gestorów kąpielisk śródlądowych - ze strony gestorów kąpielisk śródlądowych podejmowanie - podejmowanie akcji promocyjno propagandowych przez służby ratownictwa wodnego i samorządy lokalne (kierowane do gestorów kąpielisk) dotyczących standardów bezpieczeństwa - stworzenie odpowiednich narzędzi do egzekwowania wymogów dot. standardów bezpieczeństwa - obniżanie się poziomu bezpieczeństwa na kąpieliskach śródlądowych - obniżanie skuteczności pracy ratowników wodnych 149

150 D system zarządzania w ratownictwie wodnym na wodach śródlądowych - dobrze opracowane prawodawstwo wewnętrzne (uchwały, zarządzenia) - jasne i konsekwentnie egzekwowane zasady - dobrze opracowany układ hierarchiczny do 2011 roku działań spełniających minimum wymagań - nieprecyzyjność aktów prawnych zewnętrznych (ustawy, rozporządzenia) - ograniczanie działań na poziomie społecznym ochotniczych, woluntarystycznych - słabo definiowany i wdrażany system motywacyjny - konsultacje o charakterze społecznym między ustawodawcą a zarządami służb ratowniczych - konsultacje na poziomie wewnętrznym z uwzględnieniem stosunków podwładny przełożony - konsultacje w zakresie opracowywania systemu motywacji - powstawanie braku poczucia misyjności służby w ratownictwie wodnym - zmniejszanie się liczby chętnych do wstępowania do organizacji zajmujących się ratownictwem wodnym - pogłębianie się zaburzeń informacyjnych, konsultacyjnych, itp. Jak pokazuje powyższa analiza cztery badane obszary pozostają we wzajemnej korelacji i żaden nie może być lekceważony w aspekcie skuteczności ratownictwa wodnego. Odpowiednio opracowany system szkolenia mający na celu podnoszenie poziomu wiedzy u potencjalnych ratowników wodnych, umiejętności i kompetencji w udzielaniu pomocy, czyli mówiąc ogólnie sprawności człowieka i akcji ratowniczej jest swego rodzaju wskaźnikiem skuteczności w obszarze systemu szkolenia. Kąpieliska śródlądowe w sezonie letnim to podstawowe miejsca pracy większości ratowników wodnych jeśli ze strony gestorów obiektów rekreacyjnych nie zostanie wykazana dostateczna dbałość o właściwe zachowanie standardów bezpieczeństwa praca ratowników wodnych na tych obiektach może być w znacznym stopniu zaburzona. Te czynniki określają także tzw. obszar systemu zarządzania. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują jednoznacznie, że największe zaburzenia pojawiają się ze strony lokalnych samorządów zaledwie 13% kąpielisk ujmuje się w gminnej ewidencji kąpielisk. Niepokoić może również odsetek obiektów systematycznie utrzymywanych w czystości. Fakt, że 24% kąpielisk nie było objętych ochroną ratowniczą można uznać za alarmujący. Niepokoi również fakt, że 57% ratowników wodnych pracujących w obiektach rekreacyjnych w sezonie letnim 2011 nie ukończyło kursu Kwalifikowanej Pierwszej Pomocy, 21% nie posiadało stopnia ratownika WOPR (a jedynie ważne uprawnienia WOPR), 28% nie posiadało żadnych dodatkowych kwalifikacji, a odsetek ratowników, którzy odbyli szkolenia specjalistyczne wynosił zaledwie 14,9%. W obliczu tych danym wysoce zadowalać może fakt, że 97,8% ratowników wodnych objętych badaniem spełnia normy sprawności fizycznej. Braki wykazane w obszarze D (zwłaszcza jeśli chodzi o zewnętrzne otoczenie organizacji zajmujących się ratownictwem wodnym) przekładają się na braki w obszarze C. Gestorzy większości obiektów wykazują dbałość jedynie o zapewnienie niezbędnego minimum jeżeli chodzi o zachowanie standardów bezpieczeństwa. Dyskusja Jak zasygnalizowano we wstępie - aby ustalić skuteczność, korelację stopnia tej skuteczności ze sprawnością fizyczną ratowników wodnych i wpływ na nie obowiązujących standardów bezpieczeństwa i stosowanych stylów i systemów zarządzania należy obszary te ująć systemowo czyli niejako całościowo, traktując je jako przenikające się wzajemnie i zależne od siebie. Podejście takie jest efektem zarówno przemyśleń, badań i wniosków powstałych przy 150

151 tworzeniu pracy, jak i wieloletnich doświadczeń związanych z pracą w Wodnym Ochotniczym Pogotowiu Ratunkowym. Skuteczne ratownictwo opiera się nie tylko na czynniku ludzkim człowiek ratownik wodny musi bowiem posługiwać się sprzętem (dla podnoszenia poziomu skuteczności) musi zdobywać sprawność korzystając z odpowiednio wyposażonych obiektów, musi korzystać z usługi doświadczenia instruktorów, itp. Trzeba pamiętać, że ratownicy wodni wykonują swoją pracę w obiektach, które zazwyczaj są zarządzane przez osoby z tzw. otoczenia zewnętrznego gestorów, urzędy miast i gmin, itp. Wszystkie te kwestie zostały w swoisty sposób zsyntetyzowane, uporządkowane i w ramach takiego zabiegu wyodrębniono cztery obszary, na których zbadano skuteczność systemów szkolenia, sprawności, wdrażania standardów bezpieczeństwa oraz zarządzania w ratownictwie wodnym. Są to: obszar systemu szkolenia w ratownictwie wodnym, obszar wiedzy, umiejętności i kompetencji ratownika wodnego, obszar standardów bezpieczeństwa na terenie kąpielisk śródlądowych oraz obszar systemu zarządzania w ratownictwie wodnym na wodach śródlądowych,. O ile ostatni z wymienionych obszarów znajduje się na dość szerokim poziomie ogólności i swoim zasięgiem pojęciowym obejmuje zarówno wnętrze organizacji, jak i jej zewnętrzne otoczenie, o tyle trzy pozostałe zawężają tą polaryzację do aspektów stricte związanych z wykonywaniem służby ratowniczej. Jednakże, jak pokazały wyniki prowadzonych dwutorowo w samorządach lokalnych powiatów chojnickiego, kartuskiego, kościerskiego i starogardzkiego oraz wśród gestorów kąpielisk i ratowników wodnych badań, obszary te należy traktować jako łączne i komplementarne wobec siebie. Zaburzenia w którymkolwiek z nich mogą powodować negatywne skutki w pozostałych. System szkolenia w ratownictwie wodnym System szkolenia w ujęciu ogólnym ma na celu podnoszenie kwalifikacji. Może stanowić punkt wyjściowy do zdobywania kolejnych szczebli zawodowych, swoiste wspinanie się po drabinie hierarchii. Korzystanie z możliwości systemu szkolenia jest wyrazem aktywności społeczno zawodowej pracowników. Podłożem aktywności społeczno zawodowej załogi są osobiste potrzeby pracowników oraz potrzeby ekonomiczno społeczne zakładu pracy, jakie zgłasza pod adresem społeczności zakładowej kierownictwo firmy (Sikora 1982). W przypadku ratowników wodnych pracujących w obiektach rekreacyjnych (kąpieliskach) i miejscach wykorzystywanych do kąpieli kierownictwo firmy także należy pojmować dwuaspektowo. Z jednej strony jest to oczywiście kadra kierownicza i zarządzająca służb ratowniczych, z drugiej zaś są to gestorzy obiektów. Głownie od wymagań tych ostatnich zależy jak wyszkoleni pracownicy znajdą zatrudnienie na terenie prowadzonych przez nich obiektów. Badania prowadzono na terenie 64 obiektów rekreacyjnych i pokazały one nie tyle ogólny obraz wyszkolenia ratowników Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, co rzeczywisty stan zatrudnianej w sezonie letnim 2011r. kadry ratowniczej. Otrzymanych wyników nie można więc traktować, jako wskaźnika, który odnieść można do kadry WOPR i szeroko uogólnić. Niemniej, skuteczność systemu szkolenia (obszar B) w przyjętych na potrzeby pracy przedziałach okazał się słaby (53,7%). Słabości systemu sygnalizowane są również przez respondentów kwestionariusza wywiadu w zakresie oceny obowiązującego w Polsce systemu szkolenia w ratownictwie wodnym. Sprawność fizyczna, wiedza i umiejętności ratowników wodnych Każdy pracownik powinien czuć się zobowiązany do wytwarzania od razu produktu o najwyższej jakości. Nie może marnować czasu, wysiłków i zasobów na poprawienie efektów swojej pracy (Schwan i wsp. 1995). Powyższy element dotyczący jakości świadczonej pracy do ratownictwa wodnego odnosi się w sposób szczególny. Należy pamiętać, ze efektem dobrze wykonanej pracy ratownika wodnego jest częstokroć zdrowie i życie ludzkie. Na jakość w każdej, a w ratownictwie wodnym szczególnie pracy wpływają oczywiście wiedza, będące jej efektem umiejętności i szeroko pojęte kompetencje człowieka. Są to czynniki ważne zarówno przy podejmowaniu 151

152 bezpośrednich akcji ratowniczych, jak i przy podejmowaniu działań prewencyjnych czy profilaktycznych. Wiedza, umiejętności i kompetencje weryfikowane są za pomocą testów sprawnościowych i sprawdzających znajomość zagadnień z zakresu ratownictwa. O ile obszar określony jako system szkolenia uzależniony jest w sporym stopniu od czynników zewnętrznych o tyle obszar wiedzy, umiejętności i kompetencji jest rezultatem zarządzania na poziomie wewnętrznym organizacji. Żaden czynnik zewnętrzny, bowiem, nie ma praktycznie wpływu na przebieg procesu kształcenia i stosowanych przez organizacje systemów szkoleń. Skuteczność w tym obszarze osiąga poziom najwyższy i wynosi 97,8%. Pozwala to na konkluzję, że w tym obszarze proces zarządzania przebiega bez zakłóceń, a sprawność psycho fizyczna ratowników WOPR jest wysoka. Nadmienić tu należy, że wiedza i umiejętności posiadane przez ludzi ratowników wodnych mogą stanowić punkt wyjścia do podejmowania przez nich działań o charakterze prewencyjnym. Działania tego typu mogą przybierać różne formy najpopularniejszą są pogadanki, ale uzasadnione wydaje się być także poszukiwanie nowych form przekazu od ulotek, plakatów, broszur, poprzez pokazy, czy wydarzenia o charakterze interaktywnym np. happeningi, akcje promocyjne, itp. Spostrzeżenie powyższe stanowić może jednak punkt wyjścia do dalszego wnioskowania, którego przedmiotem nie jest ta praca. Standardy bezpieczeństwa na terenie kąpielisk śródlądowych i miejsc wykorzystywanych do kąpieli Standard w ujęciu ogólnym to pewne ustalone kryterium, określające powszechne, zwykle najbardziej pożądane cechy czegoś, np. wytwarzanego przedmiotu czy ludzkiego zachowania (norma kulturowa). Standard to czasem także podstawowa, najprostsza wersja produktu ( _en.htm). W pracy określenie standard dotyczące obiektów rekreacyjnych (kąpielisk) i miejsc wykorzystywanych do kąpieli, jako podstawowych miejsc pracy ratowników wodnych odnosi się znowu do otoczenia zewnętrznego organizacji jakimi są służby ratownictwa wodnego. Badając ten obszar odniesiono się szczególnie do opracowań regulaminowych dotyczących obiektów, ich czytelnego i dostępnego oznakowania (często opartego na czytelnych dla wszystkich symbolach flag, tablic, itp.), wyposażenia w dodatkowy (poza podstawowym) sprzęt ratowniczy, sprzęt do udzielania pierwszej pomocy, punkty medyczne, łatwy dojazd dla karetek służb medycznych, itp. Czynniki te (które nomenklaturowo można określić jako standardy ) są elementami bez wątpienia wpływającymi na jakość i skuteczność zarządzania wewnątrz służb ratowniczych, ale w rzeczywistości zależą od otoczenia zewnętrznego. Skuteczność tego obszaru wynosi 80,8% i może być określona jako wysoka. System zarządzania w ratownictwie wodnym na wodach śródlądowych Ogólnie pojęte zarządzanie to system, który obejmuje takie elementy, jak: planowanie, przewodzenie, organizowanie, motywowanie, koordynowanie i kontrolowanie. Mając na względzie dwuaspektowość płaszczyzn, na jakich odbywa się zarządzanie, należy zawsze postrzegać je jako proces przebiegający i przynoszący efekty wewnątrz i na zewnątrz organizacji. W rozpatrywaniu skuteczności zarządzania w ratownictwie wodnym na wodach śródlądowych brano pod uwagę takie punkty odniesienia, jak prowadzenie ewidencji kąpielisk przez gminy (otoczenie zewnętrzne), zaopatrzenie kąpielisk w służby ratownicze (aspekt zewnętrzny i wewnętrzny), utrzymanie obiektów rekreacyjnych (kąpielisk) i miejsc wykorzystywanych do kąpieli w czystości (aspekt zewnętrzny), dostępność i czytelność informacji dotyczących obiektów oraz stan jakości wody w zbiorniku kąpielowym. Te aspekty pozwalają na ocenę między innymi czy i na ile respektowane i wdrażane są unormowania formalno prawne dotyczące obiektów rekreacyjnych oraz jak przekładają się one na jakość pracy świadczonej przez służby ratownictwa wodnego. Alarmujące jest to, że skuteczność w tym obszarze wyniosła 58,6%, co według przyjętych w pracy przedziałów stanowi skuteczność słabą. Należy pamiętać, że obszar ten odnosi się w większości do zewnętrznego otoczenia organizacji i najczęściej nie wynika ze złej woli lub błędnego podejścia służb ratownictwa wodnego. Na taki stan rzeczy nie mają wpływu takie elementy zarządzania jak (w aspekcie wewnętrznym) 152

153 planowanie, przewodzenie, motywowanie czy kontrola. Te aspekty są istotne w innych obszarach przyczyna tego jest prosta obszar zarządzania w ratownictwie wodnym na wodach śródlądowych w wysokim stopniu jest skorelowany z czynnikami zewnętrznymi i w wysokim stopniu jest od nich uzależniony. Wnioski Wyniki badań diagnostycznych, jak i przeprowadzonych testów sprawnościowych i prób mierzalnych nasuwają następujące wnioski: 1. Skuteczność systemu bezpieczeństwa w ratownictwie wodnym dla czterech obszarów badawczych wynosi 72,2%. Najwyraźniej występuje zależność interpretacyjna między obszarem zarządzania opartym na unormowaniach formalno prawnych w odniesieniu do ich wdrażania przez otoczenie zewnętrzne (wójtów, burmistrzów, prezydentów miast oraz gestorów kąpielisk) a obszarem systemu szkolenia. Zbadana próba ratowników zatrudnionych w obiektach rekreacyjnych (kąpieliskach) i miejscach wykorzystywanych do kąpieli pod kątem posiadanej wiedzy, umiejętności i kwalifikacji (posiadanych stopni ratowniczych) wykazała skuteczność w obszarze na poziomie 53,7%. Według przyjętych na potrzeby badania przedziałów jest to skuteczność słaba. Wynika ona z wysokich kosztów kursów szkoleniowych, braku weryfikacji uprawnień ratowników ze strony potencjalnych pracodawców, z faktu, że obowiązujące stopnie mają znaczenie rzeczywiste tylko w systemie organizacyjnym oraz braku powszechnego przekonania, ze ratownik wodny jest zawodem. W rezultacie prowadzi to do obniżania się odsetka wyspecjalizowanej kadry ratowniczej oraz tendencji pojawiającej się u gestorów kąpielisk polegającej na zatrudnianiu przez nich ratowników wodnych o najniższych kwalifikacjach. To decyduje o małym odsetku osób uczestniczących w pełnym systemie szkoleń i awansujących na kolejne stopnie ratownicze. 2. Słabą skuteczność wykazuje obszar zarządzania (58,6%). Oznacza to, że gestorzy obiektów zapewniając na ich terenie ochronę ratowniczą nie przywiązują wagi do stopnia przeszkolenia ratowników. Wystarczy, że legitymują się oni posiadaniem ważnych uprawnień. Słabość w systemie zarządzania stanowi też nieprecyzyjność aktów prawnych zewnętrznych (ustawy, rozporządzenia), ograniczanie działań na poziomie społecznym ochotniczych, woluntarystycznych oraz słabo definiowany i wdrażany system szkolenia. Wpływa to na obniżanie się poziomu poczucia misyjnego charakteru służby w ratownictwie wodnym i zmniejszanie się liczby chętnych do wstępowania do organizacji zajmujących się ratownictwem wodnym. 3. Na korzyść skuteczności systemu szkolenia w ratownictwie wodnym przemawia wysoka sprawność fizyczna zatrudnionych w badanych obiektach w sezonie letnim 2011r. ratowników (97,8%). Jest to wyraźny wskaźnik, że wewnętrzny system szkolenia już na najniższych stopniach, pomimo swoich słabości dobrze weryfikuje sprawność ludzi ratowników wodnych. Dobrze jest tu stwierdzeniem dość ogólnym, bo jak pokazują wyniki badania sondażowego dotyczącego oceny obowiązującego w Polsce systemu szkolenia w ratownictwie wodnym posiada on dość liczne słabości. 4. Skuteczność służb ratowniczych zależy od jakości stanowiska pracy. W tym obszarze odnotowano bardzo niski odsetek kąpielisk zaopatrzonych w obsługę medyczną (14,8%) oraz obiektów wyposażonych w dodatkowy sprzęt pomocniczy (35,2%). Obydwa elementy są ważne z punktu widzenia jakości stanowiska pracy ratownika wodnego. Skuteczność obszaru standardów bezpieczeństwa wynosi 80,8% i jest wyraźnie obniżona ze względu na dwa wymienione czynniki. W tym obszarze obserwuje się zbyt słabe działania w kierunku nagłaśniania i promocji dotyczących wdrażania standardów bezpieczeństwa, słabą znajomość przepisów i wymogów dotyczących standardów bezpieczeństwa u gestorów kąpielisk oraz podejmowanie przez nich działań w kierunku spełniania minimum wymagań w tym zakresie. Ma to wpływ na obniżanie się poziomu bezpieczeństwa na kąpieliskach śródlądowych oraz negatywnie wpływa na skuteczność pracy ratowników wodnych. 153

154 5. Według przedziałów przyjętych w pracy założeń skuteczność bezpieczeństwa w ratownictwie wodnym jest na poziomie dostatecznym (tabela 107). Wpływ na taki wynik ma niska skuteczność w obszarach zarządzania z uwzględnieniem wpływu otoczenia zewnętrznego na organizacje oraz związana z tym skuteczność systemu szkolenia. Jednocześnie, jest to sygnał do podejmowania działań mających na celu podniesienie jej poziomu. Należy więc, podjąć takie działania (ze strony organizacji zajmujących się ratownictwem wodnym), aby nowe unormowania prawne, szeroko omówione w poszczególnych rozdziałach pracy wcielać w życie na poziomie praktycznym. Do tego celu niezbędnym jest stworzenie odpowiednich narzędzi i kolejnych unormowań na poziomie ustawodawczym, poprzez które można byłoby w sposób praktyczny egzekwować zapisy ustawowe i rozporządcze. 6. Wykorzystanie praktyczne przeprowadzonych badań, których wyniki są kompleksową diagnozą skuteczności obszarów ważnych dla podnoszenia poziomu bezpieczeństwa w ratownictwie wodnym stanowi punkt wyjścia do dyskusji nad koniecznością opracowania i realizacji schematu działań, które wpłynęłyby na podniesienie skuteczności w ratownictwie wodnym i w efekcie przełożyłyby się na sukcesywne obniżanie wskaźnika utonięć, który obrazuje wzrost/spadek poziomu bezpieczeństwa osób korzystających z kąpieli wodnych i uprawiających sporty wodne. 7. W każdym z obszarów należy poszukiwać szans korzystnej zmiany. Przeprowadzone badania i sporządzona analiza SWOT szanse takie upatruje w: - urealnieniu kosztów kursów i szkoleń, - uświadamianiu pracodawcom, ze wraz ze wzrostem kwalifikacji kadry ratowniczej wzrastają też wiedza i umiejętności ratowników, - stosowaniu systemów motywacyjnych w celu zachęcania do odbywania kursów, szkoleń, zdobywania wyższych umiejętności, - dostosowywaniu narzędzi szkoleniowych do wieku szkolonych, - wprowadzaniu nowych rozporządzeń w sprawie szkoleń, - dbałości o podnoszenie wiedzy i umiejętności także poza sezonem letnim, - podejmowaniu akcji promocyjno propagandowych przez służby ratownictwa wodnego i samorządy lokalne dotyczące standardów bezpieczeństwa, - tworzeniu odpowiednich narzędzi do egzekwowania wymogów dotyczących wprowadzania i przestrzegania standardów bezpieczeństwa, - prowadzeniu konsultacji o charakterze społecznym miedzy ustawodawcą a zarządami służb ratowniczych, - prowadzeniu konsultacji na poziomie wewnętrznym służb ratowniczych na linii podwładny przełożony, - właściwym opracowywaniu systemów motywacyjnych Piśmiennictwo Kosiński M., Przybylski S. (2011). Czy mogę być mistrzem w sportowym ratownictwie wodnym? [w:] Stan, perspektywy i rozwój ratownictwa, kultury fizycznej i sportu w XXI wieku. Napierała M., Skaliy A., Żukow W. (red), Wyższa Szkoła Gospodarki. Bydgoszcz. Schwan K., Seipel K. (1995). Marketing kadrowy. CH BECK. Warszawa, s.134. Siłakiewicz P. (2010). Wiedza o ratownictwie a umiejętności ruchowe ratowników Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. AWF. Wrocław, s.4. Skalski D. (2001). Edukacja wodna zostań ratownikiem. CSJMiNP Ratownik. Skarszewy, s.5. Skalski D. (2001). Ratownictwo wodne podstawowe przepisy i pierwsza pomoc przedlekarska. CSJMiNP Ratownik. Skarszewy, s

155 Tabaczek Bejster I. (2012). Działalność Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego ZG WOPR. Warszawa, s.220. Telak J. (2007). Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe w systemie reagowania kryzysowego. ZG WOPR. Warszawa, s Wiesner W., Kowalewski B, Skalski D. (2007). Podstawy metodyczne edukacji ratowniczej, Matrix. Olsztyn, s.5. Zalewski T. (2010). Efektywność działania ratowników w aspekcie wybranych cech psychicznych i fizycznych. AWF., Poznań, s.62. Źródła: Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej. Dyrektywa 2006/7/WE z dnia 15 lutego 2006r. dotycząca jakości wody w kąpieliskach. Dyrektywa 76/160/EWG (Dz.Urz.UEL 64 z dnia r.) Komunikat nr 1 Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego w Kartuzach z dnia 30 czerwca 2011r. Komunikat nr 1/10 Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego w Starogardzie Gdańskim z dnia 30 czerwca 2010r. Komunikat nr 2/11 Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego w Chojnicach z dnia 8 lipca 2011r. Komunikat nr 3/10 Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego w Kościerzynie z dnia 29 lipca 2010r. Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997r.. Ocena klasyfikacji wody w kąpieliskach (Dz.U. Unii Europejskiej Ne C 92E/76 z dnia 10 maja 2005r. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 23 stycznia 2012r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących liczby ratowników wodnych zapewniających stałą kontrolę wyznaczonego obszaru wodnego (Dz.U nr 0 poz.108) Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 27 lutego 2012r. w sprawie wymagań dotyczących wyposażenia wyznaczonych obszarów wodnych w sprzęt ratunkowy i pomocniczy, urządzenia sygnalizacyjne i ostrzegawcze oraz sprzęt medyczny, leki i artykuły sanitarne (Dz.U nr 0 poz 261) Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 marca 2012r. w sprawie sposobu oznakowania i zabezpieczania obszarów wodnych oraz wzorów znaków zakazu, nakazu oraz informacyjnych i flag (Dz.U poz. 286) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 2 lutego 2011r. w sprawie profili wody w kąpieliskach (Dz.U. nr 36, poz. 191). Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 28 kwietnia 2011r. w sprawie ewidencji kąpielisk oraz sposobów oznakowania kąpielisk i miejsc wykorzystywanych do kąpieli (Dz.U. z 2011r., nr 91, poz. 527). Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 21 lipca 2012r. w sprawie szkoleń w ratownictwie wodnym Statut Ochotniczego Wodnego Pogotowia Ratowniczego Województwa Pomorskiego. Ustawa z dnia 18 lipca 2001r. Prawo Wodne (Dz.U nr 115 poz. 122, z późn. zmianami) Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie. Ustawa z dnia 4 marca 2010r. o zmianie ustawy Prawo Wodne (Dz.U. z dnia 22 marca 2010r.). Ustawa z dnia 8 marca 1990r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2001 r., nr 142, poz.1591 z późn. zm.). 155

156 TRĄBA POWIETRZNA W BORACH TUCHOLSKICH SKUTKI NA RZECE, OPIS AKCJI POSZUKIWAWCZO RATOWNICZEJ I PORZĄDKOWEJ Whirlwind Tuchola effects on the river, description of shares in exloation - rescue and cleaning Grzegorz Wardacki, Elżbieta Kurek WOPR woj. kujawsko-pomorskie Trąba powietrzna przeszła nad Borami Tucholskimi r. kilkanaście minut po godzinie 17-tej. Skutki przejścia trąby dotknęły między innymi miejscowości w gminie Osie. Jedną z takich miejscowości była Stara Rzeka wieś, przez którą przepływa rzeka Wda. W tej krótkiej publikacji skupimy się właśnie na skutkach jakie przejście trąby wyrządziło na powyższej rzece gdyż przebiega tamtędy znany szlak kajakowy, bardzo często uczęszczany przez turystów w sezonie letnim. Głównie w weekendy odcinki tego szlaku Stara Rzeka Tleń lub Błędno Tleń przemierza kajakami statystycznie od 200 do nawet 600 kajakarzy w ciągu dnia, a trąba powietrzna przeszła właśnie w sobotę. Również tamtego dnia wielu turystów spędzało wolny czas uprawiając tę formę turystyki, można śmiało stwierdzić, iż kapryśna w tym dniu pogoda chwilami bardzo słonecznie i gorąco, następnie krótkotrwałe, ale ulewne i intensywne deszcze uratowała zarówno zdrowie jak i życie wielu osobom, które rezygnowały z płynięcia kajakami odcinka ze Starej Rzeki do Tlenia. Spływy kajakowe organizowane z miejscowości Błędno przez Starą Rzekę do Tlenia bardzo wielu turystów zakończyło właśnie w Starej Rzece, na krótko przed przejściem trąby powietrznej. Powiadomione służby ratunkowe oraz policja w pierwszej kolejności zostały kierowane do udzielania pomocy wszelkim gospodarstwom domowym, na drogi dojazdowe dotknięte skutkami trąby oraz do lasów gdzie także istniała możliwość, iż znajdują się tam osoby pod powalonymi drzewami. Dopiero około godziny 19-tej powiadomiono i zadysponowano do działań jednostkę terenową Wdeckie WOPR gdyż istniała możliwość, że na rzece mogą znajdować się osoby potrzebujące pomocy. Poinformowano, że na rzece leży ogromna ilość powalonych przez trąbę drzew stąd też ratownicy z Wdeckiego WOPR podjęli decyzję o nie dysponowaniu żadnych łodzi motorowych, a tylko kajaków górskich oraz przystosowanych do pływania w warunkach zwałkowych ( duża ilość leżących w rzece drzew ). Do przeczesania rzeki na tym odcinku wyruszyło łącznie siedmiu ratowników, pięciu w kajakach jednoosobowych i dwójka ratowników w kajaku dwuosobowym. To co ratownicy zastali na tym normalnie spokojnym i wręcz bardzo łatwym odcinku rzeki ( Stara Rzeka Tleń około 8 kilometrów ) było szokiem, rzeka meandrująca na tych terenach wśród pól i lasów była zawalona drzewami na czterech pasach z czego najszerszy miał około 700 metrów. Ratownicy w kajakach ruszyli do akcji na rzece krótko przed godziną dwudziestą w miejscu ogólnodostępnego wodowania w Starej Rzece, płynięcie było bardzo utrudnione przez leżące na całej szerokości drzewa, które spowodowały dodatkowo podniesienie poziomu wody i wylewanie jej na okoliczne łąki i pola. Wybór kajaków szczególnie górskich i zwałkowych był jak się okazało bardzo rozsądny gdyż żadna inna jednostka pływająca nie zdałaby w tych warunkach egzaminu. Ratownicy płynęli grupą i parami przeszukiwali miejsca zwalenia drzew w szczególności te miejsca, w których widoczne były różne przedmioty wskazujące na turystykę kajakową czyli kamizelki, wiosła, przywalone kajaki. Przed godziną 22-gą dodatkowym problemem stawała się coraz gorsza widoczność, a także brak odpowiedniej łączności z służbami pozostającymi na lądzie, zasięg telefonii komórkowej był niedostateczny. Ze względu na bezpieczeństwo ratowników, brak zgłoszeń o zaginionych osobach ze spływów zorganizowanych ( jedna osoba została ranna, konar drzewa przebił jej nogę poniżej kolana, została przetransportowana do szpitala śmigłowcem ) i na coraz gorszą widoczność podjęto decyzję o zaprzestaniu akcji poszukiwawczo ratunkowej, ratownicy mieli już tylko bezpiecznie dotrzeć do bazy Wdeckiego 156

157 WOPR w Tleniu co ze względu na panujące na rzece warunki było nie łatwym zadaniem i potrwało do godziny Po dopłynięciu zdano raport zastępcy komendanta wojewódzkiego Państwowej Straży Pożarnej. W sztabie kryzysowym podjęto decyzję o zadysponowaniu we wczesnych godzinach rannych śmigłowca z kamerą termowizyjną. Od godziny 6-tej rano w niedzielę r. śmigłowiec z operatorem kamery przeczesywał tereny rzeki. Okazało się iż przy tej temperaturze wody i podwyższonym jej stanie o ponad metr kamera termowizyjna nie wykryje żadnych ewentualnie znajdujących się tam ciał, brano pod uwagę już tylko indywidualnie płynących kajakarzy gdyż ze spływów zorganizowanych grupowo stan osobowy się zgadzał, sztab kryzysowy ponownie wysłał ratowników-kajakarzy o godzinie 7-mej, którzy już w warunkach bardzo dobrej widoczności jeszcze raz przeszukiwali zawalone drzewami miejsca, na szczęście nie odnaleziono żadnych potrzebujących pomocy osób ani ciał pod wodą. Następnie ze względu na podniesienie się stanu wód w rzece Wdzie i lokalne podtopienia przystąpiono do akcji porządkowej czyli usuwania z rzeki powalonych drzew. Przysłano strażników wodnych i drwali rzecznych z Rejonowego Zarządzania Gospodarki Wodnej z Torunia i z Mylofu oraz strażaków z OSP Ratownik i OSP Bukowiec. Zadaniem ratowników było zabezpieczanie powyższych działań i pomoc drwalom i strażakom w usuwaniu skutków przejścia trąby powietrznej. Szlak kajakowy na tym odcinku został do odwołania zamknięty, była to bardzo dobra decyzja gdyż powalone drzewa utworzyły zatory wodne, bardzo niebezpieczne dla kajakarzy syfony i sita. Dla przeciętnego turysty odcinek ten byłby wręcz śmiertelnym zagrożeniem. Prace porządkowe potrwały z przerwą 10 dni. Początkowo polegały one na płynięciu powyższych służb pod prąd w górę rzeki i na cięciu wielkich drzew na małe pnie, niestety okazało się, iż te spływając w dół rzeki blokują się i powodują kolejne zatory. Podjęto decyzję o wyciąganiu drzew w całości na brzegi rzeki. Pierwszego dnia robiono to ręcznie, jednak okazało się, że po wyciągnięciu drzewa na powierzchnię wody wypływało kolejne i praca szła z tego powodu bardzo wolno i była niezwykle wyczerpująca. W kolejnych dniach wyciągano drzewa przy pomocy ciągnika, ale i to okazało się nie lada wyczynem gdyż bardzo wiele pracy kosztowało ratowników samo doczepianie stalowych lin do drzew, które to liny w wyniku naprężeń często pękały, a drzewa powalane jedno na drugim klinowały się i drwale rzeczni musieli odcinać je aby w ogóle istniała możliwość wydobycia ich na brzeg. Ciekawe zadanie mieli tu ratownicy-kajakarze gdyż aby istniała możliwość przecięcia pnia drzewa musiał on być ponad powierzchnią wody. Odbywało się to w następujący sposób: ratownicy w piankach unosili pień drzewa lekko ponad powierzchnię wody, w tym czasie kajakarz rozpędzał się i wbijał dziobem kajaka pod pień, wciągano kajakarza jak najdalej i wyporność kajaka powodowała, że pień drzewa na tyle wystarczająco był ponad wodą aby drwal mógł go przeciąć. Wszystkie te działania były niezwykłym, doświadczeniem i uświadomiły nam skalę zagrożenia jakie może stworzyć przejście trąby powietrznej, w szczególności podczas trwania spływu kajakowego, a także jej skutków późniejszych. Niezwykle przydatne okazały się centralne szkolenia ratowników spływów kajakowych organizowane przez WOPR kujawskopomorski we Wdzydzach Kiszewskich gdzie nabiera się doświadczeń na rzekach z powalonymi drzewami i na wodach szybko-płynących, zdobyte tam umiejętności i doświadczenie później praktykowane na innych rzekach okazały się w tych warunkach które wystąpiły 14 lipca 2012 roku wręcz nieocenione. 157

158 PREWENCJA CELEM NADRZĘDNYM DZIAŁAŃ RATOWNICTWA WODNEGO The main goal prevention measures water rescue Piotr Siłakiewicz 1, Marcin Ślósarski 2 1 Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej Podlaskiej 2 Państwowa Szkoła Wyższa w Białej Podlaskiej Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 3 = 3359 znaków Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami) =0,73 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=0,73 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: normy unijne, ratownictwo wodne, prewencja Key words: EU standards, water rescue, prevention Streszczenie Wstąpienie Polski w szeregi unii europejskiej zmusiło prawodawstwo do unifikacji z normami unijnym co spowodowało otwarcie na działalność ratowniczą różnych, nowych organizacji. Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe jako dotychczasowy lider ratownictwa wodnego w Polsce, w sposób naturalny wyodrębniło z ratownictwa (programów ratowniczych) służby i stopnie zawodowe. Ogólne metody przeciwdziałania utonięciom zaproponowane przez Światową Organizację zdrowia (WHO) poruszają następujące aspekty: zmiany środowiskowe i zmiana przepisów prawa, edukacja i szkolenia, kampanie uświadamiające Celem pracy jest określenie pojęcia i roli prewencji w ratownictwie wodnym. Precyzyjne określenie pojęcia prewencji pośredniej i bezpośredniej pozwoli na sprecyzowanie celów i zadań wodnych służb ratowniczych jak i ratownika. Summary Joining the ranks of the Polish European Union forced the unification of legislation to EU standards, which resulted in the opening of the various rescue operations, the new organization. Voluntary Water Rescue as the current leader in Poland water rescue, naturally singled to rescue (rescue programs) services and professional degrees. General methods of prevention of drowning proposed by the World Health Organization (WHO) move the following aspects: environmental change and the change of the law, education and training, public awareness campaigns. Aim of this study is to identify the concepts and the role of prevention in water rescue. The precise definition of the concept of direct and indirect prevention will clarify the objectives and tasks of water rescue and the rescuer. Wstęp Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, już od powstania w 1962 roku, realizuje główne zadanie, jakim jest organizowanie pomocy i ratowanie osób, które uległy wypadkom lub narażone są na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia nad wodą (statut WOPR). Cel ten przyświecał również pionierom zorganizowanego ratownictwa w Polsce już w początkach XVII wieku w Sandomierzu, kiedy to z inicjatywy Hieronima Gadomskiego powstał klasztor i szpital niosący pomoc ofiarom Wisły. Czy po ponad czterystu latach doświadczeń cel został zachowany i czy w XXI wieku nabrał szerszego znaczenia i nowej jakości? Predyspozycje intelektualno - sprawnościowe stanowią w większości podstawowe kryterium do zawodu nauczyciela (Grabowski 1993, Demel 1998), lecz ważne by wiedza była podstawą umiejętności i sprawności. Żadna praktyka, ani bogate doświadczenie nie zastąpi wiedzy. Ratownik, zgodnie z teorią nauczania, winien być świadom wiedzy do wykorzystania w realizacji celu przy udziale sprawności fizycznej (Czabański 1995, 2000). W działaniu pedagogicznym ważny jest nie tyle zasób posiadanych sprawności, umiejętności, lecz tworzenie na podstawie znajomości teorii i zdobytego doświadczenia nowych umiejętności. Ratownik jako pedagog winien realizować, w stosunku do wychowanka i osoby mu podległej, potrzebę bezpieczeństwa, swobody, zaufania i ciepłego i życzliwego kontaktu (Siwiński 2000). Powinien przyjąć postawę otwartą. Jak 158

159 pisał, sformułował i empirycznie potwierdził, już przed pół wieku Harrington (Harrington 1955), że jednym z trafionych wskaźników kompetencji nauczyciela, korelujących wysoko z innymi przejawami aktywności zawodowej jest jego uśmiech. Obecnie można to określić jako kredyt zaufania (Kwiatkowska 1988, Parnicki, Różański, Siłakiewicz 2005). Ma to ogromne znaczenie w stosunkach ratownik - wychowanek, ratownik- potencjalna ofiara. Ogólne metody przeciwdziałania utonięciom zaproponowane przez Światową Organizację zdrowia (WHO) poruszają następujące aspekty: Zmiany środowiskowe i zmiana przepisów prawa Zmiany środowiskowe w miejscach wypoczynku i rekreacji wodnej (na przykład: boje, ograniczniki stref bezpiecznego pływania, środki ratujące życie kamizelki ratunkowe, tyczki, odpowiednie oznakowanie kąpielisk) Zasady bezpieczeństwa na basenach Obecność ratowników na wszystkich kąpieliskach publicznych Ujednolicenie oznakowania i oflagowania plaż i strefy nabrzeża. Obowiązkowe używanie odpowiednich środków zapewniających wyporność Egzekwowanie dopuszczalnych stężeń alkoholu we krwi podczas rekreacji wodnej Środki zwiększające bezpieczeństwo w łazience. Edukacja i szkolenia Programy edukacyjne dla turystów odwiedzających inne kraje, a także dla imigrantów, na temat bezpiecznego zachowania w pobliżu wody Warsztaty dotyczące bezpieczeństwa w aspekcie wody, dla opiekunów środowiskowych Programy edukacyjne o bezpieczeństwie wodnym i używaniu środków zapewniających wyporność Nauka technik resuscytacji krążeniowo-oddechowej (RKO) Kampanie uświadamiające Eliminacja reklam promujących używanie alkoholu w czasie uprawiania sportów wodnych Bezpieczne zachowanie nad wodą Uświadamianie społeczeństwa o utonięciach, podnoszenie świadomości wśród opiekunów środowiskowych w grupach wiekowych wysokiego ryzyka, oraz w okolicach wysokiego ryzyka. Zachęcanie do kupna i używania kamizelek ratunkowych. Związek ryzyka i prewencji Wszelkie działania ratownicze, w tym ratowanie nad wodami, ze względu na wagę celu, jakim jest ochrona bezpieczeństwa życia ludzkiego, obarczone są dużą odpowiedzialnością, a także ryzykiem. Mają one charakter zarówno czynności prewencyjnych, jak i pomocy bezpośredniej. Działanie ukierunkowane na zapobieganie polega nie tylko na udzielaniu pomocy czy ratowaniu, lecz głownie na uświadamianiu bezpiecznych postaw. Według Buschgena ryzyko to możliwość wystąpienia odchylenia wyniku faktycznego decyzji od wyników planowanych (Buschgen 1997). Zauważa on prawdopodobieństwo pojawienia się odchylenia pozytywnego, co interpretuje jako szansę, oraz odchylenia negatywnego, wyrażającego określenie ryzyka w węższym znaczeniu. W słowniku języka polskiego mianem ryzyka określa się działanie, które może przynieść niepowodzenie, stratę; przedsięwzięcie, którego wynik jest niepewny, nieznany. Określenie stopnia ryzyka jest związane zazwyczaj z czynnościami bądź zdarzeniami obarczonymi dużym stopniem ryzyka, a uogólnienie to ma sens, jeśli określimy prawdopodobieństwo danego zdarzenia. Stopień ryzyka zależy głownie od prawdopodobieństwa zdarzenia i w zależności od jego typu możemy mówić o czymś co jest obarczone dużym bądź małym ryzykiem. Prawdopodobieństwo zaistnienia jakiegoś faktu jest jednak zawsze różne od zera, co znaczy, że zawsze istnieje możliwość wypadku czy katastrofy. Percepcja ryzyka jest bardzo różna i kształtowana jest często przez opinię publiczną. Co paradoksalne, postrzeganie ryzyka jest diametralne różne przez specjalistów danej dziedziny i uczestników zdarzenia. I tak postrzeganie 159

160 utraty życia nad wodą jest niższe wśród uczestników kąpieli niż ratowników, którzy są świadomi prawdopodobieństwa i możliwości wypadku w pewnych, określonych, powtarzalnych okolicznościach. W zdarzeniach nad wodą właśnie dysonans w postrzeganiu i możliwości uczestnictwa w wypadku powoduje zwiększenie ryzyka utraty zdrowia lub życia. Lekceważący stosunek do środowiska wodnego w połączeniu z subiektywną i wysoką oceną swoich możliwości pływackich jest najczęstszą przyczyną utonięć Zapobieganie może również stanowić ryzyko pomimo znajomości celu jakim jest ochrona zdrowia i życia ludzkiego. Czynności prewencyjne mogą przyjmować różne formy i w obszarze działań Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego dotyczą głównie: uświadamiania społeczeństwa (również przez ratownika); ograniczenia bezpośredniego kontaktu podczas akcji ratowniczej; prewencji utonięć; umożliwienia jak najszerszego korzystania z bezpiecznych i przygotowanych akwenów wodnych; podwyższania standardów zabezpieczenia akwenów; wprowadzenia przez International Life Saving systemu Blue Flag dla oznakowania kąpielisk o najwyższym standardzie czystości i bezpieczeństwa (Bierens, Joost 2002). Zapobieganie, ze względu na czas działania, potencjalny zakres i spodziewane efekty może mieć charakter prewencji pośredniej lub bezpośredniej. Prewencja pośrednia to wszystkie te czynności związanie z ograniczaniem możliwości wystąpienia zdarzenia czy wypadku (ryzyka), polegające na działaniach uświadamiających czy edukujących społeczeństwo do bezpiecznych zachowań (informujących o występowaniu potencjalnego ryzyka), poprzez przekazywanie wiedzy i umiejętności z zakresu bezpiecznych zachowań sprawcy tego zdarzenia. Możliwość minimalizacji zdarzenia bądź jego wykluczenia, poprzez zmianę zachowania, działania przez potencjalnego sprawce, proces najczęściej długofalowy edukacja, uświadamianie Prewencja bezpośrednia - to wszystkie czynność zapobiegawcze, które wykonujemy w miejscu subiektywnie pojmowanego ryzyka lub miejscu prawdopodobnego zdarzenia polegające na ostrzeganiu, bądź interwencji w miejscu zdarzenia. W związku z zasięgiem obu prewencji dostęp do potencjalnych odbiorców obu rodzajów działań jest różny. Celem prewencji pośredniej jest masowość a narzędziem - uświadamianie. Działanie w prewencji bezpośredniej polega głównie na konkretnym zabezpieczaniu obszaru działania ratownika jak i jednostki przed możliwością wystąpienia wypadku. Jest ograniczaniem ryzyka w miejscu potencjalnego zdarzenia. 160

161 Prewencja w działalności Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratowniczego Zapobieganie utonięciom ma wiele aspektów, i wymaga wielorakiej współpracy na różnych szczeblach drabiny społecznej w celu zapewnienia należytego stopnia zapobiegania utonięciom (Lindholm, Steensberg 2000) Międzynarodowa Federacja Ratownicza, do której należy również Polska, stawia za jeden z głównych celów zapobieganie wypadkom na wodami. Realizowany jest on wielopłaszczyznowo, w większości poprzez kampanie prewencyjne zwiększające świadomość społeczeństw. Począwszy od edukacji dzieci i młodzieży, aż do edukacji ratownika, który jest najdalszym ogniwem w łańcuchu prewencji. Jednocześnie staje się on pierwszym ogniwem ratowania. Integracja światowych służb ratowniczych ma na celu nie tylko intensyfikację działań ratowniczych, ale przede wszystkim prewencyjnych. Doświadczenie państw o dłuższej tradycji ratownictwa pokazuje, jak zmniejszyć dystans w drodze do minimalizowania ilości wypadków. Pokazuje również, że kluczem do realizacji tego zadania jest przede wszystkim głęboka świadomość człowieka o zagrożeniach i wczesnym zapobieganiu. Osoba ratownika staje się głownie przykładem dla prewencji, nie zaś ratowania. Zapobieganie, obok organizowania pomocy oraz ratowania osób, które uległy wypadkom lub narażone są na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia na wodach, jest głównym celem Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (Statut WOPR). Czy szkolenie ratowników do udzielania pomocy bezpośredniej powinno być jednak głównym zadaniem? Analiza celów szkolenia w ratownictwie wodnym na tle obowiązujących przepisów prawnych przedstawiona przez Ostrowskiego wskazuje na wiele niedokładności i niespójności celów realizowanego obecnie systemu szkoleniowego na stopnie ratowników WOPR (Ostrowski, Stanula, Kołodziejski 2007). Rozbudowane cele i zakres działania WOPR wymagają szerokiego wachlarza zachowań, ponieważ mała powtarzalność sytuacji daje możliwość wielu różnych działań ratownika podczas akcji. Czynności ratownicze podejmowane przez ratownika będą miały zazwyczaj charakter pracy fizycznej i, w przeciwieństwie do pracownika umysłowego, winien on posiadać predyspozycje nie tylko psychiczne, ale i motoryczne. Zadania prewencyjne wymagają innych predyspozycji i związane są one zazwyczaj z przygotowaniem pedagogicznym. Główną komórką WOPR zajmującą się edukacją w zakresie zapobiegania jest Komisja Edukacji. Obszarem działania obejmuje w szczególności sprawy: nauczanie pływania, edukacji dzieci i młodzieży w zakresie zachowań na wodach, edukacji osób ponad 50 letnich w zakresie zachowań na wodach, nauczania ratowników, kursów na stopnie ratowników i instruktorów WOPR. Zadanie te realizowane pośredni lub bezpośrednio są zadaniami prewencyjnymi i realizują cele szczegółowe WOPR. Profilaktyka jest głównym zadaniem ratownika (rys. 1), który jest ogniwem w łańcuchu prewencji, reprezentującym Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Od jego poziomu wyszkolenia, ale przede wszystkim wiedzy o zagrożeniach zależy skuteczność jego pracy. Wszystkie obowiązki ratownika dotyczą bezpośredniego miejsca działania a nie podmiotu jakim jest potencjalny klient kąpieliska. Ratownik widziany jest zatem jako osoba czekająca na działanie. Akcja ratownicza Interwencja ratownicza Prewencjaprofilaktyka Rys. 1. Piramida ilościowych czynności ratowniczych (Brewster 2003) 161

162 Prewencja a szkolenie kadr ratowniczych Szkolenie ratowników, w polskim systemie do 2008 roku, opierało się o standardy powstałe na początku lat 60-tych wzorowane na ratownictwie niemieckim i holenderskim. Modyfikowane, uszczegóławiane i w ostatnich latach unifikowane do norm europejskich, przyjęły formę programów szkolenia ratowniczego na poszczególne stopnie ratownicze ochotnicze i zawodowe. Ratownik WOPR, poddając się wymogom szkoleniowym zgodne z wytycznymi programowymi, przygotowywany jest do swoich głównych obowiązków, wynikających też z jego przyrzeczenia. Programy szkolenia kładą nacisk głównie, jak brzmi tytuł, na szkolenie do udzielania pomocy, a nie kształcą do zapobiegania. Czy ratownik jest przygotowany do pełnienia funkcji pedagoga na kąpielisku, w szkole, w domu? To samo pytanie zadawali sobie amerykańscy znawcy tematu w połowie lat 90-tych, w artykule Lifeguards as educators. Pisali oni: Głównym problemem wielu utalentowanych ratowników jest to, iż nie obserwują oni kąpielisk, ponieważ zostali wyszkoleni głównie do niesienia pomocy, a nie prewencji (Griffiths 1995). Można powiedzieć, że problem edukacji zawodowej obecnie dotyka i WOPR-u. Rola instruktora WOPR jest dla kandydatów na ratowników i ratowników, tożsama z rolą nauczyciela dla uczniów. W wymaganiach formalnych na pierwszy stopień instruktorski umieszczono zapis o posiadaniu przez kandydata wykształcenia, co najmniej średniego z ukończoną częścią ogólną kursu na stopień instruktora sportu, lecz nie dotyczy to studentów AWF po zaliczeniu III roku, absolwentów AWF oraz innych uczelni pedagogicznych (ZG WOPR Uchwała nr 2/11/99). Obecnie instruktor szkolący, zgodnie z wymaganiami postawionymi przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych rozporządzeniu z dna w sprawie szkoleń w ratownictwie wodnym, musi posiadać co najmniej trzyletnie doświadczenie w wykonywaniu działań ratowniczych, aktualną wiedzę i umiejętności z zakresu objętego ramowym programem oraz przygotowanie pedagogiczne określone odrębnymi przepisami, lub instruktor posiadający przygotowanie pedagogiczne określone odrębnymi przepisami (Dziennik Ustaw 2012). W szczegółowych programach szkoleń prowadzonych przez Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe p r e w e n c j a winna przybierać różne formy: 1. Szkolenie wysokokwalifikowanych ratowników i kadry kształcącej: a) umiejętności ruchowe; b) wiedza o ratowaniu; c) umiejętność wykorzystywania sprzętu do niesienia pomocy; d) wiedza o zapobieganiu; e) predyspozycje do zawodu ratownika. 2. Stwarzanie bezpiecznych warunków korzystania z akwenów wodnych; a) infrastruktura - kąpieliska, b) zaplecze sprzętowe, c) zmiany strukturalne i środowiskowe, d) odpowiednie przepisy prawne 3.Uświadamianie społeczeństwa o zagrożeniach - wychowanie do bezpieczeństwa: a) nauczanie pływania; b) uświadamianie zagrożeń; c) umiejętność korzystania z wypoczynku nad wodą. Część z tych zagadnień realizują programy szkolenia. O profilaktyce mówi statut Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego: Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe realizuje swoje cele poprzez prowadzenie działalności wychowawczej, zmierzającej do podniesienia poziomu moralnego, etycznego i kwalifikacji w zakresie ratownictwa wodnego, a także przyrzeczenie ratownika: - Przyrzekam sumiennie i z pełnym poczuciem odpowiedzialności moralnej wypełniać swoje obowiązki (ZG WOPR Uchwała nr 2/11/99). Są to w większości czynności zapobiegawcze. 162

163 Rola prewencji w liczbie utonięć W zdarzeniach nad wodą dysonans w postrzeganiu i możliwości uczestnictwa w wypadku powoduje zwiększenie ryzyka utraty zdrowia lub życia. Lekceważący stosunek do środowiska wodnego w połączeniu z subiektywną i wysoką oceną swoich możliwości pływackich jest najczęstszą przyczyną utonięć.analizując przyczyny utonięć, za Starostą (rys. 2), należy stwierdzić, że kluczem do obniżenia ich liczby jest uświadomienie społeczeństwu przyczyn subiektywnych. Ratownik poprzez wychowywanie do bezpieczeństwa może te przyczyny minimalizować. Czy rozumie więc swoją rolę i czy WOPR przygotowuje go do niewątpliwej roli pedagoga? Rys. 2. Przyczyny utonięć wg Starosty Osoba ratownika staje się przede wszystkim przykładem dla prewencji, nie zaś ratowania. Ilość akcji ratowniczych w całokształcie działalności ratowniczej stanowi ułamek procenta zabiegów, jakie wykonuje on podczas swojej pracy na stanowisku ratowniczym (Brewster 2003). Jako reprezentant założeń prewencyjnych nad wodą powinien on rozwinąć swój obszar działania również poza miejsce pracy. Prewencja dotyczyć będzie wówczas nie tylko bezpośredniego oddziaływania na kąpiącego się człowieka, lecz głównie na przyszłego klienta kąpieli. Podmiot prewencji - potencjalny kąpiący się - staje się często tą osobą, która edukuje w zakresie bezpieczeństwa i przejmuje rolę ratownika uświadamiającego konieczność bezpiecznych zachowań. Statystyki prowadzonych akcji jak i utonięć wyraźnie wskazują na wysoką skuteczność prewencji bezpośredniej. Ratownicy bez względu na poziom wiedzy i umiejętności są skuteczni. Skuteczność ta ograniczona jest jednak do miejsca działania ratownika czyli kąpieliska. Na niską liczbę utonięć na kąpieliskach wpływa również świadomość osób korzystających z akwenów strzeżonych. Analiza utonięć wskazuje na niską skuteczność prewencji pośredniej, która wpływa na czynniki subiektywne przyczyn utonięć. Jeżeli do większości dochodzi poza kąpieliskami czyli miejscami wyłączonymi spoza działań ratowniczych to jak ratownicy mogą je minimalizować? 163

164 System szkolenia ratowniczego w swoich programach nie zakłada przygotowania pedagogicznego ratowników do zapobiegania utonięciom poprzez skuteczną prewencje pośrednią. Młodsi ratownicy i ratownicy Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, którzy stanowią 97% całej populacji ratowników w Polsce, nie jest przygotowana do zapobiegania poprzez uświadamianie społeczeństwa o zagrożeniach. Czy prewencyjne działanie przykładem osobistym wystarczy by w Polsce nie tonęło rokrocznie ponad 500 osób? Prewencja odgrywać musi główną rolę w działania ratowników ponieważ działania ratownicze nie zmniejszają liczby utonięć. Statystyki utonięć, po mimo tendencji zniżkowej, sytuują nasz kraj w czołówce europejskiej pod względem wskaźnika utonięć na 100 tys. mieszkańców. Przyczyny utonięć są jednak podobne w całej Europie. Ponieważ do większości utonięć dochodzi poza kąpieliskami i miejscami strzeżonymi przez ratowników, zwiększenie ilości ratowników nie zmniejszy liczby utonięć poprzez prewencję czy akcję bezpośrednią. Może natomiast doprowadzić do bardziej masowego propagowania prewencji pośredniej przez ratowników jako nośnika bezpiecznych zachowań. Ratownik stałby się wtedy przykładem takowych działań. Statystyki nie uwzględniają jednak ilości działań prewencyjnych zakończonych powodzeniem. Trudno jest więc określić liczbę potencjalnych ofiar uratowanych przez ratowników, bezpośrednio w akcji czy też w interwencjach lub działaniach prewencyjnych. Wnioski Jeśli liczba utonięć nie wykazuje znaczącej tendencji spadkowej, a większość wypadków nad wodami to zdarzenia poza obszarem działania ratownika, nieodzownym staje się przesuniecie roli ratownika w kierunku zapobiegania poprzez uświadamianie społeczeństwa. Wymaga to przygotowania ratownika do roli pedagoga, o czym pisze w swojej publikacji Wiesner: Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego może ograniczyć statystyczny bilans utonięć i wypadków nad wodą, gdy bardziej zdecydowanie wkroczy na grunt pedagogiki (Wiesner, Kowalewski, Skalski 2007). Dla zmniejszenia liczby utonięć celowym staje się wyłonienie odpowiednich jednostek do pracy w zawodzie ratownika i przygotowanie ich do działań profilaktycznych. Jeżeli ratownik, zgodnie z nazwą organizacji, jest ochotnikiem, to zapobieganie powinno odbywać nie tylko na kąpielisku, ale także poza miejscem pracy. Praca u podstaw w formie prewencji pośredniej, np. w szkole, w mediach, ma szansę zaowocować spadkiem liczby utonięć poza kąpieliskami. Edukacja dla bezpieczeństwa jest jednym z komponentów wychowania oraz przygotowania do pracy i życia we współczesnych warunkach. Ministerstwo Edukacji Narodowej przyjęło formułę edukacji dla bezpieczeństwa jako obowiązkowego obszaru nauczania w systemie oświaty na III i IV etapie edukacyjnym. Konkretne treści nauczania i wychowania z dziedziny edukacji dla bezpieczeństwa powinny być realizowane także w ramach poszczególnych zajęć edukacyjnych, prowadzonych na danym etapie szkolenia ratowniczego, tak by ratownik realizował cel prewencyjny Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Jeśli ratownik użyje swojej wiedzy do kontaktu z plażowiczem jako klientem wypoczynku, a nie akcji ratowniczej, to profilaktyka będzie środkiem do osiągnięcia produktu, jakim jest bezpieczeństwo. Ratownictwo nie powinno skupiać się na czekaniu na akcję i interwencję, lecz traktować każdego z nas jako nabywcę bezpieczeństwa, który chętnie podda się uświadamianiu. Rezerwy jakie pojawiają się w kształceniu ratowników obserwujemy w zakresie: kryteriów naboru do ratownictwa (szczególnie zawodowego); wiedzy o zapobieganiu; dostosowywania przepisów prawnych; wychowania do bezpieczeństwa poprzez: nauczanie pływania; uświadamianie zagrożeń; umiejętność korzystania z wypoczynku nad wodą. 164

165 Optymalizacja akcji ratowniczej, przygotowania ratowników jak i wiedzy do zapobiegania stają się nieodzownymi kierunkami działania Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Ratownik powinien więc być również aktywnie czynnym pedagogiem dla bezpieczeństwa. Działającym nie tylko nad wodą ale przede wszystkim poza kąpieliskiem jako osoba uświadamiająca do bezpiecznych zachowań. Pracą u podstaw jak i celem głównym WOPR winna być prewencja pośrednia, minimalizująca liczbę interwencji i utonięć w Polsce. Rekomendacje WHO dotyczące polityki (Lund 2006) państw członkowskich unii europejskiej i Europejskiej Strefy Ekonomicznej dotyczą opracowania systemu rejestracji wypadków i urazów, pozwalający na otrzymanie rzetelnych i aktualnych danych statystycznych. Rada Europy powinna zapewnić sprawne działanie takich systemów. Wskazuje również na potrzebę intensyfikacji wysiłków na rzecz stworzenia wspólnego systemu klasyfikacji i jego rozumienia, oraz na rzecz kontroli jakości statystyk. Każde państwo członkowskie Unii Europejskiej i Europejskiej Strefy Ekonomicznej powinno stwarzać warunki dla przeprowadzania badań nad urazami ( ) w celu zrozumienia ich przyczyn i opracowania środków zapobiegania; a także aby zaplanować i wprowadzić różne akcje z tym związane, oraz ocenić wydajność względem kosztów takich akacji. Każde państwo członkowskie Unii Europejskiej i Europejskiej Strefy Ekonomicznej powinno stworzyć struktury na szczeblu centralnym i lokalnym, których zadaniem będzie implementacja najkorzystniejszych z praktycznego punktu widzenia sposobów zapobiegania. Większość badań w zakresie ratownictwa wodnego nie dotyczy bezpośrednio skuteczności zapobiegania i ma charakter stwierdzający stan faktyczny. Zdecydowanej większości badań brakuję również aplikacyjności związanej z głównym celem ratownictwa wodnego zmniejszeniem ilości utonięć. Piśmiennictwo Bierens J., Joost J.L.M. (2002). (Ed.) Handbook on Drowning. Prevention, Rescue, Treatment. "From June 26 until 29, 2002, The World Congress on Drowning, Amsterdam, World Congress on Drowning, Recommendations. In. Proceedings of the World Congress on Drowning, Amsterdam June. Brewster Ch. (2003). Beach Rescue System of the Unites States, [w:] International Symposium on Water Safety, Deutschen Lebens-Rettungs-Gesellschaft, The 90 Anniversary of the DLRG, , Bad Nenndorf, Germany. Buschgen H. E. (1997). Przedsiębiorstwo bankowe t.1 i 2, Wyd. POLTEXT. Czabański B. (1995). Elementy dydaktyki ogólnej, Nauki humanistyczne, Seria B, AWF Wrocław. Czabański B. (2000). Kształcenie psychomotoryczne, AWF Wrocław. Grabowski H. (1993). Społeczno-pedagogiczne problemy kształcenia, AWF Kraków. Griffiths T. (1995). Parks & Recreation, Lifeguards as educators, July. Demel M. (1998) Szkice krytyczne o kulturze fizycznej, Podręczniki i skrypty Nr 4, AWF Kraków. Harrington M.G. (1955). Smiling as a Measure of Teacher Effectiveness, Journal of Educational Research nr 48, New York. Kwiatkowska H. (1988). Nowa orientacja w kształceniu nauczycieli, Warszawa. Lindholm P, Steensberg J (2000). Epidemiology of unintentional drowning and near-drowning in Denmark in 1995, Inj. Prev., s. 6: Lund J. and the EUNESE WG4 members (2006). Priorities for Elderly Safety in Europe - Agenda for Action, Athens. Parnicki F., Różański P. Siłakiewicz P. (2005). Wizerunek ratownika WOPR w opinii kąpiących się i wypoczywających nad wodą. W: Międzynarodowa Konferencja Naukowa WODNE OCHOTNICZE POGOTOWIE RATUNKOWE W JEDNOCZĄCEJ SIĘ EUROPIE, Sandomierz 1-3 października 2004, Warszawa. 165

166 Ostrowski A., Stanula A., Kołodziejski Z. (2007). Cele szkolenia w ratownictwie wodnym na tle obowiązujących przepisów prawnych, w: Sporty Wodne i Ratownictwo, Volume 2/2007, Radom. Siwiński W. (2000). Pedagogika kultury fizycznej w zarysie, AWF Poznań. Wiesner W., Kowalewski B., Skalski D. (2007). Podstawy metodyczne edukacji ratowniczej, Ministerstwo Sportu RP, Olsztyn, s. 5. Zarząd Główny Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (1999). Uchwała nr 2/11/99 prezydium Zarząd Główny Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego z dnia W sprawie programów kursów na stopnie ratowników i instruktorów Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. 166

167 ODRĘBNOŚCI UDZIELANIA POMOCY OFIAROM WYPADKÓW SAMOCHODOWYCH ZAKOŃCZONYCH ZATOPIENIEM POJAZDÓW ZWIĄZANE Z DZIAŁANIEM PASÓW BEZPIECZEŃSTWA Distinct provide assistance to victims of car accidents ended flooding associated with the operation of vehicle safety belts Piotr Siermontowski 1, Bartosz Morawiec 2, Agnieszka Pedrycz 3 1 Zakład Medycyny Morskiej i Hiperbarycznej Wojskowy Instytut Medyczny 2 Zakład Epidemiologii i Medycyny Tropikalnej Wojskowy Instytut Medyczny 3 Katedra i Zakład Histologii Uniwersytet Medyczny w Lublinie Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 0 =0 znaków. Razem: Liczba znaków: 24044(ze streszczeniami i grafikami)=0,6 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=0,6 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: zatonięcie pojazdu, pasy bezpieczeństwa, obrażenia, pomoc Key words: the drowning vehicle, seat belts, injury, help Streszczenie Obowiązek użycia przez osoby podróżujące samochodami osobowymi pasów bezpieczeństwa w wielu sytuacjach zwiększa bezpieczeństwo, jednak w innych generuje dodatkowe zagrożenia. Przykładem są sytuacje, gdy na skutek wypadku pojazd wpada do zbiornika wodnego. Mamy w takim przypadku do czynienia ze złożeniem aż trzech zagrożeń: Obrażeń doznanych w czasie samego wypadku (w tym obrażeń związanych z pasami bezpieczeństwa). Obrażeń powstających w momencie uderzenia o lustro wody (w tym obrażeń związanych z pasami bezpieczeństwa). Zagrożenie uduszeniem gwałtownym związanym z koniecznością opuszczenia pojazdu (utrudnienia związane z przypięciem pasami bezpieczeństwa) Kolejnym problemem jest uwzględnienie przez ratowników w czasie uwalniania osoby ratowanej z pojazdu, jak i podczas resuscytacji nie tylko obrażeń związanych z wypadkiem (najczęściej widocznych), ale również (zwykle niewidocznych) obrażeń wywołanych działaniem pasów bezpieczeństwa. Do najczęstszych z nich należą: złamanie mostka, złamanie obojczyka, seryjne złamania żeber, oraz pęknięcia narządów wewnętrznych (śledziony i wątroby). Jak widać, pasy bezpieczeństwa mogą odegrać istotną, często negatywną rolę w przebiegu wypadku utrudniając znacznie akcje ratowniczą i niestety czasem prowadząc do niepomyślnego jej zakończenia. Abstract The obligation to use safety belts in many cases improves safety, but the other generates additional threat. Examples are situations where an accident vehicle falls into the water. We have in this case to deal with the submission of up to three risks: Damage sustained during the accident (including injuries from seat belts). Damage arising at the time of impact with the water surface (including injuries associated with seat belts). Risk of sudden suffocation associated with the need to leave the vehicle (difficulties related to putting on seat belts) Another problem is taken into account by lifeguards during the release of the person rescued from the vehicle, as well as during reanimation not only injuries related to the accident (most obvious), but also (usually invisible) injury induced by seat belts. The most common of these include: breaking the sternum, clavicle fracture, serial rib fractures, and a fracture of the internal organs (spleen and liver). As you can see, seat belts can play an important and often negative role in the course of an accident greatly hampering rescue and, unfortunately, sometimes leading to unsuccessful completion. Wstęp Jednym z elementów układu bezpieczeństwa, którego instalowanie jest już od lat standardem w produkowanych samochodach są pasy bezpieczeństwa. W większości krajów świata są one także wymagane dla dopuszczenia do użytkowania samochodów nowych. Jednak 167

168 ich stosowanie może wpływać zarówno na zwiększenie, jak też na zmniejszenie bezpieczeństwa użytkowników. Znane jeszcze w XIX-o wiecznych powozach konnych pasy bezpieczeństwa początkowo (lata 20-e XX wieku) trafiły do samolotów. W samochodach pierwsza próba wprowadzenia do produkcji seryjnej (Ford) w latach 50-ych nie spotkała się z zainteresowaniem kupujących. w latach 60-ych ubiegłego wieku był pas biodrowy. Obecnie stosowany jest standartowo w samolotach rejsowych a także w niektórych typach samochodów na tylnych siedzeniach i w autokarach. Kolejnym typem jest pas skośny, przebiegający przez bark do przeciwległego biodra, obecnie samodzielnie nie spotykany. Standardem w chwili obecnej jest tzw. pas trójpunktowy uzyskany z połączenia dwóch poprzednio opisanych typów. To rozwiązanie techniczne będzie podstawa do omówienia urazów i następstw w dalszej części tekstu. W użyciu, szczególnie w samochodach dostosowanych do sportów motorowych, ale też np. w samolotach wojskowych, jest pas 4-o punktowy (szelkowy), a nawet 5-o punktowy najbezpieczniejszy, jednak istotnie krępujący osobę nim przypiętą. Głównym zadaniem pasów bezpieczeństwa jest stabilizacja osoby korzystającej z pasa w zajmowanej pozycji i uniemożliwienie jej wypadnięcia z pojazdu w czasie wypadku. Zmniejszają one urazowość i śmiertelność w pewnej grupie wypadków. Szczególnie chodzi tu o uderzenia boczne i od tyłu, tzw. dachowanie a także zderzenia czołowe z mierną prędkością. Natomiast w innych typach zdarzeń drogowych, działanie pasów będzie powodowało powstawanie dodatkowych obrażeń, w tym obrażeń śmiertelnych. Dodatkowo, w przypadku takich następstw wypadku jak zagrożenie pożarem, czy tonięcie samochodu, pasy bezpieczeństwa będą w istotny sposób utrudniały samoratowanie, czy udzielanie pomocy. Należy tu pamiętać, że pasy bezpieczeństwa nie zabezpieczają przed ruchem narządów wewnątrz ciała, a jedynie stabilizują ciało w fotelu, co tworzy nienaturalna fizjologicznie sytuacje poruszania się narządów wewnętrznych wobec nieruchomego szkieletu i powłok. Obrażenia od pasów bezpieczeństwa Pasy bezpieczeństwa przy zderzeniach czołowych (a takim jest np. uderzenie pojazdu z dużą prędkością o powierzchnię wody) zapobiegają wypadnięciu z pojazdu, zmniejszają też możliwość uderzania głową o szybę, czy jej ramę. Natomiast przymocowanie korpusu do fotela w momencie gdy na pojazd działa przyspieszenie ujemne o dużej wartości, jak to jest w przypadku zderzenia czołowego, na stosunkowo niewielką powierzchnię pasa działa siła będąca iloczynem wagi pasażera przez prędkość w momencie zderzenia. Ma to szczególnie duże znaczenie w przypadku dużych prędkości, gdzie wartość sił działających na ciało wyrażana jest w tonach. Dla zderzeń przy średnich prędkościach jest to ok. 3,5 tony działające w czasie 0,1 0,2 sekundy. Doświadczenie medyków sądowych, w tym autora mówi, że często mniejszych obrażeń doznaje ofiara wypadku wypadająca przez przednią szybę, niż przymocowana pasami do fotela. Na nasilenie obrażeń maja także wpływ dodatkowe urządzenia, zwiększające napięcie pasów w momencie kolizji, np. napinacze pirotechniczne. Specyfika zdarzeń drogowych w których pojazd wpada do wody dodatkowo zwiększa szanse przeżycia poszkodowanego, który wypadł z samochodu; tonie wolniej niż pojazd i nie ma konieczności uwalniania go z zatopionego pojazdu. Zderzenie czołowe z przeszkodą, innym pojazdem, czy powierzchnią wody powoduje u osoby korzystającej z najpopularniejszych, trójpunktowych pasów bezpieczeństwa ruch głowy do przodu i w dół, którego efektem jest bądź to uderzenie o panel przedni (pasażer) bądź kierownice (kierowca). Najczęstszym jednak zdarzeniem jest przywiedzenie podbródka do klatki piersiowej, a więc ruch ograniczony jedynie anatomicznymi strukturami szyi, a szczególnie kręgosłupa; zgięcie, na które nakładają się siły ścinające. Efektem ich, poza obrażeniami od uderzania o elementu samochodu, są groźne obrażenia wewnętrzne takie jak uszkodzenia więzadeł między wyrostkowych, szczególnie tylnych kręgów, złamania łuków, rzadziej trzonów kręgów, uszkodzenie, a w niektórych przypadkach przerwanie ciągłości rdzenia kręgowego. 168

169 Towarzyszą temu uszkodzenia tkanek miękkich, wylewy krwi, a także urazy gardła, krtani i tchawicy. O ile obrażenia głowy i szyi są związane z dużą dynamika przemieszczania się głowy w stosunku do tułowia w momencie wypadku, o tyle obrażenia tułowia związane są z uniemożliwieniem ruchu przez pas bezpieczeństwa. Możliwe jest różne układanie przebiegu pasa, zwiększające wygodę podróży, szczególnie w przypadku coraz szerzej stosowanych pasów bezwładnościowych. Powoduje to, że powstałe obrażenia mogą wykazywać dużą różnorodność. Do obrażeń dochodzi tutaj w miejscach przebiegu pasa, a więc przyłożenia siły hamującej. U pasażera obserwujemy złamania obojczyka prawego, u kierowcy lewego, następnie pojedyncze, mnogie, bądź seryjne złamania żeber, najczęściej po tej samej stronie co obojczyka, złamanie dolnej części trzonu, bądź wyrostka mieczykowatego mostka. W przypadku nałożenia się dodatkowych czynników, takich jak łamliwość kości, obrażenia o innym mechanizmie itd., powstają wielokrotne, okienkowe złamania żeber uniemożliwiające normalne ruchy oddechowe klatki piersiowej, podobnie jak rozerwanie przepony. Największe znaczenie mają tu jednak uszkodzenia narządów wewnętrznych klatki piersiowej i jamy brzusznej. Prawie zawsze dochodzi do stłuczenia płuc. Złamane żebra mogą przebijać powierzchnię płuca stając się przyczyną odmy jedno, bądź obustronnej, uszkodzeniu mogą ulec duże naczynia śródpiersia, dochodzić może także do krwotoku do jamy opłucnej. Złamany wyrostek mieczykowaty mostka może wbić się, bądź nawet rozerwać wątrobę. Przebiegający przez brzuch pas biodrowy może być przyczyną pęknięcia, a nawet rozkawałkowania wątroby i śledziony z następowym krwotokiem wewnętrznym. Nieco rzadziej mamy do czynienia ze stłuczeniem nerek, stłuczeniem, bądź pęknięciem, trzustki, lub też pęknięciem ściany części rurowej przewodu pokarmowego. Rzadkimi obrażeniami są tu złamania części piersiowej kręgosłupa, stłuczenie, czy uszkodzenie mechaniczne mięśnia sercowego. Podobnie rzadko uszkodzeniu od działania pasów bezpieczeństwa ulegaja duże naczynia śródpiersia. W przypadku zapięcia jedynie pasów biodrowych (autobusy, tylne siedzenie samochodów osobowych) w momencie zderzenia czołowego tułów ofiary wypadku scyzorykowato składa się do przodu, uderzając najczęściej w fotel przed sobą, natomiast większość ujemnego przyspieszenia przyłożona jest poprzez pas bezpieczeństwa do jamy brzusznej. Tu możliwości przemieszczenia się ciała względem pasa SA niewielkie, więc obraz obrażeń jest na ogół typowy. Występują opisane powyżej obrażenia jamy brzusznej, na ogół o większym nasileniu, niż w przypadku pasów trójpunktowych, a także dodatkowe obrażenia, nazywane zespołem pasa biodrowego. Poza wyżej opisanymi obrażeniami narządów jamy brzusznej w skład tego zespołu wchodzą charakterystyczne obrażenia kręgosłupa lędźwiowego. Do zespołu pasa biodrowego dochodzi w przypadku, gdy pas przebiega nie na wysokości kości miednicy, lecz wyżej, na brzuchu. To ruchowi do przodu podlega nie tylko część korpusu powyżej pasa, ale także miednica, co wywołuje gwałtowne zgięcie i powstanie sił ścinających, oddziaływujących na kręgosłup lędźwiowy. Efektem są kompresyjne, bądź poprzeczne złamania trzonów kręgów, a także złamania wyrostków poprzecznych czy łuków kręgów. Podbiegnięcia krwawe powłok i otarcia naskórka na przebiegu pasa dopełniają obrazu i noszą nazwę objawu pasa biodrowego. Pewną część zagrożeń związanych z działaniem pasów bezpieczeństwa redukują poduszki powietrzne. Jest to szczególnie dobrze widoczne w statystykach dotyczących obrażeń twarzoczaszki i szyi, natomiast w zakresie np. jamy brzusznej działanie ochronne poduszek powietrznych prawie nie istnieje. Działanie poduszek powietrznych, szczególnie starszego typu (szybsze napełnianie, brak elektronicznego sterowania) może być samo w sobie przyczyna powstawania obrażeń, jednak prawie nigdy nie zagrażają one życiu i raczej nie wpływają na przebieg akcji ratunkowej. Dotyczą one najczęściej dzieci, lub przypadków, gdy ofiara wypadku siedziała zbyt blisko otwierającej się poduszki. Występowały odgięciowe (mechanizm odwrotny, niż w przypadku pasów bezpieczeństwa) złamania kręgosłupa szyjnego i podstawy czaszki, obrażenia tkanek miękkich szyi. 169

170 Utrudnienia niesienia pomocy w przypadku pojazdu zatopionego Jeżeli pojazd po wypadku znajdzie się w płytkiej wodzie, nie zaś pod jej powierzchnią, postępowanie w niewielkim jedynie stopniu odbiega od postępowania w miejscu wypadku w ruchu lądowym. Istotne odrębności występują dopiero gdy pojazd znajdzie się pod wodą, a szczególnie na głębokości większej, niż kilka metrów. Znalezienie się pojazdu pod powierzchnią wody wikła doznane podczas właściwego wypadku obrażenia możliwością uduszenia gwałtownego, związanego z wypełnieniem się wnętrza samochodu wodą. Jeżeli ofiara nie jest w stanie samodzielnie wydostać się z pojazdu, przed ratownikiem staja dodatkowe przeszkody w udzielaniu pomocy: konieczność dostania się do wnętrza pojazdu i wydostanie z niego ofiary wypadku. Tu niezwykle istotną przeszkodą natury techniczne ponownie stają się pasy bezpieczeństwa. O ile ratownik nie dysponuje narzędziem do przecięcia pasów, ich odpięcie może okazać się niemożliwe. Mechanizm zamka może ulec uszkodzeniu i zakleszczeniu (szczególnie w przypadku uderzeń bocznych), bądź przemieszczające się podczas wypadku wewnątrz pojazdu przedmioty mogą utrudniać dostęp do zapięć. O wiele większe wyzwania stawia ratownikowi zatonięcie pojazdu w wodzie o głębokości kilku, kilkunastu i więcej metrów. Znacznie większa różnica ciśnień powoduje szybkie wypełnianie się wnętrza pojazdu wodą, nie bez znaczenia jest niewielka przejrzystość polskich wód, co w połączeniu z podniesionym upadkiem pojazdu z dna mułem, może być przyczyną prowadzenia akcji ratowniczej w ciemności. Przekroczenie przez tonący pojazd termokliny (w wodach stojących na ogół na głębokości 6 7 m) powoduje gwałtowne oziębienie ofiary wypadku. Również dla niewprawionego w nurkowaniu bezdechowym na większe głębokości ratownika podjęcie akcji w tych warunkach może być niewykonalne. Dodatkowo zarówno ofiarom wypadku, jak i ratownikom grożą urazy ciśnieniowe, szczególnie uszu i zatok przy gwałtownej zmianie głębokości, a nawet płuc w wypadku oddychania we wnętrzu zatopionego na głębokości kilku i więcej metrów samochodu. Związane z urazami ciśnieniowymi objawy mogą nakładać się, zacierać i zmieniać inne objawy, myląc ratującego Np. krwawienie z uszu, związane z urazem ciśnieniowym ucha może być mylnie zinterpretowane jako objaw złamania podstawy czaszki. Ofiara wypadku komunikacyjnego, w wyniku którego pojazd znalazł się pod wodą może wykazywać: Obrażenia wywołane kolizją drogową, w tym obrażenia od pasów bezpieczeństwa Obrażenia wywołane uderzeniem pojazdu o powierzchnie wody, w tym obrażenia od pasów bezpieczeństwa Objawy niedotlenienia, związane z pogrążeniem w wodzie Objawy wypadku nurkowego Inne (hipotermia, choroby współistniejące itd.) Znajomość przebiegu wypadku (orientacyjne prędkości, kierunki działania sił itd.) oraz dodatkowe wyszkolenie ratownika (nurkowanie, poruszanie się w wodzie przy ograniczonej widoczności) a także dodatkowy sprzęt (np. narzędzie do cięcia pasów) będą nieocenione dla pomyślnego przebiegu akcji ratowniczej. Zasady postępowania z poszkodowanymi wydobytymi z zatopionych pojazdów Zatrzymanie krążenia w przypadkach urazowych jest spowodowane jednym, izolowanym obrażeniem narządów bądź rejonów ciała istotnych dla życia, bądź zespołem uszkodzeń wielomiejscowych o różnym nasileniu (politrauma). Wypadki komunikacyjne oraz upadki z wysokości predysponują do wystąpienia urazu wielonarządowego, dodatkowo narażone są istotne dla życia rejony ciała. W opisywanym przypadku dołączono przyczyny oddechowe zatrzymania krążenia związane z pobytem pod wodą i tonięciem. Z wieloletnich doświadczeń i obserwacji wynika, iż większość przypadków urazowego zatrzymania krążenia związane jest z zatrzymaniem oddechu i niedrożnością dróg oddechowych 170

171 w przebiegu zaburzeń świadomości. Zmiany stanu świadomości po urazie mogą wynikać z doznanych obrażeń czaszkowo mózgowych oraz zaburzeń perfuzji ośrodkowego układu nerwowego związanych ze wstrząsem urazowym, najczęściej mechanicznym (tamponada serca, odma prężna, wiotka klatka piersiowa) oraz hipowolemicznym (rozerwanie dużych naczyń, amputacja urazowa, uszkodzenia narządów miąższowych takich jak wątroba i śledziona, liczne złamania). Podstawowa działalność ratownicza obejmuje w opisywanym przypadku wydobycie z wody, ocenę czynności życiowych, zaopatrzenie obrażeń mogących prowadzić do zatrzymania krążenia, w przypadku stwierdzenia zaburzeń krążeniowych i oddechu rozpoczęcie resuscytacji. Techniczne aspekty podejmowania i wydobycia z wody nie są przedmiotem rozważań w tym temacie. Badanie pacjenta rozpoczynamy od oceny stanu świadomości, najczęściej używając skali AVPU, następnie zwracamy uwagę na drożność dróg oddechowych, w przypadku zaburzeń wykonujemy czynności udrażniające. U pacjenta przytomnego z dość dobrym kontaktem nie kontrolujemy drożności dróg oddechowych, przechodzimy do oceny oddechu. Najważniejszym parametrem wydolności oddechu jest jego prawidłowa częstość, czyli 10-30/min. W opisywanym przypadku należy zwrócić szczególną uwagę na symetrię ruchów klatki piersiowej, wysiłek oddechowy, ocenić miejsca tkliwe, o nieprawidłowym zarysie. Złamania żeber związane z pasami bezpieczeństwa, najczęściej seryjne lub okienkowe, mogą prowadzić do objawów wiotkiej klatki piersiowej z zaburzeniami motoryki oddychania i paradoksalnych zmian ciśnienia w jamie opłucnej w czasie oddychania z istotnym pogorszeniem warunków wentylacji. Dodatkowo w urazach tego typu często występować może krwiak w jamie opłucnej bądź odma z obecnością powietrza, co potęguje trudności w oddychaniu poprzez uciśniecie płuca. Niekiedy sam ból spowodowany złamaniem żeber czy mostka może na tyle ograniczyć ruchy oddechowe, że dochodzi do niedotlenienia i hipoksji tkankowej. W badaniu zwracamy również uwagę na centralne położenie tchawicy, jej przesunięcie wraz z objawami niewydolności oddechowej sugeruje odmę prężną (dopełniającą) z narastającym ciśnieniem w jednej jamie opłucnowej i przesunięciem śródpiersia. Osłuchując klatkę piersiową obserwujemy symetrię odgłosów, rzężenia, chlupot. Osłabienie szmerów oddechowych po jednej stronie może świadczyć o obecności krwiaka lub odmy, w połączeniu z chlupotem o obu tych patologiach (najczęściej występujące). W opukiwaniu klatki piersiowej osłabienie odgłosu związane jest z obecnością nieprawidłowego płynu w jamie opłucnej, wzmożenie wypuku (odgłos bębenkowy) świadczy o obecności w jamie opłucnowej nieprawidłowego powietrza. Ocena krążenia pacjenta urazowego rozpoczyna się od sprawdzenia tętna ta tętnicy centralnej i obwodowej, pomiaru ciśnienia tętniczego, obserwacji zabarwienia, wilgotności i temperatury skóry. Objawy świadczące o zaburzeniach krążenia spowodowanych wstrząsem urazowym to przyspieszenie tętna > 120, obniżenie skurczowego ciśnienia tętniczego < 90 mmhg, osłabienie lub brak tętna na tętnicy obwodowej przy zachowanym tętnie na tętnicy centralnej, bladość lub sinica skóry przy jej wilgotnym wychłodzeniu. Wstrząs urazowy najczęściej spowodowany jest krwawieniem. Może być ono widoczne, czyli najczęściej poddające się leczeniu za pomocą ucisku, bądź (w opisywanym przypadku najczęściej) niewidoczne wewnętrzne wymagające leczenia chirurgicznego. Rzadziej, lub niekiedy dodatkowo występuje wstrząs mechaniczny związanym z uszkodzeniem mięśnia sercowego (stłuczenie serca) i/lub tamponadą serca związana z krwiakiem w worku osierdziowym utrudniającym prawidłową pracę serca głównie jego napełnienie (ograniczenie rozkurczu). Pewną formą wstrząsu mechanicznego jest również odma prężna, w której przesunięcie śródpiersia powoduje ucisk i ograniczenie przepływu w naczyniach zarówno doprowadzających krew do serca, jak i odprowadzających, przy znacznym ograniczeniu łożyska płucnego. W przypadku zatrzymania krążenia u pacjenta urazowego wydobytego z wody należy pamiętać o jak najszybszym wdrożeniu CPR, zabezpieczeniu drożności dróg oddechowych, ocenie rytmu serca (w przypadku rytmów do defibrylacji jak najszybsze jej wykonanie). W trakcie resuscytacji należy ocenić pacjenta pod względem potencjalnie odwracalnych przyczyn 171

172 zatrzymania krążenia. W opisywanym przypadku będzie to przede wszystkim hipowolemia spowodowana wstrząsem urazowym, wymagająca podawania dożylnego krystaloidów, następnie koloidów a w etapie szpitalnym leczenia chirurgicznego i podawania krwi. W czasie resuscytacji należy zabezpieczyć widoczne źródła krwawienia. Kolejną odwracalną przyczyną zatrzymania krążenia mogącą wystąpić w tej sytuacji jest odma prężna, o której będą świadczyły trudności w wentylacji zastępczej, asymetria ustawienia tchawicy i ruchów oddechowych klatki piersiowej, asymetria wypuku. Leczenie polega na odbarczeniu poprzez wkłucie dużej kaniuli (lub kilku) w II lub III międzyżebrzu w linii środkowo obojczykowej. Tamponada osierdzia jest również potencjalnie odwracalną przyczyną zatrzymania krążenia, jednak jej leczenie przez odbarczenie nie jest zalecane w postępowaniu przedszpitalnym przez mniej wykwalifikowany personel, bez dostępu do sprzętu obrazującego. Techniczne aspekty prowadzenia resuscytacji w opisywanym przypadku mogą być w pewien sposób ograniczone przez złamania żeber i mostka. Należy pamiętać o odpowiednim doborze siły ucisku klatki piersiowej, aby była to ¼ - 1/3 jej wymiaru strzałkowego. Częstość, miejsce i stosunek do wentylacji prowadzonych ucisków pozostają zgodne z zasadami ogólnymi resuscytacji krążeniowo-oddechowej. Piśmiennictwo Clark GC, Schecter WP, Trunkey DD.m (1990): Variables affecting outcome in blunt chest trauma: Flail chest vs. pulmonary contusion. J trauma 30:93 Craven KD, Oppenheimer L, Wood LD. (1979): Effects of contusion and flail chest on pulmonary perfusion and oxygen exchange. J Appl Physiol;47:729 Dubinsky I, Low A. (1997): Non-life-threatening blunt chest trauma: appropriate investigation and treatment.' Am J Emerg Med 15:240 du Bois P., Chou C. C., Fileta B. B., Khalil T. B., King A. I., Mahmood H. F.,Mertz H. J., Wismans J. (2004): Vehicle crashworthiness and occupant protection, Automotive Applications Committee, American Iron and Steel Institute, Southfield, Michigan, Freedland M, Wilson RF, Bender JS. (1990): The management of flail chest injury: Factors affecting outcome. J Trauma;30:1460 Gzik M., Świtoński E., Tejszersaka D., Wolański W., Potkowa P. (2006) Analiza ruchu kierowcy w płaszczyźnie czołowej oraz oddziaływań wewnętrznych w kręgosłupie szyjnym podczas wypadków samochodowych. Modelowanie inżynierskie 32, s Landercasper J, Cogbill T, Lindesmith L. (1984): Long-term disability after flail chest injury. J Trauma;24:410 Lee RB, Bass SM, Morris JA jr et al. (1990): Three or more rib fractures as an indicator for transfer to a level 1 trauma center: a population-based study. J Trauma 30, 689 Lisierska Tyszko S., Lipiński J., Lasek J., Jackiewicz A., Stasiak M., Witkowski Z. (2008):Skojarzone obrażenia piersiowo brzuszne. Nowiny Lekarskie 2008, 77, 2, López-Sánchez M., Ballesteros-Sanz M. A., Pérez-Ceballos A., González-Fernández C., López-Espadas F. (2009): Traumatic dissection of the internal carotid artery by a safety belt: a report of two cases. Med Intensiva. Oct, 33(7): Łabęcka M., Żaba C., Lorkiewicz-Muszyńska D., Świderski P., Mularski A., Kołowski J. (2011): Obrażenia śmiertelne narządów szyi spowodowane zapiętymi pasami bezpieczeństwa. ARCH. MED. SĄD. KRYMINOL., LXI, Masełko J. (2005): Obrażenia powłok klatki piersiowej i brzucha powstałe w wyniku działania pasów bezpieczeństwa u ofiar wypadków drogowych ARCH. MED. SĄD. KRYM., LV,

173 Niemcunowicz-Janica A., Janica J.R., Ptaszyńska-Sarosiek I. (2007): Urazy kręgosłupa w materiale Zakładu Medycyny Sądowej AMB w latach ARCH. MED. SĄD. KRYM., LVII, Robertson A., Branfoot T., Barlow I. F., Giannoudis P. V. (2002): Spinal injuries patterns resulting from car and motorcycle accidents. Spine, 27, Siermontowski P., Gidzgier Z. (2004): Prawidłowe postępowanie ze zwłokami po wypadkach na wodzie, a szczególnie wypadkach nurkowych. PHR 1(9): Siermontowski P., Olejnik A. (2010): Zalety wykorzystania metod technicznych w poszukiwaniu podwodnych obiektów humanoidalnych realizowanych w celach procesowych. PHR 3(32) Teather R.G. (1994): Vehicle recovery. [w] Encyclopedia of underwater investigation. Best Publishing Company Ziegler DW, Agarwal NN. (1994): The morbidity & mortality of rib fractures. J Trauma 37:

174 KOMPETENCJE ZAWODOWYCH RATOWNIKÓW WODNYCH WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Competence of Professional lifeguards of Silesia Arkadiusz Stanula 1, Andrzej Ostrowski 2, Robert Roczniok 1, Andrzej Żurawik 1 1 Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach 2 Akademia Wychowani Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 8 =21126 znaków. Razem: Liczba znaków: 59232(ze streszczeniami i grafikami)=1,48 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=1,48 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: ratownictwo wodne, weryfikacja, testy sprawności Key words: water rescue, verification, efficiency testing Streszczenie Celem niniejszej pracy była ocena poziomu wyszkolenia oraz kwalifikacji i doświadczenia ratowników wodnych pracujących zawodowo na pływalniach krytych i w parkach wodnych województwa śląskiego. Materiał do badań został zgromadzony podczas weryfikacji ratowników wodnych w 2011 roku. Ogółem przebadano 436 ratowników i ratowniczek wodnych, zatrudnionych przez gestorów obiektów wodnej rekreacji, takich jak: szkoły, ośrodki sportu i rekreacji, spółki, fundacje, parki wodne i hotele. Zaprezentowane w niniejszej pracy wyniki wykazały, że poziom sprawności i umiejętności niezależnie od długości stażu pracy jest zróżnicowany zarówno wśród kobiet jak i mężczyzn. Ratownicy po zakończeniu weryfikacji przekonali się, iż wykonywanie wyuczonych czynności ratowniczych w pewnym reżimie czasowym nie zawsze wychodziło, tak jak były wykonywane podczas treningów. Dzięki weryfikacji, wielu z nich będzie przywiązywało większą uwagę do pracy nad sobą mającą na celu kształtowanie i doskonalenie swoich umiejętności, od których może kiedyś zależeć życie ludzkie. Abstract The aim of this study was to assess the level of training and qualifications and experience of employed lifeguards in swimming pools and water parks, indoor Silesia. The research material was gathered during the verification of lifeguards in In total, 436 were tested lifeguards and water ratowniczek employed by administrators of water recreation facilities, such as schools, sports and recreation centers, companies, foundations, water parks and hotels. Presented in this study results showed that the level of skills and abilities regardless of their length of service varies among both men and women. Rescuers at the end of the verification they found that the performance of the rescue activities learned in a regime of time is not always coming out, as was done during training. With verification, many of them will be more attention been paid to work on themselves with a view to shaping and improving their skills, from which it may one day depend on people's lives. Wstęp Jedną z najważniejszych potrzeb człowieka jest bezpieczeństwo, które wg słownika języka polskiego definiowane jest jako stan niezagrożenia i spokoju [PWN, 2006]. Bezpieczeństwo jest pojęciem niejednoznacznym, tak jak i towarzyszące mu pojęcie zagrożenia. Zagrożenie niesione siłami natury i rozwojem cywilizacyjnym przejawiającym się działalnością na różnych płaszczyznach jest odczuwane indywidualnie przez człowieka lub zbiorowo przez grupę osób, społeczność lokalną, naród, ludzkość w różny sposób w różnych okresach. Słusznie zwraca uwagę Wolanin [2005], że egzystencja ludzka i związana z nim działalność społeczna czy indywidualna człowieka wiąże się nierozerwalnie z podejmowaniem różnego rodzaju ryzyka, które łączone jest z bezpieczeństwem. Można zatem przyjąć jako pewnik, że bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, a jego poczucie zarazem najważniejszym celem [Stańczyk, 1996]. Zapewnienie bezpieczeństwa znajduje się w obszarze kompetencyjnym administracji publicznej i samorządowej. Odpowiedzialną za prowadzenie 174

175 działań ratowniczych jest przede wszystkim Państwowa Straż Pożarna i podmioty działające w zakresie ratownictwa medycznego, a wspomagają je organizacje pozarządowe, w tym specjalistyczne stowarzyszenia ratownicze jak np. Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Jednym z najistotniejszych zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego są zdarzenia związane z wodami. Wśród nich najdotkliwsze są te o charakterze katastrofy naturalnej lub awarii technicznej, mogące przyjąć rozmiary klęski żywiołowej, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach [Stanula, Telak, 2005]. Na wodach powszechnie dostępnych i stanowiących własność prywatną, w tym podmiotów zbiorowych, występują zagrożenia nadzwyczajne o szerszym zakresie i indywidualne wypadki utonięcia osób. Według statystyk, corocznie tonie około 450 tys. osób na świecie, w tym w Europie około 20 tys. osób. W Polsce w latach utonęło ponad 42 tys. osób, co oznacza, że średnio każdego roku w ten sposób traci życie prawie tysiąc osób [Hołyst, 2006]. W ostatnich latach notuje się jednak systematyczny spadek utonięć. Napawa to ostrożnym optymizmem i z pewnością świadczy o efektywności działań administracji publicznej, a także organizacji pozarządowych w realizacji misji działania na rzecz zmniejszania liczby osób tonących w wodach polskich. Wg statystyk zaczerpniętych ze strony internetowej Zarządu Głównego Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego w 1999 r. utonęło 828 osób, w 2000 r. 525, w 2001 r. 675, w 2002 r. 741, w 2003 r. 661, w 2004 r. 564, w 2005 r. 536 osób, w 2006 r. 564, w 2007 r 479, w 2008 r. 452 i w 2009 r. 468 osób [WOPR, 2013]. Obliczony wskaźnik utonięć na 100 tysięcy mieszkańców został zilustrowany na poniższej rycinie. Ryc. 1. Wskaźnik ilości utonięć w Polsce w latach (1: mieszkańców). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z KG Policji. Bliższa analiza statystyki utonięć pod kątem pory roku i dnia wskazuje na pewną zależność, z której wynika, że im wyższe temperatury powietrza i wody, tym więcej utonięć w wodach powszechnie dostępnych w miejscach niestrzeżonych przez ratowników wodnych. Niestety, w statystykach utonięć każdego roku odnotowuje się przypadki utonięć w miejscach strzeżonych przez wodną służbę ratowniczą. I choć są to jednostkowe sytuacje, to w ogóle nie powinny mieć miejsca (tabela 1). 175

176 Tabela 1. Charakterystyka ilości utonięć w miejscach wytyczonych (strzeżonych i niestrzeżonych) w latach Rok Kąpiel w miejscu wytyczonym i strzeżonym Kąpiel w miejscy wytyczonym, lecz nie strzeżonym Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z KG Policji. Do głównych zadań ratowników wodnych pełniących służbę na strzeżonych kąpieliskach morskich i śródlądowych, basenach i w parkach wodnych należy sprawowanie opieki nad osobami kąpiącymi się i uprawiającymi sporty wodne i rekreację, a w razie potrzeby niesienie im pomocy z lądu lub wody, a także udzielanie kwalifikowanej pierwszej pomocy poprzez działania samodzielne lub współpracując z podmiotami odpowiedzialnymi za obronność państwa, bezpieczeństwo publiczne, obronę cywilną i ochronę środowiska wodnego. Można zatem stwierdzić, że od ich poziomu wiedzy i umiejętności oraz czujności i gotowości do podjęcia akcji ratunkowej w dużej mierze zależy życie ludzkie [Stanula 2005]. Dlatego też w ostatnim czasie bardzo wiele uwagi przywiązuje się do reformowania systemu szkolenia w ratownictwie wodnym jak i wprowadzaniu elementów systematycznej kontroli wiedzy i umiejętności ratowników za pomocą programów unifikacyjnych i weryfikacyjnych. Pojęcie weryfikacji wg słownika Języka Polskiego można rozpatrywać w dwojaki sposób. Z jednej strony określa się ją jako sprawdzenie prawdziwości, przydatności lub prawidłowości czegoś, a z drugiej pod pojęciem weryfikacji rozumie się procedurę mającą na celu stwierdzenie czyichś kwalifikacji [PWN, 2006]. Sprawdzanie poziomu umiejętności (kwalifikacji) jest dość często stosowane w grupach zawodowych i nierzadko w ochotniczych, których naczelnym celem jest zapewnienie bezpieczeństwa społeczeństwu. Zespoły te ze względu na specyfikę swoich działań muszą dążyć do utrzymania wysokiego poziomu usług ratowniczych, zaś zobowiązania społeczne obligują ratowników różnego szczebla do poddawania się weryfikacjom w zależności od specyfiki danej grupy. Weryfikacje mogą polegać na testach sprawności (Policja, PSP, WOPR, GOPR, TOPR), testach wiedzy (KPP), a także na udziale w różnego rodzaju obowiązkowych lub dobrowolnych szkoleniach (Ratownictwo Medyczne) [Rozp. Ministra Spraw Wewn., 2005, Rozp. Ministra Zdrowia, 2007, Zarządz. Komendata Głównego Policji, 2011]. Cel pracy Celem niniejszej pracy jest ocena poziomu wyszkolenia oraz kwalifikacji i doświadczenia ratowników wodnych pracujących zawodowo na podstawie umowy o pracę na pływalniach krytych i w parkach wodnych województwa śląskiego. Dla realizacji celu pracy analizie poddano wyniki zgromadzone w toku corocznej weryfikacji kadry ratownictwa wodnego, przeprowadzonej w 2011 roku przez członków Komisji Edukacji Zarządu Wojewódzkiego WOPR w Katowicach. Cele szczegółowe sprowadzają się do ustalenia różnic w poziomie wyszkolenia, w zależności od doświadczenia i stażu pracy w charakterze ratownika wodnego. Materiał i metody badawcze Materiał do badań został zgromadzony podczas weryfikacji ratowników wodnych, pracujących zawodowo (na podstawie umowy o pracę) w parkach wodnych i na pływalniach krytych w województwie śląskim. Weryfikacja, mająca charakter testu sprawności i umiejętności, została przeprowadzona przez członków Komisji Edukacji Zarządu Wojewódzkiego WOPR w Katowicach w listopadzie i grudniu 2011 roku. W weryfikacji wzięło udział 436 ratowników i ratowniczek wodnych, zatrudnionych przez gestorów obiektów wodnej 176

177 rekreacji, takich jak: szkoły, ośrodki sportu i rekreacji, spółki, fundacje, parki wodne i hotele. Podział ilościowy ze względu na płeć przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Charakterystyka ilościowo-procentowa ratowników ze względu na płeć. Płeć N % Kobiety 93 21,3 Mężczyźni ,7 Razem źródło: opracowanie własne Każdy z ratowników wodnych poddawanych weryfikacji, po sprawdzeniu dokumentów zezwalających na udział w teście (oświadczenie lekarskie lub oświadczenie ratownika o braku przeciwskazań do udziału w weryfikacji) oraz po indywidualnie przeprowadzonej standardowej rozgrzewce na lądzie i w wodzie przystępował do próby weryfikacyjnej. Miejscem testów były wytypowane przez Zarząd Wojewódzki WOPR w Katowicach pływalnie kryte o wymiarach niecki 25 x 12 m i głębokości co najmniej 3,5 metra od strony słupków startowych. Procedura weryfikacyjna ratowników na 2012 rok została opracowana przez autorów niniejszej pracy na zlecenie ZW WOPR w Katowicach i polegała na wykonaniu w czasie nie przekraczającym 3 30 sek. elementów sprawności ratowniczej, które łącznie składały się na symulowaną akcję ratowniczą. Oprócz oceny całościowej wyrażonej czasem wykonania akcji, oceniane były także poszczególne jej elementy. Wyniki każdego z ratowników rejestrowane były w indywidualnej karcie weryfikacyjnej ratownika, a następnie zapisywane w arkuszu kalkulacyjnym Microsoft Excel, w celu dalszej ich obróbki. Opis przebiegu próby weryfikacyjnej Ze stanowiska ratowniczego usytuowanego przy słupku startowym, na sygnał ratownik w trzech podejściach powinien oddać jeden celny rzut rzutką rękawową na odległość 12,5 m w torze o szerokości 2,5 m. W przypadku nie wykonania tegoż elementu, ratownik na zakończenie testu obowiązany jest wykonać rundę karną, polegającą na przepłynięciu dystansu 25 m. Następnie weryfikowany wyposażony w pas węgorz lub boję SP wykonując skok ratowniczy wchodzi bezpiecznie do wody, gdzie pokonuje dystans 25 metrów dowolnym sposobem pływania, a następnie 12,5 m jednym ze sposobów pływania ratowniczego (z obserwacją w przód). Kolejnym elementem jest nurkowanie na dystansie 12,5 m, które zakończone jest podjęciem umieszczonego na dnie pływalni manekina, a następnie wydobycie go zgodnie z zasadami sztuki ratowniczej na powierzchnię wody. Ostatnim elementem akcji ratowniczej jest holowanie manekina na dystansie 25 m dowolną techniką. Wszystkie elementy symulowanej akcji ratowniczej z wyjątkiem rzutu rzutką były obowiązkowe, co oznaczało, iż w przypadku ich nie wykonania, a także w przypadku przekroczenia ustalonego czasu ratownik nie uzyskiwał pozytywnego wyniku weryfikacji. Dla grupy osób niezweryfikowanych ustalono wspólny termin poprawkowy. Dodatkowo w trakcie weryfikacji za pomocą krótkiego kwestionariusza gromadzone były także informacje na temat kwalifikacji ratowników i doświadczenia zawodowego. Wyniki zostały opracowane przy pomocy pakietu statystycznego firmy StatSoft Statistica 10.0 PL. Rezultaty badań Wiek, doświadczenie (czas posiadania stopnia ratownika wodnego) oraz staż pracy w charakterze zawodowego ratownika Weryfikowana grupa ratowników zawodowych liczyła 436 osób, z czego 93 osoby (21,3%) to były kobiety, natomiast 343 osób (78,7%) stanowili mężczyźni. Wiek ratowniczek zawierał się w przedziale od 19 do 52 lat (średnio 29,15), podczas gdy ratownicy byli w wieku od 19 do 71 lat (średnio 33,07). Weryfikowane kobiety posiadały stopień ratownika wodnego od roku do 32 lat (średnio 7,97) i wykazywały się stażem pracy od zera do 23 lat (średnio 5,29). U mężczyzn doświadczenie oraz staż pracy wynosiły odpowiednio: od 1 do 39 lat (średnio 10,65) i od zera do 37 lat (średnio 7,96). Szczegółowe wyniki zestawiono w tabeli

178 Tabela 3. Charakterystyka weryfikowanych osób ze względu na wiek, doświadczenie i staż pracy w zawodzie ratownika wodnego. Kobiety Mężczyźni Parametr j.m. s min. maks. s min. maks. Wiek lata 29,15 7, ,07 10, Doświadczenie lata 7,97 6, ,65 8, Staż pracy lata 5,29 5, ,96 7, Objaśnienie skrótów: źródło: opracowanie własne średnia arytmetyczna, s odchylenie standardowe, min wartość minimalna, maks wartość maksymalna Wykształcenie zawodowej kadry ratowniczej województwa śląskiego Dokonując analizy wykształcenia ratowników wodnych pracujących zawodowo w obiektach wodnej rekreacji na terenie województwa śląskiego można stwierdzić, iż ta grupa zawodowa jest dobrze wykształcona. Zarówno wśród kobiet jak i mężczyzn, najwięcej osób legitymuje się średnim lub wyższym wykształceniem. Niewielki odsetek osób posiada wykształcenie podstawowe. Szczegółową charakterystykę w podziale na poziom wykształcenia przedstawiono w tabeli 4. Tabela 4. Charakterystyka ilościowo-procentowa wykształcenia ratowników. Wykształcenie Kobiety Mężczyźni n % n % Podstawowe 3 3,09 5 1,43 Zawodowe ,86 Średnie 9 9, ,57 Średnie maturalne 32 32, ,71 Wyższe 16 16, ,29 Wyższe magisterskie 34 35, ,57 Brak danych 3 3, ,57 źródło: opracowanie własne Ocena poziomu sprawności na podstawie próby weryfikacyjnej Analiza wyników testu weryfikacyjnego ratowników zawodowych składała się z dwóch wskaźników. Pierwszym jest całościowy czas wykonania wszystkich elementów składających się na próbę sprawności specjalnej ratowników wodnych, natomiast drugim jest umiejętność posługiwania się rzutką ratunkową, przy którym to parametrze analizowana jest skuteczność rzutów (odległość i celność). Na podstawie wyników zaprezentowanych w tabeli poniżej (tabela 5) dostrzec można, że mężczyźni uzyskali znacznie lepsze rezultaty podczas wykonania symulowanej akcji ratowniczej. Średni czas mężczyzn, wynoszący 168 s jest lepszy od średniego czasu kobiet (189 s) o około 21 s. Z obserwacji przebiegu próby weryfikacyjnej wynika, iż głównie holowanie manekina, który pod względem masy był wspólny dla obu płci wpływało na tak dużą dysproporcję wyników. Ponadto, jednym z ważniejszych czynników mających bezpośrednie przełożenie na czas realizacji akcji ratunkowej była skuteczność wykonania rzutów rzutką ratowniczą. Każdy niecelny rzut powodował stratę czasu, związaną ze ściągnięciem rzutki i przygotowaniem jej do ponownego użycia. Analiza wyników z tabeli 5 wskazuje, iż pod względem celności oddawania rzutów, kobiety były nieznacznie gorsze od ratowników płci męskiej, którzy do zaliczenia tej czynności oddawali średnio 1,08 rzutów, podczas gdy ich koleżanki oddawały średnio 1,21 rzutu. 178

179 Tabela 5. Charakterystyka czasu wykonania próby weryfikacyjnej oraz celności rzutów rzutką ratowniczą. Kobiety Mężczyźni Parametr j.m. s min. maks. s min. maks. Czas [s] s 189,34 23,13 129,00 281,00 168,79 26,51 104,00 320,00 Rzutka n 1,21 0, ,08 0, źródło: opracowanie własne W dalszym etapie analizy dokonano oceny czasów wykonania symulowanej akcji ratowniczej w odniesieniu do doświadczenia w stopniu ratownika wodnego oraz stażu pracy weryfikowanych ratowników. Dane dotyczące stażu pracy oraz doświadczenia (czasu posiadania stopnia ratownika wodnego) podzielono na 5 kategorii, natomiast czasy uzyskane podczas próby weryfikacyjnej podzielono na 3 kategorie. Dokonany podział zezwoli na porównywanie dwóch zmiennych w tabelach kontyngencji (dwudzielczych). Analizując uzyskane przez kobiety czasy w symulowanej akcji ratowniczej zauważyć można, iż zdecydowana większość (71,43%) uzyskało wyniki powyżej 180 s. Nieco więcej niż ¼ ratowniczek pokonała tę próbę w czasie od 140 do 180 s. Zestawiając uzyskane wyniki ze stażem pracy, dostrzec można, że najsłabsze czasy uzyskiwały kobiety o stażu od 1 do 5 lat oraz od 5 do 10 lat (odpowiednio: 38% i 12%). Niewielki odsetek osób, które w próbie weryfikacyjnej osiągnęły rezultat poniże 140 s (2%) wskazuje, iż oceniana sprawność i umiejętności są niezależne względem stażu pracy (potwierdza to wartość testu chi^2=5,35; p=0,5). Z kolei mężczyźni najczęściej uzyskiwali czas zawierający się w przedziale od 140 do 180 s (58,97%) oraz czas powyżej 180 s (28,62%). W grupie mężczyzn o stażu pracy od 1 roku do 5 lat blisko ¼ uzyskała czas w granicach od s. Brak widocznych tendencji uzyskiwanych wyników względem stażu pracy pozwala wysunąć podobny wniosek jak w przypadku kobiet. Obliczona wartość testu ch^2=7,5 przy p=0,27. Szczegółowe wyniki zaprezentowano w poniższej tabeli (Tabela 6). Tabela 6. Charakterystyka czasu wykonania próby weryfikacyjnej w odniesieniu do stażu pracy ratownika wodnego. Podział czasu na 3 kategorie (s). Staż pracy pon. 1 roku od 1 do 5 lat od 5 do 10 lat pow. 10 lat j.m. Kobiety Mężczyźni s pon pow. 180 pon pow. 180 n % 0,00 7,14 13,10 1,38 10,00 3,79 n % 1,19 11,90 38,10 3,79 23,10 11,38 n % 0,00 3,57 14,29 3,10 12,76 3,79 n % 1,19 3,57 5,95 4,14 13,10 9,66 n Ogół % 2,38 26,19 71,43 12,41 58,97 28,62 źródło: opracowanie własne Analizując skuteczność rzutów rzutką ratowniczą, którą uznaje się za jeden z najważniejszych przyborów ratownika wodnego pracującego na pływalni czy parku wodnym powinno się oczekiwać wysokiego odsetka osób, które ten element wykonają za pierwszym podejściem. Tymczasem wśród kobiet zauważyć można, że aż 58,14% nie potrafiło wykonać celnego rzutu na odległość 12,5 m w 3 dopuszczalnych podejściach. Zestawiając te wyniki z długością stażu pracy można odnotować, że najwięcej ratowniczek, które nie zaliczyły rzutu rzutką legitymuje się stażem pracy poniżej 5 lat (39,54%). Z kolei najliczniejszą kategorią kobiet, które osiągnęły cel za pierwszym podejściem były kobiety o stażu pracy od 1 do 5 lat (17,44%). W przypadku ratowników zdecydowana większość (78,69%) zaliczała rzutkę za 179

180 pierwszym podejściem. Podobnie jak u ich koleżanek najliczniejszą kategorią, w której udawało się to zrobić za pierwszym razem byli ratownicy o stażu pracy od 1 do 5 lat (29,55%). Szczegółowe wyniki zaprezentowano w poniższej tabeli (Tabela 7). Tabela 7. Charakterystyka skuteczności rzutu rzutką w odniesieniu do stażu pracy ratownika wodnego. Skuteczność rzutów podzielono na 4 kategorie określające ilość powtórzeń do osiągnięcia celu (n); RK runda karna. Staż pracy pon. 1 roku od 1 do 5 lat od 5 do 10 lat pow. 10 lat Ogół j.m. Kobiety Mężczyźni n RK RK n % 6,98 1,16 0,00 11,63 11,34 0,00 0,00 4,12 n % 17,44 1,16 3,49 27,91 29,55 2,75 0,00 5,84 n % 8,14 0,00 0,00 10,47 17,18 0,34 0,34 1,72 n % 3,49 0,00 0,00 8,14 20,62 1,03 0,34 4,81 n % 36,05 2,33 3,49 58,14 78,69 4,12 0,69 16,49 źródło: opracowanie własne Podsumowanie i wnioski końcowe Zaprezentowane w niniejszej pracy wyniki z przeprowadzonej weryfikacji zawodowych ratowników wodnych pracujących na co dzień na podstawie umowy o pracą na śląskich pływalniach krytych oraz parkach wodnych wykazały, że poziom sprawności i umiejętności niezależnie od długości stażu pracy jest zróżnicowany zarówno wśród kobiet jak i mężczyzn. Opracowując schemat przebiegu próby weryfikacyjnej kierowano się logiką odzwierciedlającą realną akcję ratowniczą, która najczęściej rozpoczyna się od podania podręcznego sprzętu ratowniczego [Stanula 2007, Stanula, Żurawik, 2005]. W przypadku niepowodzenia akcji z użyciem podręcznego sprzętu, ratownik zmuszony jest prowadzić akcję z wody z zabezpieczeniem w postaci pasa ratowniczego, stąd sekwencja elementów próby weryfikacyjnej zakładała bezpieczne wejście do wody, po którym następowało dopłynięcie do tonącego, a następnie podjęcie go z dna i odholowanie do brzegu. Zaproponowana próba jest doskonałym rozwiązaniem testującym umiejętności ratownicze, bowiem zawiera ona wiele elementów sprawności specjalnej ratownika wykonywanych w reżimie czasowym, a więc w pewnego rodzaju stresie. Próba ta ma również tę zaletę, że preferuje zarówno dobrych jak i przeciętnych pływaków. Dobry pływak, pomimo nieudanych rzutów i związaną z tym koniecznością wykonania rundy karnej na dystansie 25 m bez problemu zmieści się w limicie czasowym (210 s). Z kolei przeciętnie lub słabo pływający ratownik powinien skoncentrować się na rzucie rzutką, gdyż zaoszczędzony na tym elemencie czas pozwoli mu wolnym tempem zaliczyć pozostałe elementy sprawności ratowniczej. Doświadczenia autorów niniejszej pracy, nabyte podczas egzaminów końcowych na stopień młodszego ratownika WOPR, na których kursanci zaliczają identyczną pod względem struktury akcję ratowniczą (wyjątek stanowi jedynie odległość rzutu rzutką wynosząca 10 m oraz odległość nurkowania w dal wynosząca również 10 m), wskazuje, że młodzi adepci ratownictwa, będący w wieku lat z powodzeniem zdają egzamin. Poważnym mankamentem, który dał się również zaobserwować podczas niniejszych badań jest wciąż wysoki odsetek osób nie potrafiących w sytuacji stresowej wykonać za pierwszym razem skutecznego rzutu rzutką, który jak już wspomniano wyżej jest podstawowym elementem udzielania pomocy osobom z brzegu będącym w zasięgu rzutu. Wyniki tych badań potwierdzają spostrzeżenia Parnickiego i Siłakiewicza [2003], którzy badając ratowników stwierdzili, iż zmieniające się warunki rzutów powodują drastyczne pogorszenie skuteczności. 180

181 Stąd pomysł, aby rundę karną przesunąć w kolejności z ostatniego zadania na początek, tzn., że ratownik który nie zaliczy rzutów od razu po wejściu do wody będzie musiał przepłynąć 25 m rudny karnej, a następnie rozpocząć sekwencję typowej akcji ratowniczej. Spowoduje to większe zmęczenie ratownika przed nurkowaniem w dal, podjęciem manekina i holowaniem go. Taka zmiana być może przekona ratowników do przywiązywania większej uwagi na trening poświęcony rzutom rzutką ratowniczą do celu. Na zakończenie warto podzielić się opiniami samych ratowników, którzy uczestniczyli w weryfikacji. Jak zawsze, dla tego typu przedsięwzięć pojawiają się zwolennicy i przeciwnicy. Jednak po zakończeniu całego cyklu weryfikacji komisja edukacji zebrała pozytywne recenzje również od tych ratowników, którzy przed egzaminem nie szczędzili słów krytyki. Wielu ratowników podkreślało, że gdyby nie konieczność poddania się weryfikacji nie zaczęliby pracować nad poprawą swojej sprawności i opanowywaniu umiejętności. Bardzo często pojawiały się komentarze, że wśród ratowników znajdują się tacy, którzy nie powinni pracować w tym zawodzie, a weryfikacja była jedyną możliwością ich identyfikacji. Ratownicy przede wszystkim przekonali się, iż wykonywanie wyuczonych czynności ratowniczych w pewnym reżimie czasowym nie zawsze wychodziło, tak jak były wykonywane podczas treningów. Dzięki weryfikacji, wielu z nich będzie przywiązywało większą uwagę do pracy nad sobą mającą na celu kształtowanie i doskonalenie swoich umiejętności, od których tak naprawdę może kiedyś zależeć życie ludzkie ich podopiecznych. Bibliografia Hołyst B. (2006).Wiktymologia. LexisNexis, Warszawa Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 27 października 2005 r. (w sprawie zakresu, trybu i częstotliwości przeprowadzania okresowych profilaktycznych badań lekarskich oraz okresowej oceny sprawności fizycznej strażaka państwowej Straży Pożarnej). Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie doskonalenia zawodowego ratowników medycznych. Słownik języka polskiego (2006). PWN, Warszawa Stanula A. (2005). Poradnik instruktora WOPR. Zarząd Wojewódzki WOPR, Katowice,. Stanula A., Telak J. (2007).Współpraca ratownika WOPR z nauczycielem pływania. W: Aktywność i bezpieczeństwo w środowisku wodnym / red. G. Kosiba, M. Kosiba. Wydaw. Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy, Kraków Stanula A., Żurawik A. (2005). Podstawowy sprzęt ratowniczy W: Ratownictwo wodne. Poradnik dla studentów i ratowników wodnych. [red.] R. Karpiński. AWF Katowice,. Stanula A. (2008).Wpływ zmęczenia indywidualną akcją ratowniczą na skuteczność zabiegów resuscytacyjnych. Sporty Wodne i Ratownictwo=Water Sports and Lifeguarding Services. - Vol. 2-3, Stańczyk J. (1996).Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa. Warszawa StatSoft, Inc. STATISTICA (data analysis software system), ver. 10, Wolanin J. (2005). Zarys teorii bezpieczeństwa obywateli. SGSP, Warszawa, statystyki utonięć (dostęp ) Zarządzenie Nr 418 Komendanta Głównego Policji z dnia 15 kwietnia 2011 r. w sprawie zakresu oraz szczegółowych warunków, trybu przeprowadzania oraz zasad oceniania sprawności fizycznej policjantów. 181

182 Problemy kultury fizycznej i sportu 182

183 POTENCJAŁ LUDZKI W BIEGACH MASOWYCH Human potential in the mass racing Marchel Paweł Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 2=1415 znaków Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami)=1,22 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)= 1,22 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: imprezy sportowe, potencjał ludzki, organizatorzy, wolontariat, kibice Key words: sport events, human potential, organizers, volunteering, sport fans Streszczenie Sport odgrywa w dzisiejszych czasach ważną rolę w życiu wielu osób. Dla jednych jest sposobem na zarabianie pieniędzy, inni z zainteresowaniem oglądają wielkie imprezy sportowe licząc na sukcesy swoich ulubieńców, a jeszcze inna grupa traktuje go jako sposób na poprawę kondycji i zdrowia. Tak szeroki obszar zainteresowania sportem stawia przed organizatorami wiele wymagań. Organizatorzy zawodów nie mogą skupić się wyłącznie na sportowcach biorących udział w zawodach. Muszą także zwrócić uwagę na pozostałych uczestników imprezy, wśród których są kibice, mieszkańcy miasta, w którym odbywają się zawody oraz wolontariusze. Dopiero takie holistyczne podejście pozwoli osiągnąć sukces w trzech podstawowych płaszczyznach organizacyjnej, sportowej i społecznej. Summary Nowadays, sport plays an important role in the life of many people. For some of them sport is a way to earn money, the other group watches sports event because they expect their favorite athletes to succeed. The next group perceives sport as a way to keep fit and improve health. In order to deal with such broad scope of interests regarding sport puts the organizers must meet several requirements. The organizers of sports events should not think only about the runners. They must pay attention to the other participants, such as sport fans, local citizens and volunteers. Only such holistic approach guarantees success in the three basic areas: the organizational, the one connected to sports and finally the social one. Wprowadzenie Sport jest bardzo ważną częścią współczesnego świata. Wiele osób jest z nim związanych: niektórzy, jako profesjonalni sportowcy, trenerzy zarabiają na nim pieniądze, inne osoby nie posiadające tak wysokiego poziomu pożądanych w sporcie zdolności kibicują swoim idolom. Jednak sport to nie tylko sportowcy i ich zaplecze medyczno-trenerskie oraz kibice. To także, a może nawet przede wszystkim organizatorzy współzawodnictwa. Ta grupa poprzez swoje działania daje zawodnikom szansę sprawdzenia swoich umiejętności w konkurencji z innymi osobami. Kibicom zaś proponuje udział w widowisku, które wiąże się z niezapomnianymi emocjami. Z organizacją imprezy sportowej związane są wielomiesięczne przygotowania. Dotyczy to każdego rodzaju zawodów. Nie bez przyczyny organizatorzy igrzysk olimpijskich czy mistrzostw świata ogłaszani są na kilka lat przed planowaną datą imprezy. Przygotowania do tak dużych imprez składają się z wielu etapów, na które składa się wiele czynności. Począwszy od prac związanych z przystosowaniem istniejącej lub wybudowaniem nowej bazy sportowej, poprzez odpowiedni przygotowanie infrastruktury drogowej, kolejowej, spraw związanych ze sprawną komunikacją w czasie trwania zawodów, na sprawnym przeprowadzeniu i zamknięciu imprezy kończą. Wymienione tutaj czynności stanowią zaledwie wycinek wszystkich, z jakimi musi uporać się organizator imprezy. 183

184 Nie tylko imprezy rangi igrzysk olimpijskich czy mistrzostw świata niosą za sobą szereg prac. Z mniejszymi imprezami o zasięgu krajowym lub regionalnym również wiążą się liczne działania, które musi podjąć organizator. Nie tylko imprezy rangi mistrzowskiej, ale także zawody skupiające przede wszystkim amatorów związane są z licznymi działaniami organizatorskimi, które niejednokrotnie są najważniejszymi wydarzeniami w mieście. Z taką sytuacją możemy spotkać się przede wszystkim w małych miejscowościach, gdzie organizacja dużej imprezy sportowej angażuje praktycznie całe społeczeństwo. W niniejszej pracy autor skupi się na zagadnieniu związanym z uczestnikami imprez sportowych. Szczególna uwaga zostanie zwrócona na uczestników imprezy biegowej. Praktycznie od początków istnienia człowiek miał styczność z aktywnością fizyczną. Początkowo służyła przede wszystkim przystosowaniu się do środowiska naturalnego i możliwości czerpania z niego niezbędnych do przeżycia środków (Lipoński 2012). Waga aktywności była dodatkowo podkreślona faktem, iż chód lub bieg stanowiły jedyną możliwość przemieszczania się (Osterloff 1976). Dzięki rozwojowi tych umiejętności ludzie mogli pokonywać znaczne odległości, uciec przed niebezpieczeństwem, czy zwiększyć swoje szanse na zdobycie pokarmu w polowaniu (Wroczyński 1985). Ten utylitarny charakter aktywności fizycznej był głównym celem jej podejmowania przez ludy prehistoryczne. W czasach starożytnych, głównie w starożytnej Grecji, po raz pierwszy mamy do czynienia ze zorganizowaną formą współzawodnictwa sportowego, jaką były igrzyska sportowe. Wśród nich najbardziej znane rozgrywane ku czci Zeusa - igrzyska olimpijskie. Jak podaje J.A. Szczepański na pierwszych igrzyskach odbywała się tylko jedna konkurencja, którą był bieg krótki dromos (Szczepański 1980). Pierwszą konkurencję związaną z biegami wytrzymałościowymi był wprowadzony podczas 15 olimpiady bieg długodystansowy dolichos. Jego długość ulegała zmianie w historii i osiągała wartości od 7 do 24 stadionów, czyli w przybliżeniu od 1345 m do 4614 m (Porada). Z organizacyjnego punktu widzenia przeprowadzenie tego biegu nie stanowiło większych problemów, gdyż odbywał się on na stadionie (Parnicki-Pudełko 1964), a zawodnicy biegali po trasie biegu prostego wykonując każdorazowo nawrót. Z pewnością okres pomiędzy starożytnością, a okresem współczesnym jest bardzo ciekawym z punktu widzenia aktywności fizycznej i sportu. Jednak celem tego opracowania nie jest szczegółowe opisanie historii sportu i tego, jak na jej tle prezentuje się bieganie. Wszystkich zainteresowanych autor odsyła do bogatej literatury prezentującej te zagadnienia. Kolejnym ważnym etapem w rozwoju biegania, którego skutki możemy obserwować dzisiaj jest druga połowa XX wieku. W latach 60-ątych i 70-ątych bieganie stało się masową formą spędzania czasu. Tak znaczący rozwój najprostszej formy ruchu należy przypisać A. Lydiard owi. On jako jeden z pierwszych pokazał ludziom, że bieganie nie jest zarezerwowane wyłącznie dla profesjonalnych sportowców. Może ono być także doskonałą formą spędzania czasu przeznaczoną praktycznie dla każdego (Galloway 2011). W ten sposób, za jego przyczyną zrodziła się idea joggingu, która dzięki B. Bowerman owi trafiła do USA, skąd została rozpowszechniona na cały świat. Głównym propagatorem masowego biegania w Polsce był T. Hopfer. Podobnie jak wspomniane osoby na świecie, tak on w Polsce promował biegi (Walewski 2008). W taki sposób coraz więcej osób zaczęło biegać, a elitarne i dostępne wyłącznie dla profesjonalistów uliczne zawody biegowe stały się miejscem sprawdzianu swoich możliwości dla biegaczy amatorów. Zwiększająca się liczba uczestników powinna być dobrą wiadomością. Przede wszystkim oznacza to, że społeczeństwo aktywnie spędza czas. Takie postępowanie przynosi wiele korzyści zarówno dla samych ćwiczących, jak i dla ogółu społeczeństwa. Jednak z punktu widzenia organizatorów zmiana ta niosła za sobą kilka problemów natury organizacyjnej. Po pierwsze imprezy, które dotychczas skupiały profesjonalistów wydłużyły się w czasie. Spowodowane to było nie tylko wzrostem liczby zawodników, ale także dysproporcjami w ich poziomie sportowym. Różnice w czasie osiąganym na mecie wydłużyły się. Taki stan rzeczy powodował, że trasa biegu, który często prowadził ulicami miast powodowała utrudnienia dla 184

185 mieszkańców. I po trzecie wzrost liczby uczestników wiązał się ze zwiększonymi nakładami finansowymi. W kilku płaszczyznach problemy z przeszłości są również dylematami, z jakimi borykają się organizatorzy również dziś. W związku z tym zasadnym wydaje się wskazanie uczestników współczesnych imprez sportowych oraz relacji, jakie między nimi zachodzą. Na szczególną uwagę zasługuje rola organizatora, którego działania powinny charakteryzować się troską o przedstawicieli każdej z grup. Tylko takie działanie sprawi, że organizowana przez niego impreza spotka się z akceptacją i będzie miała szansę na stałe zagościć w kalendarzu zarówno zawodników, kibiców jak i mieszkańców. Cele i problem badawczy W artykule autor skupi się na szerokim spojrzeniu na organizację imprezy biegowej. Szczególna uwaga zwrócona zostanie w stronę uczestników imprezy, którzy tworzą jej potencjał ludzki. Poprzez wskazanie na rolę i wybrane zadania poszczególnych grup autor stara się wskazać na złożoność przedsięwzięcia, jakim jest organizacja imprezy biegowej patrząc na nią przez pryzmat osób biorących w niej udział. W stosunku do każdej z grup organizator musi podjąć specyficzne działania. Nie może wszystkich traktować jednakowo. Inna jest rola zespołu organizacyjnego i działających w jego obszarze wolontariuszy, inna zawodników i kibiców, wśród których szczególną grupą są mieszkańcy miasta, w którym odbywają się zawody. Ustalenie odpowiedniego planu działania w odniesieniu do wszystkich uczestników powinno stanowić priorytetowe działanie w początkowym etapie organizowania imprezy. Podstawowy cel, jaki stawia sobie autor w niniejszym opracowaniu, to wskazanie grup uczestników imprezy biegowej oraz wybranych działań, jakie w obszarze każdej z nich powinien podjąć organizator. Wskazaniem roli i znaczenia wolontariuszy autor zajmie się w pierwszej części pracy. Kolejna poświęcona zostanie zawodnikom oraz znaczeniu jakie nadaje imprezie udział profesjonalnych biegaczy i amatorów. Wskazanie roli i znaczenia kibiców i mieszkańców będzie stanowiło końcową część opracowania. Realizację tak postawionych celów autor będzie starał się osiągnąć poprzez wskazanie podstawowych grup oraz ich roli i zadań, jakie pełnią podczas organizacji imprezy. każda z nich ma swoje zadania i są one odmienne od siebie. W związku z tym nie można rozpatrywać wszystkich w jednych kategoriach. Spojrzenie na każdą z grup z osobna i ustalenie odpowiedniej strategii działań dla każdej z nich jest koniecznym działaniem. Tylko takie podejście może zapewnić imprezie sukces na wszystkich płaszczyznach. Materiał i metody badań Podstawową metodą, jaka została zastosowana w niniejszym opracowaniu była praca z dokumentem. Obejmowała analizę literatury z zakresu prezentowanego zagadnienia. Obejmowała zarówno źródła książkowe, jak również publikacje w czasopismach. Wśród tych drugich większość stanowiły czasopisma fachowe z zakresu biegania oraz artykuły związane z tematyką zarządzania w sporcie. Swoje przemyślenia autor oparł również o własne doświadczenia związane z uczestnictwem w zawodach biegowych. Uzyskane w ten sposób wiadomości pozwalają spojrzeć na prezentowane zagadnienie z perspektywy zawodnika uczestnika zawodów. W tym obszarze autor przeprowadził sondaż diagnostyczny z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety jako narzędzia badawczego, które miały na celu sprawdzenie oczekiwań uczestników imprez biegowych. W artykule przedstawione zostały fragmenty pochodzące z tych badań. Badania zostały przeprowadzone na grupie 88 uczestników maratonu w Poznaniu w 2012 roku. W pracy zostanie także wykorzystana wiedza i doświadczenie autora związane z udziałem w wolontariacie podczas zawodów biegowych. 185

186 Identyfikacja uczestników imprezy biegowej W każdej imprezie sportowej możemy wyróżnić następujące grupy uczestników: organizatorzy, zawodnicy, kibice i mieszkańcy. W zależności od miejsca rozgrywania zawodów ich organizacja i czynności z nią związane ingerują w obszary istnienia poszczególnych grup w różnym zakresie. W przypadku imprez przygotowywanych dla profesjonalnych sportowców działania organizatora skierowane są głównie na kibiców. Pozyskanie uczestników jak najwyższej klasy sportowej pozwala zapełnić stadiony, hale czy inne obiekty, na których odbywa się rywalizacja, co w konsekwencji prowadzi do uzyskania większych zysków. Oczywiście system organizowania profesjonalnych imprez sportowych jest zdecydowanie bardziej skomplikowany niż przedstawiony tutaj i należy włączyć w niego chociażby telewizję i czerpanie korzyści ze sprzedaży praw telewizyjnych. Jednak wydaje się, że przedstawienie ogólnego zarysu będzie wystarczające dla tego opracowania, gdyż jego celem nie jest wskazanie zawiłości związanych z organizacją imprezy kierowanej wyłącznie do profesjonalnych sportowców. Rycina 1 prezentuje proponowane przez autora postrzeganie grup uczestników imprezy biegowej wraz z obszarami ich funkcjonowania. Jak widać na rycinie znajduje się także prostokąt zachodzący na wszystkie obszary. Prostokąt ten symbolizuje obszar organizowanej imprezy, czarny punkt znajdujący się w centralnej części ryciny 1 to dzień organizowanej imprezy. Ryc. 1. Uczestnicy imprezy biegowej i obszary ich funkcjonowania Źródło: opracowanie własne Wolontariusze społeczni działacze w sporcie i ich rola podczas imprezy biegowej Z pewnością trzon organizacji każdego przedsięwzięcia stanowi, jak sama nazwa wskazuje, organizator i osoby z nim współpracujące. Duże imprezy biegowe można przyrównać do przedsiębiorstwa. Pracujące przy ich organizacji osoby stanowią bardzo dużą grupę. Stosując taką analogię należy powiedzieć, że podobnie jak firmy posiadają strukturę organizacyjną. Pozwala ona wskazać na poszczególne stanowiska, ich zakres obowiązków oraz zależności panujące między nimi. Jest to szczególnie ważne w imprezach, w których startuje kilka lub kilkanaście tysięcy zawodników. Przykładem tego może być 8 Półmaraton Warszawski ukończyło ponad uczestników. Tym samym był to pierwszy bieg w Polsce na tym dystansie, który zakończyło ponad osób. W ORLEN Warsaw Marathon i towarzyszącym mu biegu na 10 km wystartowało łącznie ponad biegacz. Jest to dobry prognostyk na 186

187 przyszłość, który pozwala realnie myśleć o pokonywaniu kolejnych barier i zbliżaniu się do frekwencji, z jaką mamy do czynienia w największych biegach w Europie i na świecie. W strukturze organizacyjnej znajduje się wiele jednostek. Nawet w przypadku struktury prostej możemy wyróżnić ich kilka. Opisanie ich wszystkich stanowi dobry materiał na pracę magisterską i z pewnością zakresem przekracza ramy tego opracowania. W tej części uwaga zostanie skierowana na obszar, który skupia najwięcej osób, a więc na wolontariat. Wiele osób uważa, że bez pomocy ochotników żadna impreza nie miałaby szans powodzenia. Podkreślają to zarówno zewnętrzni obserwatorzy, delegaci międzynarodowych federacji, kibice, zawodnicy i sami organizatorzy. W przypadku pracy wolontariuszy nie ma znaczenia ranga imprezy. Podczas każdego działania na każdym szczeblu ich pomoc jest nieoceniona. Wolontariat stał się ostatnio popularnym słowem. Związane jest to przede wszystkim z rozwojem corocznej akcji zbiórki pieniędzy Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy. Każdego roku tysiące wolontariuszy kwestując zbiera pieniądze do puszek. Mimo dużego zainteresowania tą formą pomocy wolontariat nie jest aż tak popularny w społeczeństwie polskim. Z badań naukowych wynika, że w 2010 r. zaledwie 6% Polaków deklarowało, że udzielało się jako wolontariusz (Makowski 2011). Taki stan rzeczy stawia organizatora imprezy biegowej w trudnej sytuacji. Zdając sobie sprawę, że nie jest w stanie sam zorganizować całej imprezy musi podjąć szereg działań mających na celu nie tylko zachęcenie ludzi do udziału wolontariacie, ale także zatrzymanie ich na dłużej. W przypadku imprezy biegowej szczególnie ważne wydaje się utrzymanie wolontariusza, gdyż większość z nich to działania cykliczne, które jak się okazuje z roku na rok potrzebują coraz większą liczbę pomocników. Związane jest to ze stale zwiększająca się liczba biegających osób. Podejmując działania związane z tworzeniem zespołu wolontariuszy organizator nie może zapomnieć o definicji samego wolontariatu. Naukowcy z Centrum Studiów nad Społeczeństwem Obywatelskim Uniwersytetu Johna Hopkinsa podejmując się zdefiniowania tego pojęcia uznali że: ( ) wolontariat jest nieodpłatną, dobrowolną pracą świadczoną na rzecz osób nieznajomych (spoza rodziny lub najbliższego grona przyjaciół, sąsiadów), środowiska naturalnego, społeczeństwa lub społeczności lokalnej podejmowaną indywidualnie lub w ramach organizacji lub instytucji publicznej (Makowski 2011, s.2). Podczas każdej imprezy sportowej wolontariusze podejmują szereg zadań na różnym szczeblu. Związane to jest z faktem iż wolontariat może być związany z każdą dziedziną życia społecznego (Tokarski 2008), a w przypadku imprezy z każdym etapem jej przygotowywania. Począwszy od przygotowania pakietów startowych, pracę w biurze zawodów, pomocy przy zabezpieczeniu trasy, na jej porządkowaniu kończąc. W ten sposób ochotnik przynosi korzyści dla swojego otoczenie, a w szczególności dla organizatora i jednocześnie osiąga zadowolenie ze swojej działalności (Makowski 2011). Tak szeroki zakres prac powoduje konieczność stworzenia w strukturze organizacyjnej oddzielnej komórki odpowiedzialnej za wolontariat. Rycina 2 prezentuje przykładowy schemat organizacyjny takiej komórki. Z kilku powodów centrum wolontariatu jest najważniejszym organem w tym układzie. Po rekrutuje wolontariuszy, po drugi jest łącznikiem pomiędzy wolontariatem a innymi jednostkami w strukturze organizacyjnej biegu. Po trzecie poprzez koordynatorów odpowiedzialnych za poszczególne obszary kontroluje działania całego wolontariatu. Z racji prowadzenia procesu rekrutacji działania tej komórki organizacyjnej rozpoczynają się na długo przed rozpoczęciem imprezy. Chcą uzyskać jak najlepszych wolontariuszy musi podjąć szereg działań. M. Kalinowski zwraca uwagę na konieczność stosowania idei marketingu personalnego, którego cechą charakterystyczną jest podejście do potencjalnego pracownika w naszym przypadku do wolontariusza w taki sam sposób jak do klienta zawodnika (Kalinowski 2004). Takie podejście stawia wolontariusza na równi z biegaczem, co podkreśla jego ważność w organizowanym przedsięwzięciu. 187

188 Ryc. 2. Przykładowy schemat organizacyjny komórki wolontariatu podczas zawodów biegowych Źródło: opracowanie własne na podstawie doświadczenia autora Sprawne przeprowadzenie imprezy i zakończenie jej sukcesem organizacyjnym również związane jest z pracą centrum wolontariatu. Podstawą działań w dniu imprezy i kilku dniach bezpośrednio ją poprzedzających jest dobra atmosfera pracy. W zależności od zadania wolontariusze mogą pracować indywidualnie lub grupowo (Tokarski 2008). Bez względu na formę pracy w zespole ochotników powinna panować dobra atmosfera. Współpraca pomiędzy wolontariuszami powinna stanowić podstawę, gdyż wszyscy oni zmierzają w jednym kierunku i mają do osiągnięcia wspólny cel, jakim jest sukces organizacyjny imprezy. Ciekawą propozycją jest stworzenie w strukturach wolontariatu grupy specjalnej. W opinii autora każda struktura powinna zawierać tę grupę wolontariuszy. Składałaby się ona z maksymalnie 10 osób najbardziej doświadczonych wolontariuszy. Pełniłaby funkcję doradczą i pomocniczą. Jej członkowie w każdym momencie imprezy służyliby radą pozostałym wolontariuszom i pomagaliby im w rozwiązywaniu bieżących problemów. Koordynując działania wolontariatu centrum nie może zapomnieć o ochotnikach po zakończeniu imprezy. Spotkanie podsumowujące zawody zorganizowane wyłącznie dla wolontariuszy wydaje się być obowiązkowe. Takie postępowanie buduje pozytywny wizerunek imprezy i organizatora w oczach pomocników. Będzie miało to także wpływ na rozwój wolontariatu w kraju, co może przyczynić się do znaczenia działalności woluntarystycznej w życiu społeczeństwa. Docenienie ich w taki sposób sprawi, że poczują się oni wyróżnienie. Przyczyni się to chęci uczestnictwa w kolejnych imprezach. Wybrane aspekty związane z grupą zawodników W zależności od rangi imprezy grupę zawodników możemy podzielić na dwie mniejsze podgrupy. W przypadku igrzysk olimpijskich czy mistrzostw świata mamy do czynienia wyłącznie z zawodnikami zaliczającymi się do grupy profesjonalnych sportowców. Osoby te dzięki talentowi i pracy osiągają szczyty perfekcjonizmu w danej dyscyplinie (Krawczyk 1997). Lata wyrzeczeń i treningów sprawiają, że osiągają uzyskują wyniki sportowe. Stają się gwiazdami sportu osobami, dla których ludzie przychodzą na stadiony, hale i których zmagania z chęcią oglądają. Takie osoby w głównej mierze są zachętą dla kibiców i sponsorów, którzy w przypadku ich udziału w zawodach chętniej podpisują z organizatorami umowy o współpracy. W przypadku imprez biegowych rozgrywanych w Polsce i na świecie profesjonalni sportowcy stanowią niewielki procent wszystkich uczestników. O frekwencji w głównej mierze decydują amatorzy. W proponowanym przez Krawczyka modelu sportu osoby te zaliczają się do sportu w pełni amatorskiego (Krawczyk 1997). Uprawienie sportu przez tych ludzi jest całkowicie bezinteresowne. Treningi uważają za doskonałą formę odpoczynku po dniu pracy, 188

189 rekompensatę braku ruchu związaną z czynnościami zawodowymi, czy sposób poprawy samopoczucia i poziomu zdrowia. Udział w zawodach traktują jako dobrą zabawę, możliwość spotkania się ze znajomymi lub sprawdzenia swoich możliwości. Ich działalność sportowa nie jest w żadnym przypadku związana z osiąganiem korzyści materialnych. Wręcz przeciwnie zawodnicy ci ponoszą praktyczne same koszty, które związane są chociażby z kosztami podróży na i z miejsca zawodów czy koniecznością uiszczenia opłaty startowej. W zaleceniach Polskiego Stowarzyszenia Biegów możemy znaleźć zapis mówiący o zastępowaniu obowiązującego do niedawna zapisu opłata zapisem wpisowe. Rzeczywiście wśród biegaczy coraz częściej można spotkać się ze stosowaniem pojęcia wpisowego, co prawdopodobnie związane jest ze stosowaniem jego w regulaminach zawodów. Jedyną gratyfikacją, jaką otrzymują biegacze jest koszulka i medal otrzymywany na mecie biegu. Należy się jednak zastanowić, czy rzeczywiście rzeczy te są nagrodą dla zawodnika, skoro wcześniej musiał on uregulować wpisowe, żeby w ogóle móc wystartować w zawodach. Decyzję dotyczącą uznania ich za nagrody lub rzeczy, które należą się, autor pozostawia zawodnikom. Część spośród biegaczy biorących udział w zawodach należy zaliczyć, w wymienionym wyżej modelu sport proponowanym przez Krawczyka, do grupy sportowców nie w pełni amatorskich (Krawczyk 1997). Można powiedzieć, że stanowią oni grupę pośrednią pomiędzy profesjonalnymi biegaczami, a amatorami. Zawodnicy ci osiągają wysokie wyniki, które są następstwem ciężkiego treningu pochłaniającego większość wolnego czasu, jaki pozostaje im po zajęciach w szkole czy pracy (Krawczyk 1997). Ich rezultaty są na tyle dobre, że z powodzeniem mogą walczyć o czołowe lokaty w mniejszych biegach. Większe imprezy z lepszą stawką zawodników nie pozwalają im osiągać tak znaczących sukcesów. Czasy, jakie zawodnicy ci uzyskują na mecie pozwalają im walczyć o nagrody pieniężne w kategoriach wiekowych. Wspomniane gratyfikacje finansowe obok stypendiów stanowią formy wsparcia finansowego. Jednak ich otrzymywanie nie jest decydującym motywem udziału we współzawodnictwie. Partycypacja w zawodach i osiąganie wysokich lokat stanowi cel sam w sobie i nie jest środkiem do osiągnięcia innych celów, które w tym wypadku należy rozumieć przez osiągnięcie korzyści finansowych. Z istnieniem wymienionych powyżej grup związanych jest kilka zależności. Wraz ze wzrostem poziomu sportowego grupa zawodników jest mniejsza. Zależność ta nie jest żadnym zaskoczeniem. Niewielka grupa biegaczy w Polsce jest w stanie pokonać dystans np. maratony w czasie poniżej 2:30:00 (2h 30 min.). Jak wynika z rankingu najlepszych wyników osiągniętych w Polsce przez polskich biegaczy w 2012 r. tej sztuki dokonało zaledwie 17 mężczyzn, kolejnych 52 zmieściło się w czasie poniżej 2:45:00, a następnym 285 pokonanie maratonu zajęło mniej niż 3:00:00. Dodając do tego grupę kilkudziesięciu zawodników z zagranicy i kobiety możemy powiedzieć, że w 2012 r. w Polsce poniżej 3 godzin pobiegło około 400 zawodników. Biorąc pod uwagę, że w tylko 4 najliczniej obsadzonych maratonach w Polsce w 2012 r. (Warszawa, Poznań, Wrocław, Kraków) wystartowało łącznie ponad 19 tys. biegaczy liczba 400 zawodników, którzy pobiegli poniżej 3 h jest niewielka. Statystyki największych biegów maratońskich w Polsce pokazują, że największa liczba zawodników kończy swoje zmagania z trasą w przedziale czasu pomiędzy 3:20:00, a 5:00:00 ( dostępny godz. 23:38). Kolejna zależność jaką można zauważyć pomiędzy grupami związana jest z kosztem, jaki ponosi organizator. O ile udział w imprezie rangi mistrzostw świata czy igrzysk olimpijskich jest dla zawodnika ważnym celem, a zyski, jakie może on uzyskać będą oddziaływały długookresowo, o tyle udział w konkretnej imprezie biegowej nie musi stanowić dla zawodnika żadnego celu. Organizatorzy igrzysk olimpijskich nie muszą skupiać się na przyciągnięciu światowej czołówki na imprezę. Wręcz przeciwnie to zawodnicy sami walczą o osiągnięcie minimów umożliwiających im start w zawodach. Inna sytuacja jest w przypadku biegów komercyjnych. Głównym motywem, dla którego zawodnicy startują w takich zawodach jest możliwość osiągnięcia jak największego zysku finansowego. Często organizatorzy chcąc zapewnić sobie udział w organizowanym przez siebie biegu zawodników ze światowej czołówki 189

190 muszą zagwarantować im wysokie gaże. Nie chodzi wyłącznie o nagrody finansowe uzyskiwane za czołowe lokaty. Do wspomnianych honorariów należy zaliczyć także startowe, czyli pieniądze, jakie organizator zapewnia zawodnikowi za sam udział w imprezie, bez względu na to, jakie miejsce zajmie. Wśród osób zajmujących się sportem można w ostatnich latach zauważyć dyskusję na temat słuszności startowego. Jak w każdym sporze możemy znaleźć dwie strony zwolenników i przeciwników. Pierwsi za główny argument podają fakt iż bieganie dla profesjonalnych zawodników jest pracą, a nikt nie chciałby wykonywać pracy bez gwarancji otrzymania za nią wynagrodzenia (Tokarski 2008). Drudzy z kolei wskazują na brak interesu w uzyskaniu przez biegacza dobrego wyniku, ponieważ pieniądze otrzymuje on już przed startem. Z tą opinią nie można się zgodzić, gdyż zawodowi biegacze są także uczestnikami rynku. Dwa słabsze starty mogą spowodować, że organizatorzy nie będą zainteresowani wydawaniem pieniędzy na startowe dla takiego zawodnika. Ponadto profesjonalni biegacze są także osobami posiadającym ambicję. Trenują po to, aby osiągać jak najlepsze rezultatu, a pokonanie rywala może przynieść kolejne finansowe korzyści. Związane są one chociażby z nagrodami czekającymi na mecie. Analizując doniesienia medialne, prasowe czy regulaminy imprez biegowych możemy się przekonać, że kwoty nagród są bardzo wysokie. Dla przykładu pula nagród w półmaratonie w Abu Zabi w 2008 r. wyniosła 2 mln dolarów, a sam zwycięzca otrzymał 300 tys. dolarów. W maratonie w Dubaju w 2008 r. za pobicie rekordu świata zawodnik miał otrzymać premię w wysokości 1 mln dolarów, a za zwycięstwo dodatkowe 250 tys. Jednym z argumentów podawanym przez osoby negujące słuszność startowego, nad którym należałoby się zastanowić jest fakt iż startowe to pieniądze za to, co już się zrobiło, a nie dopiero zrobi (Tokarski 2008).W związku z tym młodzi zawodnicy, którym dopiero będą osiągać wysokie wyniki nie mogą liczyć na wsparcie, które akurat im jest szczególnie potrzebne (Tokarski 2008). Z punktu widzenia organizatora należy się jednak poważnie zastanowić nad przeznaczeniem części funduszy na startowe dla najlepszych zawodników. Może to przyczynić się do wzrostu zainteresowani i prestiżu imprezy, a co za tym idzie większą szansą na wsparcie ze strony sponsorów. Zarówno profesjonalni zawodnicy, jak i amatorzy mogą powodować wzrost zainteresowaniem imprezą ze strony kibiców. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że zawodowcy ze światowej elity przyciągną do imprezy media, które za pośrednictwem telewizji będą transmitowały zawody. Takie działanie spowoduje, że impreza zyska światowy zasięg i kibice z wielu krajów będą mogli uzyskać informacje o zawodach. Z kolei udział biegaczy amatorów może przyczynić się do wzrostu liczby kibiców na trasie biegu. Związane to jest z faktem iż dość duża grupa amatorów przyjeżdża na imprezę wraz ze swoimi rodzinami. Biegacze zmagają się z trudami trasy, zaś ich najbliżsi ustawiają się wzdłuż niej i dopingują zarówno ich, jak i innych biegaczy. W celu zapewnienia dobrej oceny organizowanej przez siebie imprezy organizator powinien zwrócić uwagę na każdą z wymienionych grup. Profesjonalni zawodnicy podnoszą prestiż imprezy i przyciągają sponsorów, zaś amatorzy przyczyniają się do bicia rekordów frekwencji, czym również sprzyjają promocji imprezy. Miedzy innymi z tych dwóch powodów trudno wskazać grupę, na której organizator powinien się bardziej skupić i na której oczekiwania powinien zwrócić większą uwagę. Wydaje się jednak, że skupienie się na amatorach i zaspokojenie ich oczekiwań powinno stanowić ważniejszy aspekt dla organizatora. Związane to jest z tym, że oczekiwania amatorów, szczególnie tych osiągających słabsze wyniki, wskazują często na problemy, których rozwiązanie podnosi poziom organizacyjny imprezy. Biegacze z elity rzadko spotykają się z kłopotami, jakich doświadczają przeciętni uczestnicy. Zawodnicy biorący udział w imprezach biegowych zwracają uwagę na ważność wielu aspektów związanych z organizacją i przeprowadzeniem zawodów. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez autora najważniejsze oczekiwania związane są z punktami odżywczymi, oznaczeniem trasy oraz samym dniem zawodów. Uzyskane podczas badania dane mogą posłużyć organizatorom imprez biegowych za kierunek, w którym powinni zmierzać. W tej części przedstawione zostaną wybrane wyniki prezentujące wymienione aspekty. 190

191 W opinii zawodników każdy kilometr pokonywanej trasy powinien być oznaczony w widoczny sposób. Takiej odpowiedzi udzieliło 78,4% badanych osób, 20,4% uważa, że oznaczenie trasy co 5 km jest wystarczające, a 1,1% nie ma zdania na ten temat. Właściwe oznaczenie pomaga to zawodnikom w lepszym pokonywaniu trasy. Najlepiej, gdy trasa posiada zarówno pionowe w postaci tablic jak i poziome linie namalowane na ulicy oznaczenia poszczególnych kilometrów. Widok poszczególnych kilometrów jest ważny dla biegaczy z kilku względów. Po pierwsze pozwala im kontrolować tempo biegu. Mimo postępującego rozwoju technologii nie wszyscy uczestnicy imprez posiadają zegarki z GPS-em mierzące dokładnie przebiegnięty dystans. Wielu z nich posługuje się tradycyjnymi zegarkami ze stoperem. W ich przypadku kontrola tempa odbywa się wyłącznie na postawie wyznaczonych odcinków. Drugim powodem, dla którego każdy kilometr powinien być oznaczony jest świadomość pokonanego dystansu. Pokonując kolejne kilometry zawodnicy wiedzą ile pozostało im do mety czy najbliższego punktu odżywczego. Powszechnym postępowaniem wśród rodzimych jak i zagranicznych organizatorów imprez biegowych jest rozmieszczanie punktów odżywczych na każdej wielokrotności 5 km. W niektórych zawodach, odbywających się szczególnie w upalne dni organizatorzy wprowadzają dodatkowe punkty z wodą, które znajdują się co 2,5 km. Z pewnością jest to bardzo ważne, gdyż płyny, a w szczególności woda, są kluczowym czynnikiem wielu procesów zachodzących w ludzkim organizmie (Czajka 2008). Można powiedzieć, że uzupełnianie utraconych płynów jest wręcz obowiązkiem każdego biegacza (Skarżyński 2010). Unikanie wody podczas wzmożonego wysiłku fizycznego, jakim bez wątpienia jest udział w biegu długodystansowym, prowadzi do odwodnienia, którego efektem jest chociażby spadek wydolności fizycznej (Bean 2008). Praktykowanie przez organizatorów imprez biegowych rozmieszczania punktów odżywczych co 5 km jest zgodne z oczekiwaniami uczestników. 86,4% uważa taką odległość za wystarczającą. Przeciwnego zdania jest 10,2%. Osoby te uważają, że punkty powinny być rozmieszczone częściej. 3,4% badanych nie ma zdania na ten temat. Wydaje się, że działania organizatorów w tym aspekcie pokrywają się z oczekiwaniami uczestników, a może (i co bardziej prawdopodobne) zawodnicy dostosowali swoje oczekiwania do spotykanych na większości zawodów warunków. Obok rozmieszczenia punktów odżywczych w odpowiedniej odległości od siebie drugą bardzo ważną sprawą jest ich zaopatrzenie. To co będzie znajdowało się na stołach ma duże znaczenie dla zawodników. Składniki znajdujące się na punktach odżywczych możemy podzielić na dwie zasadnicze grupy. Pierwszą stanowią napoje, a drugą pożywienie w formie stałej. Wśród zawodników dominuje przekonanie, że na punktach powinna znajdować się woda, która nie zawsze służy tylko do uzupełnienia płynów oraz napoje izotoniczne, które poprzez zawartość elektrolitów ( ) pomagają regulować zawartość płynów w różnych częściach ciała oraz płynów we krwi (Bean 2008) i teoretycznie stanowią najlepszy sposób uzupełnienia płynów. W pytaniu, w którym zawodnicy mieli wskazać, jaki ich zdaniem napój powinien znajdować się na pierwszym, drugim, trzecim i kolejnych miejscach na punkcie żywieniowym, biegacze najczęściej na pierwszych dwóch miejscach wskazywali właśnie te odpowiedzi. 92% badanych wskazało na wodę lub napój izotoniczny na pierwszym miejscu. Na podstawie tych danych można wysnuć wniosek, że poza tymi napojami na punktach nie muszą znajdować się żadne inne płyny. W przypadku pożywienia w formie stałej nie ma aż tak dużych dysproporcji. Dwie najczęściej udzielane na pierwszych dwóch miejscach odpowiedzi stanowiły 73,9% wszystkich wskazań. Banany i żele energetyczne są podstawowymi składnikami, jakie w oczekiwaniu uczestników powinny znaleźć się na punktach odżywczych. Ciekawym faktem jest to, że to banany były częściej wskazywane przez zawodników na pierwszym miejscu (52,3%).szukając wyjaśnienia tego faktu należy cofnąć się o kilka lat, kiedy żele energetyczne i inne suplementy wspomagające trening biegaczy nie były tak popularne. Wtedy na punktach żywieniowych banany stanowiły alternatywę dla cukru czy czekolady. Taki stan utrzymał się przez lata i 191

192 obecnie na większości biegów od dystansu półmaratonu wzwyż zawodnicy mają możliwość skosztowania bananów. Oczekiwania zawodników w samym dniu zawodów związane są przede wszystkim ze sprawną obsługą. Począwszy od momentu przyjazdu, na zakończeniu imprezy kończąc. Pierwszym ważnym punktem, na który powinien zwrócić uwagę organizator jest zapewnienie odpowiedniej liczby miejsc parkingowych dla zawodników. Takie oczekiwanie wyraziło 39,5% badanych. Niestety nie zawsze istnieje możliwość pozostawienia samochodu w niedalekiej odległości od startu czy mety. W związku z tym zawodnicy oczekiwaliby zarówno możliwości darmowego skorzystania z komunikacji miejskiej, na podstawie numeru startowego 24,4% badanych, jak i jasnego i czytelnego oznaczenia drogi z przystanków na miejsce startu 23,3%. Jednoznacznie wskazuje to, że sprawne poruszanie się po mieście, w którym odbywa się impreza jest w oczach biegaczy ważnym aspektem. Kolejną ważną sprawą, która nie powinna umknąć uwadze organizatora jest obsługa zawodnika po ukończeniu biegu. Nie jest prawdą, że organizatora obchodzi zawodnik tylko w czasie, kiedy znajduje się na trasie biegu. Również po zakończeniu zmagań powinien on liczyć na zainteresowanie ze strony organizatora. Po ukończeniu biegu uczestnicy oczekują od organizatora przede wszystkim sprawnego wydawania depozytów oraz odpowiedniej ilości natrysków dla zawodników. Takich odpowiedzi udzieliło odpowiedni 33,3% i 42,9% biegaczy. Mimo iż badaniem objęci zostali amatorzy, to istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że profesjonalni biegacze mają podobne do nich oczekiwania. Wskazane w tej części aspekty nie są niczym nadzwyczajnym. Wymienione oczekiwania są bardzo często zaspokajane przez organizatorów. Mimo to nie można zaprzestać dalszych badań grupy zawodników. Próba identyfikacji kolejnych obszarów związanych z oczekiwaniami zawodników może przyczynić się do ustalenia takich, które nie są spełniane w wystarczającym zakresie. Zwrócenie szczególnej uwagi na nie może podnieść ocenę samych zawodników, która oprócz poprawy organizacji imprezy przyczyni się do wzrostu liczny uczestników biegów w Polsce. Bierni uczestnicy sportu kibice W każdej imprezie udział kibiców jest bardzo ważny. W dużych przedsięwzięciach sportowych odbywających się na halach czy stadionach partycypacja kibiców przynosi wymierne korzyści dla organizatora. Związane jest to z koniecznością zakupu przez każdego widza biletu. W przypadku imprez biegowych rozgrywanych w miastach organizator nie ma takiej możliwości. W związku z tym nie czerpie żadnych korzyści materialnych z udziału kibiców. Oglądają relacje telewizyjne z największych maratonów na świecie można zauważyć tłumy widzów stojące wzdłuż trasy i dopingujące biegaczy. Niestety w Polsce nie zjawisko to nie jest aż tak popularne. Związane to jest z kilkom przyczynami. Po pierwsze w Polsce nie została jeszcze wykształcona taka kultura kibicowania. Dopingowanie kogoś obcego nie spotyka się z zainteresowaniem obserwatorów. Drugim powodem jest stosunkowo mała popularność biegania w naszym kraju, Na szczęście tendencja ta ulega zmianie. Coraz więcej osób biega, co potwierdzają listy startowe największych imprez. Liczba uczestników biegów systematycznie rośnie. Mimo wymienionych problemów na imprezach biegowych możemy spotkać się ze zjawiskiem kulturalnego dopingu. Szczególnie w okolicach startu i mety możemy spotkać wiele osób dopingujących biegaczy. Są to przede wszystkim członkowie rodzin i znajomi uczestników imprez. Aby przyjść (przyjechać) na zawody kibice muszą posiadać pewne informacje z nimi związane. W tym miejscu bardzo ważna jest rola organizatorów imprezy. Powinni oni podjąć wszelkie działania zmierzające do przekazania wiadomości odnośnie zawodów jak największej licznie osób. W tym zadaniu obowiązuje prosta zasadza. Im więcej osób dowie się o imprezie, tym więcej przyjdzie i będzie dopingowało biegaczy. 192

193 Organizatorzy imprez powinni zadbać o doping na całej trasie biegu. Oczywiście nikt nikogo nie zmusi do kibicowania. Jednak organizatorzy mogliby poczynić działania w kierunku zwiększenia liczby kibiców na trasie. Ciekawym rozwiązaniem stosowanym na niektórych imprezach jest rozstawienie wzdłuż trasy lokalnych zespołów muzycznych. Z jednej strony dopingują one biegaczy, a z drugiej są miejscem gromadzenia się kibiców. Widząc osoby dające mini koncert przechodnie zatrzymują się i w najbliższym otoczeniu zespołu tworzy się grupka kibiców. Innym ciekawym pomysłem, z jakim spotkał się autor było organizowanie konkursów na najlepszy doping. Konkurs te kierowany był przede wszystkim do szkół. Takie działalnie pokazuje, jak można połączyć kibicowanie z nauką postawy fair play i kontaktem ze sportem. Przekazanie wszystkich niezbędnych informacji związanych z samymi zawodami, jak i z wszelkimi imprezami im towarzyszącymi powinno stanowić jeden z priorytetów dla każdego organizatora. Pozwoli to na zgromadzenie wielu kibiców, nie tylko w strefie startu i mety, ale także na trasie biegu. Mieszkańcy miasta Grupą, która może najbardziej ucierpieć na organizacji imprezy biegowej są mieszkańcy miasta. Związane to jest z częściowym lub całkowitym wyłączeniem trasy zawodów z ruchu kołowego. To ograniczenie sprawia, że mieszkańcy przyzwyczajeni do swoich tradycyjnych tras przejazdu będą musieli je zmienić. Na szczęście zmiana jest tymczasowa i zaraz po rozegraniu biegu organizator dokonuje wszelkich czynności mających na celu przywrócenie ruchu na zamkniętych drogach. Sprawne działanie organizator w tym obszarze powinno obejmować kilka etapów. W pierwszym z nich organizator powinien zamieścić na stroni internetowej imprezy mapkę z dokładnym przebiegiem trasy i jej opisem. Takie działanie będzie przydatne nie tylko dla mieszkańców miasta, ale także dla zawodników. Samo umieszczenie informacji w Internecie może okazać się niewystarczające. Mimo iż większość imprez rozgrywanych w konkretnych miastach to duże przedsięwzięcia, to nie każdy mieszkaniec musi wiedzieć, kiedy odbywają się zawody. Chcąc, aby wiadomość dotarła do jak największego grona odbiorców organizator powinien umieścić ją w lokalnych mediach. Działania te powinny być podjęte jako pierwsze. Ich rozpoczęcie musi nastąpić na długo przed imprezą. Szczególnie umieszczenie mapki w Internecie powinno mieć miejsce przynajmniej z dwumiesięcznym wyprzedzeniem. Zbliżając się do dnia imprezy działania informacyjne organizatora powinny się nasilać. Zwłaszcza w miejscach, w których będą największe utrudnienia kampania powinna być widoczna. Doskonałym rozwiązaniem jest umieszczanie wzdłuż trasy tablic informacyjnych. Każdego przejeżdżającego informowałyby o utrudnieniach w dniu zawodów. Przekazywane za ich pomocą wiadomości wskazywałyby na ulice zamknięte w dniu imprezy oraz na wyznaczone objazdy. Ciekawą propozycją, która jednak wymagałaby podjęcia działań zakrojonych na szerszą skalę byłoby wprowadzenie darmowych przejazdów komunikacją miejską w obrębie trasy. Taki pomysł miałbym możliwość powodzenie w momencie dojścia do porozumienia organizatora imprezy z przedstawicielami komunikacji miejskiej. Inną inicjatywą, jaką powinien podjąć organizator w stosunku do mieszkańców miasta, w którym odbywa się bieg jest zachęcenie ich do czynnego udziału imprezie. Poprzez kibicowanie zawodnikom mogliby włączyć się w budowanie wizerunku imprezy. Z pewnością spotkałoby się to z pozytywnym odbiorem ze strony zawodników i zostałoby przez nich zauważone i docenione. Przyczyniłoby się do poprawy atmosfery podczas całej imprezy. 193

194 Podsumowanie i dyskusja Przygotowanie każdej imprezy wiąże się z szeregiem działań, jaki musi podjąć organizatora. Każde z nich ma swoje miejsce w czasie i trudno wśród nich wskazać najważniejsze. Na każdym etapie organizator stawia sobie priorytety, których realizacja pozwala rozpocząć kolejne działania. Połączenie wszystkich składa się na sukces imprezy, a jednocześnie stawia organizatora przed trudnym zadaniem i licznymi kłopotami, jakie mogą się pojawić w obrębie każdego z nich. W natłoku prac organizacyjnych organizator nie może zapomnieć o najważniejszym elemencie, a mianowicie o ludziach. To oni przygotowują i realizują imprezę oraz biorą w niej udział. Organizator musi pamiętać, że nie tylko grupa organizacyjna z wolontariuszami i zawodnicy są uczestnikami biegu. Kibice i mieszkańcy miasta, w którym odbywają się zawody również są ich uczestnikami. W tym celu należy prowadzić dalsze badania. Każda z grup powinna zostać przeanalizowana osobno. Uzyskane w ten sposób dane pozwoliłyby stwierdzić, co organizator powinien zrobić, aby w jak największym stopniu spełnić oczekiwania każdej z nich. Wskazana w artykule rola i znaczenie wolontariuszy jest nie do ocenienie. Gdyby nie ich bezinteresowna pomoc koszty organizacji imprezy byłyby zdecydowanie większe, a w wielu przypadkach impreza nie miałaby możliwości odbycia się. Udział zawodników z czołówki list światowych czy krajowych podnosi prestiż imprezy, co sprawia, że o zawodach mówi się w mediach. Pozwala to przyciągnąć na trasę biegu kibiców. Z kolei udział biegaczy amatorów przyciąga na widownię ich rodziny i znajomych. Pokonują oni trasę znacznie wolniej od profesjonalistów, co pozwala na dłuższy kontakt zarówno zawodników jak i kibiców z imprezą w dniu jej odbywania się. Zwrócenie uwagi na nich wszystkich uczestników jest bardzo ważne. Dopiero takie holistyczne podejście pozwoli osiągnąć sukces w trzech podstawowych płaszczyznach organizacyjnej, sportowej i społecznej. Piśmiennictwo Bean A. (2008). Żywienie w sporcie. Kompletny przewodnik. Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań Czajka I. (2008). Wodny doping. Runners World, 3, s Galloway J. (2011). Bieganie metodą Gallowaya. Ciesz się zdrowiem i doskonałą formą. Helion, Gliwice Kalinowski M. (2004). Rekrutacja kandydatów do pracy [w:] Zarządzanie zasobami ludzkimi.- [Golnau W]. CeDeWu, Warszawa, s Krawczyk Z. (red.). (1997). Sport. [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku: Kultura fizyczna, sport. Instytut Kultury, Warszawa, s Lipoński W. (2012). Historia sportu na tle rozwoju kultury fizycznej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Makowski G. (2011). Młody, bogaty, wykształcony, religijny mit polskiego wolontariusza. CBOS BS/63/2011, Warszawa Matusiak J. (2001). Przywództwo w sporcie. Sport Wyczynowy, 5-6, s Matuszewska A. (2010). Wolontariat międzynarodowy jako forma aktywności edukacyjnej młodzieży. Centrum Badań Europy Wschodniej, Olsztyn Osterloff W.K. (1976). Historia sportu, Nasza Księgarnia, Warszawa Parnicki-Pudełko S. (1964). Olimpia i olimpiady. Wydawnictwo Poznańskie, Poznań Piechota R. (2009). Wybrane zagadnienia współczesnej teorii i praktyki zarządzania w sporcie. Sport Wyczynowy, 1, s Porada Z. Starożytne i nowożytne igrzyska olimpijskie. Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków Ryba B. (1989). Podstawy organizacji kultury fizycznej. Akademia Wychowania Fizycznego. Poznań Ryba B. (2001). Organizacja imprez sportowych. Polska Korporacja Menadżerów Sportu. Warszawa 194

195 Ryba B. (2009). Motywacja działań różnych grup środowiska sportowego. Sport Wyczynowy, 9-10, s Ryba B. (2004). Sprawność zarządcza w systemie polskiego sportu. Sport Wyczynowy, 7-8, s Skarżyński J. (2010). Biegiem przez życie. Wydawnictwo MEGA SPORT, Szczecin Szczepański J.A. (1980). Od Olimpii do olimpiad. Wydawnictwo Literackie, Kraków Tokarski Z. (2008). Wolontariat w Polsce: Raport z badań w latach Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna, Łódź Tronina M. (2012). Startowe słuszne czy nie? Bieganie, 1, s Walewski P. (2008). Zanim masy ruszyły na ulicę. Runners World, 1, s Wroczyński R. (1985). Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, Źródła internetowe [dostępny godz. 23:38]. 195

196 INFORMATYCZNE ASPEKTY IRYDOLOGII W KOMPLEMENTARNYM ZDROWIU ORGANIZMU Information technology iridology aspects of complementary health body Eugeniusz Uchyla, Walery Żukow University of Economy, Bydgoszcz, Poland Wyższa Szkoła Gospodarki, Bydgoszcz, Polska Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 2 x 1000 znaków (ryczałt)=2 000 znaków. Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami)=1,32 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=1,32 spreadsheets publishing. Pierwszy Autor: Eugeniusz Uchyła Od pierwszego autora: Jestem z wykształcenia magistrem inżynierem elektrykiem o specjalności automatyzacja (1975 r.) z kilkunastoletnim doświadczeniem nauczyciela akademickiego i praktyką naukową w fizyce niskich temperatur, oraz z zamiłowania jestem bioelektronikiem. Inżynierskie spojrzenie na opracowania Polaka, ks. prof. Włodzimierza Sedlaka (żyjącego w latach ), definiującego po raz pierwszy w świecie bioplazmę, (w publikacjach z 1967 r.) oraz zainteresowania medycyną naturalną, ukształtowały moje zainteresowania komplementarną Medycyną Wschodu. Zdefiniowana przez Sedlaka teoria kwantowych podstaw życia w utworzonej nowej dziedzinie nauki o nazwie bioelektronika, była dla mnie dodatkową fascynacją w okresie mojej pracy naukowej nad zastosowaniem nadprzewodnictwa w technice. Teorie nadprzewodnictwa informacji w mózgu, umożliwiły mi naukowo spojrzeć na komplementarne zdrowie człowieka. Nie będąc lekarzem, mogłem, więc bez skrępowania konwencjonalnego zgłębiać tajniki Medycyny Wschodu, w której energia Chi, nazywana też Praną doskonale harmonizowała się elektromagnetyczną teorią życia w modelu Homo Electronicus Sedlaka. Key words: iris; photon neuroimmunologic regulation; body; information technology; iridology; complementary health body. Słowa kluczowe: tęczówka oka; fotonowa regulacja neuroimmunologiczna; organizm; informatyczne aspekty; irydologia; komplementarne zdrowie organizmu. Streszczenie Irydologia jest to dziedzina wiedzy, która zajmuje się diagnozowaniem stanu zdrowia organizmu człowieka na podstawie wyglądu tęczówek oczu. Określają one funkcjonowanie organizmu z dominacją aktualnych potrzeb wspomagania zdrowia i jakość jego organów wewnętrznych. Na podstawie kolorystyki i znamion występujących w różnych punktach powierzchni tęczówek, możliwe jest określenie słabości zdrowia i ewentualne prognozowanie wystąpienia znamion chorób i na tej podstawie określenie profilaktyki dla wzmocnienia organizmu. Polega to umiejętności podpatrywania procesu powstawania informacji w tęczówkach, które stale dokonują własną aktualną autodiagnozę komplementarną, stymulującą w mózgu proces samouzdrawiania. Na tej podstawie organizm leczy się sam, bo otrzymuje właściwą pomoc informatyczną. Tęczówki oczu są, więc wskaźnikiem dobrostanu zdrowia i harmonizacji energetycznej w organizmie. Dlatego leczenie powinno opierać się na medycynie informatycznej i komplementarnej diagnozie zdrowia, gdyż w naturze życie opiera się na przetwarzaniu i wykorzystaniu naturalnych informacji dla doskonalenia i utrzymania swojego dobrostanu. Irydologia, więc nie leczy i nie jest metodą leczenia, jest ona czynnością lub sztuką umiejętności irydologa interpretującego wygląd tęczówek oczu. Wnioski: 1.Informatyczne aspekty irydologii w komplementarnym zdrowiu organizmu są bardzo przydatne w szybkim określeniu nie tylko konstytucyjnych cech zdrowia, i wskazaniu aktualnej pomocy dla organizmu, który jest sygnalizowany na tęczówkach oczu. 196

197 2.Oczy stanowią wyjątkowy organ informatyczny dla organizmu, gdyż przyczyniają się do tworzenia informacji o jego stanie zdrowia, które wykorzystuje centralny układ nerwowy w procesie samouzdrawiania. 3.Irydologia w swojej sztuce podpatrywania procesu powstawania informacji w tęczówkach, zdobywa wiedzę o stanie zdrowia organizmu na użytek kształtowania diagnozy komplementarnej o aktualnym zdrowiu organizmu. 4.Nadrzędnym zaleceniem utrzymania organizmu w dobrej kondycji i zdrowia, jest zagwarantowanie ochrony przed zakłóceniami komunikacji informatycznej w organizmie. Zagrożeniem dla zdrowego życia na Ziemi jest smog elektromagnetyczny w całym paśmie GHz-owym, który poprzez swoje wyższe harmoniczne niszczący ekosystem ziemski. 5.Tęczówki oczu są wskaźnikiem dobrostanu zdrowia i harmonizacji energetycznej w organizmie. 6.Uzyskania dobrego zdrowia powinno opierać się na profilaktyce medycyny informatycznej i komplementarnej diagnozie zdrowia, gdyż natura opiera organizowanie życia na przetwarzaniu i wykorzystaniu wszelkich naturalnych informacji dla doskonalenia i utrzymania życia. Abstract Iridology is a branch of science that deals with the diagnosis of the health of the human body based on the appearance of eye iris. They define the functioning of the body with the dominance of the current needs of the health support and the quality of his internal organs. On the basis of color and signs occurring at different points in space irises, it is possible to determine the health of weakness and possible prediction of signs of diseases, and on this basis, the term prevention to strengthen the body. This involves the process of developing skills look up information irises, which still carry out their own self-diagnosis complementary current, stimulating self-healing process in the brain. On this basis, the body heals itself, because it receives the appropriate support information technology. Iris eyes are, so the health and welfare indicator harmonization of energy in the body. Therefore, treatment should be based on information and complementary medicine, health diagnosis, as in the nature of life is based on the processing and use of natural information to improve and maintain their well-being. Iridology, so there is no cure and treatment, it is the act or art of interpreting skills iridology eye irises look. Conclusions: 1. IT aspects of complementary health iridology body are very useful for fast determination of not only the constitutional characteristics of health, and the indication of the current support for the body, which is indicated on the eye iris. 2. Eyes are a unique body computer for the body, as they contribute to the creation of information about his condition, which uses the central nervous system in the process of self-healing. 3. Iridology in their art look up information in the process of developing iris, gain knowledge about the health of the body for use in diagnosis of complementary shape of the current health of the body. 4. The primary recommendation of maintaining the body in good shape and health, to ensure protection against disruption of electronic communications in the body. Threat to a healthy life on earth is over electromagnetic smog-ghz band at that, who, through his destructive harmonics terrestrial ecosystem. 5. Iris eyes are an indicator of the health and welfare of the harmonization of energy in the body. 6. Good health should be based on preventive medicine, diagnosis information and complementary health, as the nature of the organization of life based on the processing and use of all natural information to improve and sustain life. 197

198 Wstęp Nadrzędnym zaleceniem utrzymania organizmu w dobrej kondycji i zdrowia, jest zagwarantowanie ochrony przed zakłóceniami komunikacji informatycznej w organizmie. Zagrożeniem dla zdrowego życia na Ziemi jest smog elektromagnetyczny, zwłaszcza w całym paśmie GHz-owym. Jest to promieniowanie elektromagnetyczne, tj. emisja zaburzenia energetycznego wywołanego zmianą przyspieszenia jakichkolwiek ładunków elektrycznych. Promieniowanie dzieli się na dwie zasadnicze grupy: jonizujące oraz niejonizujące. Pola elektromagnetyczne niejonizujące definiuje się, jako pola elektryczne, magnetyczne oraz elektromagnetyczne o częstotliwości od 0 Hz do 300 GHz. Powyżej 300 GHz jest to promieniowanie jonizujące ma już zdolność jonizacji atomów oraz cząsteczek (np. promieniowanie X, gamma). [1]. Cały ten smog elektromagnetyczny, wpływa poprzez swoje wyższe harmoniczne niszczący ekosystem ziemski i zakłócający wewnętrzną komunikację w organizmach żywych. Irydologia od starożytności Jak przekazują papirusy egipskie, (które spisał kapłan Ozyrysa imieniem El Aks), od ponad 3500 lat kapłani wszystkich ówczesnych religii starożytnego świata, kultywowali wiedzę diagnozy o stanie zdrowia organizmu z tęczówek oczu człowieka. Już wtedy pełna prawdziwa informacja o stanie zdrowia organizmu, była uznawana za niezbędną dla uzdrawiania. Najstarszą wiedzą w Medycynie Wschodu jest Ajurweda, która naukowo docenia irydologię. Jest to medyczna i metafizyczna życiowa wiedza o uzdrawianiu; indoeuropejska matka wszelkiej sztuki leczenia, także medycyny chińskiej i jednocześnie filozofia sztuki życia, której istotą jest świadome dążenie człowieka do pełnej równowagi na poziomie ciała, umysłu i ducha. Jest to najstarszy na świecie system medyczny i filozoficzny, wywodzący się ze starożytnych Indii, z przed ponad sześciu tysięcy lat, zajmujący się naturą, celem i sensem ludzkiego życia. Ta wiedza opierała się na zasobach informacji gromadzonej diagnostyką naturalną i była doświadczana przez pokolenia nauczycieli. Obejmuje metafizykę i fizykę, zdrowie i chorobę, szczęście i smutek. Rozwijana filozofia późniejszych starożytnych kultur i cywilizacji modyfikowała tę wiedzę dla dobrego zdrowia człowieka, tworząc odrębne nauki medyczne, takie jak medycyna tybetańska wywodząca się z Ajurwedy i pokrewne: chińska, japońska, koreańska i inne regionalne. [2, 3, 4]. Irydologia jest dziedziną wiedzy, która zajmuje się diagnozowaniem stanu zdrowia organizmu człowieka na podstawie wyglądu tęczówek oczu. Określają one funkcjonowanie organizmu z dominacją aktualnych potrzeb wspomagania zdrowia i jakość jego organów wewnętrznych. Na podstawie kolorystyki i znamion występujących w różnych punktach powierzchni tęczówek, możliwe jest określenie słabości zdrowia i ewentualne prognozowanie wystąpienia znamion chorób i na tej podstawie określenie profilaktyki dla wzmocnienia organizmu. Irydologia jest sztuką podpatrywania informacji zakodowanych w tęczówkach i interpretacją z nimi powiązanych znamion w odniesieniu do staniu zdrowia organów i fizjologii organizmu. Zwracamy uwagą, że nie jest to LECZENIE prawnie zastrzeżone dla lekarzy, lecz umiejętność pozyskiwania informacji o aktualnej kondycji organizmu! Taką sztukę diagnozowania nazywa się irydodiagnostyką. Pierwszy raz Autor Eugeniusz Uchyła demonstrował ją publicznie w Częstochowie na prelekcji w 1978 r. i stale pogłębiał ją na konsultacjach naukowych (autor nie zajmuję się znachorzeniem!). Doświadczył, że irydologia jest czynnością lub sztuką umiejętności irydologa interpretującego wygląd tęczówek oczu, gdyż każdy organizm jest niepowtarzalną indywidualnością. Obecny trend rozwoju medycyny holistycznej jest nadzieją do wykorzystania informacji z diagnoz komplementarnych takich, jakie np. formułuje irydologia. Te informacje doceniane w Medycynie Wschodu, ukierunkowane są na zapobieganie chorobom i harmonizowanie całościowe organizmu dla dobrego zdrowia. Możliwą, więc przyczyną dużej 198

199 populacji ludności w Chinach i Indiach jest fakt, że zdrowiem publicznym od wieków zajmowali się ludzie prości, przyuczeni w naturalnym wykorzystywaniu informacji o stanie zdrowia (pozyskiwanymi metodami prostszymi od irydologii) dla stosowania sprawdzonych naturalnych metod profilaktyki zdrowia. Rola informacji dla komplementarnego zdrowia Dążenie do pełnego dobrego zdrowia wymaga pełnej informacji o całym organizmie, który należy regenerować całościowo w obszarach: materii, mentalności (myśli i świadomości) i ducha (psychiki). Jest to obecnie realizowane w zakresie medycyny komplementarnej. Ponieważ irydologia umożliwia szybką diagnozę całościową ze wskazaniem praprzyczyn osłabienia zdrowia, to stanowi najbogatsze źródło informacji dla diagnosty. Ponieważ każdy organizm posiada zdolność regulacji i samouzdrawiania, to także dokonuje tego na podstawie analizy i wykorzystaniu wszelkich pozyskanych informacji z własnych czujników kontroli fizjologii - głównie oczu. Ponieważ oko ukształtowało się ewolucyjnie, poprzez wydzielenie i przystosowanie komórek mózgu nie tylko do patrzenia, lecz, jako część mózgu do autoskanowania, autoprezentacji i autoanalizy zdrowia organizmu tj. ontogenetycznych związków wiscero-wisceralnych, wiscero-somatycznych i wiscero-mózgowych, więc bezpośrednio dostarcza informacje autodiagnozy do mózgu (w tym, do tęczówki oka) z organizmu (w tym z oka, jako organu organizmu nerwem wzrokowym z następnym odzwierciedleniem już na tęczówce oka, jako mikrosystemu, informacji z oka, jako organu organizmu). Światło przenikające struktury tęczówek, odpowiednio ukształtowanych do jakości zdrowia całego organizmu, wytwarza w sferycznej siatkówce informacje bodźcowe energetyczne dla odpowiedniego procesu regulacji i samouzdrawiania każdego fragmentu organizmu. Ciemniejsze strefy pochłaniają więcej światła (energii elektromagnetycznej) i przez mózg podrażniają organy (odwrócony odruch do wisceroreceptorów), zmieniając metabolizm w tych organach. Te wewnętrzne informacje na tęczówkach oczu posiadają charakter kompletnej autodiagnozy (autoskanu) i z tęczówek oczu posiadają charakter kompletnej autonaprawy (energetycznej nerwowo-humoralnej) całościowej organizmu i przetworzone w mózgu sterują zdrowiem komplementarnym organizmu. Tę procesy zachodzą jednocześnie, bezustannie, bez przerwy przez całe życie organizmu. Boienergia życiowa w organizmie. Każde dokładne spojrzenie oko w oko daje odczucie pewnego wzajemnego oddziaływania, które jak gdyby sięgało głębiej niż zmysły, docierając specyficznie do świadomości. Dlatego powszechnie funkcjonuje powiedzenie, że oczy są zwierciadłem duszy. To w nich odczuwamy energię i radość życia i jej brak po śmierci. Samo pojęcie energii życiowej, podstawowej w Medycynie Wschodu, jest także powszechnie akceptowane w naszej kulturze, np. w psychiatrii i psychosomatyce oraz także jest zwulgaryzowane w nielegalnych dopalaczach. Profesor W. Sedlak w swoi pracach pisze: na wszystkich poziomach organizacji biologicznej układ żywy emituje falę elektromagnetyczną określaną jako pole biologiczne. Każdy układ żywy jest otoczony i wypełniony polem biologicznym. Jest to jedna z podstawowych manifestacji życia. Jednocześnie pole to bierze udział w wewnętrznej organizacji struktury chemicznej. [5-20]. Kultura Wschodu wyróżnia się odmiennymi od europejskich podstawach filozoficznych. Podstawą życia jest wszechobecnie płynąca energia zwana Praną lub Chi. Zawiera ona pełne spektrum wibracji energii wypełniającej kosmos i w różnym stopniu przenika materię, która w zróżnicowany sposób ją wykorzystuje. 199

200 Uznana przez medycynę konwencjonalna akupunktura, dowodząca przepływów energii w meridianach, (czyli kanałach w całym organizmie) i jej elektromagnetyczne cechy, wskazała na odwzorowanie informatyczne organów wewnętrznych, w punktach refleksyjnych dla całego organizmu w różnych obszarach ciała (mikrosystemach): stopa, dłoń i w zminiaturyzowanej formie występująca w każdej małżowinie ucha człowieka. Odwzorowanie refleksyjne całego organizmu istnieje także w tęczówkach oczu, na które działają bodźce fotonów z zewnętrznego oświetlenia, jest ono szczególnie subtelne i komplementarne. [21]. Zastosowanie elektroakupunktury udowodniło znaczenie biegunowości elektrycznych, wprowadzanych do organizmu prądów elektropunktury a tym samym zasadność określeń dla energii przeciwnych biegunowości w Medycynie Chińskiej zwanej: YIN i YANG. Rola biegunowości i częstotliwości z jej modulacjami w przemiennych prądach bioelektrycznych, dowodzi o cechach informatycznych powiązanych z parametrami zdrowia w przepływających strumieniach energii życia w meridianach. [22]. Współczesna nauka wykazała, że każdy żywy organizm jest układem elektronicznym w swojej strukturze biologicznej (stąd nazwa bioelektronika). W 6 tygodniu od poczęcia mózg płodu o kilku mm w średnicy, zaczyna emitować fale elektromagnetyczne. Elektromagnetyzm jest wyznacznikiem wszystkich procesów życiowych, gdy jego parametry elektromagnetyczne zanikają, to kończy się życie organizmu. Człowiek jest, więc biologiczną istotą elektroniczną z wewnętrznym superkomputerem mentalnym, zarządzającym organizacją procesów wewnętrznych, przetwarzającym i użytkującym różne rodzaje energii z jej cechami informatycznymi w realizacji własnych celów życiowych. Właśnie z tego powodu oczy stanowię kluczowy organ w przetwarzaniu informacji stymulującej proces samouzdrawiania. Cechą fizyczną tego pola elektromagnetycznego w jego różnorodności wibracji, jest zawartość pełnej informacji o zachodzących procesach bioelektronicznych w komórkach, organach, wewnętrznych regulacjach i sterowaniu. Obliczany dla organizmu człowieka bilans energii życia, jest zaskoczeniem dla nauki, gdyż okazuje się znacznie wyższy niż sugerują wyliczenia biochemiczne uwzględniającą energię wiązań i wszystkich zachodzących procesów chemicznych w komórkach. Uwalniane są przy tym olbrzymie ilości wolnych elektronów, rozpraszających w otoczeniu energię swojego pola elektromagnetycznego. Obrazowo u dorosłego człowieka (ok. 80 kg masy ciała), można to przedstawić następująco: uwolnione w organizmie wszystkie wolne elektrony gdyby skierować przewodem w obwodzie pomiarowym, to wytworzą one prąd elektryczny o natężeniu ok. 80 A, czyli taki jak w małej spawarce elektrycznej. Tej znacznej energii nikt jednak nie określa dla uwzględnienia w bilansie energii życia! Przeciwnicy uznania biopola także nie dostrzegają tego faktu! Istnieje, więc konsekwentnie emitowane w organizmie i na zewnątrz, pole elektromagnetyczne od tych elektronów, którego natężenie jest mierzalne aparaturowo (i tworzy obraz w noktowizorze) z każdego 1 cm² skóry. Ale trzeba zaznaczyć, że natężenie emisji własnej energii z jednostki powierzchni tęczówki oka jest ponad 100-krotnie wyższa niż z innych części ciała. [23]. Cały kosmos i otaczająca organizm materia oddziaływuje na organizm swoistymi wibracjami pól energetycznych, współcześnie coraz bardziej zanieczyszczanym smogiem elektromagnetycznym (elektrosmogiem). Właśnie w naszej opinii skutek elektrosmogu zauważalne jest w tęczówkach osłabienie sił witalnych organizmu, manifestowane zmętnieniem klarowności struktury tęczówek i nasilonymi symptomami osłabienia układu nerwowego. Powoduje to osłabienie sprawności roli informatycznej tęczówek oczu, pełniących rolę nadawczo odbiorczą w polu energii przenoszącym informacje. W irydodiagnozie są to postrzegane zmiany identyczne, jak spowodowane niewystarczającym oczyszczaniem i odtruwaniem organizmu. Takiego zjawiska nie znała starożytna medycyna wschodu, lecz współcześnie należy to uwzględniać. Skutki tej degradującej zdrowie przyczyny są zauważalne obecnie nawet w organizmach osób, stosujących się rygorystycznie do zdrowych wschodnich reguł życia. Jednak wzrastający nieustannie smog elektromagnetyczny jest wszechobecny na całej Ziemi. W takich przypadkach jedynie skuteczne dla poprawy zdrowia, są metody zwane 200

201 doinformowaniem organizmu materią informatyczną (preparatami kumulującymi informacje) w celu samowzmacniania i korekcji przez organizm ekranującego biopola. Nawiązując do starożytnej wiedzy o energii życia obecnej w przyrodzie i metodyce diagnozowania zdrowia z wyglądu oczu, nie można jej bezkrytycznie adoptować do zmienionych ekologicznie czasów obecnych. Nawet irydologia sprzed 100 lat wymaga korygowania, gdyż od czasów rewolucji technicznej z wykorzystaniem elektryczności, poziom natężenia pola elektromagnetycznego w ekosferze Ziemi, został zwiększony ponad razy! Pojawiły się ponadto w środowisku naturalnym częstotliwości GHz-owe, o mocach obcych w dawnej naturze. Są one zbliżone do częstotliwości własnych łańcucha genetycznego w komórkach, zakłócają informacje genetyczne i zakłócają fizjologię w sposób coraz trudniejszy do samonaprawy skutków wyniszczania organizmu. Komórki ciała człowieka komunikują się między sobą właśnie falami milimetrowymi (mikrofalami) o bardzo małej energii - w wielkościach fononowych. Brak harmonii i równowagi w zakresie wymiany tych fal jest podstawową przyczyną problemów zdrowotnych. Z punktu widzenia normatywów technicznych, wielkości fizyczne ich parametrów energetycznych są tak małe, że są niemierzalne aparaturą techniczną. Obrazowo, wielkość energii oddziaływania komunikacji międzykomórkowej jest ponad milion milionów razy niższa niż moc emisyjna telefonu komórkowego, lub emitowanych energii we wszechobecnej komunikacji GPS i w Internecie bezprzewodowym (przedział częstotliwości podstawowej harmonicznej (!), jest pomiędzy 0,7 do 5 GHz a inne techniczne zastosowania opierają się na zakresie fal nawet do 40 GHz,). Tak stosunkowo znaczne energie w elektrosmogu do nadzwyczaj małych poziomów energii komunikacji komórkowej, swoimi wyższymi harmonicznymi muszą zakłócać komunikacje biologiczne! Te zakłócenia są przenoszone ponadto przez pamięć wody - główny składnik budulcowy organizmów i wpływają na ich procesy biofizykochemiczne w komórkach, w tym na procesy genetyczne. W tych procesach nie istnieją efekty termicznego zniszczenia procesów życiowych, lecz śmiertelne przekłamania informacji biologicznych, o czym nie chcą wiedzieć naukowcy klakierujący koncernom teletechnicznym. Ten fakt destrukcji życia jest postrzegany irydologicznie coraz częściej u ludzi narażonych na długotrwałe oddziaływania nadajników teletransmisyjnych rozsianych w osiedlach mieszkaniowych. [24]. Częstotliwość biopola ludzkich komórek i narządów w zakresie mikrofal, znajduje się w przedziale GHz, natomiast częstotliwość dominującego naturalnego ziemskiego pola elektromagnetycznego oscyluje w przedziale GHz. Z tego powodu życie ziemskie, poza oddziaływaniem naszej planety może istnieć tylko w polu elektromagnetycznym takiego tła wytworzonego sztucznie. Dowodzi to o nadrzędności tego tła energetycznego dla życia, czego doświadczyli kosmonauci. [24, 25]. Zagrożeniem, więc dla zdrowego życia na Ziemi jest smog elektromagnetyczny w całym paśmie GHz-owym, poprzez swoje wyższe harmoniczne niszczący ekosystem ziemski! Także nowym wyzwaniem dla korygowania wiedzy irydologicznej są: skutki stosowania farmaceutyków o tzw. martwych (niskich) wibracjach, dokonujących nienaturalne zmiany w organizmie i skutki stosowania żywności modyfikowanej. Te obce naturze produkty, nasycają się bardziej od naturalnej materii, informatycznymi wibracjami smogu elektromagnetycznego. Wprowadzone do organizmu, zmieniają negatywnie rozpływ fałszywej energii życia w meridianach. W tęczówkach oczu taki stan nasycenia balastującymi energiami manifestuje się ich właśnie zwiększonym zmętnieniem zamgleniem kolorystycznego tła tęczówek a w skrajnych przypadkach powoduje przesunięcie koncentryczności źrenic tęczówek w kierunku sektora mózgu. Rozumienie (przez pierwszego autora) roli informatycznej oczu. Na wstępie zaznaczamy, że Irydologia nie leczy i nie jest metodą leczenia, natomiast irydodiagnoza ujawnia informacje dla konkretnego organizmu, określając jego komplementarny stan zdrowia. Natomiast fizjoterapia przez tęczówkę oka leczy, jest pomocna przy leczeniu całościowym, gdyż 20% konwencjonalnych lekarzy w USA ją stosuje w praktyce. 201

202 Nowatorskie opracowane przez pierwszego autora dla Kursu Irydologii w Toruńskiej Szkole Wyższej w Toruniu, pt: Rola tęczówki oka w fotonowej regulacji neuroimmunologicznej organizmu, (referowano przez pierwszego autora publicznie w marcu 2004 r.) dowodziło fakt istnienia naturalnej fizjopunktury dokonywanej naturalnie promieniami światła (naturalnej elektromagnetycznej energii) poprzez tęczówki oczu. Rolę korekcyjną igieł akupunktury w tym przypadku, jako czynnik fizyczny spełniają fotony światła z zewnętrznego otoczenia, przenikające tęczówki oczu i przejmujące (modulujące) od nich zakodowane informacje diagnostyczne o stanie całego organizmu. Te informacje odbiera i przekazuje do nerwu wzrokowego cała sferyczna struktura siatkówki oka. Jest to proces dostarczania pełnej (diagnostycznej) informacji dla stymulowania sterowania i korekcji fizjologii w organizmie, przez centralny układ nerwowy (CUN) który inicjuje procesy samouzdrawiania organizmu. Bioelektromagnetyzm wiedzą dla zdrowia. W obliczu nieskończonej wiedzy, należy dopuszczać szerokie horyzonty specjalistycznych dyscyplin naukowych, które wzbogacą wiedzę medyczną nową filozofią bioelektroniki, pozwalającą łatwiej zrozumieć elektromagnetyczną konstrukcję życia. Dla przeciwników bioelektromagnetyzmu i zjawiska biorezonansu, proponujęmy następującą definicję: Bioelektromagnetyzm jest działem nauk przyrodniczych zajmującym się zjawiskami elektrycznymi i magnetycznymi zachodzącymi w tkankach żywych i komórkach, ich opisem i wykorzystaniem towarzyszącego tym zjawiskom pola elektromagnetycznego w pełnym spektrum częstotliwości, oraz charakteryzowaniu procesów życiowych, współoddziałujących z różnymi polami energii i informacji. Te bioelektromagnetyczne wibracje zgodnie ze znanymi prawami fizyki współdziałają z wibracjami z otoczenia organizmu, obecnymi także w pokarmach i napojach. Tym samym proces życia i jakości zdrowia jest związany z przetwarzaniem informacji stymulujących przemiany materii ożywionej. Prawdziwa jest, więc w bioelektronice nowozdefiniowana prawda: człowiek jest tym, co zje i wypije. Każdy rodzaj materii ożywionej i nieożywionej na naszej planecie posiada charakteryzujące go spektrum wibracji własnego pola elektromagnetycznego. To spektrum obrazuje rodzaj energii charakteryzującej każdy pokarm z zapisem jej cech informatycznych, które są znaczące w biorezonansowych procesach metabolicznych, dostarczających selektywnie zapotrzebowane częstotliwości energii (wibracje) do organizmu. Ponieważ każda materia wprowadzona do organizmu posiada swoje aktywne wibracje, więc na każde z nich odpowiednio inaczej reaguje organizm. Chemicznie identyczna substancja, wykazuje różnice w spektrum wibracji pomiędzy produktem syntetycznym i naturalnym. Ogólnie mówiąc leki syntetyczne nie posiadają w swoim spektrum wibracji wyższych, wyróżniających produkty naturalne, pochodzące z żywych organizmów dlatego w tym kryterium oceny odróżniamy leki żywe i martwe. Taką przykładową różnicę w skutkach biologicznych można zauważyć w syntetycznej glukozie i naturalnej - nazywanej cukrem gronowym. Ostatnio, naukowo potwierdzono, że spożywanie żywności, z częstotliwością drgań spektralnych ponad 72 MHz, wzmacnia metabolizm i zwiększa produkcję energii. Niestety, rezonans przetworzonej żywności ( umartwionej ) wynosi tylko od 10 MHz do 30 MHz - w przeciwieństwie do rezonansu świeżej (nieprzetworzonej) żywności, który waha się od 30 MHz do 80 MHz. Żywność i preparaty przygotowane świadomie podczas specjalnych procesów (tzw. preparaty pola energetycznego) dają wzrost ich częstotliwości nawet do 121 MHz, tzn. do częstotliwości, o której sądzi się, że są już w harmonicznym rezonansie z cząsteczkami DNA (poprzez wyższe harmoniczne drgań własnych). Wszystkie biochemiczne reakcje organizmu są aktywizowane przez płyny organizmu składające się głównie z wody o unikalnych własnościach pamięciowych. Dlatego energia wszechobecnego pola elektromagnetycznego, zwłaszcza w pasmach mikrometrowej długości, pochłaniana jest przez płyny fizjologiczne, zmieniając energetykę ich cząstek oraz dodając nowe 202

203 nienaturalne treści informatyczne. Ludzki organizm jest, więc wybitnie podatny na wszelką informację elektromagnetyczną przekazywaną z zewnątrz. W wypadkowym chaosie pola energii wibracji, wyróżniamy wibracje harmonicznie oscylujące, wzmacniając lub kompensując energię wpływając na generujące je układy biologiczne: wzbudzająco lub wygaszająco. Każdy układ biologiczny w polu energetycznym otoczenia będzie, więc przestrajał, wzbudzał, wzmacniał lub tłumił swoje generatory biologiczne. Technicznie wytwarzane wibracje zawierają między innymi częstotliwości obce naturze (różnorodne wyższe harmoniczne), więc zachodzą nieharmoniczne modulacje, zdudnienia i zniekształcenia sygnałów, zakłócające sterowanie procesami życiowymi na poziomie komórkowym i genetycznym. W wyniku różnorodnych oddziaływań rezonansowych (falowych), znaczące będą wzmacniane częstotliwości i konsekwentnie wzrastające dla nich energie, które w efekcie będą selektywnie stymulować procesy biofizykochemiczne w układach biologicznych. W rzeczywistości istniejące różne pola energii dla różnych częstotliwości będą uczestniczyć w nieustannych oddziaływaniach biorezonansowych. Tutaj przejawia się wewnętrzna analiza informatyczna dokonywana przez organizm. To organizm wg swojego zasobu informacji potrafi hamować szkodliwe biorezonanse i pochłaniać chciwie energie biorezonansów pożądanych, by w efekcie prowadzić do optymalnego rozpływu energii dla dobrostanu organizmu. To ściśle wiąże się z fenomenem samouzdrawiania. Istota medycyny informatycznej jest ściśle związana z tym zjawiskiem. W tym celu aplikuje się do organizmu preparat informatyczny, czyli zawierający (wyselekcjonowane przez jego twórcę) spektrum własnych wibracji. To zjawisko znane w homeopatii, zostało wzbogacone w recepturach medycyny informatycznej, bogatszym spektrum wibracji informacyjnych, skomponowanych z surowców naturalnych i o skumulowanej mocy. Ich oddziaływanie w organizmie nie skupia się na objawach chorobowych, (co cechuje homeopatię), lecz aplikuje do organizmu pakiet informacji istotny dla samouzdrawiania organizmu. Realizuje, więc starą prawdę, że, organizm leczy się sam, bo otrzymuje właściwą pomoc informatyczną. Należy zaznaczyć, że, każdy lek, pokarm, napój czy bodziec fizykoterapeutyczny przekazuje do organizmu informacje w swoim spektrum wibracji. Ale tylko medycyna informatyczna oferuje preparaty o harmonizujących wibracjach do energii życia, które są wolne od wibracji wyniszczających organizm. Skuteczne są, więc metody zwane właściwym doinformowaniem organizmu, dla samowzmacniania biopola przez organizm. Można to zaobserwować wpływem tych preparatów na rozpływ energii w meridianach organizmu, mierzonej znaną od 1948 r. w medycynie, metodą Ryodoraku. Powszechnie reklamowane syntetyczne leki, mają szereg działań ubocznych i przeciwwskazań medycznych do stosowania, o czym ostrzegają ulotki tych leków. W ocenie bioelektronicznej mają one obce naturze spektralnie wibracje energii, własnego pasma emisji spektralnej. Powodują, więc różne dysharmonie i uszkodzenia w organizmie, który próbuje rozwijać odporność na ich działanie. W efekcie często czynią one więcej szkody niż oczekiwanego pożytku. Wywierają, bowiem inne skutki biologiczne w żywej komórce niż w probówce w laboratorium. Sprzyja to zaburzeniom bilansowym składników potrzebnych organizmowi i patologicznym zmianom w homeostazie zasiedlających go mikroorganizmów. W układzie pokarmowym często prowadzą do dominacji różnych pasożytów, których zwiększona populacja, działa toksycznie na organizm. Jest to jeden z czynników powstawania deformacji konstytucyjnej struktury tęczówek oczu, który w swoim współczesnym bogactwie przyczynowym, wpływa na odpowiednie zmiany w wyglądzie tęczówek. Dlatego irydolog wskazuje zaistniałe zmiany i manifestowane w tęczówkach obszary rozregulowań organizmu, najczęściej mających genezę w układzie pokarmowym. W tych miejscach odwzorowań w znamionach tęczówek, powstają informacje inicjujące samouzdrawianie, poprzez odpowiednie kodowanie fononów przenikającego je światła. 203

204 Irydologia dla medycyny Sztuką irydologa jest tylko umiejętność postrzegania zamanifestowanych w tęczówkach potrzeb wspomagania zdrowia organizmu oraz ich interpretacji, do opisania diagnozy stanu organizmu z jej konsekwencjami funkcjonowania organizmu. Na użytek irydologii stosuje się kilkadziesiąt podobnych map topograficznych tęczówek oczu, różnych szkół diagnozowania. Polska irydologia propaguje poniższą mapę, która moim zdaniem, pomimo uproszczeń jest doskonała dla początkującego irydologa. Każde zmiany w jednolitej kolorystyce i strukturze tęczówek odniesione topograficznego miejsca na mapie, wskazują odpowiadający mu organ oczekujący na generowanie informacji w oku dla własnego użytku samouzdrawiania. Podpatrywanie takich znamion w zestawieniu z wiedzą irydologa tworzy diagnozę (zbiór wybranych informacji) dla wykorzystania w pomocy dla organizmu w różnych terapiach, profilaktyce i kierunkowania leczenia. Rys. 1. Autoryzowana mapa dr M. Bardadyn (wg. PTIiH - Polskie Towarzystwo Irydologii i Homeopatii) topografii tęczówek oczu z przynależnymi obszarami projekcji narządów wewnętrznych. Dostęp [ ]. [26]. Irydolog obserwując zmiany tęczówkowe, wskazuje kierunek wspomagana dla poprawy zdrowia. Dla leczenia jednostek chorobowych niezbędne są konwencjonalne (proceduralne) metody diagnostyczne, gdyż tylko na ich podstawie są realizowane procedury lecznicze. Po zastosowanych procedurach leczniczych i upływie czasu niezbędnego na regenerację komórkową organizmu, można obserwować irydologicznie efekty zmian w zdrowiu organizmu. Zastosowane w procedurach syntetyczne środki znieczulające, hormonalne i sterydowe mogą pogarszać trafność irydodiagnozy. Jednak sam ten fakt dowodzi oddziaływania informatycznego w organach oczu, gdyż zmiany w tęczówkach w okresie takiego leczenia odbiegają od standardów zmian naturalnych. Wykorzystanie informacji w procesie życia Zjawisko życia stanowi realizację fenomenalnego splotu informacji wymaganej do jego powstania a samo trwanie materii ożywionej jest przetwarzaniem energii i materii, którym towarzyszy generowanie energetycznego pola biologicznego. Wprowadzenie przez 204

205 profesora Sedlaka pojęcie piątego stanu materii bioplazmy, umożliwia sprzężenie materialnej nauki z istniejącą informatyką procesów życia i inteligentną świadomością jego kreacji. [13-20]. Wiedza medyczna, wzbogacona nową filozofią bioelektroniki, pozwalającą łatwiej zrozumieć elektromagnetyczną konstrukcję życia. Wibracje biologiczne ciągle zmieniają swoje parametry odpowiednio do zmian, jakie zachodzą w naszych nastrojach, uczuciach, myślach, słowach oraz wszelkich komórkowych procesach życiowych. Są to przepływy informacji, zachodzące w każdym człowieku indywidualnie. Ich prawidłowy i niezakłócony rozpływ można irydologicznie ocenić na podstawie poziomu ogólnej harmonii organizmu i dostrzegalnych blokad tłumiących przenoszenie informacji w układzie nerwowym, poprzez odpowiednie odkształcenia struktur tęczówek. [13-20]. Każdy, kto jest organizatorem zdrowego życia, jego ochroną lub leczeniem, powinien posiadać wiedzę o polach energii a w tym pełną wiedzę z zakresu pola elektromagnetycznego, praw fizyki i zasad elektrotechniki - które przecież obowiązują w procesach życiowych komórek. Wiedza Wschodu w naszym ekosystemie rozróżnia przede wszystkim energie pod względem cech informatycznych i kreacyjnych, ujmujących informację energetyczną w naszej biosferze w polu informacji wszechobecnej w środowisku. Musimy mieć świadomość, że jeżeli wydzielimy w nim wszechobecne pole elektromagnetyczne, to nadal pozostanie nieidentyfikowalne pole informacji o nieokreślonych przez naukę właściwościach, gdyż posiadane definicje, pojęcia i aparatura nie obejmują pełnej nieskończonej rzeczywistości. Brak postrzegania zmysłowego pełnego pola informacji, nie świadczy o jego nieistnieniu. Organizm odczuwa je ponad zmysłami i uwzględnia je w organizacji swoich procesów życia dla dobrego zdrowia. W tym celu swoje potrzeby komplementarnego samouzdrawiania koduje na swoich tęczówkach oczu. Organizm wie jak wykorzystać powstałe w nich informacje i to czyni. Irydologia w sztuce podpatrywania procesu powstawania informacji w tęczówkach, zdobywa wiedzę o stanie zdrowia organizmu na użytek kształtowania diagnozy komplementarnej o aktualnym zdrowiu organizmu. Jak zauważamy, natura opiera organizowanie życia na przetwarzaniu i wykorzystaniu informacji dla doskonalenia i utrzymania życia. Jeżeli człowiek posiada ambicje poprawy swojego zdrowia, to podobnie powinien opierać się na prawdziwej i w miarę pełnej informacji. W pełnej niezmanipulowanej świadomości powinien podejmować dobre decyzje dla pomocy swojemu zdrowiu. Więc jego wiedza o sposobach uzyskania dobrostanu zdrowia powinna opierać się na medycynie informatycznej. Należy pamiętać, że uzdatnianie wody nie eliminuje znacznej ilości zanieczyszczeń chemicznych i toksyn(!), ponadto pomija się jej jakość informatyczną, której nie niszczy nawet trzykrotna destylacja (ciekawostka!). Te obciążenia cywilizacyjne powodują obniżenie poziomów energetycznych komórek i co gorsze, powodują zakłócenia bioinformatyki, oraz komunikacji międzykomórkowej. (Udowodnili to dwaj niemieccy naukowcy biofizyk, prof. Erwin Neher i neurobiolog, prof. Bert Sakmann, dyrektor Wydziału Medycznego Instytutu Maxa Plancka w Heidelbergu (Niemcy). Za swoje odkrycie otrzymali wspólnie w 1991 roku nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny). Świadomość, jako wewnętrzne oprogramowanie organizmu to również forma energii, jest, więc stanem energetycznym w organizmie (W. Sedlak). Świadomość człowieka wykazuje działanie, gdyż jest w stanie spowodować ujemne, względnie dodatnie skutki w tkance łącznej i nerwowej a nawet w całym ustroju człowieka. Świadomość bezustannie przetwarza informacje wewnętrzne. Istotą takiej komunikacji jest szerokie spektrum wibracji elektromagnetycznych, działających na bioelektroniczny układ naszego organizmu. Dzisiejsza fizyka kwantowa absolutnie potwierdza fakt, że każda cząstka materii (również tzw. nieożywionej ) posiada swoje pole energetyczne, będące skutkiem przenikania i pochłaniania energii wszechobecnego zewnętrznego pola energetycznego (Prany Chi). Takie pola cząstki 205

206 materii (żywej lub martwej) mogą być wykorzystane, jako nośnik informacji, ponieważ każdy organizm przenika swoim biopolem otaczające materialne środowisko i odbiera przez to pole jego informacje. [13-20]. System informatycznej regeneracji ciała suplementami informatycznymi. Będąc świadomy martwych i żywych pokarmów (także leków), zwróciliśmy uwagę na produkty medycyny informatycznej. Celowo pomijano tutaj działanie specjalnej aparatury elektronicznej dla lecznictwa informatycznego, by skupić się produktach medycyny informatycznej, komponowanych z naturalnych składników zgodnie z medycyną chińską. Naturalne suplementy skoncentrowane z produktów naturalnych spreparowanych niewyniszczającą technologią są także swoiście informatyczne. Mogą posiadać aktywne wibracje produktów naturalnych czyli przenoszą naturalne informacje do wykorzystania przez organizm. Ich stosowanie jednak wymaga odpowiedniej pełnej wiedzy o oddziaływaniu na stan zdrowia. Znacznie wygodniej jest jednak posługiwanie się preparatami informatycznymi o działaniu bardziej holistycznym, komplementarnie usprawniającymi organizm. Jako przykład spośród kilku firm oferujących legalnie w Polsce produkty medycyny informatycznej, pierwszy autor wskazuje przykład (posłużę się przykładem jednej) firmy DIOCHI Polska, z którą współpracuje jako konsultant i współredaktor czasopisma. Na podstawie obserwacji przybliży istotę tej medycyny informatycznej, której pojęcie jest jeszcze obce w naukach medycznych i praktycznie dzisiaj jest zaliczane do medycyny alternatywnej, holistycznej czy nawet do Medycyny Wschodu. W ramach obowiązujących przepisów prawnych, stosowane w niej preparaty nie zawierają składników w ilościach leczniczych, więc są rejestrowanymi dodatkami żywnościowymi. Podobnie jak leki homeopatyczne zawierają jednak w sobie informacje o energii składników. Składniki natomiast są odpowiednio tak dobrane, że zmieniają u konsumenta przepływ energii w meridianach odpowiadających za prawidłową pracę osłabionego sektorów organizmu, do nich przynależnych. Zgodnie z Medycyną Wschodu, działanie na jeden meridian, zmienia harmonizująco rozpływ energii życia we wszystkich meridianach. Receptura i wykonanie preparatu, jest unikalna - autorstwa właściciela firmy. Unikając dyskusji nad genezą produktów, pierwszy autor pragnie tylko zaznaczyć, że obserwuje irydologicznie ich skuteczne działanie w kilkudziesięciu przypadkach w okresie 3 lat, bez widocznego działania ubocznego! Zaznaczymy, jednak, że te kuracje należy zaliczyć do profilaktyki zdrowotnej, która powinna być, co najmniej kilkumiesięczna i nie można oczekiwać szybkiej likwidacji objawów choroby, takich jak w reklamach i efektach medycyny konwencjonalnej. Firma DIOCHI oferuje swoje preparaty medycyny informatycznej w zaproponowanym autorskim systemie komplementarnego wzmacniania zdrowia organizmu o nazwie SFERA (to przykładowo też jest ważna informacja; jak wykorzystywać dobre informacje). Między innymi posiada on 12 podstawowych preparatów kształtujących zdrowie. Każdy z preparatów ma: nazwę, numer i kolor w oznakowaniu. Każdy preparat posiada własne spektrum energetycznej wibracji, dopasowane pasmowo do określonego obszaru ciała. Pasmo tych wibracji jest efektem skomponowania wyciągów roślinnych we wzajemnym zrównoważeniu, umożliwiające nietłumione wibracje, zachowujące długotrwale potencję energetyczną w preparacie. Preparat wprowadzony do organizmu lub nawet rozprowadzony na skórze, synchronizuje parametry swoich wibracji do wibracji określonego obszaru ciała, wywołując wzmacnianie i kompensowanie częstotliwości składowych. Cały pakiet takich częstotliwości stanowi informację zapisu dla samouzdrawiania organizmu, poprzez harmonizującą wibracje skomponowanego składu roślin do wibracji zapisu genetycznego w komórkach organizmu. Każda komórka koryguje swoje częstotliwościowe spektrum energii witalnej, poprzez rezonansowe wzmacnianie niedoborów i kompensowanie nadmiarów energii, korygując swoje spektrum energii witalnej, jednocześnie optymalizując swoje procesy komórkowe i wzmacniając funkcje życiowe. 206

207 W odróżnieniu od leków homeopatycznych, te preparaty mają szerszy pakiet wibracji informatycznych, ukierunkowanych na różnorodne wykorzystanie biorezonansowe w organizmie. Znamienną cechą dawkowania preparatu lub ich zestawu, jest systematyczne zażywanie 3 razy dziennie przez 3 tygodnie, co dostarcza organizmowi zasób informacji wymuszającej zmienioną regulację fizjologii. W następnym czwartym tygodniu jest przerwa w przyjmowaniu preparatu i w tym to okresie organizm czyni próbę funkcjonowania samodzielnego wg przyswojonych informacji. Po tym okresie kuracji o długości miesiąca księżycowego, kuracja jest identycznie powtarzana przez okres drugiego i trzeciego miesiąca księżycowego. Zgodnie z zaleceniami medycyny chińskiej, przez okres 3 miesięcy organizm wykorzystuje efektywnie zastosowaną kurację i wskazane jest wspomaganie zdrowia następną kuracją nakierowaną na najsłabszy obszar organizmu, wskazany diagnozą komplementarną. Kreatywność mózgu. Mózg jest obszarem organizmu o najbardziej zagęszczonych funkcjach informatycznych i najbogatszym treściowo w całym organizmie. W szacunkowej ocenie, ok. 15% powierzchni każdej tęczówki oka odpowiada wyłącznej projekcji mózgu. Stanowi to wyjątkowe uprzywilejowanie tego organu w tęczówkach nad innymi. Mózg magazynuje olbrzymie ilości informacji, które potrafi odpowiednio kojarzyć z nowymi informacjami oraz wspomaga treści informacji obrazami wyobraźni. Potrafi logicznie i prawidłowo łączyć informacje zapamiętane przez różne zmysły tworząc rozumienie rzeczywistości. Potrafi wygenerować treści informacyjne kierowane świadomością, jako przemyślenia i podobne treści odebrać - odtworzyć mimowolnie, poza świadomością, jako przekaz - olśnienie. Przetwarza informacje i kierunkuje decyzyjnie do organizmu dla wykonania różnych czynności lub inspirując przemyślenia. Porównanie mózgu do superkomputera stanowi, więc nadmierne uproszczenie, jednak jego funkcjonalność inspiruje postępy w technice komputerowej. Organizm człowieka jest tak doskonale zorganizowany, że potrafi właściwie reagować na wszelkie destrukcje osłabiające jego życiowe funkcje a co najważniejsze posiada psychiczną motywację do podtrzymania swojego życia, jego ochrony i podjęcia walki o przetrwanie nawet w skrajnie trudnych warunkach. Te funkcje zapewnia prawidłowe przetwarzanie informacji w mózgu i właściwa kreatywność zachowania i kojarzenia nabytych doświadczeń na bazie informacji zapamiętanych. Należy zaznaczyć, że ten bank informacji jest nieustająco wzbogacany napływem informacji skanowanych w tęczówkach z otoczenia, które mózg selekcjonuje do zapamiętania trwałego i krótkiego lub wykorzystuje decyzyjnie. Jesteśmy żywym układem, myślącym, posiadającym świadomość i uczucia. Określając to innymi słowami, jesteśmy dynamiczną kumulacją informacji, które są zróżnicowanymi transmitowanymi i przetwarzanymi kwantami energii w procesach biofizyko-chemicznych żyjących komórek i ich układów. Człowiek w swojej budowie ciała posiada potencjał samodoskonalenia z wykorzystaniem swojej informacji energetycznej, oraz selektywnie pobieranej z otoczenia informacji, energii i materii do przetworzenia. Tematykę tę rozpoznaje i wykorzystuje dla poprawy zdrowia medycyna informatyczna. Wnioski 1. Informatyczne aspekty irydologii w komplementarnym zdrowiu organizmu są bardzo przydatne w szybkim określeniu nie tylko konstytucyjnych cech zdrowia, i wskazaniu aktualnej pomocy dla organizmu, który jest sygnalizowany na tęczówkach oczu. 2. Oczy stanowią wyjątkowy organ informatyczny dla organizmu, gdyż przyczyniają się do tworzenia informacji o jego stanie zdrowia, które wykorzystuje centralny układ nerwowy w procesie samouzdrawiania. 3. Irydologia w swojej sztuce podpatrywania procesu powstawania informacji w tęczówkach, zdobywa wiedzę o stanie zdrowia organizmu na użytek kształtowania diagnozy komplementarnej o aktualnym zdrowiu organizmu. 207

208 4. Nadrzędnym zaleceniem utrzymania organizmu w dobrej kondycji i zdrowia, jest zagwarantowanie ochrony przed zakłóceniami komunikacji informatycznej w organizmie. Zagrożeniem dla zdrowego życia na Ziemi jest smog elektromagnetyczny w całym paśmie GHz-owym, który poprzez swoje wyższe harmoniczne niszczący ekosystem ziemski. 5. Tęczówki oczu są wskaźnikiem dobrostanu zdrowia i harmonizacji energetycznej w organizmie. 6. Uzyskania dobrego zdrowia powinno opierać się na profilaktyce medycyny informatycznej i komplementarnej diagnozie zdrowia, gdyż natura opiera organizowanie życia na przetwarzaniu i wykorzystaniu wszelkich naturalnych informacji dla doskonalenia i utrzymania życia. P.S. Oto ilustracja słuszności teorii względności Einsteina: Trzymasz w rękach gorący garnek przez sekundę wydaje Ci się, że to godzina; trzymasz w ramionach gorącą kobietę przez godzinę wydaje się, że upłynęła sekunda. Bibliografia 1. Wojewódzki Program Ochrony Środowiska Województwa Dolnośląskiego na lata z uwzględnieniem lat Wrocław Dostępny online [ ]. 2. Deepak Chopra. (2007).Zdrowie doskonałe. O harmonii ciała i umysłu. Wydawnictwo W.A.B. Sp. z o. o. Warszawa. 3. Vasant Lad. Ayurveda. (1997). Starożytna medycyna Dalekiego Wschodu. Nauka o samoleczeniu. Przewodnik praktyczny. Dom Wydawniczo Księgarski ICB. Katowice.. 4. Lindloff Kirsten. Ajurweda. Bauer-Weltbild Media. (2005). Klub Dla Ciebie. Warszawa. 5. Sedlak W. (1986). Na początku było jednak światło. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy; 308 s. (Biblioteka Myśli Współczesnej). 6. Sedlak W. (1985).Życie jest światłem. Warszawa: Inst. Wydaw. PAX; 351 s. 7. Sedlak W. (1988). Inną drogą. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAK;. 578 s. 8. Sedlak W. (1989).Technologia Ewangelii. Poznań: Pallottinum; 312 s. 9. Sedlak W. (1985). Teologia światła, czyli sięganie nieskończoności, ju. Kosmos, Seria A: Biologia. 1963; 12(6): Przedruk W: W. Sedlak, Kierunek - początek życia. Narodziny paleobiochemii krzemu, RW KUL, Lublin, Sedlak W. (1967). Elektrostaza i ewolucja organiczna. Roczniki Filozoficzne.; 15, z. 3 (Filozofia Przyrody): Sedlak W. (1967). Pole biologiczne a nowa wizja życia. Zeszyty Naukowe KUL.; 10(1): Sedlak W. (1969). ABC elektromagnetycznej teorii życia. Kosmos, Seria A: Biologia. 18(2): Sedlak W. (1979). Plazma fizyczna i laserowe efekty w układach biologicznych. Kosmos, Seria A: Biologia. 1970; 19(2): Przedruk W: W. Sedlak, Bioelektronika , IW PAX, Warszawa Sedlak W. (1979). Wstęp do elektromagnetycznej teorii życia. Roczniki Filozoficzne. 1970; 18, z. 3 (Filozofia Przyrody): Przedruk W: W. Sedlak, Bioelektronika , IW PAX, Warszawa ]. 208

209 15. Sedlak W. (1979). Dynamika bioplazmy i metabolizm. Kosmos, Seria A: Biologia. 1975; 24(3): Przedruk W: W. Sedlak, Bioelektronika , IW PAX, Warszawa, Sedlak W. (1975). The electromagnetic nature of life. W: Second International Congress of Psychotronic Research; June 30 - July 4, 1975; Monte Carlo. Monaco: The International Association for Psychotronic Research; Sedlak W. (1979). Bioplazma jako podstawowa metoda sondażu życia. Roczniki Filozoficzne. 27, z. 3 (Filozofia Przyrody): Sedlak W. (1980).Wpływ degradacji elektromagnetycznego środowiska geofizycznego na organizm ludzki. Zeszyty Naukowe Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie. (26): II Konferencja naukowa na temat: Kryzys ekologiczny środowiska zagrożeniem zdrowia i sprawności fizycznej. Kraków, kwietnia 1980 r. 19. Sedlak W. (1983). Nieliniowość w biologii. Roczniki Filozoficzne ; 35-36, z. 3 (Filozofia Przyrody): Z. W. Wolkowski, W. Sedlak, J. Zon, The utility of bioelectronics and the bioplasma concept in the study of the biological terrain and its equilibrium. W: First World Energy Medicine Congress; 1977 Nov 18-20; Paris. Paris: ETS Jacques Vadebourg; 1978: Przedruk W: Proceeding of International Symposium on Wave Therapeutics. Interaction of Non-Ionizing Electromagnetic Radiation with Living Systems, Wolkowski Z. W. (Ed.), Versailles, May 1979, Paris: Wolkowski ZW, Sedlak W, Zon J, JodkowskaG. (1979). Mechanisme plasmique de la reception du rayonnement electromagnetique a basse frequence par les systemes vivants. w: ZW Wolkowski (Ed.). Proceeding of International Symposium on Wave Therapeutics. Interaction of Non-Ionizing Electromagnetic Radiation with Living Systems; May 19-20; Versailles. Paris; 1983: Garnuszewski Z. (1996). Akupunktura we współczesnej medycynie. Tom I. Amber. Warszawa. 22. Garnuszewski Z. (1997).Akupunktura we współczesnej medycynie. Tom II. Amber. Warszawa. 23. Mielewska B. (2009).Biofizyka. Politechnika Gdańska w Gdańsku. Gdańsk. 24. Jakubec J, Moroń Z, Juniewicz H. red. (2010).Metrologia. dziś i jutro. Oficyna Wydawnicza. Politechnika Wrocławska we Wrocławiu. Wrocław. 25. Dąbrowski J. (2008). Biomagnatyzm cudowna moc w zyciu. cz. 1, cz. 2. Brak podania Wydawnictwa i miasta Dostęp [ ]. 209

210 COACHING MENTALNY, JEGO GENEZA ORAZ ZNACVZENIE W BRANŻY SPORTOWEJ Mental coaching, its origin and significance in the sport industry Magdalena Marcinkowska Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy Pracownia Analiz Społecznych i Rynkowych Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba tabel: 1=108 znaków Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami)=0,69 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=0,69 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: coaching, trening mentalny, coaching sportowy Key words: coaching, mental training, sports coaching Streszczenie Coaching jest istotnym elementem przygotowania sportowego i w obecnych realiach sportowych staje się coraz bardziej niezbędny. Niestety wielu polskich działaczy sportowych wciąż nie odczuwa potrzeby wdrożenia go w swoich organizacjach. Dzisiejsze rozumienie coachingu w kontekście sportu sformułował Tim Gallwey trener tenisa i autor słynnej publikacji o tematyce coachingu sportowego The Inner Game of Tennis. Coaching jest procesem wewnętrznym, dynamicznym, indywidualnym, rozwojowym, świadomym oraz celowym, jest także relacją opartą na wzajemnym zaufaniu. Jak twierdzi jeden z jego ojców J. Withmore: Coaching daje rezultaty w głównej mierze z powodu związku między coachem a osobą coachowaną, opartego na wsparciu oraz dzięki sposobom i stylowi stosowanej komunikacji (Withmore 2011). Osoba coachowana dowiaduje się różnych rzeczy nie od coacha, lecz wydobywa je z głębi siebie dzięki pobudzającym działaniom coacha (Withmore 2011). Niezbędność coachingu w wielu dziedzinach życia, w tym oczywiście w sporcie, staje się obecnie niezaprzeczalnym faktem. Wdrożenie profesjonalnego programu coachingowego w system przygotowań zawodników będzie coraz częściej i coraz bardziej decydowało o sportowym sukcesie lub jego braku. Abstract Coaching is the crucial element of sport preparation and nowadays is becoming more and more indispensable factor. Unfortunately, many of the Polish sport managers still do not feel the need to implement it into their own organizations. Today understanding of coaching in relation to sport was formulated by Tim Gallwey, the tennis coach and the author of the famous work treating about sport coaching - The Inner Game of Tennis. Coaching is a dynamic, individual, progressive, conscious and intentional inner process. But it is also the relation based on a mutual trust. As said one of the coaching fathers J Whitmore Coaching gives the results mainly because of the relation between the coach and the coached person, which is based on support, as well as due to the ways and the style of communication (Withmore 2011). The coached persons learn various things not from the coach directly, but they get it from the deep of themselves thanks to the stimulating actions of the coach (Withmore 2011). Indispensability of coaching in many aspects of our lives, obviously including sport, is becoming indisputable. The implementation of the professional coaching program into the preparation system will more often become the decisive factor determining the success or its lack.. 210

211 Wstęp Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie czytelnikowi zjawiska coachingu oraz jego związków z branżą sportową pojmowaną sensu largo Rodowód coachingu jest ściśle związany ze sportem. To właśnie ze świata sportu wyrosły pierwsze techniki coachingowe. Jednakże etymologia słowa nie nawiązuje wbrew pozorom do tematyki sportowej. Często coaching w rozumieniu trenera sportowego jest zamiennie stosowany w celu określenia zjawiska coachingu co jest błędem. Coaching to- w najprostszym ujęciurozmowa lub seria rozmów jednej osoby z drugą (Starr 2005). Słowo coach wywodzi się z francuskiego coache, które co ciekawe wzięło swoją nazwę od węgierskiego miasteczka Kocs. Mianem tym nazywano woźnicę a zajęcie przewożenia ludzi coachingiem. z biegiem czasu coachem zaczęto nazywać nauczyciela przygotowującego młodzież do egzaminów a w XIX wieku trenerów przygotowujących amerykańską młodzież studencką do sukcesów sportowych. Obecne rozumienie coachingu sformułował Tim Gallwey trener tenisa i autor słynnej publikacji o tematyce coachingu sportowego The Inner Game of Tennis. Tematykę coachingu stricte sportowego przedstawię w dalszej części artykułu. Słownik Concise Oxford Dictionary definiuje czasownik coachować jako szkolić, trenować, dawać wskazówki, zapoznawać z faktami (Withmore 2011, s. 15). Należy jednak zaznaczyć, że coaching, o którym traktuje niniejsza praca czyli w znaczeniu procesu mentalnego nie jest szkoleniem, treningiem, mentoringiem ani terapią choć bardzo często bywa z tymi dziedzinami mylony. Każda z tych dziedzin jest odpowiednia w zupełnie innych sytuacjach oraz posiada inną metodologię i narzędzia. Najczęściej z coachingiem bywa utożsamiany mentoring. Mentoring opiera się w odróżnieniu od coachingu głównie na doradztwie, ponadto jest najczęściej ukierunkowany na rozwój w sferze zawodowej zaś coaching skupia się na rozwoju osobistym rozumianym sensu largo. Mentor odgrywa bardzo ważną rolę osoby dającej wskazówki oraz nieustannie prowadzącej klienta na całym etapie procesu. Coach pełni również bardzo ważną rolę, jednakże 100% odpowiedzialności za efekty procesu coachingowego leży po stronie klienta. Klient może osiągnąć co tylko sobie założy, jeśli tylko naprawdę tego chce a to co osiągnie zawdzięcza jedynie sobie. Podstawą w coachingu jest wolna wola klienta. Dlatego coaching jest w odróżnieniu od innych jemu podobnych procesów, pomocą w taki sposób jak tego oczekuje klient, jest niczym innym jak podążaniem za klientem. Coaching koncentruje się na przyszłych możliwościach, a nie na minionych błędach (Withmore 2011, s. 15). Trzeba mieć też na uwadze, że klienta należy rozpatrywać holistycznie jako system. Wszystkie jego problemy są w jakiś sposób powiązane ze sobą. Działa to na zasadzie: każdy element wpływa na inny. Działaniem tym tworzą całościowy system. Pojęcie coachingu Coaching jest procesem wewnętrznym, dynamicznym, indywidualnym, rozwojowym, świadomym oraz celowym, jest także relacją opartą na wzajemnym zaufaniu. w toku trwania coachingu mogą ujawniać się coraz to nowe problemy, które są dużym wyzwaniem dla coacha. Trudność polega na tym, że coachowi trudno jest czasem wyłączyć się, zdystansować i nie patrzeć przez pryzmat swoich doświadczeń. Coach jest obecny w procesie, ale jest tak jakby niewidzialnym przyjacielem jego rola ogranicza się wyłącznie do zadawania pytań. Jest to więc suwerenny proces klienta, który na stawiane mu pytanie, odpowiada sobie sam, swoimi własnymi odpowiedziami. Wewnętrzna dyscyplina, wyłączenie się powinno być warunkiem sine qua non przy prowadzeniu coachingu. Jeśli coach nie potrafi sobie z tym poradzić, nie powinien podejmować się poprowadzenia tego procesu, gdyż jest on działaniem bardzo delikatnym, nie jest zabawą i prowadzenie go w nieodpowiedni sposób może klientowi zaszkodzić, zwłaszcza jego psychice. Należy pamiętać o tym jak ważna jest wiara w potencjał jednostek. Jak twierdzi ojciec współczesnego coachingu Withmore niezależnie od tego czy pracujemy jako trener, doradca, 211

212 opiekun czy też jesteśmy dla kogoś mentorem, skuteczność naszych działań zależy w znacznej mierze od naszych przekonań dotyczących potencjału ludzkiego (Withmore 2011, s. 15). Jeżeli menedżer lub trener nie wierzy, że w ludziach drzemie potencjał znacznie większy od tego, który ujawniają na co dzień nie będzie umiał pomóc go im wydobyć (Withmore 2011, s. 21). Powinien on postrzegać podwładnych przez pryzmat ich możliwości a nie jedynie osiąganych wyników. Skupianie się na jednym obszarze w kwestii oceny pracownika jest dużym błędem, jednostki należy rozpatrywać holistycznie, gdyż każda jest na swój sposób unikalna oraz posiada różny poziom potencjału. Ponadto osiągane wyniki zależne są od wielu czynników, nie tylko tych ściśle związanych ze środowiskiem pracy, ale również sytuacją życiową oraz społeczną w jakiej jednostka się znajduje. w efekcie ocena skonstruowana jedynie w oparciu o osiągane wyniki jest nieobiektywna, gdyż nie do końca obrazuje możliwości jednostki rozumiane sensu largo. Ludzi ogranicza się wymogami dotyczącymi wyników, jakie mają osiągać, przez co trudno jest im się wybić zarówno we własnych oczach jak i oczach przełożonych. Dlatego, aby móc wydobyć z ludzi to, co w nich najlepsze, musimy wierzyć, że to w nich istnieje. Coach może działać w sposób formalny lub nieformalny. Nieformalny coaching ma miejsce kiedy przełożony coachuje podwładnego poprzez dyskusję przypominającą zwykłą rozmowę. Właściwie jak się tak dobrze zastanowić to dochodzimy do wniosku, że coachujemy się w pewnym sensie nieświadomie nieustannie, rozmawiając towarzysko przy kawie bądź piwie o swoim życiu, radząc sobie nawzajem. Czasem pozwala nam to znaleźć rozwiązanie lub po prostu lepiej się poczuć dzięki rozmowie. Jednostka musi w sposób odpowiedzialny wdrażać swoje postanowienia w życie oraz wierzyć w siebie, jest to podstawą tego, aby coaching był udany. Budowanie świadomości oraz odpowiedzialności stanowi istotę dobrego coachingu (Withmore 2011, s. 45). Ważne jest przekonanie, że osiągnęło się sukces dzięki własnym wysiłkom. Należy również być przekonanym, że inni w nas wierzą a co za tym idzie ufają oraz co bardzo ważne pozwalają na podejmowanie samodzielnych decyzji. Oznacza to, że traktują nas jako osobę równorzędną, nawet jeśli pracujemy na niższym stanowisku. Nie rozporządza się nami oraz nie wini. Niestety kierownicy często tak postępują, co w efekcie obniża wiarę w siebie u pracowników. Coaching w obecnym kształcie zaczął być powszechnie stosowany począwszy od lat 80' XX w. Swój rozkwit przeżywał od 1992 roku za sprawą Thomasa Leonarda, który założył w tym roku pierwszą szkołę coachingu Coach University. Zaczęło się niepozornie. Pracując jako doradca finansowy w San Francisco zauważył, że często zdarza mu się rozmawiać ze swoimi klientami na bardzo osobiste tematy dotyczące życiowych pragnień i dążności np. o tym ile chcą mieć dzieci, gdzie wyjechać na wakacje itp. Doszedł do wniosku, iż nie mieli z kim rozmawiać o takich sprawach. Pozwalali pomagać sobie w identyfikacji czego tak naprawdę pragną w życiu i kiedy chcą tego dokonać. Odkrył dzięki temu, że coaching działa najskuteczniej na ludzi zdeterminowanych do odkrywania swoich prawdziwych życiowych celów oraz tworzenia konkretnych, umiejscowionych w czasie planów przy minimalnym wsparciu coacha. Dowiódł tego, że minimalne, nieingerujące nadmiernie wsparcie oraz pozostawienie jednostce wolnego wyboru w kwestii doboru rozwiązania swojego problemu, jest bardziej efektywne i potrzebne jednostkom niż pomaganie poprzez typowe doradzanie. Coaching daje rezultaty w głównej mierze z powodu związku między coachem a osobą coachowaną, opartego na wsparciu oraz dzięki sposobom i stylowi stosowanej komunikacji (Withmore 2011, s. 15). Osoba coachowana dowiaduje się różnych rzeczy nie od coacha, lecz wydobywa je z głębi siebie dzięki pobudzającym działaniom coacha (Withmore 2011, s. 15). Coaching po prostu pomaga się uczyć a nie uczy, uwalnia potencjał jednostek a także maksymalizuje ich efektywność. Istotą coachingu jest umiejętne zadawanie pytań. Jak brzmi słynne w środowisku coachów powiedzenie: Coach nie zna odpowiedzi, zna tylko pytania. Odpowiednie pytania to te stawiane przyjaźnie i rzeczowe. Należy unikać zadawanie pytań z formułą i, lub, dlaczego czyli wszelkich pytań sugestywnych a także pytań zamkniętych. Pytania powinny być zrozumiałe, krótkie, otwarte oraz wzmacniane gestykulacją. Należy neutralizować pytania agresywne oraz zadawać delikatne pytania prowokujące w sytuacji kiedy dyskusja nie następuje. O tym, czy dana rozmowa ma charakter coachingu, czy też nie, rozstrzyga na ogół odbiorca 212

213 coachingu. Jeśli po rozmowie przyzna, że poniższe stwierdzenia są prawdziwe, zapewne zaakceptuje fakt, iż uczestniczył w sesji coachingu: rozmowa koncentrowała się na nim i jego sytuacji rozmowa przyniosła mu znaczące korzyści- jego myśleniu, działaniu i uczeniu się gdyby nie przeprowadził tej rozmowy, raczej nie odniósłby w tym samym czasie wspomnianych korzyści Pożądane cechy coacha Ważną kwestią są cechy jakimi powinien legitymować się coach. Coach powinien być: wspierający i empatyczny etyczny cierpliwy pozytywnie nastawiony szanujący innych pokorny godny zaufania szczery uczciwy wierzący w potencjał innych osób pewny siebie odważny obiektywny i nieoceniający wrażliwy zainteresowany spostrzegawczy mający świadomość uważny zapamiętujący Coach powinien pamiętać także o tym, że swoim zachowaniem, gestami, językiem ciała również wpływa na klienta. Warto nadmienić, że nie każdy coach jest w stanie sprawdzić się we wszystkich branżach. w latach 90' XX w. czyli w okresie największego rozwoju coachingu, popularne stało się zatrudnianie coachów pracujących ze sportowcami w środowisku biznesu. Jak się szybko okazało było to błędnym posunięciem. Dlaczego? Coachowie sportowi są przygotowani i nastawieni na pracę z jednostkami silnie zmotywowanymi, lubiącymi ostrą rywalizację, nastawionymi na osiąganie wysokich wyników. Motywacja występująca u tych jednostek, jest głównie wewnętrzna wynikająca z naturalnych pragnień sportowców, dla których sport jest przede wszystkim sposobem życia oraz pasją, dopiero w dalszej kolejności pracą. w biznesie, który jest przede wszystkim pracą trudno czasem o motywację wewnętrzną, często potrzeba dodatkowych bodźców motywujących. Motywatorami tymi są np. pieniądze, które najczęściej stanowią warunek sine qua non podejmowania przez jednostkę działań. Zatem coachowanie oraz motywowanie w świecie biznesu wygląda nieco inaczej niż w sporcie. Jedno jest pewne w obydwu środowiskach oraz również wielu innych staje się niezbędnym elementem w dążeniu do sukcesu. Narodziny coachingu sportowego Coaching o czym była już mowa na początku tego artykułu wywodzi się ze świata sportu. Dzisiejsze rozumienie coachingu sformułował Tim Gallwey trener tenisa i autor publikacji z zakresu coachingu sportowego The Inner Game of Tennis. Jako pierwszy przedstawił tezę, iż najlepszą metodą prowadzenia zawodnika do sukcesu jest umiejętne zadawanie pytań. Dzięki tej metodzie sportowiec odwołuje się do swoich doświadczeń i korzystając z nich czerpie inspiracje. Zaś uczeń Gallweya sir John Withmore były kierowca rajdowy, obecnie biznesmen i psycholog 213

214 sportu jako pierwszy zastosował coaching w biznesie. Jako pierwsi zaczęli go stosować w praktyce angielscy trenerzy piłki nożnej, choć robili to raczej nieświadomie. Mimo to dało się dostrzec w ich działaniu analogię do współczesnego coachingu. Zaczęli niekiedy zastępować klasyczny trening rozmowami ze swoimi zawodnikami na temat ich gry. Stwierdzono, że rozmowy te były na tyle skuteczne, że pozwoliły zawodnikom odblokować na tyle ich potencjał, że ci podnosili swe umiejętności i uzyskiwali coraz wyższe wyniki. Można zauważyć pewne podobieństwo ze wspomnianymi wcześniej woźnicami, którzy przewozili swoich klientów, z tą różnicą, że coach nie prowadzi samodzielnie, lecz jedynie pomaga zawodnikowi by dotarł do celu. Niegdyś w świecie sportu zdarzali się trenerzy, którzy nie posiadając kwalifikacji coachingowych, potrafili rozmawiać z zawodnikami w odpowiedni sposób. Byli doskonałymi trenerami, cieszyli się dużym autorytetem w środowisku oraz posiadali niespotykaną charyzmę. Mam na myśli Kazimierza Górskiego za czasów, którego polska piłka nożna święciła największe sukcesy oraz Feliksa Stamma zwanego Papą, który wytrenował najlepszych polskich pięściarzy w historii. Bardzo często trenerami zostają byli zawodnicy. Nie zawsze jest to dobre połączenie, gdyż nawet najlepszy zawodnik nie musi radzić sobie z wyzwaniami trenera czy to od przygotowania fizycznego czy też mentalnego tzw. coachem. Historii znane są przypadki świetnych byłych zawodników, którym nie powiodło się w roli trenerów. Jak mawia się w środowisku sportowym, wielkim menedżerom musi sprzyjać szczęście. Jak powiedział były premier John Major w programie BBC The Major Years (1999): kiedy piłka leci w twoją stronę przechwyć ją (Bolchover, Brandy 2007, s. 107). Farciarze to ci, którzy umieją dostrzec i wykorzystać przypadkowe okazje (Bolchover, Brandy 2007, s. 107). Temacie wielkich zawodników, którzy nie osiągnęli sukcesów trenerskich warto wspomnieć: Bobby'ego Charltona, Peter'a Shilton'a, John'a Barnes'a, Chris'a Waddle, Diego Maradonę czy też Zbigniewa Bońka. Bobby Charlton należy do najlepszych piłkarzy w dziejach tej dyscypliny sportu. Osiągnął wiele sukcesów z Manchesterem United, między innymi był kapitanem tej drużyny w 1968 roku, kiedy zdobyła ona Puchar Europy. Należał do kluczowych zawodników kadry angielskiej, która w 1966 wygrała Mistrzostwa Świata. w maju 1973 roku zakończył karierę i został trenerem Preston North End. Już w pierwszym sezonie klub spadł do trzeciej ligi i w sierpniu 1975 roku Charlton złożył rezygnację. Nie wrócił do pracy trenerskiej, nie licząc sezonu 1982/83, kiedy był tymczasowym szkoleniowcem Wigan Athletic (Bolchover, Brandy 2007, s ). Jeden z najwybitniejszych bramkarzy w historii angielskiego futbolu Peter Shilton, który dwa razy zdobył Puchar Europy z Nottingham Forest i ma na swoim koncie rekordową ilość występów w kadrze narodowej również nie sprawdził się na stanowisku trenera. w marcu 1992 roku został trenerem Plymouth Argyle. Drużyna spadła do niższej ligi a po następnym sezonie, kiedy nie udało się uzyskać awansu, Shilton rozwiązał kontrakt (Bolchover, Brandy 2007, s. 39). John Barnes i Chris Waddle byli zawodnikami, którzy potrafili zelektryzować publiczność. Zaliczano ich do grona najbardziej utalentowanych piłkarzy ich pokolenia, wielokrotnie występowali w reprezentacji, nierzadko razem. Obaj próbowali szczęścia jako trenerzy. Waddle przez jeden sezon pracował w Burnley, ale zrezygnował w maju 1998 roku, kiedy klub z trudem uniknął spadku do Third Division. z kolei Barnes na początku sezonu 1999/2000 objął drużynę Celticu Glasgow. w lutym 2000 roku, kiedy z ośmioma porażkami na koncie nie miał już szans na dobre miejsce w lidze, Barnes pożegnał się z posadą (Bolchover, Brandy 2007, s.39). Diego Maradona reprezentant Argentyny. Wybrany w internetowej sondzie FIFA najlepszym zawodnikiem XX w. Sportowiec tyleż samo utalentowany co kontrowersyjny, również nie poradził sobie z funkcją trenera. Jako trener rozpoczął pracę w Deportivo Corrientes w 1994 roku i zajął z drużyną 13 miejsce w Primera Division. Po roku przeniósł się do Racing Club, gdzie również mu się nie powiodło zdobył z drużyną 12 miejsce. w latach był trenerem reprezentacji Argentyny również bez spektakularnych sukcesów ( Zbigniew Boniek jeden z najlepszych polskich piłkarzy w historii, obecnie z powodzeniem sprawujący funkcję prezesa Polskiego Związku Piłki Nożnej. Jako jedyny z polskich piłkarzy znalazł się w rankingu stu najlepszych zawodników 214

215 w historii światowej piłki nożnej. Jako trener średniej klasy włoskich zespołów oraz Reprezentacji Polski przeciętny. Tabela 1. Kompetencje osób kierujących zespołami sportowymi. TRENER COACH MENAGER PERSONALNY Kompetencje Kompetencje Kompetencje Trening motoryki: kondycja fizyczna koordynacja ruchowa Nauczanie gry: działania indywidualne działania grupowe działania zespołowe Zestawianie zespołów zadaniowych (graczy, ekspertów) Aktywizowanie graczy Polityka kadrowa: transfer graczy, kontakty z graczami, trenerami, ekspertami Źródło: pracowanie własne na postawie Trening gracza uzdolnionego, e-book. Warto jeszcze wspomnieć o cechach jakie powinien posiadać dobry szkoleniowiec. Przede wszystkim powinien posiadać opracowaną odpowiednią filozofię trenerską. Nowatorski Steve McLaren, który zajmował się technicznymi i psychologicznymi aspektami pracy z drużyną Manchesteru United był jednym z niewielu szkoleniowców, którzy tak dogłębnie przeanalizowali psychologię wygrywania. Jego filozofia trenerska opierała się na nieustannym dążeniu zawodników do doskonalenia swoich umiejętności i unikania pułapki zadufania. Pod jego kuratelą drużyna Czerwonych Diabłów w 1999 roku zdobyła potrójną koronę i trzykrotnie wywalczyła mistrzostwo kraju, zanim McLaren odszedł z klubu latem 2001 rok (Bolchover, Brandy 2007, s.196). Inną ważną cechą u szkoleniowca jest entuzjazm. Menedżerom łatwiej jest wymagać od swoich podopiecznych entuzjazmu i zaangażowania kiedy sam je wykazuje. Marcello Lippi, zanany włoski trener, przypomina sobie, jak zobaczył Alexa Fergusona tańczącego przy linii bocznej po golu dla Manchesteru: w tym momencie zrozumiałem co go kręci. Ujrzałem pasjonata futbolu ogarniętego obsesją zwycięstwa. Jestem pewien, że umie przekazać tę obsesję drużynie (Bolchover, Brandy 2007, s. 86). Obry szkoleniowiec aby nie utracić charyzmy nie może pozwolić sobie na zbyt towarzyskie relacje z zawodnikami. Alex Ferguson tak mówi o swoich zawodnikach: Nigdy nie zaprzyjaźniam się z zawodnikami, zawsze zachowuje pewien dystans. Czy utrzymuję z nimi stosunki towarzyskie? Nigdy tego nie robiłem i nie będę robił (Bolchover, Brandy 2007, s. 105).. Phillippe Troussier, francuski trener, który poprowadził Japonię podczas finałów MŚ w 2002, twierdzi, że towarzyska nieporadność Arsene Wengera zwiększa jego charyzmę w oczach piłkarzy (Bolchover, Brandy 2007, s. 86, 105). W dobie globalizacji, postępującej komercjalizacji oraz pełnej profesjonalizacji sportu, coaching staje się nieodzownym narzędziem w środowisku sportowym. Zawodnikom jest coraz trudniej odnaleźć się w tym turbulentnym świecie sportu i osiągać pożądane wyniki. Presja otoczenia oraz odwracanie się od zawodników w monecie kryzysu również nie pomaga. To drugie zjawisko jest zgodne z psychologicznym mechanizmem manipulowania siłą naszego związku ze zwycięzcami bądź pokonanymi, który opisuje Cialdini. Czyni się to po to, aby jak najlepiej wypaść w oczach tych, którzy mogą ten związek widzieć. Eksponując skojarzenia pozytywne a ukrywając negatywne, usiłujemy nakłonić innych by dobrze myśleli o nas samych. Najczęściej czyni się to zmieniając zaimek my na oni. Wykrzykuje się jesteśmy pierwsi a nie oni są pierwsi. Natomiast po klęsce kibice nie krzyczą jesteśmy ostatni lecz oni są ostatni, by możliwie mocno odciąć się od porażki (Cialdini 2007, s. 210). Dzieje się tak dlatego ponieważ utożsamiamy się z naszą drużyną. Przede wszystkim chodzi nam o to [ ] by nasza dowiodła naszej wyższości. Ale komu? Nam samym i wszystkim innym dookoła. Zasada skojarzenia pozwala przewidywać, że sukces skojarzony z naszą osobą, choćby powierzchownie (jak poprzez zamieszkania), opromienia nas swym blaskiem. Nasz prestiż rośnie (Cialdini 2007, s. 210) w tych podbramkowych dla sportowców sytuacjach z pomocą może przyjść psychologia 215

216 i coaching. Bardzo często na przeszkodzie w uzyskiwaniu maksymalnych wyników stają nieodpowiednia identyfikacja celów, nie umiejętne zsynchronizowanie celów z możliwościami psychicznymi i fizycznymi, niedostateczna motywacja i brak wiary w sukces. Coaching pomaga uzdrowić i udoskonalić te obszary a dzięki temu ułatwić osiągnięcie sukcesu. Coach nie prowadzi swojego zawodnika za rękę, on prowadzi go za pomocą umiejętnie zadawanych pytań, wywołujących refleksje, przemyślenia zmierzające do wyeliminowania trudności, które obniżają jego efektywność uniemożliwiając osiągnięcie celu a których często nie jest świadomy. Warto wspomnieć, że coaching sportowy sporo zaczerpnął z psychologii sportu. Za ojca współczesnej myśli psychologii sportu uważa się dra Colemana Griffitha. Ten amerykański badacz jako pierwszy wprowadził termin psychologia sportu do nauki, był także twórcą pierwszego w historii laboratorium zajmującego się badaniem mechanizmów prowadzących zawodników do sukcesu. Warto również przybliżyć sylwetkę tego wybitnego naukowca. Griffith uzyskał doktorat w 1920 r i następnie został adiunktem w Illinois. Już jako młody wykładowca w 1923 roku zaproponował uczelni wprowadzenie do programu nauczania kursu o nazwie: Psychologia i atletyka (History of Psychology,.2003, s. 268). Młody doktor nie skupiał się wyłącznie na kwestiach stricto naukowych. Już na początku swojej kariery naukowej utrzymywał stałe kontakty z czołowymi trenerami sportowymi w celu nabycia również wiedzy praktycznej z zakresu treningu zawodników. Kontaktował się między innymi z: trenerem Notre Dame- Knute'em Rockne czy dawną gwiazdą Illinois Red'em Grange. Pokłosiem wszystkich tych działań był artykuł Psychologia i jej stosunki do współzawodnictwa sportowego, gdzie pojawia się słynne zdanie, stanowiące przełom w badaniach psychologii sportowej: Zawodnik, który startuje w zawodach to organizm cielesno-umysłowy a nie jedynie fizjologiczna maszyna (History of Psychology,.2003, s. 269).. Laboratorium, które prowadził Coleman skupiało się głównie na badaniach piłki nożnej i koszykówki, ale nie tylko, przedmiotem zainteresowania stał się nawet bejsbol. W 1938 roku magnat finansowy, właściciel firmy produkującej gumę do żucia Wrigley oraz klubu bejsbolowego Chicago Cubs Philip Knight Wrigley poprosił Colemana o pomoc w prowadzeniu zespołu i wdrożenie do szkolenia metod psychologii społecznej, nad którymi badacz pracował (History of Psychology,.2003, s. 271). Podsumowanie Podsumowując należy podkreślić, że proces coachingu jest istotnym elementem przygotowania sportowego i w obecnych realiach sportu staje się coraz bardziej niezbędny. Niestety wielu polskich menedżerów wyższego szczebla zarządzających klubami sportowymi wciąż nie odczuwa potrzeby wdrożenia w swoich organizacjach coachingu. Powodem takie stanu rzeczy jest najczęściej brak wiedzy z zakresu coachingu bądź też polityka cięć budżetu i oszczędności. Brak coachingu w przygotowaniach polskich sportowców, jest jedną z wielu przyczyn, słabej obecnie kondycji polskiego sportu, którą obnażyły ostatnie IO w Londynie. W większości klubów europejskich i amerykańskich stosowanie coachingu jest standardem. Jednak powoli tak jak psychologia, coaching również zaczyna wpisywać się na stałe do terminarza przygotowań sportowych coraz większej liczby polskich drużyn czy indywidualnych sportowców. Działacze klubowi coraz częściej zdają sobie sprawę z tego, że od jakości treningu mentalnego w dużej mierze zależy szeroko pojęty sukces sportowy lub jego brak. Na koniec warto podkreślić, że coaching jest ogólnie dziedziną wciąż się rozwijającą i zyskującą na znaczeniu w coraz to większej ilości sfer nie tylko w branży sportowej. Piśmiennictwo Bolchover B., Brady Ch. (2007). 90 minutowy menedżer. Lekcje z pierwszej linii zarządzania. Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań Cialdini B.R. (2007). Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka. GWP, Gdańsk History of Psychology, vol. 6, No. 3, Copyright 2003 by the Educational Publishing Foundation za: www. yorku.ca, s. 268 Starr J. (2005). Coaching, PWE, Warszawa Withmore J. (2011). Coaching trening efektywności, G+J Polska, Warszawa

217 DIAGNOZA SZYBKOŚCI PŁYWANIA WŚRÓD DZIEWCZĄT I CHŁOPCÓW W KLASACH SPORTOWYCH I - III Diagnosis of swimming velocity among girls and boys in sport classes I-III Małgorzata Ostrowska Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 6=7117 Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami)=0,86 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)= 0,86 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: pływanie, diagnoza szybkości, sport szkolny Key words: swimming, velocity diagnosis, school sport Streszczenie Szkolne wychowanie fizyczne coraz częściej promuje zdrowie poprzez masowe uczestnictwo dzieci i młodzieży w różnorodnych formach aktywności fizycznej. Jedną z nich jest pływanie prowadzone w ramach Uczniowskich Klubów Sportowych. Na terenie miasta Bydgoszczy istnieje już kilkuletnia tradycja współzawodnictwa sportowego o Puchar Pięciu Basenów, a pływanie w organizowanych co roku klasach sportowych staje się coraz bardziej popularne i powszechne zarówno w środowisku trenerów jak i rodziców. Stwarza to szansę dla młodego pokolenia rozwijania zdolności oraz wszechstronnego usprawniania organizmu poprzez nabywanie sprawności fizycznej jako czynności pływackiej. Umiejętność pływacka stanowiąca główny cel nauczania związana jest tu z takimi działaniami dydaktycznymi, które ukierunkowane są na rozwój fizyczny, na utrzymanie dobrego zdrowia i kondycji fizycznej niosącej radość i zabawę oraz bezpieczeństwo w wodzie poprzez uprawianie sportu pływackiego. Abstract School physical education promotes health through mass participation of children and youth in various forms of physical activities more and more frequently. One of them is swimming carried out under Students Sports Clubs. In the city of Bydgoszcz there already exists a tradition, lasting for several years, of sport competition for the Five Swimming Pools Cup (originally Puchar Pięciu Basenów ) and swimming in sport classes, organized every year, is becoming increasingly popular and common, both among trainers and parents. This creates opportunities for the young generation for skills development and for comprehensive improvement of the physical body condition through acquisition of physical fitness as swimming activity. Swimming ability, which is the main target of teaching, is in this case related to such didactic activities which are aimed at physical development and maintaining good health and physical condition, providing joy, fun and safety in water through swimming activities. Wstęp Rozwój sprawności fizycznej jest przede wszystkim uwarunkowany samym uprawnieniem ćwiczeń, aczkolwiek odgrywają pewną rolę czynniki dziedziczne (budowa ciała i uzdolnienia ruchowe). Pod wpływem wszechstronnego treningu następuje rozwój cech motoryki i usprawnienie przystosowanych funkcji układów wewnętrznych. Przez ćwiczenia ruchowe możemy przyczynić się do potęgowania zdrowia wychowanków. Sprawność motoryczna i zdrowie to podstawowe cele wychowania fizycznego. Spełniają one bardzo ważne zadanie społeczne, realizowane za pomocą dostępnych środków, metod i bodźców, wśród których na czoło wysuwa się ruch bogaty w atrakcyjne formy, takie jak zabawy, gry, gimnastyka, pływanie, turystyka i gry sportowe (Denisiuk, Milicerowa, 1969). Szybkość, jako cecha motoryczna warunkująca osiąganie zamierzonych rezultatów w sporcie pływackim, jest rozwijana na wstępnym etapie treningu pływackiego poprzez nabywanie podstaw techniki ruchu. Z psychologicznego punktu widzenia każdy akt ruchowy prowadzi do kształtowania się złożonej struktury cech motorycznych, akcentując każdorazowo którąś z nich niezależnie od specyfiki wykonywanego ćwiczenia. W młodszym wieku szkolnym mamy do czynienia ze swoistym głodem ruchu, który charakteryzuje się wzmożoną ruchliwością i zaspakajaniem potrzeby ciekawości świata. Jest to jednocześnie etap rozwoju, w którym 217

218 kształtują się podstawowe elementy motoryczności, w związku z czym, szybkość należy ujmować kompleksowo w kształtowaniu potencjału sprawnościowego. W teorii i praktyce sportu szkolnego ważne jest rozumienie istoty współzależności pomiędzy poszczególnymi cechami motoryczności dla właściwego ich rozwoju i kierunkowego kształtowania zgodnie z wymogami specjalizacji sportowej. Szybkość w znacznej mierze wyznacza poziom potencjału ruchowego i przygotowania specjalnego pływaka. Obserwacja małych dzieci pozwala stwierdzić, że około 70% aktywności życiowej przypada u nich na ruch. W miarę dorastania zmienia się nieco udział ruchu w całokształcie aktywności ruchowej a zmiany w obrębie psychiki dziecka nadają jego zabawom charakter gier grupowych, współzawodnictwa, popisu i bycia pierwszym w ćwiczeniach ruchowych. Nabywane doświadczenia ruchowe przynoszą wzrost sprawności fizycznej. Zagadnienia rozwoju sprawności fizycznej w różnych okresach ontogenezy od dawna interesowały lekarzy, antropologów i teoretyków wychowania fizycznego (Chromiński, 1987). Odpowiedzialnymi za wszechstronny rozwój dzieci na pierwszym miejscu są nauczyciele wychowania fizycznego. Pozytywnie wpływa na to również fakt tworzenia w szkołach klas sportowych o profilu pływania. Uczestnictwo dzieci w sporcie szkolnym odnosi się do wszechstronnego usprawniania organizmu poprzez nabywanie sprawności fizycznej jako czynności pływackiej. Umiejętność pływacka stanowiąca główny cel nauczania związana jest tu z takimi działaniami dydaktycznymi, które ukierunkowane są na rozwój fizyczny, na utrzymanie dobrego zdrowia i kondycji fizycznej niosącej radość i zabawę oraz bezpieczeństwo w wodzie poprzez uprawianie sportu pływackiego. Daje dzieciom szansę na zaspokajanie różnorodnych potrzeb oraz kształtuje zdolności motoryczne. Celem wychowania fizycznego w szkole podstawowej jest wspomaganie rozwoju wszystkich uczniów w kierunku kształtowania pozytywnego nastawienia emocjonalnego względem różnorodnych form aktywności ruchowej. W odniesieniu do klas sportowych o profilu pływania tą nadrzędną formą aktywności jest pływanie w powiązaniu z kształtowaniem odpowiednich nawyków zdrowotnych. W celu określenia sprawności fizycznej ogólnej używa się najczęściej testów badających poziom następujących cech motorycznych: siła, wytrzymałość, szybkość, moc oraz zwinność. Znając poziom wyjściowy i obserwując dynamikę rozwoju w obrębie sprawności fizycznej ogólnej można w świadomy i właściwy sposób kierować rozwojem cech motorycznych. Ponadto znajomość stanu własnej sprawności może bardziej motywować do uprawiania określonej dyscypliny sportowej jak również do przestrzegania zdrowego trybu życia oraz poprawnego, społecznego zachowania. Uwzględniając koncepcje związane z aspektami fizjologii i biochemii organizmu ludzkiego należy dążyć do takiego planowania treningu pływackiego, który jest bezpieczny dla młodego pływaka. Dlatego poziom szybkości u pływaka sprawdzamy na dystansie krótkim, na przepłynięcie którego potrzeba mniej niż 30 sekund. Podstawowym wskaźnikiem szybkości pływaka jest więc średnia prędkość pływania na dystansie 25 i 50 metrów (Bartkowiak, 1999). Cel pracy Celem pracy jest próba oceny dynamiki rozwoju szybkości wśród uczniów klas I-III specjalizujących się w pływaniu. Przedmiotem badań jest dokonanie analizy porównawczej szybkości pływania pomiędzy dziewczynkami i chłopcami uczęszczającymi do klas sportowych o profilu pływania. Zarówno lekcje wychowania fizycznego jak i uzupełniający je sport powinny stanowić: efektywny model oddziaływania na psychofizyczną stronę osobowości wychowanka, określony wzór przygotowania ucznia do samodzielnego uczestnictwa w kulturze fizycznej poprzez kształtowanie podczas zajęć aktywnych i twórczych postaw, uświadamianie, motywację, ukazywanie znaczenia i sposobów systematycznej kontroli i samooceny, 218

219 metodę dążącą do zwiększenia obciążeń zajęć przez zastosowanie optymalnej objętości i intensywności ćwiczeń w toku kultury fizycznej, kanon optymalnego wykorzystania efektywnego czasu ćwiczeń, oddziaływania zapewniające wszechstronność w doborze treści, metod i form dydaktycznych, treningowych i wychowawczych. W tym świetle, autorka pragnie ukazać zachodzące dyferencje, związane ze zdolnościami motorycznymi wychowanków (szybkość), biorącymi udział w szkolnym sporcie pływackim. Celem badań jest zatem dokonanie pomiarów szybkości w kontekście wysiłku fizycznego, stanowiącego określony stymulator przebudowujący funkcje ustrojowe młodego człowieka. Należy nadmienić, iż edukacja szkolna jest ściśle związana z kulturą fizyczną, która obejmuje wiele obszarów o różnym charakterze. Obecnie do najbardziej wyspecjalizowanych form uczestnictwa w kulturze fizycznej należą: wychowanie fizyczne, rekreacja fizyczna dotycząca głównie ludzi w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym o zróżnicowanych potrzebach i możliwościach somatyczno-motorycznego rozwoju, rehabilitacja ruchowa zwana też fizjoterapią, pozostająca w służbie osób niepełnosprawnych, sport dostępny dla jednostek o ponadprzeciętnych predyspozycjach i aspiracjach w zakresie sprawności motorycznej (Grabowski, 1999). Metodyka kształtowania szybkości uwzględnia stosowanie form zabawowych, ćwiczeń ukierunkowanych, specjalnych i startowych (Ulatowski, 1992). Na tym tle zbadane zostały przemiany motoryczności (szybkość) u dzieci trenujących pływanie podczas zawodów pływackich. Szybkość w odniesieniu do człowieka jest to zdolność wykonywania ruchów w minimalnym dla warunków odcinku czasu, przy założeniu,...że wykonanie zadania nie trwa długo i nie wywołuje zmęczenia. Szybkość może więc być rozumiana jako zdolność przemieszczania się ciała w przestrzeni, a także poszczególnych jego odcinków względem siebie wzajemnie (Zacioski, 1970). Jak twierdzi M. Łobocki (2003) w badaniach pedagogicznych lub innego rodzaju niezależnie na ogół od ilościowego lub jakościowego podejścia pierwszorzędną rolę odgrywają problemy badawcze. Sposób komunikowania problemu, który ma być rozwiązany w następstwie przeprowadzonych badań empirycznych może być dwojaki: a) w postaci wypowiedzi orzekającej, b) w postaci zdania pytajnego (Hajduk, 1993). Na użytek niniejszej pracy, problem główny oraz szczegółowe, autorka sformułowała w postaci pytań badawczych. Problem główny badań: Czy zachodzą istotne różnice w szybkości pływania pomiędzy dziewczynkami i chłopcami uczęszczającymi do klas sportowych o profilu pływania? Problemy szczegółowe: 1) Czy zachodzą istotne różnice w poziomie szybkości (w pływaniu stylem grzbietowym i kraulowym) pomiędzy dziewczynkami (8 lat) trenującymi pływanie w porównaniu z chłopcami (8 lat) trenującymi pływanie? 2) Czy zachodzą istotne różnice w poziomie szybkości (w pływaniu stylem grzbietowym i kraulowym) pomiędzy dziewczynkami (9 lat) trenującymi pływanie w porównaniu z chłopcami (9 lat) trenującymi pływanie? 3) Czy zachodzą istotne różnice w poziomie szybkości (w pływaniu stylem grzbietowym i kraulowym) pomiędzy dziewczynkami (10 lat) trenującymi pływanie w porównaniu z chłopcami (10 lat) trenującymi pływanie? Rozwiązanie powyższych problemów nastąpiło w toku przeprowadzonych badań empirycznych o charakterze tzw. badań przyczynkarskich. Jak podaje W. Dutkiewicz (2001) badania przyczynkarskie dotyczą wąskiego zakresu zjawisk i nie rozwiązują one problemu w sposób kompleksowy. Ograniczone są do wąskiej próby, np. do uczniów jednej szkoły i 219

220 prowadzone z użyciem nielicznych tylko metod i technik badawczych. Badania niniejszej pracy znalazły się w wyróżnionym tu kryterium metodologicznym, ponieważ stanowiły ujęcie komparatystyczne niewielkiej ilości uczniów z trzech wybranych klas szkoły podstawowej. Materiał i metoda badań Badania porównawcze przeprowadzono w Szkole Podstawowej nr 63 w Bydgoszczy. Diagnozie pomiaru szybkości w pływaniu poddano: szesnastu uczniów z klasy Ib (autorski program z zakresu pływania sportowego), szesnastu uczniów z klasy IIb (autorski program z zakresu pływania sportowego), szesnastu uczniów z klasy IIIa (autorski program z zakresu pływania sportowego), Poziom szybkości pływania wychowanków, badano podczas zawodów pływackich Turniej pięciu basenów w Szkole Podstawowej nr 63 w Bydgoszczy w grudniu 2012 roku. Dla rzetelności badań uwzględniono dwa style pływackie: grzbiet i kraul (uczniowie klas pierwszych podczas zawodów startują właśnie w kraulu i grzbiecie). We wszystkich dyscyplinach sportu sprawność ogólna tworzy fundament pod budowę przyszłej specjalizacji. Można przyjąć twierdzenie, że wyższy poziom sprawności fizycznej ogólnej, pozwala na zbudowanie wyższego gmachu konkretnej specjalności sportowej (Stawczyk, 1985). Zastosowany w badaniach pomiar szybkości pływania przedstawiał się następująco: Próba szybkości (dystans 25 m dla uczniów klasy I, 50 m dla uczniów klas II i III) Miejsce: pływalnia 25 m Sprzęt: stopery Wykonanie: na sygnał start w zależności od stylu pływackiego Ocena: szybkość mierzona czasem na dystansie 25 m, 50 m. Ocenę stanowi czas na dystansie 25 lub 50 metrów, mierzony z dokładnością do 0,01 sekundy. Uzyskane dane ilościowe poddano kryteriom statystycznym za pomocą testu. Ze względu na małą próbę badawczą oraz odrzucenie założenia normalności rozkładów przyjęto test nieparametryczny Manna-Whitneya. Test przedstawia się następującym wzorem:, N 1 1 N 1 U R 1 2 gdzie U jest wartością statystyki, R 1 jest sumą rang przydzieloną wartościom pierwszej próby, N 1 jest liczebnością pierwszej próby. Identyczny schemat przyjmujemy dla próby drugiej i oznaczamy we wzorze jako R 2, N 2. Z dwu wyliczonych wartości kryterialną stanowi ta, która jest mniejsza. W przyjęciu lub odrzuceniu H 0 kierujemy się następującym kryterium: -jeżeli U obl. > U α=0,05, to H 0 należy przyjąć, -jeżeli U obl. < U α=0,05, to H 0 należy odrzucić (Nowaczyk, 1985). W przypadku niniejszej procedury eksperymentalnej hipotezy robocze brzmią następująco: H 0 płeć pływaków nie różnicuje wyników w poszczególnych stylach pływackich. H 1 - płeć pływaków różnicuje wyniki w poszczególnych stylach pływackich. Tak więc główną metodą empiryczną diagnozującą szybkość pływania był pomiar czasu na dystansie 25 lub 50 metrów. Metodami dodatkowymi uzupełniającymi tok badawczy były metody wywiadu i analizy dokumentów. Jak definiuje A Kamiński Wywiad to czynność dwustronna, oparta na bezpośrednim kontakcie informatora z przeprowadzającym wywiad (1974). Wywiad jest nie tylko próbą sondowania opinii osób, z którymi się je przeprowadza, ile odpowiednio ukierunkowanym procesem interakcji, czyli wzajemnego oddziaływania na siebie osoby podejmującej rozmowę czy wywiad z osobą badaną (Łobocki 2003).Analiza dokumentów polega na uporządkowaniu i interpretacji zawartych w nich treści pod kątem celu badawczego lub zastosowania hipotezy roboczej. Charakterystyczną cechą analizy dokumentów jest to, że dotyczy ona w dużej mierze nie tylko materiału otrzymanego w procesie zainicjowanych specjalnie badań, lecz także w wyniku działań nie związanych bezpośrednio z podejmowanym procesem badawczym. Zależy to 220

221 od rodzaju dokumentu poddanego analizie (Łobocki 2003).Autorka w pracy przeprowadziła wywiad z nauczycielami instruktorami i trenerami, prowadzącymi dane zajęcia. Celem wywiadu rozmowy było uzyskanie informacji związanych ze specyfiką (dla danej grupy) prowadzonych zajęć. Natomiast analiza dokumentów dotyczyła porównywania i interpretacji otrzymanych wyników oraz przeglądu realizowanych programów autorskich z zakresu pływania. Wszystkie klasy realizują pięciodniowy cykl treningowy, w każdym dniu po 45 minut. Badania testowe przeprowadzono w grudniu 2012 roku. Analiza wyników badań Tabela 1. Pomiar szybkości pływania grzbietem na dystansie 25 metrów wśród uczniów klas pierwszych Wartość pomiarowa Dane statystyczne Dziewczynki (1) grzbiet; 25m Chłopcy (2) grzbiet; 25m Średnia arytmetyczna (1) = 25,06 s Średnia arytmetyczna (2) = 25,07 s R 1 =65; N 1 =8 R 2 =71; N 2 =8 21,57 22,90 23,14 23,89 25,06 25,44 27,67 30,70 19,96 22,08 22,67 25,72 25,87 26,20 28,12 29,96 N N R 2 1 / N N U R Interpretacja statystyczna: ponieważ U obl. (24)> U α=0,05 (13), to H 0 należy przyjąć. Wyniki dziewcząt i chłopców nie wykazują różnic na poziomie istotności α=0,05. U 24 Tabela 2. Pomiar szybkości pływania kraulem na dystansie 25 metrów wśród uczniów klas pierwszych Wartość pomiarowa Dane statystyczne Dziewczynki (1) kraul; 25m Chłopcy (2) kraul; 25m Średnia arytmetyczna (1) = 25,11 s Średnia arytmetyczna (2) = 23,69 s R 1 =76; N 1 =8 R 2 =60; N 2 =8 20,78 21,12 23,32 24,78 25,65 27,20 28,59 29,41 18,38 19,26 21,74 23,06 23,21 25,40 28,50 29,97 U U / R R 2 N 1 N N N Interpretacja statystyczna: ponieważ U obl. (24)> U α=0,05 (13), to H 0 należy przyjąć. Wyniki dziewcząt i chłopców nie wykazują różnic na poziomie istotności α=0,

222 Tabela 3. Pomiar szybkości pływania grzbietem na dystansie 50 metrów wśród uczniów klas drugich Wartość pomiarowa Dane statystyczne Dziewczynki (1) grzbiet; 50m Chłopcy (2) grzbiet; 50m Średnia arytmetyczna (1) = 53,56 s Średnia arytmetyczna (2) = 49,54 s R 1 =91; N 1 =8 R 2 =45; N 2 =8 51,84 53,09 53,14 53,14 53,25 54,43 54,48 55,14 43,57 47,31 47,34 47,78 49,21 50,03 52,68 58,41 U U / R R 2 N 1 1 N N N 9 2 Interpretacja statystyczna: ponieważ U obl. (9)< U α=0,05 (13), to H 0 należy odrzucić. Wyniki dziewcząt i chłopców wykazują różnice na poziomie istotności α=0,05. Tabela 4. Pomiar szybkości pływania kraulem na dystansie 50 metrów wśród uczniów klas drugich Wartość pomiarowa Dane statystyczne Dziewczynki (1) kraul; 50m Chłopcy (2) kraul; 50m Średnia arytmetyczna (1) = 46,84 s Średnia arytmetyczna (2) = 43,54 s R 1 =88; N 1 =8 R 2 =48; N 2 =8 41,21 44,34 44,48 47,22 48,14 48,20 50,36 50,90 38,58 40,56 43,59 44,28 44,45 45,21 45,55 46,07 N N U R / N N U R Interpretacja statystyczna: ponieważ U obl. (12)< U α=0,05 (13), to H 0 należy odrzucić. Wyniki dziewcząt i chłopców wykazują różnice na poziomie istotności α=0,05. Tabela 5. Pomiar szybkości pływania grzbietem na dystansie 50 metrów wśród uczniów klas trzecich Wartość pomiarowa Dane statystyczne Dziewczynki (1) grzbiet; 50m Chłopcy (2) grzbiet; 50m Średnia arytmetyczna (1) = 48,50 s Średnia arytmetyczna (2) = 43,98 s R 1 =95; N 1 =8 R 2 =41; N 2 =8 46,06 47,00 47,27 47,71 48,87 49,39 50,22 51,48 40,50 40,62 42,47 43,62 44,82 44,91 46,56 48,37 N 1 1 N / N N U R Interpretacja statystyczna: ponieważ U obl. (5)< U α=0,05 (13), to H 0 należy odrzucić. Wyniki dziewcząt i chłopców wykazują różnice na poziomie istotności α=0,05. U R

223 Tabela 6. Pomiar szybkości pływania kraulem na dystansie 50 metrów wśród uczniów klas trzecich Wartość pomiarowa Dane statystyczne Dziewczynki (1) grzbiet; 50m Chłopcy (2) grzbiet; 50m Średnia arytmetyczna (1) = 47,07 s Średnia arytmetyczna (2) = 40,95 s R 1 =91; N 1 =8 R 2 =45; N 2 =8 37,19 42,82 44,97 46,41 47,34 48,78 52,18 56,84 36,68 38,88 39,65 40,41 41,75 42,08 42,47 45,71 N 1 1 N / N N U R Interpretacja statystyczna: ponieważ U obl. (9)< U α=0,05 (13), to H 0 należy odrzucić. Wyniki dziewcząt i chłopców wykazują różnice na poziomie istotności α=0,05. U R 55 Ocena wyników badań i wnioski Na podstawie przeprowadzonych badań, w świetle problemu głównego pracy, należy stwierdzić, że nie ma różnic w szybkości pływania wśród dziewcząt i chłopców ośmioletnich, natomiast chłopcy dziewięcioletni i dziesięcioletni uprawiający pływanie uzyskują lepsze wyniki szybkości pływania w porównaniu z dziewczynkami dziewięcioletnimi i dziesięcioletnimi. Otrzymane różnice zależą od czasu treningu oraz innych zmiennych pośredniczących, takich jak: zasady treningu, metody szkoleniowe, planowanie, formy treningu, spędzanie czasu wolnego itp. Doszukując się podstawowych uwarunkowań w różnicach charakteryzujących wyniki szybkości badanych, w opinii autorki, należałoby zwrócić uwagę na następujące czynniki: 1. Dzieci wieku 8-10 lat realizują zadania sprawnościowe w oparciu o wszechstronne szkolenie treningowe. Na tym etapie kształtowane są umiejętności ruchowe w wodzie i na lądzie, określa się przydatność zawodnika do doskonałości sportowej w pływaniu, rozbudza się zainteresowania uprawianiem sportu, zwiększa się możliwości aerobowe organizmu oraz rozwijana jest ruchomość aparatu stawowo-wiązadłowego. Takie ujecie celów treningu wszechstronnego świadczy o tym, że w okresie tym największą uwagę zwraca się na wszechstronny rozwój całego organizmu. O kształtowaniu cech motorycznych, w tym szybkości pływackiej, możemy mówić dopiero na etapie treningu ukierunkowanego. 2. Technika ćwiczenia gwarantuje wykonanie ruchu z prawidłową prędkością, a o prawidłowej technice można mówić dopiero w fazie doskonalenia umiejętności pływania, a nie w trakcie etapu nabywania podstawowych umiejętności ( pierwszy rok nauki w klasie sportowej). 3. W młodszym wieku szkolnym zaleca się wykonywanie ćwiczeń szybkościowych raz na 10 dni metodą zmienną na drodze wszechstronnego przygotowania pływackiego. Wskazane jest rozwijanie szybkości tylko i wyłącznie poprzez udział dzieci w zawodach sportowych. 4. Objętość ćwiczeń szybkościowych w ramach jednostki treningowej jest większa w klasie drugiej i trzeciej, ponieważ w drugim i trzecim roku szkolenia występuje więcej ćwiczeń o charakterze rywalizacji sportowej takich jak: sztafety wahadłowe, wyścigi w parach. Zadania te mają charakter zabaw ruchowych rozwijających koordynację ruchową oraz kształtujących szybkość reakcji startowej. 5. Chłopcy w klasie drugiej i trzeciej cechują się bardziej wzmożoną ruchliwością i szybkością uczenia podstawowych elementów techniki pływania co jednoznacznie można przyjąć za podstawowy element różnicujący ich w szybkości pływania od dziewcząt. Różnica wyników w zdolnościach motorycznych to również kwestia cyklu organizacyjnego i bazy placówek oświatowych. W ZS nr 27, przy trzech godzinach wychowania fizycznego w klasach nauczania początkowego, dwie godziny realizowane są w warunkach trudnych (korytarz, pomieszczenia zastępcze), co powoduje zwiększenie bezruchu i ograniczenie możliwości ćwiczeniowych. Z 223

224 uzyskanych informacji podczas wywiadu można wnioskować, iż chłopcy z klas drugich i trzecich uczęszczają dodatkowo na zajęcia sportowe w ramach Uczniowskiego Klubu Sportowego, realizującego program rozszerzony z zakresu gier i zabaw ruchowych, co może być dodatkowym czynnikiem rozwijającym ogólną sprawność ruchową. 6. Uczniowie klas I-III cechują się zróżnicowanym poziomem cech somatycznych, motorycznych jak również predyspozycjami psychicznymi, co stanowi istotny element kształtowania szybkości pływania. Zauważa się wzrost motywacji u chłopców 9 i 10- letnich, co stanowi istotny element skuteczności nauczania i uzyskiwania znaczących efektów w pływaniu. 7. Chłopcy w klasie drugiej i trzeciej po opanowaniu podstawowych umiejętności pływackich odznaczają się większą chęcią rywalizacji sportowej (ambicja sportowa), co również może powodować uzyskiwanie lepszych rezultatów w porównaniu z dziewczynkami. 8. Dzieci w wieku 9, 10 lat cechuje przewaga w szybkości uczenia się podstawowych elementów techniki pływania w porównaniu z dziećmi 8- letnimi. 9. W motoryczności dzieci w młodszym wieku szkolnym zaznacza się dymorfizm płciowy, polegający na zróżnicowaniu w sprawnościach i zainteresowaniach ruchowych. Zróżnicowanie to wzrasta z wiekiem. Uwarunkowane jest ono zmianami biologicznego rozwoju i wpływami środowiska społecznego (Charzewski 1997). U dziewcząt i chłopców w wieku 8-10 lat zauważa się zróżnicowanie w zainteresowaniu rodzajem ruchów. Dziewczynki charakteryzują się większą płynnością ruchów, natomiast chłopców cechują lepsze wyniki w szybkości uczenia się pływania. W świetle dokonanych porównań należy stwierdzić, że cechy motoryczne można rozwijać za pomocą prawie każdego ćwiczenia fizycznego. Każde ćwiczenie sprzyja bowiem rozwojowi wielu cech motorycznych, akcentując równocześnie jedną z nich. Dlatego to można mówić jedynie o przeważającym wpływie danego ćwiczenia na rozwój siły, szybkości lub wytrzymałości, bądź też innej cechy aktywności ruchowej człowieka (Bielski, 1985). W kontekście przeprowadzonych badań należy także wspomnieć, iż motoryczność człowieka, czyli jego aktywność ruchowa, jest jedną z wielu jego biologicznych właściwości, mającą społeczne uwarunkowania. W tym znaczeniu aktywność człowieka jest czynnością autonomiczną regulowaną przez układ czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Można wyodrębnić czynniki działające w procesie regulacji aktywności. Są to czynniki zewnętrzne, struktura organizmu i aktywne procesy samoregulacji zachodzące w podmiocie. Świat zewnętrzny oddziałuje na organizm za pośrednictwem bodźców, których mu dostarcza. Bodźce te wpływają modyfikująco na zachowanie się jednostki. drugim ważnym wyznacznikiem aktywności jest budowa organizmu i jego możliwości funkcjonalne. Główna rola w utrzymaniu ukierunkowanego charakteru czynności przypada natomiast wewnętrznym procesom samoregulacyjnym zachodzącym u wychowanka. Dominującą rolę w tych procesach odgrywają motywy i zadania. Uświadomiona potrzeba staje się motywem, który z kolei ukierunkowuje aktywność jednostki i przekształca ją w konkretne działanie wyrażające się wykonaniem czynności (Umiastowska,1997). Tak więc można stwierdzić, że zróżnicowanie wyników szybkości pływania w badanych grupach to także motywy i zadania, które w pływaniu sportowym, gdzie realizowane są określone zadania, tworzą specyficzne warunki kulturowe, zwiększające stymulacyjną funkcję wychowania fizycznego. Podstawową metodą rozwijania szybkości wśród młodych pływaków powinny być starty w zawodach. Na tym etapie trener powinien skoncentrować się głównie na wszechstronnym rozwoju swoich podopiecznych, co jest zgodne z tezą, iż najważniejszy jest harmonijny rozwój zawodnika i nie ma nauczania na skróty poprzez trening wyczynowy realizowany w klasach I-III. Uczestnictwo dzieci w sporcie szkolnym odnosi się do wszechstronnego usprawniania organizmu poprzez nabywanie sprawności fizycznej jako czynności pływackiej. Umiejętność pływacka stanowiąca główny cel nauczania związana jest tu z takimi działaniami dydaktycznymi, które ukierunkowane są na rozwój fizyczny, na utrzymanie dobrego zdrowia i 224

225 kondycji fizycznej niosącej radość i zabawę oraz bezpieczeństwo w wodzie poprzez uprawianie sportu pływackiego. Daje dzieciom szansę na zaspokajanie różnorodnych potrzeb oraz kształtuje zdolności motorycznych. Piśmiennictwo Bartkowiak E.(1999). Pływanie sportowe. Centralny Ośrodek Sportu. Warszawa. Bielski J. (1985). Metodyka kształtowania motoryczności. Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna nr 8. Charzewski J. (1997). Aktywność sportowa Polaków. Zakład Antropologii AWF. Warszawa Chromiński Z. (1987). Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży. IWZZ, Warszawa Denisiuk L., Milicerowa H. (1969). Rozwój sprawności motorycznej dzieci i młodzieży w wieku szkolnym, PZWS, Warszawa Dutkiewicz W. (2001). Podstawy metodologii badań. Wydawnictwo Stachurski, Kielce Grabowski H. (1999). Teoria fizycznej edukacji. WSiP, Warszawa Hajduk E. (1993). Hipoteza w badaniach pedagogicznych, WSP, Zielona Góra Kamiński A. (1975). Metoda, technika, procedura badawcza. Studia Pedagogiczne, tom XIX, Wrocław Łobocki M. (2003). Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Wydawnictwo Impuls, Kraków Nowaczyk N. (1985). Podstawy metod statystycznych dla pedagogów. PWN, Warszawa-Poznań Stawczyk Z. (1985). Ćwiczenia ogólnorozwojowe. Wydawnictwo AWF, Poznań Ulatowski T. (1992). red: Teoria sportu, T. I, Resortowe Centrum Metodyczno-Szkoleniowe Kultury Fizycznej i Sportu, Warszawa Umiastowska D. (1997). Czynniki aktywizacji ruchowej dzieci i młodzieży na różnych szczeblach edukacji. Uniwersytet Szczeciński, Szczecin Zaciorski W. M. (1970). Kształcenie cech motorycznych sportowca. Sport i Turystyka, Warszawa 225

226 UWARUNKOWANIA TRENINGU KULTURYSTYCZNEGO MĘŻCZYZN ĆWICZĄCYCH W SIŁOWNI FIT-MAX W BYDGOSZCZY Conditions workout bodybuilding men exercising in the gym "Fit-max" in Bydgoszcz Marek Napierała 1, Tomasz Miloch 1, Jerzy Eksterowicz 1, Walery Żukow 1, Mirosława Cieślicka 2 1 Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 2 Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 4 =7205 znaków. Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami)=1,18 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=1,18 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: siłownia, trener profesjonalny, kulturystyka Key words: gym, a professional trainer, bodybuilding Streszczenie Celem badań było sprawdzenie korzyści jakie płyną z treningu w profesjonalnym klubie fitness pod nadzorem doświadczonego trenera. Badaną grupę stanowiło 110 mężczyzn uczęszczających na treningi do siłowni Fit-max w Bydgoszczy. W badaniach, które przeprowadzono wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego. Stosownie do wybranej techniki narzędzie stanowił kwestionariusz ankiety. Wnioski: - klienci korzystający z opieki profesjonalnego trenera są zdecydowanie rzadziej narażeni na kontuzje. - osoby współpracujące z trenerem są bardziej zadowolone z efektów treningu, a także mają większą motywację do ćwiczeń. - czynnikami warunkującym wybór trenera są przede wszystkim jego kwalifikacje oraz opinia innych klientów na jego temat. - największe znaczenie w wyborze miejsca do ćwiczeń ma opieka profesjonalnego trenera oraz dostępność i jakość sprzętu treningowego. Summary Aim of this study was to examine the benefits of the training in a professional fitness club under the supervision of an experienced trainer. The study group consisted of 110 men attending the training gym "Fit-max" in Bydgoszcz. The study, which was conducted a diagnostic survey method was used. According to the technique chosen instrument was a questionnaire. Conclusions: - customers who use care professional coach are much less likely to be injured. - a person working with a trainer are more satisfied with the results of training, and are more motivated to exercise. - factors conditioning the choice of manager is primarily his qualifications and the opinion of other customers about it. - the most important in choosing a place to practice a health professional trainer and the availability and quality of training equipment. 226

227 Wstęp Powszechnie wiadomo, że sport to zdrowie, a ćwiczenia fizyczne redukują poziom stresu i mają zbawienny wpływ na sylwetkę. Jednym ze sposobów utrzymania nienagannej sylwetki jest trening w klubie fitness, który ma na celu redukcje tkanki tłuszczowej, budowanie masy mięśniowej, a także zwiększenie wydolności organizmu. Od dłuższego czasu przedmiot zainteresowań autorów pracy stanowiły treningi, a zwłaszcza ich wpływ na kształtowanie się sylwetki osób ćwiczących. Obserwując osoby ćwiczące w klubach fitness często widzimy jak wiele ćwiczeń wykonywanych jest nieumiejętnie. Zazwyczaj nie prowadzi to do osiągania zamierzonych celów, a w najgorszym wypadku do powstania przewlekłych urazów i kontuzji. Źródłem takich zachowań jest na ogół brak przekonania co do korzyści płynących ze współpracy z trenerem. Co gorsza, korzystają z metod podpatrzonych od równie niedoświadczonych kolegów. Nawet jeśli osobie trenującej tymi metodami uda się osiągnąć godną uwagi sylwetkę, to często jest to zasługa bardzo dobrej genetyki, co niestety nie chroni zdrowia i nie daje efektów u osób kopiujących ten trening, mających inne warunki fizyczne. Aby trening był wartościowy należy wziąć pod uwagę nie tylko budowę somatyczną człowieka, ale co najważniejsze staż treningowy, zdrowie oraz realny cel. Metody treningowe dla początkujących Maszyny treningowe (trenażery). Początkującym najlepiej robić trening na maszynach trenażerach, gdyż są one łatwe w obsłudze co zwiększa bezpieczeństwo. Trenażer wymusza tor ruchu dzięki czemu jest łatwiej utrzymać prawidłową technikę wykonywania ćwiczenia. Izolacja ćwiczonego mięśnia pozwala skupić się na poprawnej technice ćwiczenia Na siłowniach można spotkać różnego rodzaju maszyny od tradycyjnych ze stosem płytek gdzie za pomocą zatyczki zmieniamy obciążenie po pneumatyczne maszyny z elektronicznym programatorem. Obciążenie w tego rodzaju trenażerach można zmieniać za pomocą dwóch przycisków (jeden odpowiada za zmniejszanie obciążenia drugi zaś za zwiększanie) lub ustawiając ciężar na panelu. Mięśnie. Mięsień zbudowany jest z tkanki mięśniowej, na którą składają się włókna mięśniowe mające zdolność kurczenia się i rozkurczania. Skurcz włókna mięśniowego odbywa się dzięki obecności specjalnych struktur metaplazmatycznych występujących w postaci włókienek białkowych zwanych miofilamentami. Tkankę mięśniową w zależności od budowy włókien mięśniowych można podzielić na: gładką, poprzecznie prążkowaną i mięsień serca (Delevier, 2007). Tkanka mięśniowa gładka obsługuje głównie narządy wewnętrzne (jelita, żołądek, moczowody, naczynia krwionośne. Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana występuje w mięśniach szkieletowych, zbudowana jest z włókien mięśniowych mających wiele jąder. Włókna te maja kształt walcowany lub cylindryczny. Włókna mięśniowe zarówno gładkie jak i poprzecznie prążkowane mogą powiększać swoja objętość w zależności od potrzeb funkcjonalnych (sportowcy, kulturyści) i stanu odżywiania. Każde włókno oddzielone jest cienka błoną sarkolemmą. Warto podkreślić, że uszkodzone włókno mięśniowe nie regenerują się w całości. Większe ubytki mięśnie zastępuje tkanka bliznowata. 227

228 Ryc. 1. Układ mięśniowy - widok z przodu (Źródło: 228

229 Podstawy diety kulturystycznej Ryc. 2. Układ mięśniowy - widok z tyłu (Źródło: Warunkiem osiągania zamierzonych efektów w procesie pracy z oporem jest nie tylko wyczerpujący, prawidłowo ustawiony trening ale również odpowiednie do wysiłku się. Najważniejsze składniki diety kulturystycznej to (Eksterowicz, 2007): a) węglowodany To podstawowe źródło energii dla organizmu. Energia jest nie tylko potrzebna podczas treningu ale także do naprawy i budowy nowych włókien mięśniowych w czasie regeneracji.. Z węglowodanów powinno pochodzić 50-70% kalorii (Eksterowicz 2007) spożywanych w ciągu dnia. Co oznacza około 4-6 gram na każdy kilogram masy ciała. Węglowodany dzielone są na proste (np. glukoza, fruktoza) oraz złożone (polisacharydy). Jednak aby dieta kulturystyczna była skuteczna ten podział nie jest wystarczający musimy również wiedzieć jaki zawierają indeks glikemiczny. IG klasyfikuje węglowodany ze względu na to jaki maja wpływ na poziom cukru we krwi oraz w jakim czasie owy cukier się dostaje do krwiobiegu. Mierzy się go w skali od 0 do 100. Niewielki jest w granicach 0 55, umiarkowany 55 70, a wysoki powyżej 70. Czym niższy indeks tym węglowodany są dłużej trawione i stopniowo uwalniają się do krwi. 229

230 b) białko Stanowi źródło materiału budulcowego dla mięśni. Dodani bilans azotowy jest kluczem do przyrostu masy mięśniowej. Dzienne zapotrzebowanie na białko to 1,7 3g na kilogram masy ciała co stanowi 10-15% dziennych kalorii (Celejowa 2001). Dodatkowo białko pomaga w powstawaniu enzymów sterujących procesami przemiany materii oraz warunkuje odporność organizmu syntezując przeciwciała. Trzeba pamiętać o tym aby białko w diecie kulturystów pochodziło od produktów chudych czyli zawierających niewielką ilość tłuszczu zwierzęcego. c) tłuszcze Pełnią wiele ważnych funkcji w organizmie, są nie tylko źródłem energii ale także odgrywają ważną role w procesie regeneracji błon komórkowych. Czyli neutralizują wolne rodniki. Jednak należy pamiętać aby stosować dodatkowo wszystkim niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe NNKT w granicach 4% dobowej energii (Gawęcki 1998) ) Do najkorzystniejszych produktów zawierających nienasycone kwasy tłuszczowe należą: oliwa z oliwek, olej lniany, olej z pestek winogron (Celejowa, 2008). d) witaminy i minerały Pełnią ważne funkcje regulujące i wspomagające metabolizm, wzmacniają odporność. Ich niedobór często jest przyczyna problemów z regeneracją i przyczyna zahamowania postępów. Przez znaczne różnice w budowie jako kryterium ich podziału ustalono na te rozpuszczalne w tłuszczach A, D, E, K oraz rozpuszczalne w wodzie C, B1, B2, B3, B6, B12. Natomiast odnosząc się do minerałów to są one podzielone na te potrzebne w większych ilościach magnez, żelazo, siarka, chlor, potas, sód, fosfor, wapń zwane makroelementami. Do występujących w mniejszych ilościach czyli mikroelementów należą jod, fluor, selen, miedź, cynk (Gawęcki, 1998). e) woda Stanowi około 65% ciała ludzkiego, wszystkie procesy organizmu zachodzą przy udziale wody. Jest nośnikiem składników odżywczych do komórek ustrojowych oraz bierze udział w ich wchłanianiu., rozprowadzeniu po organizmie, a ostatecznie przyczynia się do wydalania z organizmu produktów przemiany materii. Dlatego właściwe nawadnianie w czasie intensywnego wysiłku jest tak ważne (Celejowa, 2008), W diecie kulturystycznej należy przestawić się na częste jedzenie posiłków od 5 do 7 w ciągu dnia. Przerwy między posiłkami nie powinny być dłuższe niż 4 godzinny, najlepiej od 2,5 do 3 godz. Nie powinny one być zbyt duże aby nie przekraczały dziennego zapotrzebowania na kalorie. Jedzenie niewielkich, częstych posiłków znacznie przyśpiesza metabolizm i korzystnie wpływa na wykorzystanie składników odżywczych zawartych w pożywieniu. Bardzo ważne jest aby nie podjadać pomiędzy posiłkami. Dobór diety zależy od tępa przemiany materii, od budowy somatycznej oraz celu jaki sobie w danym okresie stawiamy (Celejowa, 2001). Wyróżniamy trzy podstawowe typy budowy somatycznej: endomorficzny ze skłonnością do otyłości, cechuje go bardzo wolna przemiana materii. Nie ma problemów z nabieraniem masy ciała, mezomorficzny z dobrą budową i predyspozycja do rozwoju mięśni, zazwyczaj szczupli, ektomorficzny chudzi z bardzo szybką przeminą materii i trudnością w nabieraniu masy ciała (Gawęcki, Hryniewiecki, 2000). Podstawy suplementacji żywieniowej Mając na celu zajęcie się kulturystyką wyczynowo konieczne jest wzbogacanie diety o dodatkowe preparaty odżywcze. Trzeba jednak pamiętać, że odżywki mają być uzupełnieniem żywienia, a nie jego głównym źródłem. Wyróżniamy następujące rodzaje odżywek i suplementów (Kunachowicz, Czarnowska-Misztal, Turlejska, 2000): a) odżywki wysokobiałkowe Charakteryzują się wysoką zawartością białka od 70 do nawet 95%: 230

231 białka serwatkowe- należą do białek szybko wchłanianych. Ten rodzaj białka najlepiej spożywać w ciągu dnia gdyś dzięki szybkiemu trawieniu aminokwasy zdążą szybko przeniknąć do komórek mięśniowych. Białka serwatkowe też odznaczają się najwyższą wartością biologiczna, kazeina mleka jest z kolei najwolniej wchłanianym białkiem. Dzięki czemu jest bardzo korzystna szczególnie jako ostatni posiłek przed snem. Dzięki długim czasie wchłaniania chroni masę mięśniową przed skutkami katabolizmu nocnego. Jedynym minusem tej odżywki jest niska wartość biologiczna, białka jajeczne mają dość wysoką wartość BV (100). Wchłaniają się wolniej od białek serwatkowych ale zarazem nie tak długo jak kazeina. Zaleca się stosowanie ich na noc lub w połączeniu z serwatką gdy zdarza się dłuższa przerwa miedzy posiłkami. białka sojowe- odznacza się najwyższą wartością biologiczną ze wszystkich białek roślinnych znakomicie nadają się dla sportowców wegetarian (Gawęcki, 1998) b) odżywki węglowodanowo-białkowe zwane gainerami mają stosunek węglowodanów do białka w granicach 80-20%. Ten typ przeznaczonym jest dla ektomorfików czyli ludzi mających problemy z przybraniem na masie (Celejowa, 2008), c) odżywki węglowodanowe ich głównym składnikiem są oligosacharydy (dwucukry) lecz także cukry o średnim i niskim indeksie glikemicznym wzbogaconymi solami mineralnymi lub witaminami (Gawęcki, Hryniewiecki, 2000, d) glutamina jest jednym z najsilniejszych antykatabolików czyli posiada właściwości hamujące rozpad białek. Najczęściej stosowana po przebudzeniu, po treningu i przed snem (Celejowa, 2008), e) aminokwasy rozgałęzione BCAA czyli walina, leucyna i izoleucyna. Są to aminokwasy najobficiej występujące w białkach mięśni lecz ze względu na budowę ich oderwanie występuje w pierwszej kolejności co prowadzi do katabolizmu, jednocześnie bardzo szybko przenikają z układu trawiennego do komórek mięśniowych. Zaleca się ich stosowanie pomiędzy posiłkami, przed treningiem, po treningu i przed snem (Celejowa, 2001). f) tauryna obok glutaminy stanowi najobfitszy depozyt azotu pozabiałkowego. Dzięki temu bardzo skutecznie hamuje katabolizm białek mięśniowych (Matuszkiewicz 2000). g) kreatyna jest najsilniejszym (wykluczając hormonalne) anabolikiem czyli posiada zdolności stymulowania syntezy białek ponadto zwiększa zdolności wysiłkowe dowożąc ATP do włókien mięśniowych, gdzie ten generuje impuls siłowy. Kreatyna znakomicie współpracuje z hormonem gazowym czyli tlenkiem azotu. NO rozszerza drobne naczynia krwionośne w tkance mięśniowej i w ten sposób ułatwia wnikanie składników energetycznych i aminokwasów. Najlepiej spożywać przed i po treningu przed oraz o podobnej porze w dni nie treningowe (Celejowa, 2001). h) L- karnityna jest podstawowym spalaczem tłuszczu, zalecana przy redukcji wagi i tkanki tłuszczowe. Suplement ten wiąże kwasy tłuszczowe i wprowadza do mitochondriów. Bez udziału L - karnityny nie może dojść do spalania tłuszczów zapasowych dlatego jej wysoki poziom zwiększa tempo metabolizmu tłuszczu i zasobów tłuszczu zapasowego. Dodatkowo w efekcie spalania kwasów tłuszczowych powstaje dużo energii użytecznej w formie ATP co z kolei jest przydatne w trakcie długotrwałego wysiłku i w okresie regeneracji. Należy specyfik stosować zawsze ok. 30 min. przed wysiłkiem (Gawęcki, Hryniewiecki, 2000). i) glukozamina 231

232 to substancja o strukturze cukrowej charakterystyczna dla składu tkanki budującej bierne elementy aparatu ruchowego. Jej uzupełnienie ułatwia odbudowe tej tkanki. Zaleca się jej stosowanie w okresie ciężki treningów by uniknąć bólów stawów (Celejowa, 2001). j) kwasy tłuszczowe Omega 3 są odpowiedzialne za wytrzymałość tkanki biernego aparatu ruchowego. Dotykowo udział tych substancji w diecie sprzyja ochronie układu naczyniowosercowego, normalizuje ciśnienie tętnicze podczas dużego wysiłku fizycznego (Gawęcki, 1998). Podstawy odnowy biologicznej Odnowa biologiczna zwana restytucją jest ważną częścią systemu treningowego. Metody i środki odnowy biologicznej (Masseglia, 2007) : a) środki biochemiczne substancje budulcowe i energetyczne należą do nich produkty diety mająca na celu szybkie uzupełni nie braków energetycznych; substancje katalizujące i regulujące przemianę; stymulatory fizjologiczne i farmakologiczne; hormony (Rodriguez, 2009); b) środki specjalne masaż baryczny- polega na miejscowym stosowaniu naprzemiennego podwyższonego i obniżonego ciśnienia; elektrostymulacja polega na zastąpieniu impulsu nerwowego impulsem elektrycznym o odpowiedniej częstotliwości i napięciu, wilgotny tropik, niedotlenienie, masaż magnetyczny; autohemotransfuzja; (Colderón, 2007) c) metody psychologiczne trening autogenny oparty jest na hinduskim systemie jogi lub jego pochodnych. Ma na celu obniżenie napięcia mięśni poprzez odpowiednie nakazy psychiczne, trening psychoregulujący trening ten jest ten oparty na ćwiczeniach w sferze psychiki z prawie całkowitym wykluczeniem ruchu, atrakcyjny program ćwiczeń, ćwiczenia rozluźniające (Masseglia, 2007); d) metody fizykoterapeutyczne sauna saunę sportowcy stosują zazwyczaj jeden do dwóch razy na tydzień przy temperaturze stopni Celsjusza. Wpływ wysokiej temperatury ma na celu intensywne poty oraz rozszerzenie się naczyń krwionośnych skóry przy jednoczesnym zwężeniu ich wewnątrz organizmu. Masaż manualny jest to najbardziej popularny środek odnowy biologicznej, za pomocą zabiegów ręcznych działa on od razu na skórę oraz na głębiej położone tkanki; natryski- stosuje się na całe ciało bezpośrednio po treningu najpierw chłodno letnie a kończy na zimnych, można przy okazji nacierać przeciążone grupy mięśniowe za pomocą gąbki lub szczotki Można również stosować na przemiennie ciepłe 3min. potem zimne 0,5min; metody rozgrzewające; jontoforeza; kąpiele solankowe i inne. Często mówi się jak ważną role w sukcesie sportowca odgrywa psychika. Dlatego bardzo ważne jest odpowiednia zastosowanie metody psychologicznej aby osoba trenująca miała 232

233 zapewniony komfort psychiczny. Żeby to osiągnąć należy zadbać o stworzenie odpowiedniego klimatu i stosunków interpersonalnych. Zapewnić prawidłową opiekę zdrowotną dzięki czemu zawodnik ma ciągłą informacje o bieżącym stanie organizmu co z kolei zapobiegnie występowaniu chorób przeciążeniowych (Colderón, 2007). Cel badań Celem badań było sprawdzenie korzyści jakie płyną z treningu w profesjonalnym klubie fitness pod nadzorem doświadczonego trenera. Z tak sformułowanego problemu głównego wynikają następujące problemy szczegółowe: 1. Czy korzystanie z usług trenera personalnego ma wpływ na zdrowy styl życia i jakość treningu? 2. Czy współpraca z trenerem ma wpływ na systematyczność i motywację do treningu? 3. Jakie czynniki warunkują wybór odpowiedniego trenera przez klienta? 4. Jakie czynniki zdaniem trenującego mają wpływają na wybór miejsca ćwiczeń? Profesjonalny klub fitness zapewnia duży wybór różnorodnego sprzętu treningowego na wysokim poziomie. Natomiast wykwalifikowany trener pomaga wykorzystać ten sprzęt tak aby stał się narzędziem za pomocą którego zostanie osiągnięty wyznaczony przez klienta cel. Trener personalny obserwując klienta podczas ćwiczeń na bieżąco koryguje i eliminuje jego błędy. Dzięki czemu podopieczny nie tylko zbliża się do wyznaczonego celu ale także unika niepotrzebnych kontuzji oraz stagnacji. Zapewnia on odpowiedni zasób i intensywność treningu, a także dobór obciążeń oraz poprawność techniki wykonywanych ćwiczeń. Ponadto plan ćwiczeń dostosowany jest do możliwości, trybu życia, przebytych kontuzji i wyznaczonych celów. Z przytoczonej hipotezy głównej wynikają następujące hipotezy szczegółowe: H 1 Osoby korzystające z usług trenera są rzadziej narażone na kontuzje, co wynika z większej świadomości w zakresie żywienia, a zarazem przykładają większą wagę do poprawnej techniki wykonywanych ćwiczeń, rozgrzewki oraz strechingu H 2 Klienci współpracujący z trenerem personalnym są systematyczniejsi w treningu i mają większą motywację do ćwiczeń. H 3 Najważniejszym czynnikiem determinującym wybór trenera są jego kwalifikacje, a także opinie innych klientów na jego temat H 4 Największe znaczenie w wyborze miejsca do ćwiczeń ma odległość od miejsca zamieszkania lub pracy oraz opinia innych Materiał i metody badań Badaną grupę stanowiło 110 mężczyzn uczęszczających na treningi do siłowni Fit-max w Bydgoszczy. Respondentami byli mężczyźni w różnym przedziale wiekowym, którzy zostali podzieleni według kryteriów wiekowych stosowanych na zawodach. W wieku juniorskim (do 23 lat) było 34 ankietowanych. Natomiast w seniorskim (24 49 lat) 56 badanych. Pozostała grupa składała się z weteranów powyżej 39 roku życia. Prawie 80 procent ankietowanych stanowili mieszkańcy miasta. Staż ich treningu najczęściej oscylował w przedziale od 1-5 lat (prawie 40 procent) nie wiele mniej około 35 procent stanowili trenujący z przedziału od 5 do 10 lat. Najmniejszą grupę według stażu reprezentowali Ci najbardziej doświadczeni (powyżej 10 lat ). Tylko około 5% większa była grupa nowicjuszy z niespełna rocznym stażem treningowym. W badaniach, które przeprowadzono wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego. Stosownie do wybranej techniki narzędzie stanowił kwestionariusz ankiety (Łobocki 2009). Siłownia wyposażona jest w profesjonalny sprzęt treningowy firm: HES, LIFE FITNESS, TECHNOGYM oraz STAIRMASTER umożliwiający rozwój wszystkich partii ciała. Klub 233

234 stwarza możliwość treningów indywidualnych i grupowych, co więcej prowadzi konsultacje dietetyczne oraz sprzedaż suplementów i odżywek kulturystycznych. Strefy siłowe jak i cardio wentylowane są dzięki całorocznemu systemowi nawiewu, a doskonałe nagłośnienie oraz oświetlenie nadają specyficzny klimat klubu. Do dyspozycji klientów są 52 stanowiska w strefie siłowej. Spośród 110 badanych klientów siłowni Fit-max w Bydgoszczy około 38 procent korzysta z usług trenera. Z kolei, aż 68 osób (62%) woli polegać na własnych metodach treningowych. Zdjęcie 1. Klub Fit-max siłownia źródło: Zdjęcie 2. Klub Fit-max maszyny cardio źródło: 234

235 Analiza wyników badań Tabela 1. Czy przywiązuje Pan wagę do techniki wykonywanych ćwiczeń? Odpowiedzi Osoby pod opieką Osoby bez opieki % trenera trenera % tak 8 11, tak, chociaż nie zawsze 27 mi wychodzi 39, tylko w seriach rozgrzewkowych 22 32, ,76 nie ma dla mnie większego znaczenia 11 16, ,24 (Źródło: badania własne) Wszystkie osoby korzystające z opieki trenera przykładają dużą wagę do techniki wykonywanych ćwiczeń, chociaż niespełna 55% przyznaje się, że mimo starań nie zawsze im to wychodzi. Niepokojącym jest fakt, że aż 50 % ankietowanych nie korzystających z usług trenera nie przykłada większej wagi do techniki wykonywania serii właściwych, a 10% nie skupia się nad nią nawet w trakcie rozgrzewki (tab. 1). Odpowiedzi Tabela 2. Czy prowadzi Pan rozgrzewkę przed treningiem? Osoby pod opieką trenera % Osoby bez opieki trenera zawsze się rozgrzewam ,53 sporadycznie i krótko ,94 nie prowadzę ,53 (Źródło: badania własne) Ćwicząc pod kontrolą specjalisty zawsze robi rozgrzewkę 100% osób. Niestety nie można tego samego powiedzieć o osobach będących pod własną opieką, aż blisko 25 procent z nich nie rozgrzewa się w ogóle, a z kolei ponad 50% robi to sporadycznie i nie za długo. Tabela 3. Czy rozciąga się Pan w trakcie i po treningu? Odpowiedzi Osoby pod opieką trenera % Osoby bez opieki trenera w trakcie i po treningu 18 42, ,06 tylko po treningu 9 24, ,76 tylko w trakcie treningu 15 35,71 6 8,82 nie rozciągam się ,35 (Źródło: badania własne) Jak wynika z badań (tabela 3), trener opiekujący się podopiecznymi nie pozwala wykonać treningu bez rozgrzewki, aż prawie 45 procent rozgrzewa się zarówno w trakcie jak i po zakończonych ćwiczeniach siłowych. Niestety blisko 60% osób nie korzystających z porad trenera zaniedbuje rozciąganie całkowicie, chociaż prawie co czwarty z nich przywiązują do elastyczności mięśni i stawów bardzo dużą wagę. Tabela 4. Czy doskwierają Panu jakieś urazy spowodowane treningiem? Odpowiedzi Osoby pod opieką trenera % Osoby bez opieki trenera nie, jestem w pełni zdrowy 32 76, ,65 miewam krótkotrwałe urazy 8 19, ,12 tak, mam przewlekłe kontuzje 2 4, ,23 (Źródło: badania własne) % % % 235

236 Wśród osób nie mających opieki trenerskiej prawie 70% cierpi na rożnego rodzaju krótkotrwałe kontuzje bądź urazy, a niespełna 15% ma poważniejsze kontuzje spowodowane treningiem. Zupełnie inaczej się ma sytuacja u trenujących pod stała kontrolą profesjonalisty, tu ponad 75% deklaruje pełnię zdrowia, a tylko niespełna 5% cierpi na poważniejsze kontuzje (tabela 4). Tabela 5. Czy uczęszcza Pan systematycznie na trening? Odpowiedzi chodzę sporadycznie Osoby pod opieką trenera 0 % Osoby bez opieki trenera ,23 trenuję sezonowo 6 14, ,56 tak, o ile czas na to pozwala 10 23, tak, trening jest dla mnie priorytetem 26 61, ,18 (Źródło: badania własne) Zdecydowana większość respondentów, korzystająca z opieki trenera deklaruje, iż uczęszcza na treningi systematycznie, co więcej treningi są dla nich priorytetem, taką odpowiedź deklaruje około 62% badanych. Około 24% ankietowanych deklaruje systematyczność treningu, o ile czas na to pozwala. Nieco ponad 14% badanych trenuje sezonowo. Trochę inaczej plasują się wyniki pośród osób nie korzystających z opieki trenera. Niewiele ponad 41% ankietowanych deklaruje, iż treningi są dla nich priorytetem. Z pośród badanych 17 osób 25% wskazało, że trenuje systematycznie, o ile czas im na to pozwala. Nieco ponad 20% deklaruje treningi sezonowe. Pozostałe (około 13%) osoby uczęszczają na treningi sporadycznie (tabela 5). Tabela 6. Co jest najczęstszą przyczyną opuszczania przez Pana treningu? Odpowiedzi Osoby pod opieką Osoby bez opieki % trenera trenera % kontuzje 3 7, ,24 lenistwo 6 14, ,47 praca, rodzina 33 78, ,35 brak postępów ,94 (Źródło: badania własne) Spośród osób korzystających z opieki trenera zdecydowana większość około 79% deklaruje, iż najczęstszą przyczyną opuszczenia treningu jest praca, rodzina. Zaledwie 6 osób (około 15%) przyznaje, iż opuszcza treningi z powodu lenistwa. Pozostałym osobą zdarza się opuścić trening z powodu kontuzji (około 7%). Nieco inaczej wygląda sytuacja w przypadku osób nie korzystających z opieki trenera. Dość duża liczba ankietowanych (około 32%) deklaruje, iż przyczyną opuszczenia treningu jest praca, rodzina. Niewiele mniej wskazuje na brak postępów (około 28%). Równie spora grupa badanych deklaruje lenistwo, jako najczęstszą przyczynę opuszczania treningu, taką odpowiedź zaznaczyło ponad 26% ankietowanych. Nieco więcej niż u osób korzystających z opieki trenera (ponad 13%) deklaruje, iż opuszcza treningi z powodu kontuzji (tabela 6). Tabela 7. Czy często towarzyszą Panu zwątpienia w efektywność treningu? Odpowiedzi Osoby pod opieką Osoby bez opieki % trenera trenera % często 2 4, ,35 sporadycznie 12 28, nigdy 28 66, ,65 (Źródło: badania własne) % 236

237 W tabeli 7 ukazano zwątpienia dotyczące ćwiczeń w siłowni. Około 67% korzystających z opieki trenera nigdy nie miewa zwątpień w efektywność dalszego treningu. Zaledwie około 30% zdarza się sporadyczne zwątpienie. Niewielka grupa badanych deklaruje częste zwątpienie (około 5%). Inaczej sytuacja wygląda wśród osób nie korzystających z opieki trenera. Porównując wyniki do osób korzystających z opieki trenera, dość spora grupa badanych osób uczęszcza na treningi sporadycznie 50%. Równie duży odsetek badanych deklaruje, iż często miewa zwątpienia w efektywność dalszego treningu (około 33%). Zaledwie 12 osób (około 18%) wskazuje na całkowity brak zwątpienia w efekty ćwiczeń. Tabela 81. Jaka jest Pana motywacja do treningu? Odpowiedzi Osoby pod opieką Osoby bez opieki % trenera trenera % zawsze wysoka 17 40, ,65 wzrasta z widocznymi postępami 18 42, ,18 miewam częste zwątpienia 4 9, ,82 maleje wraz ze stażem treningowym 3 7,14 5 7,35 (Źródło: badania własne) Około 40% respondentów korzystających z opieki trenera deklaruje zawsze wysoką motywacje do treningu. Niewiele więcej badanych (około 43%) wskazuje na wzrost motywacji wraz z widocznymi postępami. Nieliczni deklarują częste zwątpienia w dalsze treningi (około 10%). Pozostałe osoby wskazują na spadek motywacji wraz ze stażem treningowym (około 7%). Podobnie wygląda sytuacja u osób nie korzystających z opieki trenera. Około 42% deklaruje, iż ich motywacja wzrasta wraz z widocznymi postępami. Ponadto 23 osoby (około 34%) wskazują na częste zwątpienia w dalsze ćwiczenia. Zawsze wysoką motywację deklaruje około 18 % respondentów. Pozostałe osoby (około 7%) wskazują coraz mniejszą chęć do pracy nad własnym ciałem (tabela 8). Pytania dotyczące tylko osób korzystających z usług trenera Tabela 9. Czym sugerował się Pan wybierając trenera? Odpowiedzi Liczba osób kwalifikacjami i stażem pracy trenera 19 17,27 opinią innych o trenerze 18 16,36 osobowością trenera (wygląd, 2 1,8 charakter) nie korzystam z usług trenera 68 61,82 inne 3 2,73 (Źródło: badania własne) Dość duży odsetek badanych osób deklarował, iż przy wyborze trenera sugerował się jego kwalifikacjami oraz stażem pracy (17%), nieco mniej osób zaznaczyło, iż dość istotna przy wyborze trenera była opinię innych osób (16%). Część badanych (około 2%) kierowała się jego osobowością, a pozostałe osoby zaznaczyły odpowiedź inne. Zdecydowana większość respondentów (62%) nie korzysta z usług trenera personalnego (tabela 9). % 237

238 Tabela 10. Co ceni sobie Pan najbardziej w współpracy z trenerem? Odpowiedzi Liczba osób % różnorodność treningów (przed wynikiem) 14 12,73 trening nastawiony na wynik 24 21,82 miła atmosfera w trakcie treningu 1 0,01 nie korzystam z usług trenera 68 61,82 inne 3 2,73 (Źródło: badania własne) Jak wynika z tabeli 10, większość (62%) ankietowanych najbardziej we współpracy z trenerem ceni sobie trening nastawiony na wyniki, taką odpowiedź deklaruje 22% respondentów. Natomiast różnorodność treningu przed wynikiem zaznaczyło około 13% ankietowanych. Niewielka grupa badanych osób (około 3%) wskazało w odpowiedzi inne czynniki, pozostali wskazali na miłą atmosferę podczas treningu. Tabela 11. Jakie czynniki Pana zdaniem wpływają na efektywność treningu? Odpowiedzi Liczba osób pomoc trenera 32 29,09 dostępność sprzętu 53 48,18 atmosfera siłowni 16 14,54 muzyka 4 3,64 inne 5 4,54 (Źródło: badania własne) Najwięcej respondentów zaznaczyło (tabela 11), iż czynnikami wpływającymi na efektywność treningu jest przede wszystkim dostępność sprzętu, taką odpowiedź wykazała prawie połowa ankietowanych. Drugą, co do częstotliwości zaznaczanych odpowiedzi była pomoc trenera (około 30%). Nieco mniej osób zaznaczyło, atmosferę siłowni (około 15%) jako czynniki wpływający na efektywność wykonywanych ćwiczeń. Nieliczne osoby deklarowały w odpowiedziach muzykę oraz inne (około 5%). Pytania skierowane do wszystkich respondentów Tabela 12. Co decyduje o wyborze miejsca siłowni? Odpowiedzi Liczba osób % % odległość od miejsca zamieszkania 6 5,45 odległość od pracy, szkoły 6 5,45 opinia innych 9 8,18 cena 23 20,91 jakość sprzętu 32 39,09 profesjonalny trener 34 30,91 (Źródło: badania własne) O wyborze siłowni decyduje jakość sprzętu (około 40%), profesjonalny trener (30%) oraz cena (ponad 20%). Na dalszych miejscach występuje opinia innych, odległość od miejsca zamieszkania i pracy. Szczegółowe dane liczbowe zawiera tabela

239 Tabela 13. Co jest Pana priorytetem w trakcie wizyty w klubie fitness? Odpowiedzi Liczba osób % poprawa sylwetki 72 65,45 poprawa kondycji 21 19,09 chęć odreagowania po stresującym dniu 14 12,73 cele towarzyskie 1 0,91 inne 2 1,82 (Źródło: badania własne) Większość ankietowanych za priorytet w trakcie wizyty w klubie fitness uważa poprawę sylwetki, taką odpowiedź deklaruje ponad 65% badanych (tabela 13). W ogólnej liczbie 110 osób ćwiczących na siłowni 21 badanych (około 19%) wskazuje za sprawę istotną poprawę kondycji. Niewiele mniej około 13% respondentów zaznaczyło chęć odreagowania po stresującym dniu. Pozostałe osoby deklarują cele towarzyskie (około 1%) oraz inne czynniki (około 2%). Tabela 14. Jaki rodzaj siłowni Panu najbardziej odpowiada? Odpowiedzi Liczba osób % siłownia na terenie dużego obiektu sportowego 13 11,82 pakernia z dużą ilością wolnego ciężaru kameralny, nie duży klub fitness 15 13,64 duży klub fitness z rozbudowaną ofertą 60 54,54 (Źródło: badania własne) Z analizy materiału zawartego w tabeli 14 wynika, że ponad połowa respondentów około 55% deklaruje wybór dużego klubu fitness z rozbudowaną ofertą. Znaczna część ankietowanych 20% zaznaczyła pakernie z dużą ilością ciężaru wolnego, jako rodzaj siłowni najbardziej odpowiadający upodobaniom. Pozostałe osoby deklarują kameralny, nie duży klub fitness (około 14%), a także siłownie na terenie dużego obiektu sportowego (około 12%). Tabela 15. Kto zachęcił Pana do zapisania się na siłownie? Odpowiedzi Liczba osób % z własnej inicjatywy 61 55,45 znajomi 15 13,64 reklama 15 13,64 rodzina 8 7,27 inne (Źródło: badania własne) Tabela 15 pokazuje, że większość ankietowanych zapisała się na siłownię z własnej inicjatywy ponad 55%. Drugie miejsce pod względem zachęcenia do zapisu zajmują jednocześnie znajomi oraz reklama (około 14%). Pozostałe czynniki wpływające na chęć uczestnictwa w klubie fitness to rodzina, którą zaznaczyło niewiele ponad 7% oraz inne czynniki 10%. 239

240 Podsumowania i wnioski Przyjęte w badaniach hipotezy zostały częściowo potwierdzone. Podstawą weryfikacji hipotez były wyniki uzyskane z kwestionariuszy ankiety. - hipoteza główna: Profesjonalny klub fitness zapewnia duży wybór różnorodnego sprzętu treningowego na wysokim poziomie. Natomiast wykwalifikowany trener pomaga wykorzystać ten sprzęt tak aby stał się narzędziem za pomocą którego zostanie osiągnięty wyznaczony przez klienta cel. Trener personalny obserwując klienta podczas ćwiczeń na bieżąco koryguje i eliminuje jego błędy. Dzięki czemu podopieczny nie tylko zbliża się do wyznaczonego celu ale także unika niepotrzebnych kontuzji oraz stagnacji. Zapewnia on odpowiedni zasób i intensywność treningu, a także dobór obciążeń oraz poprawność techniki wykonywanych ćwiczeń. Ponadto plan ćwiczeń dostosowany jest do możliwości, trybu życia, przebytych kontuzji i wyznaczonych celów (Cieślicka i wsp. 2011, Prusik i wsp. 2011). Osoby korzystające z usług trenera są rzadziej narażone na kontuzje, co wynika z większej świadomości w zakresie żywienia, a zarazem przykładają większą wagę do poprawnej techniki wykonywanych ćwiczeń, rozgrzewki oraz strechingu. Tylko nieco ponad 38 procent badanych klientów korzysta z usług trenera personalnego. Osoby będące pod opieką zgodnie z hipotezą przywiązują dużą uwagę do techniki ćwiczeń, chociaż ponad połowa z nich przyznaje, że pomimo starań nie zawsze im to wychodzi. Tylko niecałe 5% podopiecznych trenera nie dba o dietę. Co 4 z nich przestrzega ścisłej diety. Pozostali starają się kontrolować. Wszyscy ankietowanie deklarują, że będąc pod kontrolą trenera nie można sobie pozwolić na brak rozgrzewki i rozciągania minimum w trakcie lub po treningu. Klienci posiadający nadzór trenera, aż w ponad 75% stwierdza brak jakichkolwiek urazów spowodowanych treningiem. Niepokojąca jest jedynie 5 procentowa grupa która mimo opieki ma przewlekłe urazy spowodowane treningiem. Podobnie jest z oczekiwaniami co do celów treningu. Prawie 75 procent jest zadowolona z efektów, a ledwie 2,5% jest niezadowolone z postępów. Klienci współpracujący z trenerem personalnym są systematyczniejsi w treningu i mają większą motywację do ćwiczeń. Tylko nieco ponad 60 procent osób korzystających z usług trenera stawia trening jako priorytet, kolejne niespełna 25% stara się jeśli tylko czas nie zajmie im inna ważniejsza sprawa (praca, rodzina). Pozostali klienci trenera to sezonowcy, którzy chodzą systematycznie szykując formę do jakiegoś wydarzenia (narty, wakacje, sylwester itp.). Jak wspomniano, blisko 80 procent podopiecznych jako powód opuszczenia treningu zaznacza sprawy rodzinne lub dużą ilość pracy. Również ponad 60 procent ankietowanych korzystających z usług profesjonalisty nigdy nie wątpi w efektywność dalszych ćwiczeń, blisko 25% miewa sporadyczne zwątpienia. Jest również 5 procentowa grupa często wątpiąca, w przypadku osób trenujących samodzielnie ta grupa jest wyższa o prawie 30%. Patrząc na motywację do treningu to tylko 40 procent ankietowanych klientów trenerów personalnych zgłosiło zawsze wysoką chęć do działania. W obu grupach zgodnie ponad 40% stwierdziło, że motywacja w ich przypadku rośnie wraz z postępami. Najważniejszym czynnikiem determinującym wybór trenera są jego kwalifikacje, a także opinie innych klientów na jego temat. Wynik badania w pełni potwierdza hipotezę. Osoby korzystające z usług trenera podzieliły się prawie na dwie równe części. Jedni wybrali jako czynnik determinujący kwalifikacje, a drudzy opinie innych klientów. Tylko niecałe 2% wskazało na osobowość (wygląd charakter). W większości ankietowani korzystający z usług trenera cenią sobie trening nastawiony na wynik. Prawie połowa mniej stawia na różnorodność treningu przed wynikiem. Jak pokazują badania miła atmosfera nie jest kluczowa zaledwie 0,01% ceni ją sobie najbardziej. 240

241 Jako najważniejszy czynnik wpływający na efektywność treningu ankietowani podali dostępność sprzętu (niecałe 50%), na drugim miejscu jest trener osobisty niespełna 30 procent. Największe znaczenie w wyborze miejsca do ćwiczeń ma odległość od miejsca zamieszkania lub pracy oraz opinia innych. Jako decydujący element wybory siłowni zdanie ankietowanych przede wszystkim zostało podzielone na profesjonalnego trenera i jakość sprzętu po około 30%. Kolejnym znaczącym czynnikiem była cena nieco powyżej 20 procent. Wynik ten jest zupełnie inny niż hipoteza. Odległość od miejsca pracy lub domu oraz opinia innych o siłowni uzyskało identyczny niski wynik wynoszący 5,45%. Priorytetem w trakcie wizyty na siłowni jest poprawa sylwetki około 65%, przed poprawą kondycji niespełna 20 procent. Prawie 55% klientów siłowni wybrało duży klub fitness jako najbardziej odpowiedni dla siebie na drugim miejscu była pakernia z dużą ilość wolnego ciężaru. Wynik ten nie dziwi gdyż oba te kryteria można po części podpiąć pod klub w którym były przeprowadzone badania. Z własnej inicjatywy na siłownie wybiera się ponad 55% badanych, pozostałe czynniki takie jak rodzina, znajomi, reklama czy inne uzyskały w granicach 10 procent. W wyniku analizy badań, można stwierdzić, ze klienci najbardziej na siłowni cenią sobie dostępność sprzętu oraz pomoc trenera (po oko. 30%), odległość od miejsca zamieszkania i opinia innych nie jest kluczowa (po niecałe 8%). Badania dowiodły też, że osoby korzystające z usług profesjonalnego trenera zdecydowanie częściej deklarują pełne zdrowie i gotowość do treningu (blisko 75%) niż jest to u osób trenujących samodzielnie (niecałe 18%). Wynika to też z tego, że 100% badanych podopiecznych trenera stosuje porządną rozgrzewkę i przykłada wagę do strechingu. Co nie zawsze ma miejsce u klientów niekorzystających z opieki (prawie 35% nie prowadzi w ogóle rozgrzewki i blisko 65 procent całkowicie zaniedbuje rozciąganie). Podobnie jest z motywacją osób będące pod nadzorem trenera. Jak deklarują ankietowani motywacja wzrasta wraz z postępem (ponad 40% w obu grupach). Ten z kolei u klientów specjalisty jest znacznie wyższy (oko. 75% do 35%) co przekłada się na większą chęć do treningu. W wyborze trenera dla potencjalnego klienta opinia innych (prawie 45%) ma dużo większe znaczenie niż było to w wypadku wyboru miejsca ćwiczeń (niecałe 8%), kluczowe też są kwalifikacje i staż trenera (ponad 45%). Wnioski: 1. Klienci korzystający z opieki profesjonalnego trenera są zdecydowanie rzadziej narażeni na kontuzje. 2. Osoby współpracujące z trenerem są bardziej zadowolone z efektów treningu, a także mają większą motywację do ćwiczeń. 3. Czynnikami warunkującym wybór trenera są przede wszystkim jego kwalifikacje oraz opinia innych klientów na jego temat. 4. Największe znaczenie w wyborze miejsca do ćwiczeń ma opieka profesjonalnego trenera oraz dostępność i jakość sprzętu treningowego. Piśmiennictwo Birch K., Maclaren D., George K. (2008). Fizjologia sportu. PWN, Warszawa Celejowa I. (2008). Żywienie w sporcie. PZWL, Warszawa Celejowa I. (2001). Żywienie w treningu i walce sportowej. Centralny Ośrodek Sportu, Warszawa Cieślicka M., Iermakov S., Stankiewicz B., Zaporożanow W. (2011). Aktywność fizyczna osób starszych. Szkoły Ochrony Środowiska w Radomiu Seria Środowisko Naturalne, nr 8, s , Radom Colderón F. (2007). Kulturystyka. SW, Grodzisk Mazowiecki 241

242 Delavier F. (2007). Atlas treningu siłowego. PZWL, Warszawa Eksterowicz J. (2007). Zarys żywienia sportowców. UKW, Bydgoszcz Gawęcki J. (1998). Białka w żywności i żywieniu. Instytut Danone, Warszawa Gawęcki J., Hryniewiecki L. (2000). Żywienie Człowieka - podstawy nauki o żywieniu. PWN, Warszawa Giesing J. (2011). Trening siłowy. RM, Warszawa Kowaluk G., Sacharuk J. (2004). Kulturystyka metody treningu, żywienia, odnowy biologicznej. ARTE, Biała Polska Kruszewski M. (2005). Podnoszenie ciężarów i kulturystyk. COS, Warszawa Kruszewski M. (2007). Metody treningu i podstawy żywienia w sportach siłowych. COS, Warszawa Kunachowicz H., Czarnowska-Misztal E., Turlejska A. (2000). Zasady Żywienia Człowieka, WSiP, Warszawa Łobocki M. (2009). Metody i techniki badań pedagogicznych. Impuls, Kraków Masseglia M., Robert P. (2007). Muskulatura i rozciąganie. JK, Łódź Matela K. (2008). Fitness, zdrowie i uroda. Mega Sport, Toruń Michalski L. (2007). Kulturystyka kształtowanie sylwetki. Literat, Toruń Murray R.K, Granner D.K., Rodwell V. (2006). Biochemia Harpera, PZWL, Warszawa Prusik K, Bielawa Ł, Lipski T, Stankiewicz B, Cieślicka M. (2011). Struktura i dynamika obciążeń zrealizowanych w treningu zdrowotnym mężczyzn w wieku lat poddanych zabiegowi pomostowania tętnic wieńcowych (CABG). Proces doskonalenia treningu i walki sportowej tom VIII. [w:] (Red.) Kudner A, Perkowski K, Śledziewski D., Trening sportowy- doskonalenie procesu z perspektywy teorii i praktyki. Warszawa s Rodriguez J. (2009). Pilates dla każdego. Beloma, Warszawa Schwarzenegger A., Hall. D. K. (2005). Arnold. Edukacja Kulturysty. BUK ROWER, Warszawa 242

243 ASPEKTY: REKREACYJNO- SPORTOWY, HIGIENICZNY I LECZNICZY WYKORZYSTANIA WODY W PRZEDWOJENNEJ BYDGOSZCZY Recreation-sport, hygienic and therapeutic aspects of use of water in the pre-war Bydgoszcz Alicja Sikorska, Walery Żukow, Anna Nalazek Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 13 =4785 znaków. Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami)=0,99 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=0,99 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: historia, wodolecznictwo, sporty wodne, fizjoterapia. Key words: history, water therapy, water sports, physiotherapy. Streszczenie Znajomość historii oraz świadomość korzeni stanowią bazę dla świadomego i rozumnego odbierania teraźniejszości. Wydarzenia z przeszłości kształtują i społeczeństwa i jednostkę. Praca stanowi przegląd kondycji sportów wodnych i rekreacji wodnej oraz wykorzystania wody w celach higienicznych i leczniczych w Bydgoszczy na początku zeszłego stulecia. Pierwsza część opisuje rozwój pływactwa, wioślarstwa oraz kajakarstwa i sportów żaglowych czyli wykorzystanie wody w celach sportowych i rekreacyjnych. Druga część wyjaśnia jakie ośrodki stosowały wodę w celach higienicznych i leczniczych. Praca ma na celu pokazanie jak bardzo rozwiniętym ośrodkiem miejskim była Bydgoszcz przed II Wojną Światową, jak duże znaczenie dla rozwoju miasta miało wykorzystanie wody. Autor zwraca uwagę na to, że aktualna rewitalizacja architektoniczna, kulturalna i społeczna miasta to kontynuowanie tego co rozpoczęto tworzyć ponad wiek temu. Abstract Knowledge of the history and roots are the basis of consciousness and rational receiving the present. The events of the past shape the society and the individual. Work provides an overview of the condition of water sports and water recreation and water use for hygiene and treatment in Bydgoszcz at the beginning of the last century. The first part describes the development of swimming, rowing, canoeing and sailing sports; i.e. water use for sporting and recreational activities. The second part explains were was applied water for hygiene and health treatments. Work shows how Bydgoszcz was developed before Second World War, how importance for the city's development was the use of water. The author draws attention to the fact that the current architectural, cultural and social revitalization of city is a continuation of what was started to create more than century ago. 243

244 Wstęp W dzisiejszych czasach jest rzeczą zupełnie oczywistą istnienie klubów i związków sportowych zrzeszających wioślarzy, pływaków lub żeglarzy. Naturalne jest również wykorzystanie wody do celów higienicznych czy leczniczych. Bez zastanowienia używamy wody lecącej z naszych kranów czy przechodzimy bulwarem nad Brdą obserwując treningi współczesnej kadry wioślarskiej. Rzadko kiedy mamy okazję pomyśleć nad tym, że to co aktualnie jest częścią naszej bydgoskiej codzienności ma swoje korzenie w przeszłości, że miasto kontynuuje głęboko zakorzenioną wodniacką tradycję. Cele pracy Praca ma na celu pokazanie jak bardzo rozwiniętym ośrodkiem miejskim była Bydgoszcz przed II Wojną Światową, jak duże znaczenie dla rozwoju miasta miało wykorzystanie wody zarówno w celach rekreacyjno - sportowych jaki i higieniczno - leczniczych. Autor zwraca uwagę na to, że aktualna rewitalizacja architektoniczna, kulturalna i społeczna miasta to kontynuowanie tego co rozpoczęto tworzyć ponad wiek temu. Materiał i metody badań Praca jest opracowaniem historycznym. Opiera się na przeglądzie źródeł archiwalnych oraz drukowanych dotyczących tematyki. Ze względu na inny, niż współczesny podział województw w latach przedwojennych, część materiałów dotyczących Bydgoszczy zostało znalezionych się w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy, część w Poznaniu. Źródła drukowane pochodzą ze zbiorów Archiwum Państwowego w Bydgoszczy oraz Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki w Bydgoszczy.W podsumowaniu wykorzystano metodę tabelaryczną oraz kartograficzno - chronologiczną. Sport i rekreacja W przedwojennej Bydgoszczy rozwijały się różne dziedziny sportu. Sportowcy zrzeszali się w klubach i kołach powstających przy szkołach czyli ówczesnych gimnazjach, organizacjach o charakterze religijno - kulturalnym tj.: Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej, klubach wielosekcyjnych środowiskowych: wojskowych, policyjnych, kolejowych, robotniczych i fabrycznych oraz w gniazdach Towarzystwa Gimnastycznego Sokół (Mrozik 1994). Celem stowarzyszeń i klubów był nie tylko wyczyn, ale także krzewienie i rozpowszechnianie sportu. Wśród wielu dyscyplin sportowych uprawianych przez Bydgoszczan dominowały sporty wodne. Jeszcze za czasów zaborów Niemcy, na wzór panujących wówczas w Europie zachodniej tendencji, tworzyli kluby wioślarskie. Również bardzo szybko powstawały kluby pływackie, żeglarskie i kajakowe. Rozwojowi tych dyscyplin sportowych sprzyjało usytuowanie miasta nad rzeką oraz istnienie nowoczesnego toru regatowego w Łęgnowie. Tor powstał na potrzeby niemieckiego sportu ze starego portu drzewnego. Po odzyskaniu niepodległości przeszedł w ręce Polaków. Jego szerokość pozwalała na równoczesne startowanie sześciu załóg. Był to najnowocześniejszy tor w przedwojennej Europie. Odbywały się na nim treningi oraz organizowane były zawody rangi krajowej - od 1919 r. Polski Związek Wioślarski uznał, że jest to obiekt, na którym prowadzone będą coroczne Wszechpolskie Regaty o Mistrzostwo Polski. W 1924 r. na wale sąsiadującym z portem wybudowano drewniane trybuny dla 2500 widzów. Trybuny te zostały jeszcze później rozbudowane. Międzynarodowa Federacja Wioślarska FISA i Międzynarodowa Federacja Kajakowa zdecydowały się na przeprowadzenie w Bydgoszczy Mistrzostw Europy. Tor miał 1650m, a wg przepisów zawodów rangi europejskiej powinien mieć 2000m i dodatkowo 100m na wyhamowanie łodzi po biegu. Mimo tego bydgoski tor i baza techniczna zawodów wioślarskich były na tyle dobre, że w sierpniu 1929 r. odbyły się tam zawody rangi europejskiej (Kocerka 2005) 1. Pływanie W latach bardzo rozwinięte w Bydgoszczy było pływanie sportowe. Ze względu na ogromne zainteresowanie tą dyscypliną sportu r. powołano Okręgowy 244

245 Związek Pływacki. Zrzeszał w samej Bydgoszczy 870 pływaków zorganizowanych w 18 sekcjach. Od 1929r. wprowadzono dzień propagandy pływactwa i ratowników. Zawodnicy mieli do dyspozycji kąpieliska rzeczne: Wójcika i Petersona, kąpieliska na jeziorach w Brzozie i Chmielnikach oraz pływalnię garnizonową. Odbywały się tam zajęcia z nauki pływania, pokazy oraz zawody pływackie. Na potrzeby rozwijającego się pływactwa rozpoczęto budowę basenu przy ul. Królowej Jadwigi. Niestety działania wojenne przerwały inwestycję (Mrozik 1992). 2. Żeglarstwo i sport kajakowy Kajakarstwo i żeglowanie to sporty propagowane głównie przez drużyny harcerskie. W 1921 r. powstała pierwsza w Bydgoszczy Drużyna Marynarki Harcerskiej. Następne to: XVI Drużyna Żeglarska im. Mariusza Zaruskiego praz Drużyna Wilków Morskich Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej. Inne stowarzyszenia żeglarskie to: Jachtklub Wojskowy i Bydgoski, Sekcja Żeglarska Ligi Morskiej, Sekcja Sportu Wodnego Oddziału Ligi Morskiej przy Państwowym Zarządzie Dróg Wodnych. Nieco później, bo dopiero w latach trzydziestych rozwinęło się kajakarstwo. Przed wojną Bydgoszcz była największym ośrodkiem kajakowym w kraju. W 1932 r. odbyły się w Brdyujściu I regaty kajakowe i żeglarskie o mistrzostwo Pomorza zorganizowane przez XVI HDŻ (Mrozik 1992). 3. Wioślarstwo Najstarszy klub wioślarski Bydgoszczy to założony r. niemiecki klub R.C. Frithjof. Budynek siedziby tego klubu istnieje do dzisiaj. W czasach przedwojennych w budynku tym mieściły się: pokoje dla trenerów, sala bankietowa na 400 osób, sala klubowa, sala gier, pokoje sekcji żeńskiej, pomieszczenia służbowe, zimowy basen wioślarski, szatnie, łazienki i prysznice. Klub przystąpił do Polskiego Związku Towarzystw Wioślarskich i stawał do zawodów również w barwach Polski (M. Bieńkowski 1998). Był otwarty na współpracę z klubami polskim na co wskazują wspólne otwarcia sezonów, parady łodzi (Reich 1994). Frithjof w okresie zimowym udostępniał innym klubom zimowy basen wioślarski. Fot. nr 1 Widok na budynek siedziby klubu Frithjof, późniejsza siedziba BTW. ( data wejścia Bydgoskie Towarzystwo Wioślarskie powstało r. pierwotnie jako Towarzystwo Wioślarzy Tryton. Przemianowanie nastąpiło w r. Popularnie nazywani byli Betewiakami. Szczytowe sukcesy klubu przypadają na 1337 r. kiedy to zawodnicy klubu wywalczyli I miejsce w punktacji PZTW. Jednym z większych osiągnięć zawodników klubu było zdobycie w 1928 r. brązowego medalu na Igrzyskach Olimpijskich w Amsterdamie (Kołodziejczyk 1946). Przy klubie działały sekcje wioślarska uczniowska, sportów zimowychłyżwiarstwa i hokejowa, szermiercza i pływacka (Żewicki 1930). Inne kluby ówcześnie w mieście to: Gimnazjalne Towarzystwo Wioślarskie Wisła powstałe przy Gimnazjum Klasycznym im. J. Piłsudskiego, 245

246 Gimnazjalny Klub Wioślarski Brda przy Gimnazjum Humanistycznym im. Marszałka Rydza Śmigłego, Gimnazjalny Klub Wioślarki Kopernik Klub Wioślarski Gryf propagujący głównie wioślarstwo turystyczne, Bydgoski Klub Wioślarek, Kolejowy Klub Wioślarski, Pocztowe Przysposobienie Wojskowe - Sekcja Wioślarska, Stowarzyszenie Wioślarek Niemieckich, Wojskowy Klub Sportowy - Sekcja Wioślarska, Policyjny Klub Sportowy - Sekcja Wioślarska (Bieńkowski 1998). Lecznictwo i higiena Łaźnie miejskie w Bydgoszczy przed rokiem 1900 Mimo stosunkowo szybkiego zaistnienia w naszym mieście sieci wodociągowych woda nie była doprowadzana do wszystkich części miasta, a w domach nie było łazienek. Mieszczanie musieli korzystać z łaźni miejskich. Bydgoszcz posiadała sieć wodociągową już od 1523 r. (Dwojak 2000: 5 marca 1521 r. król Zygmunt Stary wydał zezwolenie staroście bydgoskiemu, Stanisławowi Kościeleckiemu, na budowę wodociągów miejskich. ) i własną łaźnię z przywileju lokacyjnego z 1346 r. W 1493 r. łaziennik Michał ze swoją żoną prowadzili łaźnię na ul. Zamkowej. Był to drewniany budynek stający w części na lądzie, w części na palach wbitych w dno rzeki Brdy (Boguszyński 2008). W 1549 zawarto kontrakt z łaziennikiem Tomaszem, który zobowiązał się wybudować nową łaźnię kosztem 216 zł. (Biskup 1991). Wodociągi bydgoskie oraz budynki łaziebne były często zamykane oraz dobudowywane. Wielki ich rozkwit można zauważyć ok r. (Dwojak 2000). W latach ulegały stopniowemu niszczeniu na skutek robót ziemnych związanych z rozbudową miasta (Dwojak 2000). Mimo tych problemów rosnąca w XIX wieku moda na zakładanie i korzystanie z łaźni publicznych spowodowała, że w Bydgoszczy w latach odnotowano funkcjonowanie następujących obiektów (na podstawie: Derkowska - Kostkowska 2004): Zakład kąpielowy należący do Młynów Miejskich przy ul. Mennica 6. Oprócz tradycyjnych kąpieli natryskowych proponował kąpiele falowe czyli kąpiele w rzece. Ze względu na sprzyjające warunki ukształtowania terenu i łatwy dostęp do wody na Wyspie Młyńskiej przy Młynach Rothera obok budynków przemysłowych powstały łazienki (Derenda (red.) 2006). Nie wiadomo jak wyglądały pierwotnie. Natomiast zachował się ich projekt z 1908 r. (Karta Ewidencji Zabytków Architektury i Budownictwa obiektu Zespół Młyński- Wyspa Młyńska, Wkładka - zał. nr 1, Klugowska, Wernerowska, 2001) oraz znane jest położenie łazienek na planie wyspy (Karta Ewidencji Zabytków Architektury i Budownictwa obiektu Zespół Młyński - Wyspa Młyńska, Wkładka- zał. nr 2, Majchrzak, 1995). Jest to, zachowany do dzisiaj, niewielki budynek. Zakład wodoleczniczy prowadzony przez łaziennego Krauze przy ul. Wilczak. Zakład na przedmieściach Wilczak powstał w Obok łaźni z natryskami stosowano tam leczenie zimną wodą. Nazwa zakładu: Instytut Leczenia Zimną Wodą- Kaltwasser - Heil - Anstalt (Boguszyński 2008). Prawdopodobnie największa z łaźni przy ulicy Przyrzecze 6. Oferująca kąpiele zimne, ciepłe, natryski i łaźnię parową, Łaźnia z ciepłymi i zimnymi kąpielami przy ul. Mennica, Łaźnia przy ul. Garbary4/6: w jej ofercie były zimne i ciepłe kąpiele. Znajdowała się tam kąpielnia czyli pływalnia, Łaźnia przy ul. Artura Grottgera z usługami podobnymi do zakładu przy ul. Garbary, Łaźnia przy ul. Karpackiej (między ulicami Wojska Polskiego a Kujawską). Oferowała kąpiele natryskowe, Niewielki zakład z kąpielami natryskowymi między ulicami: Stromą i Szubińską, 246

247 Budynek łaźni nad rzeką Młynówką przy ul. Poznańskiej 10, Łaźnia przy ul. Garbary 17, Zakłady kąpielowe przy ulicy Grodzkiej (1874 r.) i w 1894 r. przy ul. ks. A. Czartoryskiego założone przez Hermanna Augusta Roberta Franke (Romaniuk1994). Obie łaźnie powstały przy zakładach spirytusowych, których H. Franke był właścicielem. Zakłady kąpielowe i łaźnie funkcjonujące po odzyskaniu przez Polskę niepodległości 1. Zakłady kąpielowe Bydgoskiej Kasy Chorych W Polsce po odzyskaniu niepodległości należało zorganizować życie państwa. Już w 1920 r. weszła w życie ustawa o obowiązkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby. Na jej mocy powstały powiatowe i miejskie kasy chorych, których zadaniem było zorganizowanie ośrodków leczniczych w swoich okręgach. Kasy urządzały min. Szpitale oraz zakłady przyrodolecznicze i fizykalne, w których odbywało się, bardzo wówczas popularne leczenie wodą oraz zabiegi z zakresu fizykoterapii (Dz. U. nr 44, poz. 272). Herman Menzel początkowo był właścicielem dwóch małych zakładów przy Placu Piastowskim i przy ulicy Dworcowej (Boguszyński 2008). Przy ulicy Dworcowej od 1898 r. prowadził zakład leczenia wszystkich schorzeń: SPA i Kąpiele - Kurbad und Badenstalt, który został przeniesiony na ulicę Dr. E. Warmińskiego gdzie funkcjonował jako łaźnia (Korpalska 2008). Łaźnia ta przeszła podobne przemiany nazwy i zakresu usług co łaźnia H. A. R. Frankego. W październiku 1920 r. zakład został odkupiony od H. Menzela przez kasę chorych oraz unowocześniony. Zmodernizowano wówczas wodolecznictwo, elektroterapię i termoterapię (Boguszyński 2008). W zakładzie wykonywano zabiegi wodolecznicze - kąpiele solankowe, iglicowe, siarczanowe, kwasowęglowe, natryski i polewania systemem dra Żniniewicza; światłolecznicze - naświetlania lampą kwarcową czyli górskim słońcem, lampą Sollux, Minina i łukową; elektroterapeutyczne - galwanizację, faradyzację, kąpiele wodno - elektryczne oraz czterokomorowe; termoterapię - szafki elektryczne, całkowite i częściowe, spektrosol, aparaty Föhna, okłady borowinowe oraz diatermię. Kierownikiem zakładu był lekarz specjalista z zakresu przyrodolecznictwa, a zabiegi wykonywane były przez fachowy personel (Sprawozdanie Kasy Chorych Miasta Bydgoszczy ). Fot. nr 2 Zakład Przyrodoleczniczy Bydgoskiej Kasy Chorych. Kąpiele wodnoelektryczne i ogólnolecznicze. (Sprawozdanie Kasy Chorych Miasta Bydgoszczy , 1927). Fot. nr 3 Zakład Przyrodoleczniczy Bydgoskiej Kasy Chorych. Kąpiel elektryczna czterokomorowa. (Sprawozdanie Kasy Chorych Miasta Bydgoszczy , 1927). 247

248 Fot. nr 4 Zakład Przyrodoleczniczy Bydgoskiej Kasy Chorych. Wypoczywalnia. (Sprawozdanie Kasy Chorych Miasta Bydgoszczy , 1927). Ryc. nr 5 Zakład Przyrodoleczniczy Bydgoskiej Kasy Chorych. Statystyki. (Sprawozdanie Kasy Chorych Miasta Bydgoszczy , 1927). Ryc. nr 6 i 7 Statystyki Zakład Przyrodoleczniczy Bydgoskiej Kasy Chorych. (Sprawozdanie Kasy Chorych Miasta Bydgoszczy , 1927). 16 marca 1928 r. zostało skierowane do Wojewody w Poznaniu Pismo Kas Chorych w sprawie przebudowy skrzydła bocznego nieruchomości przy ul. Dr. Em. Warmińskiego na umieszczenie w nim Zakładu Fizykalnego. W piśmie tym czytamy: [ ] Kasa Chorych miasta Bydgoszczy chwilowo nie może myśleć o budowie nowego gmachu odpowiednio wielkiego do wymagań obecnych, wobec tego jest zmuszona tańszym kosztem rozszerzyć swój Zakład, aby umożliwić setkom członkom korzystanie z dobrodziejstw czynnych działań nowoczesnych elektroterapii i helioterapii.[ ] W piśmie tym nadmieniono, że przebudowa pozwoli na korzystanie ze wszelkich aparatów takich jaki: diatermia, lampy kwarcowe itp., które już są w posiadaniu Kasy (AP w Bydgoszczy, Akta Budowlane miasta Bydgoszczy sygn. nr 7414). To potwierdza, że w latach 20 instytucje publiczne i prywatne, z początku nastawione na usługi sanitarno - higieniczne, umieszczają w swojej ofercie zabiegi lecznicze z wykorzystaniem wody oraz innych czynników fizykalnych. Budynek przy ul. E. Warmińskiego w książce adresowej miasta Bydgoszczy z 1922 r. pojawia się w branży kąpiele publiczne jako łaźnia Hermanna Menzela. Od 1923 r. pod tym samym adresem widnieje Zakład Kąpielowy Miejskiej Kasy Chorych, który od 1928 nazywany jest Zakładem Przyrodoleczniczym Kasy Chorych, a w książce z 1936/37 r. jako Zakład Przyrodoleczniczy i Hydroterapia Ubezpieczalni Społecznej (Książka adresowa miasta Bydgoszczy 1922; 1923; 1926; 1928; 1929; 1933; 1936/37). Związane było to z przemianami, które nastąpiły w 1933 r. kiedy to Kasy Chorych zostały zamienione na Ubezpieczalnie Społeczne (.D.U.R.P z 1933 r., nr 103, poz. 819). W związku z tym w 1934 r. Zakłady Przyrodolecznicze Kas Chorych w Bydgoszczy zostały znowu 248

249 zmodernizowane. W projektach przebudowy uwzględniono rekonstrukcję łazienek i pomieszczeń do hydroterapii (AP w Bydgoszczy, Akta Budowlane miasta Bydgoszczy sygn. nr 7414). Zakład kąpielowy pozostał przy ulicy Warmińskiego, zaś zakład fizykoterapii został przeniesiony na ul. Cieszkowskiego 5, gdzie zostały zorganizowane głównie pomieszczenia biurowe kasy (Boguszyński 2008). Według danych zamieszczonych w Rocznikach Statystycznych Miasta Bydgoszczy w latach r. w mieście istniały 1 lub 2 zakłady kąpielowe Kas Chorych. Jeden z nich to zakład przy ul. dr E. Warmińskiego. Drugi to prawdopodobnie zakład przy ul. Sienkiewicza. Informacja o nim pojawia się w korespondencji wysłanej r. do Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej w sprawie działalności większych Kas. Podano tam następujące dane: Kasa posiada zakład przyrodoleczniczy z następującymi urządzeniami: 3 lampy kwarcowe - gabinet helioterapii, 2 lampy łukowe, 1 lampa Spectrosol, urządzenie termo terapeutyczne (7 różnych skrzyń do naświetlań elektrycznych, 2 aparaty do masażu wibracyjnego), 3 wanny do kąpieli (na prąd stały i zmienny), 1 kąpiel czterokomorowa, 9 wanien do kąpieli kwasowęglowych, iglicowych, solankowych etc. 1 gabinet do hydroterapii a w nim: 3 kąpiele nasiadowe zwykłe, 3 kąpiele nasiadowe elektryczne, 3 kabiny z wannami i tuszami do kąpieli zwykłych i mineralnych, 6 tuszy, 2 aparaty Radiolux, 1 lampa Minina, 1 aparat Fön, 1 aparat do diatermii. Podano również statystykę wykonywanych zabiegów przyrodoleczniczych: w roku 1923 wykonano zabiegów, w roku 1924 wykonano zabiegów (AP w Poznaniu, Zbiór nr 791 OUU w Poznaniu nr 87). 2. Miejski zakład kąpielowy Miejski zakład kąpielowy to prawdopodobnie miejska łaźnia na rogu ulic Orlej i ks. Skorupki. Łaźnia została wybudowana w dzielnicy, do której jeszcze ówcześnie nie docierały sieci wodociągowe. Plan usytuowania budynku istnieje w Archiwum Państwowym. Oddano ją do użytku 10 listopada 1928 r. (Derkowska - Kostkowska 2004). W książce adresowej pierwszy raz zamieszczono wzmiankę o niej w 1929 r. (Książka adresowa miasta Bydgoszczy 1929). W łaźni tej, otwartej codziennie oprócz sobót i niedziel od 9.00 do 19.00, proponowano wanny i natryski. Można było na miejscu wypożyczyć ręcznik, prześcieradło oraz mydło: Ceny: wanna z ręcznikiem i mydłem 50gr, natrysk łącznie z ręcznikiem i mydłem 50 gr. Wypożyczenie prześcieradła 20gr. (Książka adresowa miasta Bydgoszczy 1929; 1936/37). Fot. nr 8 Łaźnia miejska przy rogu ulic Orlej i ks. Skorupki. (Derkowska - Kostkowska 2004). 3. Prywatne zakłady kąpielowe Porównując dane zawarte w przedwojennych bydgoskich książkach adresowych, w Małym Przewodniku po Bydgoszczy z 1927 r. (Mały przewodnik po Bydgoszczy 1927) oraz w rocznikach statystycznych z tego okresu można przypuszczać iż kąpielowe zakłady prywatne w latach to: a) zakłady C. A. Franke, b) zakład dra Jana Szymańskiego oraz Sanitas przy ul. Gdańskiej, c) zakład dra Bolesława Sentkowskiego przy Pl. Wolności, d) oraz zakłady rzeczne- kąpieliska, 249

250 e) inne. a) Zakłady kąpielowe H.A.Franke Na ulicy Grodzkiej w 1913 r. funkcjonowały: łaźnia rzymska, łaźnia typu rosyjskiego i łazienki z wannami (Derkowska - Kostkowska 2004). W parterowym, zachowanym do dzisiejszych czasów, budynku przy ul. Ks. A. Czartoryskiego. Na ścianie północno- wschodniej budynku umieszczono płaskorzeźbę przedstawiającą kapiące się dzieci. Pod płaskorzeźbą wybudowano niewielką fontannę (Studium Historyczo - Konserwatorskie 18. Wenecja bydgoska, T. I, Blok CIV, Karta obiektu nr3, Bręczewska - Kulesza, Derkowska - Kostkowska, Wysocka, Bydgoszcz 2004/2005). Właściciel zadbał nie tylko o detale budowlane świadczące o charakterze instytucji ale również o szeroką ofertę usług i jakość ich wykonywania. W 1913 r. można było skorzystać tam z kąpieli elektrycznych, parowych, wannowych i natryskowych (Derkowska - Kostkowska 2004). Inne zabiegi to kąpiele parowe skrzyniowe, solankowe i kwasowęglowe. Znajdowały się tam kabiny natryskowe oraz pokoje wypoczynkowe. H. A. R. Franke osoby wyszkolone w przyrodolecznictwie i masażu (Boguszyński 2008). W 1924 zakład uzyskał zgodę na przebudowę nieruchomości: [ ]przybudowę ubikacji kąpielowej[ ] na potrzeby kąpieli rosyjskiej (Akta Budowlane miasta Bydgoszczy sygn. nr 395). W 1922 r. zakład był czynny codziennie, oprócz niedziel, od do ½7 (Akta Budowlane miasta Bydgoszczy sygn. nr 395). Ciekawostką jest, że woda wykorzystywana w łaźni nie była pobierana z okolicznej rzeki tylko ze znajdujących się na terenie parceli studni artezyjskich. Wodę ciepłą uzyskiwano w trakcie jednego z procesów technologicznych produkcji spirytusu (Derkowska - Kostkowska 2004). Ze względu na rozwój sieci wodociągowej łaźnie te przestały mieć istotne znaczenie dla celów higienicznych. Być może dlatego od 1928 r. łaźnia przy ul. ks. A. Czartoryskiego pojawia się w książce adresowej miasta Bydgoszczy pod nazwą Zakład Przyrodoleczniczy (Książka adresowa miasta Bydgoszczy 1928; 1929; 1933). Można przypuszczać, że wraz ze zmianą nazwy nastąpiło również przesunięcie środka ciężkości profilu usług zakładu na usługi medyczne. Ryc. nr 9 Zakład kąpielowy, m.in. z zabiegami leczniczymi, C. A. Frankego w 1927 roku, (Derenda (red.), 2006). b) Zakład dra Jana Szymańskiego przy ul. Gdańskiej, Zakład przy ulicy Gdańskiej otwarty został 22 lutego 1909 r. przez dra. Maxa Simonsohna (Boguszyński 2008). Nazywał się: Sanatorium Dietetyczne dra. Simonsohna - Physikalisch Diätetische Kuranstalt dr Simonsohn. Prowadził zabiegi z zakresu masażu, diety, elektryzacji, kąpieli świetlnych, elektrycznych - wodnych, czterokomorowych, wannowych, kwasowęglowych, parowych (Korpalska 2008). Zakład najpierw istniał pod adresem ul. Gdańska 19 następnie pod numerem 27. Zmiana adresu związana była ze zmianą numeracji budynków, która nastąpiła w Bydgoszczy na przełomie lat 20 i 30 XX wieku. Z książek adresowych miasta Bydgoszczy 1922 r. wiemy, że dr Simonsohn prowadził zakład kąpielowy przy ulicy Gdańskiej 17 (Adresy miasta Bydgoszczy na rok 1922), a przy ulicy Gdańskiej 19 - dr Jan Szymański. Być może jest to pomyłka i zamiast nr 17 powinien pojawić się nr 19. To wskazywałoby na istnienie pod tym adresem dwóch instytucji o podobnym profilu działania. W książkach adresowych z początku lat 20 znajdujemy reklamy zakładu dra J. Szymańskiego. Stosowano tam leczenie z 250

251 zakresu całej dzisiejszej fizjoterapii czyli kąpiele, elektroterapię, światłolecznictwo (fizykoterapia), masaż i gimnastykę - (kinezyterapia) (Brzęczewska - Kulesza 2003). W książce adresowej z 1922 r. w opisie usług zakładu widnieją kąpiele elektryczne i wodne wszelkiego rodzaju (Adresy miasta Bydgoszczy na rok 1922). Od 1923 r. istnieje on pod nazwą zakład ambulatoryjny kąpielowo - leczniczy (Adresy miasta Bydgoszczy na rok 1923) W 1923 r. w końcowej części książki adresowej znajduje się obszerna reklama zakładu: Zakład leczniczy dra J. Szymańskiego ul. Gdańska 19 (w ogrodzie na lewo). Zakład posiada wszelkie urządzenia do fizykalnego leczenia: górskie słońce, elektryzacja (faradyzacja i galwanizacja) kąpiele cztero i dwukomorowe, sinusoidalne, skrzyniowe, elektryczne i parowe: kąpiele kwaso - węglowe, solankowe, borowinowe, igliwowe, siarczanowe i t.p.: masaż zwykły i wibracyjny oraz gimnastyka lecznicza na aparatach Zenderowskiech. Przy zakładzie znajdują się wygodne łazienki do kąpieli zwykłych. Zakład otwarty od 8 - ej rano do 8 - ej wieczorem. Wszelkie zabiegi wykonywane są pod kierunkiem lekarskim. Godziny przyjęć lekarskich od godzi przedp. i od 3-5 popoł. Dla pozamiejscowych chorych przy zakładzie znajduje się pensjonat p. Leszczyńskiej. Podobną reklamę umieszczono w książce z roku 1925: [ ]Otwarty od 9 rano do 7 po połud. Kąpiele kwaso - węglowe, solankowe, siarkowe, gazowe, parowe, elektryczne: górskie słońce, D Arsonwalizacja, Franklinizacja, galwanizacja tradycyjna, kąpiele czterokomorowe sinusoidalne, skrzynie i.t.p., ceny umiarkowane. ( Adresy miasta Bydgoszczy na rok 1925). W latach 30 w kamienicy, w której prowadził swój gabinet dr J. Szymański uruchomiono Zakład kąpielowo - leczniczy Sanitas ( Adresy miasta Bydgoszczy na rok 1929) z kąpielami zwykłymi, leczniczymi i hydroterapią (Brzęczewska - Kulesza 2003). Czyli potwierdza się istnienie dwóch identycznych zakładów pod tym samym adresem. c) Zakład dra Bolesława Sentkowskiego przy Pl. Wolności Przy Pl. Wolności 1 działał zakład przyrodo - leczniczy dra Bolesława Sentkowskiego. Pierwsza adnotacja o tym pojawia się w 1923 roku (Adresy miasta Bydgoszczy na rok 1923), zaś w 1926 obok informacji o adresie i numerze telefonu zakładu podano także specjalizację lekarską pana B. Sentkowskiego lekarz przyrodolecznictwa (Książka adresowa miasta Bydgoszczy 1926). Zakłady rzeczne Zakład rzeczny Petersona czyli Kąpielnia Petersona to kąpielisko nad rzeką czynne od 1 maja do 30 września. Według planów z 1915 r. wybudowano tam drewniane 23 kabiny - przebieralnie dla mężczyzn i 23 dla kobiet (AP w Bydgoszczy, Akta Budowlane miasta Bydgoszczy sygn. nr ) bufet oraz zadaszony i odkryty parkiet do tańca. W 1934 r. otwarto tam mierzący 200 m basen połączony z rzeką. W 1934 r. zmieniło nazwę na Riviera ( Derkowska - Kostkowska 2004; Por. Adresy miasta Bydgoszczy na rok 1922; Książka adresowa miasta Bydgoszczy1929; 1933; 1936/37). Kąpielisko spełniało funkcje rekreacyjne i cieszyło się dużym powodzeniem wśród niezamożnych Bydgoszczan (Wąsacz.2010). Działało do wybuchu II Wojny Światowej. Inne kąpieliska rzeczne działające w Bydgoszczy przed II Wojną Światową to: kąpielisko miejskie przy ulicy Mennica 9 (Adresy miasta Bydgoszczy na rok 1922), kąpiele Jutrzenki Trzebiatowskiego na Jachcicach, ul. Saperów, łaźnia wojskowa nad Brdą (Książka adresowa miasta Bydgoszczy 1929; 1933; 1936/37). Inne Według danych z różnych źródeł w mieście było jeszcze kilka miejsc oferujących zabiegi hydrolecznicze i kąpiele zwykłe lub elektro - wodne. Były to: szpital dra Jana Króla, zakład kąpielowy przy ul. Św. Trójcy. Dr Jan Król przybył do Bydgoszczy w ostatnich latach zaboru pruskiego. Przedtem był ordynatorem jednej z klinik uniwersyteckich w Strassburgu. Z myślą o założeniu kliniki W 1916 r. roku zakupił dom przy ulicy Gimnazjalnej 11 (Boguszyński 2008). W dokumentacji Archiwum Państwowego w Bydgoszczy znajdują się plany budynku, na których naniesiono wiele sal chorych, zaplanowano również salę operacyjną oraz salę Rtg. W dokumentach z 251

252 grudnia 1922 r. roku naniesiono na parterze obok pokoju lekarskiego gabinet fizykalny (AP w Bydgoszczy, Akta Budowlane miasta Bydgoszczy sygn. nr 7672). W 1923 r. dr J. Król uzyskał pozwolenie na urządzenie prywatnego szpitala. Początkowo nazwano go Szpitalem Chorób Wewnętrznych i Nerwowych, od 1930 r. Lecznicą Prywatną Chorób Wewnętrznych, Nerwowych i Chirurgiczno- Ginekologiczną (Boguszyński 1998). Reklamy szpitala umieszczone w Książce adresowej miasta Bydgoszczy z 1925 i 1929 r. informują, że w gabinecie elektro- fizykalnym szpitala wykonywano zabiegi: galwanizacji, franklinizacji, faradyzacji, diatermii, oraz kąpiele elektryczno - wodne i zabiegi sztucznego słońca (Książka adresowa miasta Bydgoszczy 1925; 1929). W 1936 r. klinikę przejął dr Bernard Chełkowski i kierował nią do wybuchu II Wojny Światowej. Przy ulicy Św. Trójcy mieścił się instytut przyrodoleczniczy Agnes Hückstedt - Institut für Natur - hel Luerfahren (Boguszyński 2008). Według książek adresowych miasta Bydgoszczy z 1922 i 1923 r. roku przy ulicy Św. Trójcy mieścił się zakład kąpielowy pani Ziemkowiczowej (Książka adresowa miasta Bydgoszczy 1923; 1925). W przedwojennej Bydgoszczy funkcjonowała duża liczba zakładów oferujących zabiegi z zakresu przyrodolecznictwa w tym hydroterapii. Rozmieszczone były głównie w centrum miasta. Prowadzone były przez osoby prywatne oraz przez lekarzy. Dysponowały nowoczesnym sprzętem terapeutycznym dostępnym ówcześnie na rynku. Wyniki Zestawienie tabelaryczne Tab. Nr 10 Zestawienie ilości klubów, wioślarzy i łodzi w przedwojennej Bydgoszczy. (Bieńkowski 1998; Porównaj: Mrozik 1987). Rok Liczba klubów Liczba wioślarzy Liczba łodzi Tab. nr 11 Liczba zakładów kąpielowych miasta Bydgoszczy w latach , Opracowanie własne na podstawie Rocznika Statystycznego Miasta Bydgoszczy. (Rocznik Statystyczny Miasta Bydgoszczy za rok: 1928; 1929; 1930; 1931; 1932; 1935; 1936). Zakłady kąpielowe Rok Kas Prywatne miejskie chorych inne Zestawienie kartograficzno - chronologiczne 252

253 Mapa nr 12 Łaźnie miejskie w Bydgoszczy przed 1900r. Opracowanie własne na podstawie analizy literatury przedmiotu. Mapa miasta z 1910r. ze zbiorów Biblioteki Regionalnej w Bydgoszczy. Mapa nr 13 Zakłady kąpielowe i inne, w których odbywały się zabiegi wodolecznicze. Okres po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Opracowanie własne na podstawie analizy literatury przedmiotu. Mapa miasta z 1937r. ze zbiorów Biblioteki Regionalnej w Bydgoszczy. Wnioski 1. W Bydgoszczy przedwojennej rozwijały się sporty wodne, głównie pływanie, wioślarstwo, kajakowanie i żeglarstwo. Zawodnicy skupiali się w klubach i stowarzyszeniach o charakterze sportowym. Celem tych klubów było działanie na rzecz rekreacji, ale również treningi nastawione na wyczyn. 2. Najbardziej rozwinięte było wioślarstwo. 3. W życiu codziennym mieszczanie Bydgoszczy przełomu XIX i XX wieku mogli zastosować wodę w celach higienicznych w specjalnie do tego przystosowanych łaźniach i zakładach kąpielowych. 4. Po wprowadzeniu do miasta sieci wodociągowej łaźnie i zakłady kąpielowe zaczęły oferować, obok kąpieli higienicznych, kąpiele lecznicze. Często zakłady takie stawały się zakładami przyrodoleczniczymi. 5. Najwięcej miejsc, w których stosowano wodolecznictwo lub kąpiele higieniczne znajdowało się w centrum miasta w okolicy rzeki. 6. Woda stanowiła ważny czynnik rozwoju miasta w aspektach sportowo- rekreacyjnym oraz higieniczno- leczniczym. Piśmiennictwo Źródła archiwalne Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Akta Budowlane Miasta Bydgoszczy sygn. nr 395, nr , 4960, 7414, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zbiór nr 791 Okręgowy Urząd Ubezpieczeń w Poznaniu nr 87. Źródła drukowane Adresy miasta Bydgoszczy na rok 1922 s ; na rok 1923, s. 35 i

254 Bręczewska - Kulesza D., Derkowska - Kostkowska B., Wysocka A. (2004/2005). Studium Historyczo - Konserwatorskie 18. Wenecja bydgoska T. I, Blok CIV, Karta obiektu nr 3, Bydgoszcz. Klugowska A., Wernerowska Z. (2001). Karta Ewidencji Zabytków Architektury i Budownictwa obiektu Zespół Młyński- Wyspa Młyńska, Wkładka- zał. nr 1. Książka adresowa miasta Bydgoszczy 1925 s. 41; 1926 s. XXI i 129; 1928 s. XXXI; 1929 s. XXXII, LIII i 34, 84; 1933 s. XIX; 1936/37 dział informacyjny. Majchrzak A. (1995). Karta Ewidencji Zabytków Architektury i Budownictwa obiektu Zespół Młyński - Wyspa Młyńska, Wkładka - zał. nr 2. Mały przewodnik po Bydgoszczy (1927), Bydgoszcz, s. 8. Plan miasta Bydgoszczy z 1910 i 1937 r. ze zbiorów Czytelni Regionalnej Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki w Bydgoszczy. Roczniki Statystyczne Miasta Bydgoszczy za rok 1928 s. 17; 1929 s. 17; 1930 s. 17; 1931 s. 17; 1932 s. 15; 1935 s. 16; 1936 s. 16. Rozporządzenie Ministra Opieki Społecznej z dnia 30 grudnia 1933 r. o przekształceniu się kas chorych na ubezpieczalnie społeczne i ustaleniu okręgów i siedzib ubezpieczalni. D.U.R.P z 1933 r., nr 103, poz Sprawozdanie Kasy Chorych Miasta Bydgoszczy (1927), Bydgoszcz, s. 49, Statut i regulamin Bydgoskiego Towarzystwa Wioślarskiego założonego r. Ustawa z dn r. o obowiązkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby. Dz. U. nr 44, poz Źródła drukowane przedmiotu Bieńkowski M. (1998). Bydgoskie kluby wioślarskie w latach , Kronika Bydgoska nr XX, Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy, Bydgoszcz, s Biskup M. (red. nauk.) (1991). Historia Bydgoszczy, T.1, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe Warszawa - Poznań, s Boguszyński M. (1998). Od warsztatu balwierskiego do szpitala klinicznego. Z kart historii bydgoskiego lecznictwa, Drukarnia ABEDIK Sp. z o.o., Bydgoszcz, s , 9, , 114. Brzęczewska - Kulesza D. (2003). Ulica Gdańska w Bydgoszczy. Przewodnik historyczny, Wydawnictwo Kreska, Bydgoszcz, s. 47. Derenda J. (red.), (2006). Piękna stara Bydgoszcz T.1 z serii Bydgoszcz miasto na Kujawach, Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy, Bydgoszcz, s. 317, 56, 52, 55. Derkowska - Kostkowska B. (2004). Historia wodociągów i kanalizacji w Bydgoszczy do 1945, Wojewódzki Ośrodek Kultury, Bydgoszcz, s. 3-55, 59. Dwojak Z. (2000). 100 lat wodociągów bydgoskich, Agencja Reklamowa Impuls, Bydgoszcz, s Kocerka H. (2005). Historia toru regatowego w Brdyujściu ( ), Kronika Bydgoska nr XXVI, Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy, Bydgoszcz, s. 320 i 325. Kołodziejczyk J. (1946). Bydgoskie Towarzystwo Wioślarskie w 25- lecie swego istnienia. Księga pamiątkowa, Wydawnictwo Bydgoskiego Towarzystw Wioślarskiego przy Związku Walki Młodych, Bydgoszcz, s Korpalska W. K. (2008). Sześć wieków opieki zdrowotnej z Bydgoszczy. Od miłosiernych uczynków do instytucji zdrowia publicznego, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 181, 184.Mrozik K. (1987). Bydgoskie wioślarstwo lat międzywojennych, Kalendarz Bydgoski nr 20, Bydgoszcz, s. 57. Mrozik K. (1992). Osiągniecia bydgoskiego sportu w czasach Rzeczpospolitej, Kronika Bydgoska nr XIV, Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy, Bydgoszcz, s , Mrozik K. (1994). Stowarzyszenia i kluby sportowe przedwojennej Bydgoszczy, Kronika Bydgoska nr XV, Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy, Bydgoszcz, s

255 Reich E.(1994). Przed stu laty powstał bydgoski klub wioślarski Frithjof, Kronika Bydgoska nr XV, Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy, Bydgoszcz, s Romaniuk M. (1994). Franke Hermann August Robert, [w] J.Kutta (red), Bydgoski słownik biograficzny, T. 1, Kujawsko - Pomorskie Wydawnictwo Kulturalne, Bydgoszcz, s Wąsacz M. (15.VII.2010). Kto żyw pędził na Rivierę. Bydgoską! [w] Album Bydgoski, Gazeta Pomorska. Żewicki Wł. (oprac.) (1930). BTW, Działalność Bydgoskiego Klubu Wioślarskiego w pierwszych 10 - ciu latach swego istnienia, Wydawnictwo Jubileuszowe Bydgoskiego Towarzystwa Wioślarskiego, Bydgoszcz, s Inne data wejścia

256 SZACUNEK DLA CIAŁA JAKO WARUNEK BEZPIECZNEJ PRACY I WYPOCZYNKU Respect for the body as a condition of safe work and rest Mirosław Juszkiewicz, Andrzej Ostrowski, Dorota Ambroży Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 0 =0 znaków. Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami)=0,81 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=0,81 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: ciało jako wartość, praca, wypoczynek, zaspokajanie potrzeb Key words: body as a value, work, rest, satisfying needs Streszczenie Byt fizyczny to conditio sine qua non ludzkiego przebywania w świecie; to dzięki byciu ciałem istnieje możliwość doświadczania rzeczywistości oraz nawiązywania różnorodnych relacji ze otoczeniem. Całożyciowa adoracja cielesności zwiększa szansę na życie, któremu sens nadaje nadzieja długotrwałego doświadczania oczekiwanych wartości, konstruktywnych dla konkretnego człowieka, jak i dla społeczności. Dla osiągnięcia pełni człowieczeństwa dążyć się powinno do realizowania wartości, których spełnienie harmonijnie kształtuje jego ciało, intelekt i duszę. Poprzez wykonywanie pracy oczekiwane jest spełnienie wartości egzystencjalnych, ale także wartości esencjalnych i ornamentalnych. Czas pracy jest elementem bezpośrednio zwiększającym możliwości podniesienia wydajności i wysokości zarobku. Powodować to może narastające przemęczenie, zwiększenie podatności na stres, problemy w życiu rodzinnym i społecznym oraz obniżenie stanu zdrowia. Odpoczynek powinien umożliwiać nie tylko ponowne podjęcie efektywnej pracy, lecz także stymulować doświadczanie oczekiwanych wartości. Dążąc do spełnienia pragnień należy wykazywać się odpowiedzialnością, a ta wyraża się troską o całego siebie i dbałością o urzeczywistnienie wartości służących kształtowaniu, podtrzymaniu i odzyskiwaniu zdrowia. Uchybienia wobec ciała mogą mieć często nieodwracalne skutki, zmniejszające, a nawet znoszące doświadczanie wspaniałości i niepowtarzalności ludzkiego istnienia w świecie. Abstract Physical being is conditio sine qua non of human existence in the world; thanks to being a body there is a possibility of experiencing reality and establish variety of relations with surroundings. Lasting the whole life admiration of corporality increases chances of life, which makes sense by hope of long-lasting experience of expected and constructive values for particular man and the whole society as well. Tendency to take a purposeful actions depends on world view, which is based on system of values. For reaching complete humanity people should aim to fulfill values, what gives them harmony in shaping their body, intellect and soul and gives them feeling of satisfaction. Fulfillment of existential, essencial and ornamental values is expected due to performing work. Working time is an element, which directly increases possibility of improving efficiency and amount of earnings. Therefore, there is frequent tendency to scarify excessive amount of time for working. It may results in growing exhaustion, susceptibility to stress, problems in family and social life and worse state of health. Reduction of disadvantageous psychophysical results of work, but also increase of work efficiency, is strongly related with ability to spend time apart from professional duties. It is important that this time should be spent in personally and socially constructive way. The rest should provide effective work and should stimulate man to experience expected values. When aspiring to fulfill desires, one should be responsible, which is expressed by care about whole oneself and fulfillment of values which shape, sustain and regain one's health. To fulfill one s aspirations of the highest rank, it should be remembered that base of this aspirations is being in corporal form. Omissions towards body may have often irreversible consequences. This consequences may decrease or even annul experiencing of magnificence and uniqueness of human being in this world. 256

257 Ciało mamy zwierzęce, lecz aspiracje boskie. Tadeusz Konwicki We have the body of an animal, but our aspirations are divine. Tadeusz Konwicki Cielesność warunkiem realnego istnienia Byt fizyczny to conditio sine qua non ludzkiego przebywania w świecie; to dzięki byciu ciałem istnieje możliwość doświadczania rzeczywistości oraz nawiązywania różnorodnych relacji ze otoczeniem. Tym samym cielesność dzięki swoistym właściwościom, pozwala nam na bezpośrednie przeżywanie świata i naszego w nim usytuowania oraz otwiera nas na innych (Drwięga 2005, s. 228). Ciało jest zatem równocześnie bytem dla siebie, jak i dla innych. Osobowe akty myślowe, dzięki zdolnościom do komunikacji i uzewnętrzniania ich poprzez ciało, mają potencjał uspołeczniania i wpływania na kształtowanie kultury, czyli ponadbiologicznej formy ludzkiego istnienia. Tylko w takiej psychofizycznej jedności jest człowiek predysponowany do współegzystowania z realnym światem, gdyż nawiązywanie jakiegokolwiek z nim dialogu wymaga niezbędnie posiadania odpowiednich narzędzi komunikacyjnych, służących zarówno udzielaniu siebie światu, jak i interioryzowaniu go w sobie. Ciało jest dynamiczne, jest aktywnością skierowaną do świata, przyswajaniem świata poprzez rozwijanie w ciągłym z nim dialogu swojej własnej przestrzenności. (Maciejczak 1995, s. 18.) Komunikujące się i percepcyjne ciało jest medium, które dzięki swemu intencjonalnemu odnoszeniu się do otoczenia pozwala na doświadczanie i modyfikowanie, a nawet kreowanie rzeczywistości. Ma ono zatem nie tylko zdolność postrzegania i wewnętrznej analizy fenomenów, lecz także aktywnej eksterioryzacji wyników owych przemyśleń, głównie w celu ewentualnego przystosowania dla swych potrzeb zastanej przestrzeni egzystencjalnej. Ciało własne jest źródłem wszystkich innych przestrzeni, samym ruchem ekspresji, tym, co rzutuje znaczenia na zewnątrz, udzielając im miejsca, tym, co sprawia, że zaczynają one istnieć jak rzeczy, pod naszymi rękami, przed naszymi oczami (Merleau-Ponty 2001, s. 166). Cielesność umożliwia transfer myśli w realne, realizowane wobec materii, przekształcanie przestrzeni egzystencjalnej. Za jego to pośrednictwem przestrzeń wewnętrznych wyobrażeń uzyskuje potencjał materialnie realnego uzewnętrzniania siebie, zdolność do wychodzenia poza swą jaźń poprzez łączenie się z otaczającym światem. Przebywanie w świecie jest ciągłym, dwukierunkowym przepływem informacji pomiędzy ucieleśnionym podmiotem, a szeroko rozumianym światem zewnętrznym. Doświadczenia z tego wynikające powodują utrwalanie lub prowokują zmiany w sposobach osobowego odnoszenia się do zastanej przestrzeni życiowej. Żywe, motoryczne, cieleśnie intencjonalne, zintegrowane i projektujące ciało staje się bowiem zawsze nośnikiem i depozytariuszem znaczeń w świecie (Mróz P. (2002, s. 64). (Merleau-Ponty 2001, s. 64). Znaczenia owe, nadawane fenomenom doświadczanym w czasie i przestrzeni, nie są jednak we wszystkich aspektach równoważne zawsze interpretowane są ze względu na światopogląd i potrzeby konkretnego człowieka. Stają się one zatem podstawą wartościowania, którego podstawą jest odczuwanie. Odczuwanie jest tą żywotną komunikacją ze światem, która prezentuje go nam jako swojskie środowisko naszego życia. Przedmiot postrzegany i podmiot postrzegający odczuwaniu właśnie zawdzięczają swą konsystencję ). (Merleau-Ponty 2001, s. 72). Dzięki percepcji odczuć doświadczanych za przyczyną ciała, nadaniu im w procesach wartościowania odpowiednich znaczeń oraz zdolności do komunikacji ze światem, może człowiek zamieszkiwać w świecie jako byt realny, celowy i intencjonalny. Uznanie realności własnego istnienia implikuje też realność odczuwania świata doświadczając siebie i otaczającego uniwersum musi być człowiek rzeczywistym istnieniem. W świadomości człowieka świat staje się w momencie jego postrzeżenia, wyodrębnienia z kontekstu oraz zaanektowania poprzez nadanie mu sensu i wartości. Odczuwanie realności świata w jego czasoprzestrzennym wymiarze przekonuje o pewności jego istnienia, a przeświadczenie to upewnia podmiot ucieleśniony, że jest bytem rzeczywistym. A zatem, to nie dlatego, iż myślę, że jestem, jestem pewny tego, że istnieję, lecz przeciwnie, pewność, jaką mam co do moich myśli, wypływa z ich rzeczywistego istnienia. Moja miłość, nienawiść, chęć nie są pewne jako po prostu myśli o miłości, nienawiści i chęci, lecz na odwrót, cała pewność tych myśli wypływa z pewności aktów miłości, nienawiści czy woli, których jestem pewien, ponieważ je spełniam s Przekonanie istoty ludzkiej o egzystowaniu jako bytu realnego i zdolnego do aktów komunikacji, zamieszkującego świat wespół z innymi bytami wykazującymi się własną aktywnością oraz przedmiotami nieożywionymi, skutkować powinno świadomością, że zachowanie istnienia, a to jest możliwe tylko w formie jaźni ucieleśnionej (ciała świadomego), warunkowane jest odpowiednią troską o ludzkie ciało, gdyż to ono umożliwia indywidualne i społeczne przebywanie człowieka w świeci. Ciało jest naszym ogólnym sposobem posiadania świata. Czasem ogranicza się do gestów koniecznych do zachowania życia i wówczas ustanawia wokół nas świat biologiczny; czasem, grając tymi pierwotnymi gestami i przechodząc od ich sensu właściwego do sensu przenośnego, ukazuje poprzez nie nowe jądro znaczeń: dzieje się tak w wypadku 257

258 nawyków motorycznych takich jak taniec. Czasem wreszcie do ujmowanego znaczenia nie można dotrzeć naturalnymi środkami ciała i wtedy ciało musi stworzyć sobie narzędzie, projektując wokół siebie świat kultury (Merleau-Ponty 2001, s. 166). Kulturę, we wszystkich jej wymiarach, tworzą wyłącznie konkretni ludzie w swej cielesnej postaci, a uznając, że celem jej tworzenia jest przede wszystkim dobro człowieka, przyjąć należy, iż fundamentalnym przesłaniem cywilizacyjnym powinno być kreowanie przestrzeni życiowej w warunkach szeroko rozumianego bezpieczeństwa. Podstawą takiej, dążącej do optymalizowania zagrożeń działalności, jest wysoka wartość przypisywana zdrowiu i życiu, a że istnienie ludzkie uzależnione jest od bycia ciałem, zatem bezpieczeństwo człowieka przejawia nade wszystko w sensownej trosce o ciało. Szacunek dla ciała i uznanie jego fundamentalnego dla egzystencji znaczenia powoduje, że wartości cielesne lokować należy na bardzo wysokim miejscu w osobowej i społecznej hierarchii wartości. Całożyciowa adoracja cielesności zwiększa szansę na życie, któremu sens nadaje nadzieja długotrwałego doświadczania oczekiwanych wartości, konstruktywnych dla konkretnego człowieka, jak i dla społeczności. Jeżeli, zastanawiając się nad istotą podmiotowości, odnajduję ją związaną z istotą ciała i istotą świata, znaczy to, że moje istnienie jako podmiotowości stanowi jedno z moim istnieniem jako ciałem i z istnieniem świata i że na koniec, podmiot, którym jestem, konkretnie rzecz biorąc, jest nieodłączny od ciała i od tego oto świata. ). (Merleau-Ponty 2001, s. 426). Nadawanie odpowiednio wysokiej rangi działaniom pro-cielesnym jest w tym kontekście jednym z fundamentalnych celów kreowania szeroko rozumianego dobra człowieka, w uznaniu, że dążenie do szczęścia realizowane być powinno w należnym szacunku dla ciała. Najbardziej radykalnym i interesującym sposobem na przywiązanie somatyki do filozofii jest włączenie takich dyscyplin cielesnych do samej praktyki filozofowania. Oznacza to uprawianie filozofii nie tylko jako gatunku dyskursu, formy pisarstwa, ale jako dyscypliny ucieleśnionego życia. Wówczas to filozoficzna praca jednostki, jej poszukiwanie prawdy i mądrości nie będzie się realizowało jedynie przy pomocy tekstów, ale także poprzez somatyczną eksplorację i eksperyment. Dzięki szczególnemu uwrażliwieniu na ciało i jego niewerbalne komunikaty, dzięki praktykowaniu dyscyplin ciała, które podnoszą świadomość somatyczną i przekształcają sposób bycia i funkcjonowania, jednostka odkrywa i poszerza swoją samowiedzę, przetwarzając własne ja. To dążenie do poznania i transformacji siebie, może stanowić filozoficzne życie ciągłego cielesnego ubogacenia, które ma niezaprzeczalny walor estetyczny (Shusterman 2005, s. 233). Poddając byt człowieka analizie także w aspekcie filozofii pragmatycznej, która w centrum kładzie doświadczenie, a przeżywające i czujące ciało uznaje za rdzeń, który takie doświadczenie organizuje, docenić należałoby centralną rolę cielesności w dążeniu do pełni istnienia. Pragnąc doświadczać szczęścia, nie tylko w chwilach krótkotrwałych uniesień, ale nade wszystko dzięki umiejętności trwałego stymulowania okoliczności i procesów umożliwiających jego doznawanie, rozeznać należy podstawowe uwarunkowania tworzenia sytuacji sprzyjających zaspokojeniu potrzeb. Wydaje się, że wzmacnianie poczucia nadrzędności realnego, cielesnego istnienia i nadzieja na możliwie długie utrzymanie tego stanu w przyszłości, jest takim prymarnym warunkiem. Utrzymanie indywidualnego, cielesnego bytu zawiera w sobie potencjał współ-przebywania w świecie, śmierć fizyczna pozbawia człowieka tej możliwości. Dokonywanie zabiegów wzmacniających i przedłużających psychofizyczne istnienie jest zatem jedną z niekwestionowanych przesłanek do doświadczania bytu świadomego, pełnowymiarowego i potencjalnie szczęśliwego. Wartość życiowy drogowskaz Skłonność do podejmowania celowych działań zależy od posiadania w zarysie choćby uświadomionego światopoglądu, a ten z kolei od przeczuwanej przynajmniej hierarchii wartości. Waga dostępnych dziś dowodów wydaje się wskazywać na to, że jedyną solidną i mocną podstawą, na jakiej można budować klasyfikację życia motywacyjnego, stanowią cele i potrzeby, a nie lista popędów w zwykłym znaczeniu jako czynników pobudzających (raczej to, co pociąga niż to, co popycha) Rozpoznając potrzeby człowieka i opisując wartości związane z ich zaspokojeniem tworzy się podwaliny do planowania ludzkiego działania. Coś, co ma dla człowieka wartość, stawać się może celem i motorem jego poczynań. Istota ludzka, żyjąca równolegle w dwóch wzajem przenikających się przestrzeniach świecie natury i kultury powinna działania swoje planować z uwzględnieniem koniecznego dopełniania się pierwiastków fizycznych i psychicznych. W bycie człowieka integrują się one w jednolitą i niepodzielną strukturę antroposferę, czyli świat specyficznie ludzki, tworzony i interpretowany wedle jego oczekiwań i możliwości. Człowiek, jako mikrokosmos jest /.../ istotą, która urzeczywistniając w sobie wszelkie istotnościowe rodzaje bytu sama jest kosmomorficzna (Maslow 1990, s. 63).. Dla osiągnięcia samospełnienia winien człowiek zatem komplementarnie realizować potrzeby związane ze sferą psychobiologiczną, uwzględniającą egzystencję osobową, jak i kulturową, umożliwiającą istnienie wśród innych, czyli życie zanurzone w przestrzeni społecznej. 258

259 Uważa się, że dążność do realizacji wartości odpowiadających określonym potrzebom ma charakter hierarchiczny. Podstawą są wartości służące biologicznemu przetrwaniu jednostki (nazywane wartościami egzystencjalnymi, witalnymi czy biologicznymi). Wartości te, będące najniższymi, równocześnie najmocniej domagają się realizacji. Zwykle są jednymi z głównych celów aktywności ludzkiej, gdyż odpowiadają /.../ formule pytania hamletycznego: być albo nie być, a także mniej dramatycznym, lecz bardziej praktycznym kwestiom: co robić i czego użyć, aby zapewnić ludzkie istnienie, czego zaś się wystrzegać, by nie przestać istnieć (Lipiec 2001, s. 137).. Ten właśnie rodzaj wartości bywa zwykle kojarzony, choć wydaje się, że w dość uproszczony sposób, ze sferą cielesną. Względne zaspokojenie potrzeb związanych wartościami egzystencjalnymi w istotnym stopniu warunkują pojawianie się innych, wyższych potrzeb. Krystalizują się one dzięki pędowi człowieka do przekroczenia swojego cyklu biologicznego. Nazywane są one potrzebami natury psychogennej. Powstawanie odpowiadających im wartości, tudzież chęć ich realizacji, zakotwiczone jest w specyficznie ludzkim, wespół materialnym i kulturowym, sposobie bytowania w świecie. Wartości te, określane jako esencjalne, psychogenne czy kulturowe, mogące zaspokoić odpowiadające im potrzeby, dotyczą /.../ istnienia specyficznie ludzkiego, właściwego człowiekowi, wyrażającego sens i miejsce człowieka w bycie. Wartości esencjalne wskazują na przymioty człowieczeństwa, płynące z głębi jego istoty, zarazem na to, co odróżnia człowieka od wszystkiego, co nim nie jest /.../ (Lipiec 2001, s. 137). Zaspokajaniu potrzeb towarzyszyć mogą pozytywne emocje, doznania przyjemnościowe, atmosfera radości i zabawy. Owe odczucia fundowane są wartościami upiększającymi życie człowieka, określanymi jako ornamentalne, przyjemnościowe czy hedonistyczne, często bardzo mocno stymulującymi ludzkie zachowania. Wszystkie celowe, a tym samym intencyjne działania człowieka, skierowane są ku wartościom zaspokajającym określone potrzeby. Dla osiągnięcia pełni człowieczeństwa dążyć się powinno do realizowania wartości, których spełnienie harmonijnie kształtuje jego ciało, intelekt i duszę, dając poczucie zadowolenia. Należy przy tym pamiętać, że ich przeżywanie niezbywalnie staje się udziałem całego człowieka. Człowiek jest bytem jednym i wszystkie jego czynności są nacechowane jednością. Pochodzą one bowiem z jednego centrum, ode mnie i mają na celu jedność bytu mnie (Krapiec 1991, s. 272). Zatem realizując wartości spełniamy się w swym człowieczeństwie, a uzyskując wartości coraz wyższe zbliżamy się do pełniejszej owego człowieczeństwa realizacji. Z przeprowadzonych rozważań wyprowadzić możemy pewne konstatacje: a) celowość i intencjonalność działania ma fundamentalne znaczenie w interpretacji bytu ludzkiego; b) byt ludzki jest w swej strukturze niepodzielny, a jego cielesność, psychiczność i duchowość opisują sposoby przejawiania się istoty ludzkiej; c) na kształtowanie się światopoglądu człowieka w znacznym stopniu wpływają różnorodne procesy i oddziaływania wychowawcze, ale nade wszystko istotna jest ich podmiotowa (osobnicza) internalizacja; d) człowiek jest bytem spełniającym się w intencyjnym dążeniu do wartości, a możliwie pełne zrealizowanie potencji osobowej winno być celem, do którego zmierza się w realizacji swej egzystencji, ale postępowania ekspresyjne (niecelowe, nieracjonalne, przypadkowe, bezrefleksyjne) także stanowią znaczną część przejawów życiowej aktywności człowieka; e) realizowanie wartości satysfakcjonująco zaspokajających potrzeby i oczekiwania człowieka jest podstawą doświadczania szczęścia. Porządkowanie celów opiera się na założeniu, że nigdy nie zrozumiemy ludzkiego życia, jeśli nie weźmiemy pod uwagę jego najwyższych dążeń. Rozwój, samorealizacja, dążenie do zdrowia, poszukiwanie tożsamości i autonomii, tęsknota za doskonałością (wyrażając inaczej, dążenie ku górze ) muszą być bezwarunkowo przyjęte jako szeroko rozpowszechnione, a być może, powszechne dążenia ludzkie (Maslow 1990, s. 13).. Spełnianie człowieczych nadziei i pragnień, szczególnie tych, których spełnianie zakładane jest w dłuższej perspektywie czasowej, 259

260 wymaga zatem podejmowania niezbędnej aktywności służącej utrzymaniu możliwie długiego życia, a zaniechania działań ciału człowieka szkodzących. Świadomość konieczności podtrzymywania podmiotowo optymalnej fizycznej kondycji dla potencjalnej realizacji wszelkich dostępnych człowiekowi wartości sprzyja uwrażliwieniu, że niezbędne działania procielesne powinny być podejmowane w całym dostępnym człowiekowi czasie, zarówno podczas pracy, jak i wypoczynku. Życie ludzkie jako dopełniający się czas pracy i wypoczynku Zdecydowana większość ludzi dla zapewnienia sobie środków niezbędnych do życia musi pracować. Praca rozumiana jest tu jako przestrzeń celowej działalności człowieka zmierzającej do wytworzenia lub zmodyfikowania określonych dóbr materialnych kulturalnych i duchowych. W ujęciu aksjologicznym praca to ogół działań człowieka podejmowanych w nadziei na uzyskanie spodziewanych dóbr wartości (zapłaty), które przyczyniać się mogą do zaspokojenia określonych podmiotowo potrzeb. Ponieważ potrzeby te mają charakter bardzo indywidualny, toteż i zbiory wartości umożliwiających ich zaspokojenie są bardzo zróżnicowane. Poprzez wykonywanie pracy oczekiwane jest zazwyczaj spełnienie co najmniej wartości egzystencjalnych, ale także wartości esencjalnych, których realizacja decyduje o specyficznie ludzkim bytowaniu w świecie oraz wartości ornamentalnych, czyniące ludzkie życie przyjemniejszym, wygodniejszym i piękniejszym (Lipiec 1992, s. 32). Potrzeby człowieka są więc podstawą do określenia zakresu wykonywanej pracy. Satysfakcja z jej wykonywania ma podwójne znaczenie, gdyż może wynikać zarówno z efektów wyrażonych dochodem, jak i poziomu zaspokojenia aspiracji zawodowych i społecznych. Wyróżnia się trzy główne postawy wobec pracy: nastawienie punitywne człowiek postrzega pracę jako przymus, co wiąże się z traktowaniem pracy jako niezgodnej z wolą, stanowiącej efekt przemocy fizycznej, moralnej lub ekonomicznej (takie nastawienie częściej wykazują osoby wykonujące proste prace fizyczne i posiadające stosunkowo niskie wykształcenie); nastawienie instrumentalne człowiek traktuje pracę jako środek do zaspokojenia potrzeb; nastawienie autoteliczne gdy praca jest postrzegana jako wartość, cel sam w sobie, źródło rozwoju osobistego, służy wartościom wyższym, jest sposobem życia i wiąże się ze sferą samorealizacji w pracy zawodowej (Jacher 1979, s. 18). Zazwyczaj zadowolenie z pracy (obok ewentualnej satysfakcji z jej wykonywania) oceniane jest jednak przez pryzmat wymiernych wyników finansowych, gdyż to wysokość zarobków warunkuje możliwości realizowania odczuwanych potrzeb, których zaspokojenie warunkowane jest posiadaniem określonych środków materialnych. Jakość i czas pracy determinuje więc poziom jakości życia konkretnego człowieka, jak także całego społeczeństwa. Pozyskanie podmiotowo akceptowalnej wielkości wartości ekonomicznych jest wypadkową wykorzystania posiadanych kompetencji oraz czasu poświęconego na pracę. Ponieważ czas pracy jest elementem bezpośrednio zwiększającym możliwości podniesienia wydajności i wysokości zarobku, toteż częstą jest skłonność ludzi do poświęcania nadmiernej ilości czasu na jej wykonywanie. Powodować to może narastające przemęczenie, zwiększenie podatności na stres, problemy w życiu rodzinnym i społecznym oraz obniżenie stanu zdrowia. Zmniejszenie niekorzystnych psychofizycznych skutków pracy, ale i też zwiększenie jej efektywności, wiąże się mocno z umiejętnością, osobowo i społecznie konstruktywnego, spędzania czasu poza obowiązkami zawodowymi. Bez względu na to, jakie jest nastawienie do pracy, wyczerpuje ona zasoby energetyczne organizmu i wymaga ich odbudowy. W wysoko rozwiniętych społeczeństwach o nastawieniu holistycznym powinien to być nie tylko odpoczynek umożliwiający podjęcie dalszej efektywnej pracy, lecz także czas stymulujący kreowanie własnego człowieczeństwa. Uznać należy, że 260

261 aktywność rekreacyjna w znacznym stopniu powinna mieć charakter odmienny, a nawet przeciwstawny do tego wykonywanego w miejscu pracy, np. ciężko pracujący fizycznie powinni wypoczywać angażując bardziej sferę intelektualną, a wykonujący pracę o małym wydatku energetycznym winni w czasie wypoczynku wykazywać się zwiększoną rychliwością. W czasie przeznaczonym na pracę i wypoczynek przebiega większość człowieczego istnienia, zadbać tedy należy, by przykładać podobną wagę do indywidualnego i społecznego kształtowania postaw i kompetencji umożliwiających efektywność w tych sferach życia. Znaczna część odpowiedzialności za stymulowanie do skutecznego wypoczynku spada na pracodawców, gdyż mają oni możliwości długotrwałego, instytucjonalnego wpływu wychowawczego na swych pracowników. Wymagania dotyczące podnoszenia i uzupełniania kwalifikacji powinny również dotyczyć podnoszenia umiejętności w zakresie planowania oraz realizowania skutecznego i satysfakcjonującego człowieka wypoczynku. Sądzić można, bez większego ryzyka popełnienia błędu, że pracownik wypoczęty i zadowolony z życia będzie bardziej wydajnym i kreatywnym oraz mniej narażonym na zagrożenia zdrowotne. Wydajna praca i skuteczny wypoczynek są tymi przestrzeniami egzystencji człowieka, które muszą się wzajemnie dopełniać w celu kształtowania osobowego i społecznego dobrobytu. 261

262 Dbałość o zdrowie drogą do długotrwałego utrzymania wysokiej jakości bytu Uznanie trafności interpretacji życia ludzkiego w oparciu o koncepcje humanistyczne i holistyczne, dominujące współcześnie w kulturze europejskiej, implikuje odpowiedni sposób całożyciowego postępowania wychowawczego, wyrażający się kształtowaniem kompetencji człowieka do życia z uznaniem dla jego osobowej integracji, samodzielności, niezależności i wolności, ale i z aprobatą konieczności wykazywania się odpowiedzialnością społeczną. Wymiar wolnościowych zachowań człowieka ma różne natężenie w zależności od wieku, światopoglądu, otoczenia społecznego, wykształcenia czy posiadanej wiedzy. Wolność osobista ograniczana jest różnorodnymi wpływami zewnętrznymi oraz autoselekcjonowana poczuciem odpowiedzialności za siebie i innych. Dążąc do spełnienia pragnień często redukuje się je w odniesieniu do aktualnych możliwości ich realizowania. Podstawowa odpowiedzialność wobec własnej osoby wyraża się w całożyciowej trosce o całego siebie, a objawem tego jest dbałość o urzeczywistnienie osobowo dostępnych wartości służących kształtowaniu, podtrzymaniu i odzyskiwaniu zdrowia. Oprócz pewnej intuicji prozdrowotnej informującej człowieka od wewnątrz, co dla niego najlepsze, wielkie znaczenie ma edukacja prozdrowotna, stanowiąca społeczne przesłanie, jak należałoby postępować, by wieść zdrowe życie. Możliwość odbioru przekazu oświatowego w dużym stopniu zależy od potencjału zrozumienia i interioryzacji dostarczanych wzorców zachowań oraz od przestrzeni dostępnej osobowo i społecznie wolności, zatem edukacja ta powinna być bardzo zróżnicowana, odwołująca się do ludzi na różnym poziomie rozwoju indywidualnego i społecznego. Edukacja zdrowotna nisko wykształconych pracowników powinna koncentrować się na zwiększaniu ich poczucia odpowiedzialności za zdrowie i wiary w możliwość wprowadzania prozdrowotnych zmian w stylu życia. Należy więc budować u nich motywację do rozwijania wiedzy o tym, po co i jak dbać o zdrowie, a dostarczając takich informacji, unikać metod kojarzonych ze szkołą. Ponadto należy stwarzać warunki infrastrukturalne i organizacyjne ułatwiające zmianę szkodliwych zachowań np. w miejscu pracy czy zamieszkania. W przypadku dobrze wykształconych pracowników należy wspierać ich w podejmowaniu zachowań korzystnych dla zdrowia, bo choć są przekonani, że jest to ważne, sprawiają im one trudność i kojarzone są z ograniczaniem wolności. Potrzebne jest więc upowszechnianie technik zmiany zachowań, unikanie zakazów w treściach przekazów edukacyjnych oraz dalsze kreowanie sprzyjającego klimatu dla zdrowia, m.in. w grupach, do których należą (Korzeniowska, Puchalski 2012, s ).. Pamiętać jednak należy, że edukacja okazjonalna i akcyjna, nawet prowadzona przy użyciu dużych sił i środków, jest zazwyczaj mało skuteczna. Korzystniejsze dla przekazu wychowawczego jest skromniejsze nawet, ale permanentnie upowszechniane pożądanych społecznie treści. Zazwyczaj lepiej przyswajane są przekazy zgodne z posiadanym światopoglądem, a odrzucane poglądy z nim sprzeczne. Przesądza o tym / / prawidłowość psychiczna, zgodnie z którą ujmowanie rzeczywistości w procesie życia stanowi podstawę oceniania stanu rzeczy i przedmiotów pod względem przyjemności i nieprzyjemności, podobania i niepodobania, aprobaty i dezaprobaty; i ta ocena życia stanowi z kolei głębszą podstawę dla decyzji woli (Dilthey 1987, s. 126). Wydaje się także, że motywacja niedoboru jest zwykle mocniejsza niż wzrostu, potrzeby niezaspokojone mocniej domagają się realizacji niż poprawa jakości czynnika zaspokajającego potrzebę. Satysfakcjonujące zaspokojenie potrzeby stwarza warunki do wypoczynku i brak motywacji do określonych działań; /.../ dobrodziejstwa, które już osiągnęliśmy, przyjmujemy jako rzecz naturalną, zapominamy o nich, eliminujemy ze świadomości i w końcu ich już nawet nie cenimy przynajmniej do czasu, gdy zostaniemy ich znów pozbawieni (Maslow 1990, s. 17). Zjawisko to ma ogromne znaczenie w promocji prozdrowotnych zachowań ludzi mających poczucie zadawalającego ich stanu zdrowia. Syntetyzując powyższe spostrzeżenia: a) podstawowa motywacja do podjęcia określonych działań wynika z pragnienia osiągnięcia czegoś, czego brak się odczuwa; b) cele bliższe w czasie i możliwościach ich osiągnięcia mocniej domagają się realizacji; 262

263 c) zaspokojenie potrzeb wiąże się z odczuwaniem stanu przyjemności, a pragnienie jego doznawania jest ważnym czynnikiem motywacyjnym; d) hierarchia wartości i siła motywacji do ich realizowania wynika ze światopoglądu każdego człowieka oraz kulturowej oferty społeczeństwa. Zdrowie jest jedną z najwyżej ulokowanych w hierarchii wartością. Dobrego zdrowia życzymy sobie i innym. Jednak by cieszyć się nim w możliwie długim czasie należy wykazywać się wobec niego troską, i to nie tylko w momencie zagrożenia, ale także wówczas, gdy nie odczuwamy bezpośrednio jego braku. Utrzymanie możliwie dobrego stanu zdrowia musi być celem bezpośrednim, a sposoby jego kultywowania powinny dostarczać szeroko rozumianej przyjemności. Aby to osiągnąć, podmiotowy i społeczny światopogląd lokować powinien problematykę wartości zdrowotnych na najwyższych szczeblach we wszystkich dziedzinach ludzkiego życia. Realizacja wartości zdrowotnych nie może być odsuwana na później, należy mieć ją na względzie tu i teraz, choć łączy się to z pewnym wysiłkiem, a nawet ograniczeniami wolnościowych zachowań. Oczywiście rzeczywiste postępowanie uwzględniające pielęgnowanie zdrowia ma różne poziomy natężenia, jednak świadomość prozdrowotna powinna kontrolować wszystkie celowe zachowania. Konsekwentne wykazywanie się estymą wobec wartości zdrowotnych czyni bardziej prawdopodobnym doświadczanie długiego i szczęśliwego życia i przeżywanie rozlicznych dostępnych człowiekowi wartości. Aby zatem spełniać swe najwyższe nawet aspiracje pamiętać należy, że ich fundamentem jest byt w cielesnej postaci. Uchybienia wobec ciała mogą mieć często nieodwracalne skutki, zmniejszające, a nawet znoszące doświadczanie wspaniałości i niepowtarzalności ludzkiego istnienia w świecie. Piśmiennictwo Dilthey W. (1987). O istocie filozofii i inne pisma. PWN Warszawa. Drwięga M. (2005). Ciało człowieka. Studium z antropologii filozoficznej. Księgarnia Akademicka, Kraków. Jacher W. (1979). Człowiek i praca, alfabet wiedzy o pracy ludzkiej. Wyd. Instytutu Śląskiego, Opole. Korzeniowska E., Puchalski K. (2012). Edukacja zdrowotna pracowników Wyzwania związane z poziomem wykształcenia. Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź Med. Pr.; 63(1) s Krapiec M.A. (1991). Dzieła. Ja człowiek. KUL, Lublin. Lipiec J. (1992). W przestrzeni wartości. Studia z ontologii wartości. HOW, Kraków. Lipiec J. (2001). Świat wartości. FALL Kraków. Maciejczak M. (1995). Świat według ciała w fenomenologii percepcji M. Merleau-Ponty`ego. Comer, Toruń. Maslow A.H. (1990). Motywacja i osobowość. IW Pax, Warszawa. Merleau-Ponty M. (2001). Fenomenologia percepcji. Aletheia, Warszawa. Mróz P. (2002). Sztuka jako projekt. Filozofia i estetyka Marice`a Merleau-Ponty1ego. Księgarnia Akademicka, Kraków. Scheler M. (1980). Istota i formy sympatii. PWN, Warszawa. Shusterman R. (2005). Praktyka filozofii, filozofia praktyki. Universitas, Kraków, s

264 ALTERNATYWNE MOŻLIWOŚCI REALIZOWANIA ZAJĘĆ Z WYCHOWANIA FIZYCZNEGO W WYŻSZEJ UCZELNI NA PRZYKŁADZIE UNIWERSYTETU KAZIMIERZA WIELKIEGO W BYDGOSZCZY Alternative opportunities to pursue courses in Physical Education in college for example, Kazimierz Wielki University Bania A 1, Kuźmińska A 1, Pujszo R 1, Dąbrowski S 1, Nowacka M 2 1 Uniwersytet Kazimierza Wielkiego Bydgoszcz 2 Zespół Szkół Drzewnych Bydgoszcz Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 17 =14720 znaków. Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami)=0,92 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=0,92 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: zajęcia fakultatywne, wychowanie fizyczne studentów Key wordc: elective classes, physical education students Streszczenie Wychowanie fizyczne realizowane jest w każdej wyższej uczelni Polsce w zakresie obowiązkowym, bądź fakultatywnym dla studentów którzy życzą sobie aktywności fizycznej. Najczęściej jest ono realizowane za pomocą tradycyjnego programu opartego o gry zespołowe, ćwiczenia na siłowni, pływanie, aerobic czasami z elementami tańca oraz sportów walki. Autorzy opierając się na obserwacjach własnych i danych literaturowych proponują alternatywny dodatkowy sposób realizacji wychowania fizycznego za pomocą turystyki pieszej (w tym Nordic Walking), rowerowej i wodnej wszędzie tam gdzie istnieją ku temu naturalne możliwości. Abstract The physical education is carried out in every university in Poland in terms of the mandatory or optional for students who want a physical activity. It is most often done using a program based on traditional team games, exercises in the gym, swimming, aerobics, sometimes with elements of dance and martial arts. The authors based on their own observations and literature data suggest an alternative an additional way to implementation of physical education by hiking tourism (including Nordic Walking), cycling and water tourism, wherever there are natural options for them. Wstęp Aktywność fizyczne jest niezbędnym składnikiem zdrowego funkcjonowania całego organizmu na każdym etapie jego ontogenezy. Wspomaga potrzeby rozwojowe dzieci oraz rosnące wraz z wiekiem potrzeby zdrowotne. Zajęcia wychowania fizycznego realizowane w szkole i na uczelni mają więc na celu rozwój fizyczny, ochronę zdrowia młodzieży oraz zaszczepienie im nawyków codziennej aktywności fizycznej. Koniecznym warunkiem do osiągnięcia tych celów jest pozytywny i aktywny stosunek młodzieży do zajęć wychowania fizycznego. Należy stosować więc atrakcyjne i akceptowane przez uczniów środki i metody pracy, które mają służyć osiągnięciu założonych celów. Przy czym wydaje się, że najważniejszymi zadaniami procesu nauczania młodzieży i później studentów jest wykształcenie w nich nawyków do stałego uprawiania ćwiczeń fizycznych. Można tego dokonać poprzez różnorodne formy ruchu i turystykę. (Cendrowski 1997) Jednym ze sposobów realizacji aktywności fizycznej młodzieży studenckiej realizowanej za pomocą zajęć z wychowania fizycznego może być turystyka wodna, rowerowa i piesza (Nordic Walking). Niektóre doniesienia wyraźnie wskazują, że turystyka kwalifikowana stanowi skuteczny systemem oddziaływań w zakresie: wychowania fizycznego wywołując odpowiednie zmiany psychomotoryczne i somatyczne oraz wychowania zdrowotnego, kształtując zdrowy styl życia. (Gierczyk, Ocieczek 2011) 264

265 Ze względu na swe położenie zaproponowano turystykę wodną Kanałem Bydgoskim na obszarze poza miejskim. Kanał Bydgoski w momencie powstawania spełniał wyłącznie rolę gospodarczą lecz po II wojnie światowej poczęła ona maleć jak i jego walory turystyczne i rekreacyjne, które wskutek wieloletnich zaniedbań traciły na wartości (Badtke 2007). Kanał Bydgoski jest zbiornikiem wysoce zeutrofizowanym o dużym zanieczyszczeniu rzęsą wodną (lemna minor), co obniża atrakcyjność turystyczną. Wszelki ruch po danym zbiorniku wodnym (łodzie, statki, kajaki, rowery wodne) powoduje zwiększanie się ilości rozpuszczonego tlenu, a więc zmianę procesów na bardziej tlenowe co ma wpływ na poprawę jakości wody danego zbiornika i ogranicza rozwój niepożądanego fitoplanktonu. (Pujszo R., Pujszo E. 2009) Analiza zanieczyszczeń Kanału Bydgoskiego wykazuje spadek zanieczyszczeń wraz z oddalaniem się od Bydgoszczy co wskazuje na poprawę walorów turystycznych poza miejskiej części trasy wodnej. (Pujszo E., Pujszo R. 2008) W dalszej części trasy (Lisi Ogon) w okolicach małej elektrowni wodnej należy się spodziewać poprawy warunków żeglownych gdyż burzliwy zrzut wody powoduje korzystne procesy tlenowe w obrębie cieku wodnego (Bania, Dąbrowski i wsp.2012). Wybudowanie profesjonalnej przystani połączone z wypożyczalnią sprzętu wodnego przy klubie Gwiazda powoduje, że po wieloletniej rewitalizacji Kanał Bydgoski zaczyna powoli spełniać rolę turystyczną. Kanał Bydgoski to nie tylko droga wodna E70 lecz malownicza część zamkniętego obszaru wodnego zwanego Pętlą Wielkopolską. (Słowiński, Nadolny 2007) Należy przypomnieć, że już niejednokrotnie pojawiały się doniesienia o możliwościach realizowania celów edukacyjnych za pomocą szlaku wodnego Kanału Bydgoskiego i Noteci. (Wiśniewski 2008, Bania, Szefer i wsp.2010) Trasy narciarskie i piesze zaplanowane zostały na północ od Bydgoszczy w pobliżu wzniesienia tzw. Myślęcinka, powstałego Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku gdyż obszar ten posiada dobre warunki czystości środowiska (Brudnicki, Budzińska, 2011), popularny jest rekreacyjnie wśród mieszkańców Bydgoszczy a nawet wykorzystywany przez osoby niepełnosprawne (Taylor, Józefowicz 2012). Zaproponowano je na duktach leśnych tzw. Lasku Gdańskiego. (Małecka-Adamowicz, Donderski i wsp. 2010), oraz w zachodniej części terenów podmiejskich, ścieżkami wzdłuż Kanału Bydgoskiego. Trasa wodna realizowana za pomocą spływu kajakowego zaplanowana została również Kanałem Bydgoskim na zachodnich obrzeżach miasta w pobliżu Instytutu Geografii UKW. Trasa rowerowa długiego zasięgu zaplanowana została na południe od Bydgoszczy wiodąc początkowo ścieżkami rowerowymi, a następnie ścieżkami polnymi przez środowisko Łąk Nadnoteckich na obrzeżach obszaru Natura 2000 przecinając budowle hydrotechniczne Kanału Górno Noteckiego. Jest to szlak o wysokich walorach turystyki przyrodniczej (Indykiewicz 2008) i historycznej. (Szumińska 2008; von Rohrscheidt 2009). Jak dotąd nieliczne publikacje mówią o realizowaniu przedmiotu wychowanie fizyczne za pomocą turystyki (Tataruch, Marcinów i wsp. 2005) pieszej, wodnej lub rowerowej, chociaż istnieją doniesienia, że ponad połowa studentów AWFiS w Gdańsku tj. 54,5 % zadeklarowała, że uprawia turystykę aktywną w wolnym czasie preferując w 31,2% turystykę pieszą, oraz w 26,6% turystykę rowerową. (Prusik, Zaporozhanov i wsp.2009) Z wyjątkiem trasy rowerowej długiego zasięgu punktem początkowym i końcowym zajęć są budynki Uniwersytetu. 265

266 Metodyka badań Informacje i inne dane dotyczące opisywanych tras pieszych, rowerowych i wodnych zbierane były metodą obserwacji i wywiadu bezpośredniego w trakcie: 1. rejsu statkiem Noteć2 Kanałem Bydgoskim w 2012 roku, 2. własnych wycieczek rowerowych w roku akademickim 2012/13, 3. własnych wycieczek pieszych i narciarskich w roku akademickim 2012/13. W trakcie w/w wycieczek prowadzono dokumentację fotograficzną i opisową wybranych miejsc, punktów charakterystycznych danej trasy, pomiaru czasu pokonania trasy, oraz pomiaru przebytego dystansu za pomocą liczników rowerowych - przez studentów Sekcji Kultury Fizycznej koła naukowego WyKoNa" Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego. Wszystkie zdjęcia zostały wykonane przez autorów i są wykorzystane wyłącznie do prezentacji wymienianych tras. Wyniki Trasa nr1 - piesza lub narciarska/biegowa pętla (narciarstwo biegowe lub marsz z kijkami typu Nordic Walking) Punktem początkowym jest budynek Uniwersytetu przy ulicy Grabowej w Bydgoszczy. Następnie ciągiem pieszym, przejście wiaduktem na torami kolejowymi i po około 500-metrach zejście w prawo od skrajni drogi E 261 w kierunku lasu. Całkowita długość trasy wynosi około 2,5 km, lecz może być zmodyfikowana do km wyłącznie terenami leśnymi, również z wykorzystaniem istniejącej drogi konnej. Trasa zmodyfikowana może przebiegać w stronę na południe w pobliżu piaszczystego wykorzystywanego rajdowo przez użytkowników quadów miejsca tzw. Sahary, lub kierować się na północ w stronę miejsca pamięci narodowej - Doliny Śmierci w dzielnicy Fordon. Ryc.1. Orientacyjna - mapa trasy pieszej lub narciarskiej w obrębie Lasu Gdańskiego z wytyczoną przykładową trasą narciarską. 266

267 Ryc. 2. Początek wejścia na ścieżkę leśną Po pokonaniu około 200 metrów w linii prostej następuje skręt w prawo i pokonując niewielkie wzniesienia prze około 500 metrów następuje skręt w lewo prowadzący do oznakowanej trasy konnej Nadleśnictwa Żołędowo. Ryc.3 Fragment trasy przebiegający szlakiem konnym Nadleśnictwa Żołędowo. skręt w lewo. i 267

268 Ryc.4. Skrzyżowanie dróg leśnych 254 i 234. (oznakowanie na drzewach). Po przebyciu około 1 km następuje skręt w lewo z drogi leśnej 254 na drogę leśną 234, która prowadzi łukiem ponownie do trasy konnej. Po pokonaniu około 800m drogą leśną nr 234 następuje skręt w lewo na trasę konną w kierunku powrotnym. Następnie po kolejnych 400 metrach jest punkt odpoczynkowy znajdujący się na trasie konnej Nadleśnictwa Żołędowo. Ryc.5. Punkt odpoczynkowy, monitorowany na trasie konnej Nadleśnictwa Żołędowo. Zaproponowana trasa może być wykorzystywana do wędrówek z kijkami Nordic Walking w okresie jesiennym i letnim, oraz do narciarstwa biegowego w okresie zimowym. Zależnie od możliwości i zainteresowania grup studenckich przebieg trasy może być wielokrotnie modyfikowany zachowując kształt pętli. Trasa nr 2. rowerowa długiego zasięgu. Punktem początkowym trasy jest ścieżka rowerowa naprzeciw pętli autobusowej na osiedlu Błonie. Następnie trasa przebiega ścieżką rowerową przez miejscowość Trzciniec, kładkę nad obwodnicą bydgoską w miejscowości Zielonka i dalej drogami gruntowymi przez śluzy rozrządu wodnego w Dębinku do miejscowości Wielki Sosnowiec. 268

269 Trasa prowadzi tam i z powrotem z wykorzystaniem różnych możliwości przejazdu przez miejscowość Trzciniec, ścieżką rowerową lub drogą leśną. Całkowita długość trasy to około 39 kilometrów. Ryc.6. Orientacyjna mapa trasy rowerowej dalekiego zasięgu, Bydgoszcz/Błonie do miejscowości Sosnowiec Wielki i z powrotem. Start następuje na ścieżce rowerowej na osiedlu Błonie i po przejechaniu ok 0,5km następuje skręt w lewo również ścieżką rowerowa do miejscowości Trzciniec i dalej przez ok. 4 kilometry do kładki nad obwodnica Bydgoszczy. Ryc.7. Po lewej stronie widoczna ścieżka rowerowa prowadząca przez miejscowość Trzciniec aż do wjazdu na kładkę na obwodnicą Bydgoszczy. Po pokonaniu kładki poruszamy się w linii prostej przez miejscowość Zielonka poruszając się ulicą Śluzową (jest to droga gruntowa), na rozwidleniu kierując się na Dębinek przez około 5,5 kilometra. 269

270 Ryc. 8. Rozwidlenie dróg gruntowych. Jedziemy początkowo aleją lipową w kierunku miejscowości Dębinek poprzez obszar Łąk Nadnoteckich objętych ochroną Naturas2000. Ryc.9. Aleja drzew wzdłuż ulicy Śluzowej 270

271 Ryc.10 Pierwszy most nad rozrządem wodnym w Dębinku. Od miejscowości Dębinek po przejeździe czterema mostami drewnianymi nad rozrządem wodnym na Kanale Górnonoteckim trasa prowadzi prze około 2,5 kilometra krętą, polną drogą przedcinając okoliczne lasy, łąki obok nielicznych budynków mieszkalnych na obrzeżach miejscowości Władysławowo. Ryc.11. Jeden z czterech mostów drewnianych na rozrządem wodnym na Kanale Górnonoteckim w miejscowości Dębinek. Po prawej stronie omijany jest kościół we Władysławowie i należy kierować się w stronę rezerwatu Ostrów Pszczółczyński. W lasach Władysławowa znajduje się również fragment starego zniszczonego cmentarza ewangelickiego. Po przebyciu ok. 1,5 km należy skręcić w prawo i dojechać do drogi utwardzonej którą po skręcie w lewo i pokonaniu ok. 3,5 kilometra dojeżdża się do skrzyżowania z droga gruntową prowadzącą przez ok. 1 kilometra do Wielkiego Sosnowca 271

272 Ryc.12. Kierunek do rezerwatu Ostrów Pszczółczyński o obszarze około17 hektarów w którym głównym gatunkiem chronionym jest lipa szerokolistna. Widoczna droga utwardzona prowadzi w kierunku do Wielkiego Sosnowca. Po pokonaniu około 1 km drogą gruntową osiąga się półmetek trasy skąd następuje droga powrotna. Ryc.13. Widoczny skręt do miejscowości Wielki Sosnowiec przy zabudowaniach leśniczówki. W przeciwną stronę jest drogowskaz do miejscowości Rzywno ostoja zwierzyny. Trasę można modyfikować zależnie od zainteresowania i możliwości grupy studenckiej, oraz może zostać przedłużona o ok. 15 km. duktami leśnymi do miejscowości Jabłowo Pałuckie. Trasa nr 3. wodna, Kanałem Bydgoskim. Punktem początkowym trasy wodnej jest marina przy klubie sportowym Gwiazda. Trasa prowadzi droga wodną do śluzy Prądy. Całkowita długość trasy w obie strony to około 8 kilometrów. Po prawej stronie Kanału istnieje ścieżka rowerowa, oraz ciąg pieszy prowadzący do tego samego miejsca i nadający się do innych rodzajów turystyki. Proponowana trasa wodna wchodzi w skład atrakcyjnej lecz nie doinwestowanej turystycznie tzw. Pętli Wielkopolskiej, oraz opisywanego w innych badaniach Szlaku Małych Elektrowni Wodnych (Kuźmińska, Pujszo 2013). 272

273 Ryc.14. Orientacyjna mapa trasy wodnej Kanałem Bydgoskim od Mariny przy klubie Gwiazda do śluzy Prądy. Przedstawiony szlak wodny może zostać wydłużony do kolejnej śluzy Osowa Góra i dalej w kierunku do Nakła lub może skręcać na Kanał Górnonotecki zależnie od możliwości i zainteresowania grupy studenckiej. Realizacja w/w zajęć wymaga wypożyczenia sprzętu wodnego dostępnego w Marinie Gwiazda. W przypadku przeprowadzania zajęć turystyki pieszej typu Nordic Walking brzegiem Kanału Bydgoskiego początek trasy może znajdować się w budynku Instytutu Geografii, po drugiej stronie Kanału Bydgoskiego, gdzie dostępne są szatnie oraz sprzęt do realizacji programu. Ryc.15. Nowa marina oddana przy klubie sportowym Gwiazda w Bydgoszczy. 273

274 Ryc.16 Trasa wodna z widocznym po lewej stronie traktem pieszym wzdłuż Kanału Bydgoskiego prowadząca w linii prostej do śluzy Prądy a następnie do śluzy Osowa Góra. Widoczna ścieżka nadaje się do turystyki rowerowej i pieszej Nordic walking. Ryc.17. Śluza Prądy punkt powrotny (połowa) trasy wodnej z możliwością pokonania śluzy i dalszego rejsu do śluzy Osowa Góra w kierunku na Kanał Górnonotecki. Dyskusja i wnioski Przedstawione trasy turystyczne skoncentrowane są głównie na realizowanie celu dydaktycznego z zakresu kultury fizycznej. Uwypuklają one głównie rekreacyjny wysiłek fizyczny poprawiający funkcjonowanie układu krążenia i układu oddechowego. W zależności od możliwości i chęci danej grupy studenckiej wysiłek ten może być dawkowany (zwiększany lub zmniejszany) na odpowiednim poziomie. Trasy turystyczne są alternatywną metodą przeprowadzania zajęć z Wychowania Fizycznego i mogą stanowić uzupełnienie,a w skrajnym przypadku mogą zastępować klasyczny wymiar tego przedmiotu. Należy zauważyć że, spełniane są w ten sposób wszystkie funkcje aktywności rekreacyjnej postulowane przez wielu naukowców (Wolańska1989). Istnieją liczne przykłady wskazujące na zainteresowanie studentów tą formą rekreacji ruchowej. Warunkiem istotnym jest posiadanie obiektów Uniwersyteckich położonych 274

275 w częściach aglomeracji ułatwiającej realizowanie tego typu turystyki najlepiej na obrzeżach miasta. W tym kontekście należy zauważyć, że możliwe są do realizacji dodatkowe cele związane pośrednio z wysiłkiem fizycznym, a będące składnikiem wartości ogólnej określanej mianem kultury społeczeństwa. Te dodatkowe możliwości to: - poznanie Miejsc Pamięci Narodowej które znajdują się zarówno przy trasie rowerowej jak i przy trasie pieszej przykładowo Dolina Śmierci w bydgoskiej dzielnicy Fordon, - poznanie wybranych fragmentów historii i kultury Regionu trasa piesza przebiega w pobliżu opisanego Szlaku Jeremiego Przybory znanej postaci kabaretu i teatru polskiego który przed wojną mieszkał również w Bydgoszczy, - poznanie funkcjonowania i budowy nowoczesnych oraz zabytkowych obiektów hydrotechnicznych na trasie wodnej (śluzy i Małe Elektrownie Wodne), - poznanie obszarów przyrodniczych objętych szczególną opieką państwa np. obszar Natura 2000, rezerwat Ostrów Pszczółczyn, ostoja zwierzyny Rzywno w pobliżu trasy rowerowej. Połączenie tradycyjnego WF-u z możliwością turystyki zarówno letniej jak i zimowej zdaje się być nową ciekawą formą realizacji tych zajęć. Łączenie różnego rodzaju celów edukacyjnych jest jedną z głośno postulowanych metod współczesnej dydaktyki. Dodatkową motywacją determinującą wprowadzenie tej formy zajęć jest udział w zajęciach wychowania fizycznego osób studiujących na studiach nie stacjonarnych. Osoby te będące często w wieku dorosłym i dojrzałym wskazują ten rodzaj rekreacji sportowej jako najwłaściwszy kształtujący prawidłowy metabolizm, poprawiający możliwości odpornościowe organizmu, pozwalający utrzymywać równowagę emocjonalną, zapobiegający wadom postawy i innym chorobom zawodowym. (Napierała i wsp. 2012) Wykwalifikowani nauczyciele wychowania fizycznego np. absolwenci AWF-ów zaliczali w tracie swoich studiów zajęcia z turystyki i rekreacji posiadają więc pełne uprawnienia i nie będą musieli ponosić dodatkowych kosztów w celu podniesienia własnych kwalifikacji. Adaptacja dodatkowych pomieszczeń (głownie na szatnie) w budynkach peryferyjnych oraz zakup kijków do Nordic Walking nie przekracza zdaniem autorów możliwości finansowych żadnej polskiej Uczelni. Realizowanie wycieczek narciarskich, wodnych i rowerowych uzależnione jest dodatkowo od posiadania tego sprzętu lub funduszy na jego ewentualne wypożyczenie. Należy również zwrócić uwagę, że wycieczki według obliczeń autorów pochłaniają od 3 go 6 godzin zegarowych więc zawierają w sobie od 4 do 8 godzin klasycznego WF-u. Taka skondensowana forma zajęć może również znajdować swoich zwolenników. Biorąc łącznie pod uwagę przedstawione cechy przykładowych tras turystycznych, oraz możliwości każdej Uczelni upoważnione zdają się być wnioski: 1. Wprowadzenie kompatybilnych zajęć z turystyki do programu zajęć z wychowania fizycznego zgodne jest ze współczesnymi standardami dydaktyki przedmiotu jak również z możliwościami nauczycieli a ich popularność deklarowana jest na poziomie zbliżonym do innych dyscyplin sportowych. 2. Zajęcia z rekreacji ruchowej realizowanej za pomocą turystyki są zgodne z generalnymi założeniami przedmiotu wychowanie fizyczne jakim jest poprawa sprawności fizycznej i dobrostanu fizycznego człowieka powinny być wprowadzone wszędzie tam gdzie istnieją warunki lokalowe bądź finansowe na danej Uczelni. Piśmiennictwo Badtke M.(2007). Kanał Bydgoski. Wyd. EKO-BAD, Bydgoszcz, s, 6 i s, Bania A., Dąbrowski S., Kuźmińska A., i in. (2012). Małe elektrownie wodne, a środowisko naturalne - dysonans czy harmonia na przykładzie obiektów w Antoniewie i 275

276 Frydrychowie. Lider: czasopismo elektroniczne: /index.php? option=com_content&task=view&id=448&itemid=41 Bania A., Szefer P., Pujszo R. (2010). Projekt Pałucka gondola wodna - na trasie Łabiszyn Lubostroń. W: Materiały II Kongresu Studenckich Kół Naukowych Uczelni Bydgoskich: Studenci Miastu i Regionowi. Wyd. Uniwersytet Kazimierza Wielkiego. s, Brudnicki, A., Budzińska, K.(2011). Analiza czystości mikrobiologicznej powietrza na terenie LPKiW w Myślecinku. Ekologia i Technika 19,(1),s, Cendrowski Z. (1997). Przewodzić innym. Poradnik dla liderów zdrowia i sportu. Agencja Promo- Lider Warszawa. Gierczyk Z., Ocieczek B. (2011). Obozy turystyki kwalifikowanej formą aktywności dzieci i młodzieży. Zeszyty Naukowe Wielkopolskiej Wyższej Szkoły Turystyki i Zarządzania w Poznaniu, (6),s Indykiewicz P.(2008). Ptaki doliny Noteci i Kanału Bydgoskiego problem czy szansa w rozwoju regionu?. W: Zasoby przyrodnicze i kulturowe drogi wodnej Wisła- Odra. Wyd. Logo. Bydgoszcz, (2), s, Kuźmińska A., Pujszo R.(2013). Trasa Edukacyjna Bydgoszcz-Łabiszyn: Szlak Małych Elektrowni Wodnych. Zeszyty Naukowe, Turystyka i Rekreacja. Wyższa Szkoła Turystyki i Języków Obcych. Warszawa, (10), s, Małecka-Adamowicz M., Donderski W., Okoniewska A. (2010). Evaluation of Microbial Air Quality in a Forest Recreation Park. Polish J. of Environ. Stud. 19,(1), s, Mikos von Rohrscheidt A. (2009). Tematyczne podróże po szlakach jako forma turystyki kulturowej. W: Współczesne formy turystyki kulturowej Praca zbiorowa pod redakcją Karoliny Buczkowskiej i Armina Mikos von Rohrscheidt AWF Poznań. Napierała M., Muszkieta R., Żukow W. (2012). Funkcje i znaczenie rekreacji fizycznej w różnych okresach życia człowieka. W: Wybrane zagadnienia dydaktyki wychowania fizycznego sportu i turystyki. Wyd. College of Tourism and Menagement. Poznań. s, Pujszo E., Pujszo R. (2008). Wybrane wskaźniki fizyczne, chemiczne i biologiczne a stan środowiska Kanału Bydgoskiego. W: Rewitalizacja drogi wodnej Wisła - Odra szansą dla gospodarki regionu. Wyd. Logo Bydgoszcz (1), s, Pujszo R, Pujszo E (2009). Rzęsa wodna - problem Kanału Bydgoskiego i Kanału Górno Noteckiego. W: Rewitalizacja drogi wodnej Wisła - Odra szansą dla gospodarki regionu. Bydgoski Dom Wydawniczy Margrafsen Bydgoszcz Prusik K, Zaporozhanov V., Görner K., Prusik Krz.(2009). Stan aktywności fizycznej w stylu życia studentów akademii wychowania fizycznego i sportu w Gdańsku. Проблеми Фізичного Виховання і Спорту (12), s, Słowiński M., Nadolny G. (2007). Wielka Pętla Wielkopolska. Wyd. Satchwell Warszawa Szumińska D. (2008). Sieć wodna okolic Bydgoszczy. W: Zasoby przyrodnicze i kulturowe drogi wodnej Wisła-Odra. Wyd. Logo. Bydgoszcz.(2), s, Tataruch R., Marcinów R.,Tataruch M. (2005). Praktyczna realizacja programu wychowania fizycznego aktywizująca uczniów o średniej i obniżonej sprawności ruchowej. Roczniki Naukowe AWF w Poznaniu (54), s, Taylor Z., Józefowicz I. (2012). Intra-urban daily mobility of disabled people for recreational and leisure purposes Journal of Transport Geography (24), s, Wiśniewski P. (2008). Perspektywy wykorzystania Kanału Bydgoskiego i Noteci dla celów dydaktycznych. W: Rewitalizacja drogi wodnej Wisła-Odra szansą dla regionu. /red. Z.Babiński. (1), s, Wolańska T.(1989). Rekreacja ruchowa i turystyka. Wyd. AWF. Warszawa s,

277 ГАСТРОНОМІЧНИЙ ТУРИЗМ ЯК ПАРАДИГМА РОЗВИТКУ НАЦІОНАЛЬНОЇ ЕКОНОМІКИ УКРАЇНИ Gastronomic Tourism as paradigm of the national economy of Ukraine Зайцева Валентина Миколаївна 1, Кукліна Тетяна Сергіївна 2 1 Kaндидат педагогічних наук, професор, завідувач кафедрою міжнародного туризму Запорізького національного технічного університету 2 Kандидат економічних наук, доцент кафедри міжнародного туризму Запорізького національного технічного університету Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 2 =3593 znaków. Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami)=1,04 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=1,04 spreadsheets publishing. Ключові слова: гастрономічний тур, міжнародний туризм, страва, подорож, кулінарні традиції. Key words: gastronomical tour, international tourism, dish, travel, traditions of the cuisine. Анотація В даній статті розглянуто необхідність створення на туристичному ринку України такого явища, як гастрономічний туризм. Гастрономічний туризм є одним з найбільш цікавих та пізнавальних видів туризму і може стати чинником економічного розвитку України і важливим засобом поглиблення інтеграційних процесів між країнами світу. Abstract The report describes the necessity of creation of gastronomical tourism on the tourism market of Ukraine. Gastronomical tourism is one of the most interesting and informative kind of tourism and can serve as a factor of economical development of Ukraine and important instrument for deepening the integration between countries worldwide. В умовах розбудови української держави туризм стає дійовим засобом формування ринкового механізму господарювання, надходження значних коштів до державного бюджету, однією з форм раціонального використання вільного часу, проведення змістовного дозвілля, вивчення історії рідного краю, залучення широких верств населення до пізнання історико-культурної спадщини. Зважаючи на місце і роль туризму в житті суспільства, держава проголошує його одним із пріоритетних напрямів розвитку національної культури та економіки. Стратегічна мета розвитку туризму в Україні полягає у створенні продукту, конкурентоспроможного на світовому ринку, здатного максимально задовольнити туристські потреби населення країни, забезпечити на цій основі комплексний розвиток територій та їх соціально-економічних інтересів при збереженні економічної рівноваги та історико-культурної спадщини. Перспективним і одним із самих динамічно розвинених сегментів, як туристичного, так і ресторанного ринкових напрямків у сучасних умовах можна назвати «гастрономічні тури». Цей новий вид туризму має більші перспективи розвитку, а організація «гастрономічних турів» сприяє відродженню національних кулінарних традицій. Актуальність теми підсилюється недостатністю досліджень в цьому напрямку. Аналіз праць вчених дозволив зробити наступні висновки: на сьогодні досить мало уваги приділяється дослідженню гастрономічних турів. Метою статті є розробка та впровадження нового гастрономічного туру на туристичний ринок України. 277

278 Практичне значення полягає в тому, що розроблений новий турпродукт є суттєвим внеском в розвиток туристичної індустрії України. Це дасть змогу привернути увагу та збільшити кількість туристів, як вітчизняних так і іноземних. Туристичний ринок в Україні знаходиться на стадії становлення. Стан ринку туристичних послуг конгруентний стану економіки і визначається соціальноекономічними та політичними процесами, що відбуваються в країні, відтворюючи перебіг реформування суспільного життя. Україна належить до країн, де туризм як активний спосіб проведення дозвілля заохочувався державою, пропагувався та стимулювався шляхом соціалізації туристичних послуг і тому був сприйнятий більшістю населення як складова способу життя. Поліпшення рівня та умов життя вводить туризм до споживчої суспільної моделі, особливо міського населення, стимулюючи попит і формуючи ринок туристичних послуг. Україна на ринку міжнародного туризму виступає як країна-генератор туристичних потоків, хоча потік іноземних туристів до нашої країни постійно зростає. Незважаючи на позитивні зрушення на національному ринку туристичних послуг, які позначені зростанням обсягів діяльності на внутрішньому ринку і зростанням потоку іноземних відвідувачів, ще помітною залишається тенденція перевищення виїзного потоку над в їзним у структурі міжнародного туризму. Слід відмітити певне падіння темпів виїзного туризму і його мотиваційний та географічний перерозподіл, що позитивно характеризує зміни на національному туристичному ринку. Основними партнерами країни на ринку зарубіжного туризму залишаються країни-сусіди, до яких спрямовані як туристичні, так і транзитні поїздки: Польща (31,4%), Росія (30,5%), Молдова (11,5%), Білорусь (6,5%), Угорщина (5,7%), Словаччина (4,2%). Запровадження візового режиму у відносинах із Словаччиною позначилось зменшенням виїзного потоку майже на 19% за рік [Харічков, 2009]. Відпрацьовується механізм роботи візового режиму з Польщею та Угорщиною, які з р. стали членами Європейського Співтовариства. За підсумками минулого року потік туристів по Україні скоротився на 16%. Популярність українськими туристичними курортами не вдалося збільшити потік туристів. Підвівши підсумки, турфірми констатують той факт, що минулого року українські туристи подорожували по країні ще менше, ніж 2011 році. Рекордна кількість осіб перетнули державний кордон України під час фінального матчу Євро-2012, який пройшов у м. Києві. На час проведення Євро-2012 за одну добу, як повідомили в Державній прикордонній службі України, в країну в їхало 360 тисяч осіб та 70 тисяч транспортних засобів. Тільки в аеропорту «Бориспіль» прикордонники оформили понад 640 рейсів, 400 з яких на приліт в Україну. Цікаво, що в переддень фіналу Євро (30 червня) в аеропорт «Бориспіль» прилетіло ще 250 рейсів. Даний показник є своєрідним рекордом за останній час, відзначили в прес-службі Державної прикордонної служби. Нагадаємо, що під час чвертьфінальних матчів на кордоні також було зафіксовано один з найвищих показників кількості осіб, які перетнули кордон 340 тисяч [Соколов Є.С., 2012]. У цілому, починаючи з 5 червня, за даними прикордонників, український кордон перетнуло 8,3 мільйона осіб (з них 1,5 тисячі організовані групи вболівальників) та 2 мільйони транспортних засобів. Оформлено 1500 літаків, близько 650 автобусів і 22,5 тисячі транспортних засобів, на яких пересувалися вболівальники футбольного чемпіонату Європи. Крім того, прикордонники пропустили понад 550 осіб, які не мали належним чином оформлених паспортних документів, однак мали квитки на футбольні матчі. Адміністрація Державної прикордонної служби зафіксувала, що під час Євро-2012 були найбільше завантажені прикордонні пункти пропуску в аеропортах, Україну за цей період відвідало іноземних туристів (табл. 1). 278

279 Таблиця 1. В їзд іноземних туристів до України під час проведення Євро-2012, кількість осіб Місто Аеропорти Залізничний транспорт Автобусний транспорт Львів Харків Донецьк Київ Транспортники повністю забезпечили потреби гостей турніру та громадян України у наданні безпечних та якісних послуг під час проведення футбольного чемпіонату Європи 2012 року значних збоїв у роботі транспорту не відбулось, а мінімальні затримки швидко та ефективно ліквідовувались. За даними Координаційно-диспетчерського центру з питань функціонування транспорту та управління дорожнім рухом під час проведення в Україні фінальної частини чемпіонату Європи 2012 року з футболу, найбільше зростання пасажиропотоку спостерігалось упродовж проведення плейоф та фінальних ігор чемпіонату Європи 2012 року. У міжнародному сполучення найбільшу тенденцію росту продемонстрував авіаційний транспорт. За період проведення Євро-2012 харківський аеропорт обслужив 1078 рейсів утричі більше, ніж зазвичай. При цьому, кількість регулярних рейсів склала 731, чартерних та додаткових рейсів (бізнес-рейсів) 347. Для аеропорту м. Львова кількість рейсів під час турніру було виконано 1477 рейсів (994 регулярних і 483 додаткових та чартерних). Донецький аеропорт обслужив 2572 рейсів, що у 4 рази більше звичайного режиму роботи. Кількість регулярних рейсів становила 1226, додаткових та чартерних По аеропорту «Бориспіль» у півтора рази збільшено кількість виконаних рейсів до 10177, з яких 8223 регулярних та 1954 чартерних і додаткових рейсів. Лідером з перевезення пасажирів за час проведення футбольного турніру став залізничний транспорт. Значною мірою цьому сприяло й впровадження швидкісного руху поїздів. Відтак залізничним транспортом з 1 червня по 1 липня 2012 року перевезено понад 5,4 млн. пасажирів, з них у міжнародному сполученні близько 1,3 млн. пасажирів ( ввезено та вивезено з України, транзитне сполучення ). Із загальної кількості перевезених залізницею пасажирів на швидкісні «Українські експреси» було продано понад 103 тис. квитків: на Харківському напрямку квитків, Львівському напрямку квитків, Донецькому напрямку При цьому, тільки через мережу Інтернет реалізовано квитків. На поїзди виробництва «Skoda» за час Євро-2012 продано квитків. Окрім графікових поїздів, залізничники призначали 24 додаткові поїзди. Додатково до графікових поїздів, було причеплено 47 вагонів для перевезення уболівальників. Приїзд уболівальників автомобільним транспортом на Євро відслідковували представники ДП СМАП на 32-ох пунктах пропуску під час чемпіонату український кордон перетнуло: 487 автобусів на в їзд та 157 на виїзд ( рис. 1). 279

280 Кількість громадян України, які виїжджали за кордон Кількість іноземних громадян, які відвідали Україну Кількість туристів, обслугованих суб єктами туристичної діяльності України Кількість екскурсантів Рис. 1 Динаміка зміни туристичних потоків на Україні Також у Києві у дні проведення матчів було організовано автобусний маршрут від аеропорту «Бориспіль» до станції метро «Бориспільська» з резервом у 60 автобусів, які при потребі забезпечували щохвилинне відправлення. Нагадаємо, Координаційнодиспетчерський центр розпочав свою роботу з початком Євро-2012 з метою реагування на різноманітні збої, що можуть виникати на різних видах транспорту. Окрім диспетчерів на місцях (диспетчерські служби в Укрзалізниці, Державіаслужбі, Укравтодорі, на автомобільному транспорті, а також приймаючих міст) було задіяні 15 фахівців самого Координаційного центру Мінінфраструктури. Центр цілодобово відслідковував транспортні пасажиропотоки та у разі потреби оперативно реагував на будь-які непередбачувані ситуації з транспортуванням уболівальників, учасників чемпіонату Євро та жителів України. Щоб ніяких збоїв у русі у дні проведення Євро-2012 в Україні не сталося, було задіяно усі резерви транспорту [Соколов Є.С., 2012]. В магазинах міст де проходили ігри Євро-2012 за даними міністерства торгівлі було придбано офіційно сувенірів з футбольною символікою та сувенірів з національною символікою України (табл. 2). Таблиця 2 Кількість проданих сувенірів під час проведенні Євро-2012 Міста З футбольною символікою З національною символікою Львів Харків Донецьк Київ Усього: За прогнозом Всесвітньої туристичної організації, до 2020 р. Україна може ввійти в першу двадцятку країн з найбільш популярними напрямами туризму. Законом України «Про туризм» у нашій державі туризм визнано як одну з найперспективніших галузей і проголошено пріоритетним напрямом соціально-економічного та культурного розвитку [Матеш В.Н., 1994]. Дослідимо динаміку зміни туристичних потоків на Україні за останні роки за даними Адміністрації Державної прикордонної служби України (табл. 3). Аналізуючи туристичні потоки за даними міністерства інфраструктури та даними Адміністрації 280

281 Кількість екскурсантів Державної прикордонної служби України включно з одноденними відвідувачами в 2011 р. загальна кількість туристів майже не змінилася порівняно з 2010 р. і зменшилася порівняно з 2008 р. на 25%. З загальної кількості туристів в 2011 р. кількість іноземних туристів зросла майже на 8% порівняно з 2010 р. і зменшилася на 9% порівняно з 2008 р. Значну частку в загальній кількості туристів становлять туристи-громадяни України, які виїжджали за кордон, частка яких в 2010 р. становила 59%, тоді як в 2000 р. дана частка складала 14%. В свою чергу кількість внутрішніх туристів в 2011 р. зменшилася порівняно з 2009 р. на 46% і порівняно з 2000 р. на 54% [Соколов Є.С., 2012]. Таблиця 3 Динаміка зміни туристичних потоків на Україні за останні роки Роки Із загальної кількості туристів: Кількість громадян України, які виїжджали за кордон усього Кількість іноземних громадян, які відвідали Україну усього Кількість туристів, обслугованих суб єктами туристичної діяльності України усього іноземн і туристи туристигромадяни України, які виїжджали за кордон внутрішні туристи Подальший розвиток туристичного ринку України гальмується через: низький рівень розвитку туристично-рекреаційної інфраструктури; невідповідність засобів розміщення світовим стандартам; незадовільний стан доріг; незадовільний стан пам яток історичноархітектурної спадщини, що не підлягають використанню для туристичних потреб; незабезпечення професійними кадрами в галузі туризму і рекреації; недосконалість законодавчої та нормативно-правової бази в галузі туризму тощо. Усі ці проблеми диктують необхідність створення повноцінної політики розвитку туристичного ринку [О.В. Пятницька, 2005]. Одним з таких положень є розвиток екскурсійної справи на території України. Екскурсійний процес і завдання, що стоять перед екскурсією, можуть бути виражені в наступному вигляді (див. рис. 2). 281

282 Побачити Почути Відчути 1 кв 2 кв 3 кв 4 кв Во За Се Екскурсовод Екскурсанти Оволодіти навичками Рис. 2 Схема екскурсійного процесу і мети екскурсії В ході екскурсійного процесу екскурсовод допомагає екскурсантам побачити об єкти, на основі яких розкривається тема (перше завдання), почути про ці об єкти необхідну інформацію (друге завдання), відчути велич подвигу, значення історичної події (третє завдання), оволодіти практичними навичками самостійного спостереження і аналізу екскурсійних об єктів (четверте завдання). У рішенні останньої задачі велике місце займає формування уміння бачити. Екскурсія є тематичним подорожуванням у певному середовищі: нехай це штучне середовище музею чи реальне міське або природне середовище, що супроводжується певною інформацією за обраною темою. Сучасного мандрівника стає все складніше здивувати білим піском, блакитними узбережжями пам ятниками архітектури та гірськолижними курортами. Тому гастрономічний туризм як можливість спробувати щось нове і випробувати яскраві емоції набирає все більшої популярності. І не дивно, адже знайомство з місцевою кухнею є невід ємною складовою будь-якого відпочинку [Ємельянов Б.В., 2000]. Будь-яка національна кухня має свої ексклюзивні рецепти, але в деяких країнах мистецтво приготування їжі зведено в культ. А значить, там особлива культура їжі. Існує декілька особливостей гастрономічного туризму: Перша це екскурсійні тури, які включають в себе дегустацію страв і напоїв. У поїздці туристам розповідають про місцеву кухню, про особливості вина, сполучуваності продуктів. Для туриста це хороша можливість продегустувати те вино, про яке тільки що розповідали. В таких турах демонструють технологію: процес вирощування та обробки винограду, виробництва і зберігання вин. У таких турах пропонується супровід гіда, опрацьовується зразкове меню, яке можна спробувати. Друга спеціалізовані поїздки, в яких проводиться навчання дегустації або приготування різних страв. В Україні пропонується ряд професійно-тематичних програм, де можна оцінити традиційну кухню в повній мірі, дізнатися нюанси приготування та складання національних страв тієї місцевості, яку тільки-но відвідали. Гастрономічний туризм називають подорожами зі смаком, адже кулінарні шедеври інший раз найкраще допомагають зрозуміти культуру того чи іншого народу. Для справжніх гурманів такі поїздки не є способом набити шлунок всілякими делікатесами і екзотичними стравами. В першу чергу, гастрономічний туризм є засобом пізнання менталітету, вікових традицій і національного духу народів через культуру приготування і вживання їжі. Таким чином, гастрономічний туризм це більше, ніж звичайна екскурсійна поїздка, оскільки вимагає ретельного підходу до вибору місцевої їжі. Головна родзинка гастрономічного туру полягає в дегустації саме тих страв, які ніде в світі більше не зустрічаються [Соболева С.М., 2003]. 282

283 Українці все частіше вирушають у гастрономічні тури. Такі подорожі організовують індивідуально. Тому вони недешеві, та за екзотичний обід у пристойному ресторані потрібно заплатити не менше 100 доларів на одну людину. Найпопулярніші гастрономічні тури у французьких Шампань, Бордо, Прованс. Любителі віскі їдуть у Шотландію, а цінителі пива обирають Чехію. Винний маршрут тягнеться від франції до ПАР, а в екзотичних африканських країнах вас нагодують м ясом диких тварин. Найбільш популярними світовими напрямками гастротуризма є Таїланд, Індія, Гавайські острови, Каліфорнія і арабські країни, зокрема Марокко. Особливий розвиток кулінарний туризм одержав у Японії, де під керівництвом досвідченого гіда туристи самостійно купують морепродукти, необхідні для суші, а страва готується у них на очах. Гастрономічні туристи представлені наступними категоріями населення: туристи, яким набрид звичайний туризм; туристи, які хочуть внести різноманітність у свій раціон; гурмани; туристи, чия робота пов язана з приготуванням та вживанням їжі; представники туристичних компаній зацікавлені в організації власних гастротурів. У західних країнах кулінарний туризм давно увійшов в один з найпопулярніших видів туризму, і про це свідчить велика кількість компаній, що працює в даному секторі ринку. З року в рік збільшується кількість країн, де прокладені кулінарні туристичні маршрути. Така зацікавленість в гастрономічних турах пояснюється не тільки тим, що набрид звичайний туризм. Люди віддають перевагу цьому виду відпочинку, оскільки часто втомилися від продуктів-напівфабрикатів, хочуть поласувати улюблені страви «в оригіналі». Зрозуміло, що в першу чергу кулінарний туризм цікавий істинним гурманам, для яких гарна страва щось більше, ніж просто їжа. Крім того, гастрономічні подорожі приваблюють людей, чий бізнес безпосередньо пов язаний з приготуванням і вживанням їжі ресторатори, сомельє, дегустатори, ресторанні критики. Метою таких подорожей є підвищення рівня професійних знань, почерпнути нове і набратися досвіду. Програмою таких гастрономічних подорожей передбачаються майстер-класи від кращих шеф-кухарів, які із задоволенням діляться секретами приготування тієї чи іншої страви. З професійними цілями відправляються в кулінарні подорожі також представники туристичних компаній, які прагнуть розширити свій бізнес і почати продавати гастрономічні тури. Результативність та ефективність діяльності туристичного підприємства з організації кулінарних турів залежатиме від правильного сполучення або принципового відокремлення двох видів гастротуризму: сільського і міського. Їх принципова відмінність полягає в тому, що, вирушаючи, в сільську місцевість турист прагне спробувати екологічно чистий продукт, без будь-яких добавок. Наприклад, «зелені» тури пропонують збір дикорослих ягід у лісі, овочів і фруктів на фермах, полювання на трюфелі або прогулянку дорогами виноробства. Міський гастротур може включати в себе відвідування кондитерської фабрики або маленького ковбасного цеху та ресторанчика при ньому. Певний інтерес можуть представляти тури, які знайомлять не з різними стравами в одній місцевості, а з однією в різних місцевостях [Соболева С.М., 2003]. Гастрономічний туризм як важлива складова і напрям розвитку туристичної сфери бізнесу потребує більш високого рівня інтеграції з ресторанним господарством і домогосподарствами. Останні мають величезний потенціал культурних та кулінарних традицій. Тому, на сучасному етапі треба шукати найбільш оптимальні структури управління кулінарним туризмом, створювати правову та нормативну базу, більш ефективно використовувати освітній та науковий потенціалу галузі й т.д. Для більш ефективного використання ресторанної інфраструктури в туризмі і прискорення впровадження кулінарних турів в Україні доцільними є такі напрями: 283

284 проведення тематичних кулінарних фестивалів та конкурсів (свято врожаю, пива, медовухи, молодого вина, фруктові та овочеві фестивалі тощо): розробка програм кулінарних турів тематичної спрямованості з використанням місцевої сировини, продуктів харчування та напоїв; використання кулінарних традицій в концепціях (тематиці, стилі, дизайні, формах та методах обслуговування) закладів ресторанного господарства; формування національних брендів швидкого харчування, розробка мікрокластерів кулінарного туризму, які включають заклади туризму, культури та ресторанного господарства (тематичні парки, музеї, палаци, рекреаційні зони, об єкти сільського туризму). Гастрономічний туризм є одним з найбільш цікавих та пізнавальних видів туризму і може стати чинником економічного розвитку України і важливим засобом поглиблення інтеграційних процесів між країнами світу. Гастрономічний туризм в свою чергу ділиться на три види: сільський, міський та присвячений одному продукту. Сільський гастрономічний туризм включає в себе поїздку в село, до витоків місцевої кухні. Тут можна дізнатися автентичні рецепти приготування тих чи інших страв, побачити як збираються інгредієнти для них і самому особисто взяти участь в кожній стадії процесу. Існують тури, де мандрівників навчають приготуванню страв кращі майстри своєї справи. Шеф-кухарі охоче діляться секретами традиційної кухні з туристами, які самі готують страви з місцевих інгредієнтів за старовинними рецептами. Міські гастрономічні тури включають в себе, як правило, відвідування кращих ресторанів країни. Сюди ж можна включити відвідання кондитерських в тих країнах, кондитерське майстерність яких славиться на весь світ. Ранкова кава з круасаном в Парижі це задоволення коштує того, що б відправитися в гастрономічне подорож за багато кілометрів від дому. Осібно в плані гастрономічної туризму стоїть Китай, де в різних частинах країни кухні сильно відрізняються один від одного. В Україні кулінарний туризм поки не набув широкого поширення, однак цей вид подорожей динамічно розвивається. Головним чином, він представлений винними маршрутами і «зеленим» гастротуризмом. Безперечним центром винного туризму є Південний берег Криму. Винні тури зазвичай включають відвідування заводу шампанських вин «Новий Світ», знаменитої «Масандри» і інших виноробних підприємств з дегустацією продукції. Центром «зеленого» гастротуризма в Україні є її західні області, зокрема, Закарпаття. Вже зараз туроператори пропонують українські, циганські, німецькі, словацькі та угорські кулінарні подорожі по даному регіону, в ході яких можна не тільки спробувати, а й навчитися готувати незвичайні страви. В Прикарпатті, який є одним з центрів виноробства України, що динамічно розвиваються і винні туристичні маршрути. Роками харчуючись в наших національних традиціях, українці звикли до певної кількості спецій, прянощів, жирів, солі, до певного балансу рідкої і твердої їжі, до наших напоїв і так далі. Потрапивши в незвичне кулінарне середовище, туристи піддають свій організм додатковим стресам. Наприклад, надлишок спецій може викликати розлад шлунку, велика кількість солі посприяти підвищенню артеріального тиску, а безконтрольне поглинання дуже жирної їжі швидко приведе до появи зайвих кілограмів. Національні особливості харчування можна передбачити, а неприємності звести до мінімуму, для цього і існують організовані гастрономічні тури. В Україні села беруть свою назву, від способу життя та традицій своїх мешканців. Багато селищ є з кумедними назвами, сумними, не зрозумілими, загадковими, також є села зі смачними та їстівними назвами, з яких і буде складатися гастрономічних тур (табл. 3). 284

285 Перший день Другий день Третій день Четвертий день П ятий день Шостий день Сьомий день Восьмий день Таблиця 3 Маршрут гастрономічний тур селами України м. Запоріжжя с. Гарбузівка с. Томаківка с. Вергуни. Проїзд по селам, знайомство з місцевими традиціями та їхніми історіями. Дегустація місцевої унікальної кухні. с. Вергуни с. Лип янки с. Пиріжки. Знайомство зі звичаями та історією сел. Участь в приготуванні місцевих страв, допомога по господарству на господарському дворі. с. Пиріжки с. Горщики. Знайомство з традиціями та історією сел. Прогулянка лісом та збирання грибів. Допомога в Приготуванні вечері по місцевим традиціям. с. Горщики с. Печіхвости. Знайомство з історією та відвідування історико-літературного музею. Відвідування ферми, катання на конях. Допомога в приготування обіду за місцевими традиція. с. Печіхвости с. Сальник. Знайомство с місцевими традиціями села. Відвідування музею та місцевої ферми. Участь в копченні сала та допомога в приготуванні вечері. с. Сальник с. Борщі. Знайомство с історією села, відвідування фестивалю борщів. Збір урожаю на городі та допомога в приготуванні вечері. с. Борщі с. Шабо Знайомство с традиціями та історією села, відвідування ТОВ «Промислово-торговельна компанія Шабо», дегустація місцевого вина. Прощальна вечеря біля затоки р. Дністра та розповідь різноманітних історій біля вогнища. с. Шабо с. Козацьке м. Запоріжжя. Від їзд до м. Запоріжжя. Обід в с. Козацьке, знайомство з історією села та відвідування місцевого музею. Подорожуючи селами України, можна скуштувати різноманітні страви, які ми готуємо повсякденно зовсім в іншому смаковому дусі. Є можливість взяти участь в приготування фірмових страв за різними рецептами, побачити повсякденне життя мешканців села та допомогти їм по господарству. Відвідати місцеві музеї та заводи з виготування різноманітної продукції і на місці її про дегустувати. Ознайомитися зі способами приготування продукції на заводах та на полонинах, на своїх очах побачити справжню пасіку, ознайомитися зі способом здобуття меду. Побувати на фермі, відчути себе в ролі фермера. Кожне село неповторне і по назві села можливо здогадатися в честь чого воно має таку назву і чим воно славиться [Кругляк Ю.М., 1978]. Село Гарбузівка, Томаківський район, Дніпропетровська обл. було засновано у 1818 році, назвали так, тому, що у селі були найбільші поля та урожаї гарбузів на той час. Томаківка селище міського типу Дніпропетровської області. Районний центр Томаківського району. Розташоване на Причорноморській низовині в місці злиття двох річок Томаківки та Кисличуватої. Близько 8 тис. меш. Цегельно-черепичний завод (закритий), харчова промисловість. Засноване у XVIІІ ст. Був у складі Кодацької паланки м. Запорожжя. Вергуни село в Україні, Черкаському районі Черкаської області. У селі мешкає 2341 людей, було засновано у XVII столітті. Лип янка село в Україні, Шполянському районі Черкаської області. Населення становить 1190 особи. Орган місцевого самоврядування Лип янська сільська рада. За спогадами старожилів, с. Лип янку засновано в pоках. Пиріжки село Малинського району Житомирської обл. Було засновано в XVI столітті. Головною пам яткою села є дерев яна Церква в с. Пиріжках, відкрита во ім я святителя Миколи, побудована в 1797 році, на місці колишньої, в 1775 році збудованої, і відноситься до 5 класу (будівель); церкві належить 47 десятин землі. Горщики село в Україні, Коростенському районі Житомирської області. Населення становить 2406 особи. Село було засновано в XVII столітті. Сучасну назву селища отримало століття тому. В давнину селище будо центром гончарного мистецтва. Печіхвости село в Україні, Кам янка-бузькому районі Львівської області. Населення становить 843 особи. Орган місцевого самоврядування Великоколоднівська 285

286 сільська рада. Село було засновано у 1550 році і воно має площу 1,573 км. кв. Сальник село, входить у Калинівський район Вінницької області України. Одна з перших історичних згадок про с. Сальник належить до 1616 р. (в документах за цей рік с. Сальник згадується як с. Слобода). Населення по перепису на 2001 рік складало 2008 осіб [Шикин О.Л., 2012]. Село Борщі (до 1750 р. с. Готаро) розташоване в Україні, Котовського району Одеської області. Село засновано на початку XVIII ст. У 1881 році тут відбувся виступ сільськогосподарських робітників. Поміщик змушений був частково задовольнити їхні вимоги. Радянська влада встановлена в січні 1918 року. Шабо село в Україні, Білгород-Дністровського району Одеської області. Розташоване неподалік від місця впадання Дністровського лиману в Чорне море. На території України дуже багато селищ з цікавими назвами та захоплюючими історіями. Є села які і до сих пір дотримуються стародавніх традицій у повсякденному житті. Мандруючи селами є можливість дізнатися про їх насичену історію, скуштувати смачні традиційні страви, яких в міських умовах не приготувати та на власні очі побачити домашніх тварин та мати змогу допомогти по господарству. Таку змогу дають гастрономічні тури (табл. 4). 286

287 Таблиця 4 Зведена таблиця маршруту Маршрутні Українські села показники Гарбузівка Томаківка Вергуни Лип янка Пиріжки Розташування Дніпропетровська область Черкаська область Житомирська область Дорога, км 23 км 11 км 326 км 95 км 326 км Тривалість 2 год. 5,3 год. 15 год. 2,1 год. 13,3 год. перебування Наявність гостроелементів Мед Молочна продукція Вергуни, картопля Липа Пиріжки, пироги Вартість проживання (одна доба) 45 грн. 45 грн. 50 грн. 50 грн. 65 грн. Додаткові оплачувані послуги: Музеї 5 грн. Відвідування заводу (екскурсія) 5 грн. Відвідування монастирів 4 грн. 6 грн. Гастрономічні тури Мед Сир Вергуни Липа Пиріжки Народні промисли Обереги для дому Маршрутні показники Українські села В язані речі Дерев яні вироби Горщики Печіхвости Сальник Борщі Шабо Розташування Житомирська Львівська Вінницька Одеська область область область область Дорога, км 76 км 358 км 392 км 242 км 259 км Тривалість 18,30 год. 19 год. 18,30 год. 20,30 год. 20 год. перебування Наявність гостроелементів Їжа в глиняних горщиках М ясні вироби Копчене сало Борщ Вино Вартість проживання (одна доба) 70 грн. 55 грн. 50 грн. 70 грн. 70 грн. Додаткові оплачувані послуги: Музеї 6 грн. 6 грн. Відвідування заводу (екскурсія) 10 грн. Відвідування монастирів 5 грн. 5 грн. Гастрономічні товари Народні промисли Горщики Гриби М ясо Сало Овочі Вино Вишиванки Ткані речі В процесі туру допоможемо їх готувати та продегустуємо власноруч приготовлені страви (табл. 5). С Н В П Ц грн. (3.1) Ч м де С Собівартість туру; Н Податок на прибуток (21%); В Витрати фірми на її підтримання (3%); П Прибуток туристичної фірми (7%). Ч м кількість туристів в групі. Ціна розраховується в гривнях без врахування ПДВ. Для визначення повної собівартості туру до ціни «нетто» додаються витрати туристичних фірм, пов язані з організацією їхньої діяльності. До переліку цих витрат 287

288 входять: заробітна плата персоналу, амортизація устаткування (комп ютерної техніки, меблів тощо), утримання приміщень (прибирання, охорона, ремонт, комунальні послуги, витрати на електроенергію, зв язок та ін.), витрати на рекламу, маркетинг, відрядження, представницькі заходи, виробниче навчання та інші адміністративні й загальногосподарські витрати [Удалов Н.Т., 2012]. Розрахунок витрат Розміщення: На всю групу грн. На 1 особу 1310 грн. Проживання (430 грн. = 1 день): На всю групу грн. На 1 особу 458 грн. Харчування (800 грн. = 1 день): На всю групу грн. На 1 особу 853 грн. Таблиця 5 Розрахунок гастрономічного туру Сума на групу (46 чоловік + 1 гід та 2 водії) Сума витрат на 1 особу грн грн. Транспортне обслуговування та страховка (1 км = 12 грн.) за 2669 км грн. 696 грн. Екскурсійне обслуговування: Гід (1 день = 150 грн.): 1200 грн. Водії (1 день = 50 грн.): 800 грн грн. 44 грн. Разом (собівартість): грн грн. Прибуток туристичної фірми (7%): Зі всієї групи 6600 грн. На 1 особу 144 грн грн. 144 грн. Податок на прибуток (21%): Зі всієї групи 1386 грн. На 1 особу 30 грн. Витрати фірми на її підтримання (3%): Зі всієї групи 2829 грн. На 1 особу 61 грн грн. 30 грн грн. 61 грн. Ціна: = грн грн грн. ПДВ (20%): Зі всієї групи грн грн. 457 грн. На 1 особу 457 грн. Ціна туру для реалізації: Зі всієї групи грн. На 1 особу 2742 грн грн грн. Таким чином, при розрахунку туру вартість для однієї особи складе 2742 грн. (ПДВ 457 грн.), а для групи з 46 осіб грн. (ПДВ грн.). чистий прибуток туристичної фірми 6600 грн. Вивчаючи гастрономічні тури як конкурентоспроможний продукт можна сказати, що в Україні тільки починають розвиватися та набувати популярності. Гастрономічні тури починають з являтися в таких областях: Львівська, Закарпатська, Івано-Франківська, Одеська, Донецької, Харківська та Київська. Тури складаються з 1 2 днів, та як правило це дегустування напоїв та їжі в різноманітних закладах, які вирізняються серед інших (табл. 6). Таблиця 6 Гастрономічні тури областями України 288

289 Кількість фірм Вартість, грн. Кількість днів Кількість обслугованих туристів, особи Назва області Позитивні відгуки туристів Вінницька Волинська Дніпропетровська Донецька Сподобала дегустація їжі в ресторані «Хінкалі» мережі «Козирна карта» Житомирська Закарпатська Сподобалася дегустація українських страв Запорізька Івано-Франківська Київська Сподобалася дегустація української кухні Сподобала дегустація їжі в ресторані «Спотикач» мережі «Козирна карта» Кіровоградська Луганська Львівська Сподобалася дегустація кавових виробів. Миколаївська Одеська Сподобалося дегустування різних сортів вина. Полтавська Рівненська Сумська Тернопільська Харківська Сподобалася дегустація кавових напоїв Херсонська Черкаська Чернівецька Чернігівська В закладах міст та селищ де проходили гастрономічні тури за даними було придбано 5317 гастрономічних товарів, 107 сувенірів з символікою закладу де відбувалася дегустація продукції (табл. 7). Таблиця 7 Кількість проданих товарів під час гастрономічних турів Україною Області Гастрономічні товари Сувеніри Донецька Київська 63 4 Харківська Львівська Івано-Франківська Закарпатська Одеська Усього: На сьогоднішній час в Запорізькій області немає гастрономічних турів, але в м. 289

290 Запоріжжі на острові Хортиця одноразово 14 жовтня 2011 року проводився фестиваль козацьких бойових мистецтв на території комплексу «Запорізька Січ» після якого гостям та туристам міста було запропоновано скуштувати традиційні страви козацької кухні. Це можна вважати першими спробами впровадження гастрономічних турів на території області. Ринок м. Запоріжжя представлений всіма типами ресторанного бізнесу, але враховуючи кількість підприємств необхідно надавати не лише послуги харчування, а й ексклюзивні пропозиції. Більшість підприємств, які відкриваються пропонують своїм клієнтам послуги «клубних вечірок»: святкування народних свят (ресторан «Корчма»), дні народження (ресторан «Банзай»), дитячі майстер-класи з кулінарії (суші-бар «Токі»), презентації нових напоїв та страв (ресторани «Баккара», «Порто Рива») та ін. Перспективними стають й азіатські ресторани, які працюють у форматі «вок-кафе» (приготування їжі в присутності клієнта) тощо. Цей новий вид туризму має більші перспективи розвитку, а організація «гастрономічних турів» сприяє відродженню національних кулінарних традицій. Звичайною частиною гастрономічних, або кулінарних турів є винний туризм знайомство з традиціями виноробства різних країн, а також самим продуктом [Федорченко В.К., 2001]. Для України ця ніша туристичного ринку може стати однією з пріоритетних. Поперше, для середньостатистичного туриста харчування та напої знаходяться в числі трьох важних пріоритетів під час подорожі. Якщо при формуванні туру знайомство з кухнею стане головним мотивом подорожі, це відобразить внутрішні переваги клієнтів просто в програмі перебування знайомство з кухнею стане головним елементом. По-друге, кулінарний туризм дозволяє піднести гостям все багатство номадних традицій, поруч з місцевою кухнею вони можуть ознайомитися з устроєм матеріальної культури народу, елементами фольклору, традиційних способів виробництва. Тут слід відмітити зв язок кулінарного туризму з виробництвом екологічно чистих продуктів харчування та просуванням місцевих виробників. По-третє, кулінарний туризм не обов язково повинен відображати лише національну кухню. Знайомство з кращими ресторанами, які представляють кухні різних країн світу, також може бути однією з частин кулінарного туризму, особливо, якщо мова йде про внутрішній ринок. В даному випадку важливо запропонувати туристам найкращі заклади, в яких окрім гарної їжі, адекватні ціни. По-четверте, кулінарний туризм може передбачати активне залучення туристів в сам процес кулінарії. Для туристів можуть бути запропоновані не лише візити до ресторанів, а й курси національної кухні, майстер-класи від кращих кухарів. По-п яте, для кулінарного туризму практично не існує визначення сезону, цей продукт можна надавати в будь-яку пору року. Визначення «народна кухня» в Україні також дуже широке це українська та російська, єврейська та татарська, вірменська та угорська всі вони можуть бути відкриті для туристів в будь-якій області. Дослідження ринку ресторанних послуг свідчить, що європейську кухню можуть запропонувати 56,7% всіх представлених закладів: українську 27,9%, французьку 5,6%, американську 4,3%, японську 3,9%, китайську, мексиканську, італійську по 3,0%, грузинську 2,6%, індійську 2,1%, арабську та німецьку по 1,7% [Кукліна Т.С., 2010]. Висновок. Однак, в Україні такий вид туризму поки перебуває в стадії зародження, і в чистому виді подібних турів ще немає. Але реалії українського ринку громадського харчування підштовхують рестораторів до освоєння нових форматів та розширенню географії бізнесу. В багатьох областях України, так як і в Запорізькій області багато прихованого потенціалу, який є гарним фундаментом для розвитку та впровадження гастрономічних турів в туристичну діяльність України. На території м. Запоріжжя існує лише 5 ресторанів які мають національну 290

291 символіку і є найбільш відвідуваними в їзними туристами, як візитна картка України та Запорізького козацтва. В плани розвитку міста необхідно ввести та розробити стратегію популяризації м. Запоріжжя шляхом впровадження гастрономічних турів з оглядом пам яток та відвіданням ресторанних закладів. За підрахунками рестораторів, українські споживачі готові залишати в закладах громадського харчування мінімум 4,5 млрд. дол. на рік. За останніми дослідженнями, в середньому, український споживач вартий витратити в новорічну ніч 2013 року 330 євро, а середній європеєць лише 270. Та через поганий сервіс можна втратити клієнта. За умови, якщо сервіс перевищує очікування, клієнт обов язково повертається. Це базове правило, але дуже часто підприємства не слідкують йому тільки тому, що не взмозі зрозуміти в який момент послуга, яка раніше задовольняла клієнта, вже не задовольняє його. Вивчаючи загальний досвід гастрономічних турів в світі можна стверджувати, що Україна має всі шанси на популяризацію цього виду послуг. СПИСОК ЛІТЕРАТУРИ Ємєльянов Б.В. Экскурсоведение: Учебник. М.: Советский спорт, с. Кристоферс Э.Т. (1999) Ресторанный бизнес: как открыть и успешно управлять рестораном Москва, с Кукліна Т.С., Ткач В.О., Камушков О.С., Сердюк О.М. (2010) Технологія ресторанної справи: Навч. посібник, Запоріжжя, с Кругляк Ю.М. Походження назв міст і селищ міського типу Української РСР (1978). Киев, 34 с. Матеш В.Н. Україна запрошує на відпочинок // Вісті з України С. 43. Організація обслуговування у підприємствах ресторанного господарства: Підр. для вузів / за ред. проф. О.В. Пятницької. К.: Київський нац. торг. економ. ун-т, с. Пряникова Ю.В. Очевидные секреты ресторанного бизнеса // Компаньон С Стрельчук С.С. Оценка персонала, что выбрать? // Управление персоналом С Соболева С.М. По ресторанам национальной кухни // Чук и Гек С Соколов Є.С. Рекордна кількість осіб перетнула кордон під час фіналу Євро [Електронний ресурс] Режим доступу до сайту: < control/ru/publish>. [Посилання дійсне на р.] Соколов Є.С. Іноземні туристи зацікавилися Києвом після Євро [Електронний ресурс] Режим доступу до сайту: < inozemni-turisti-zatsikavilisya-kievom-pislya-evro-2012.html>. [Посилання дійсне на р.] Соколов Є.С. Після Євро-2012 туристи продовжують їхати в столицю. [Електронний ресурс] Режим доступу до сайту: < com.ua/news/2012/07/23/330016/>. [Посилання дійсне на р.] Удалов Н.Т. Структура вартості туристичного обслуговування та ціни туристичного продукту. [Електронний ресурс] Режим доступу до сайту: < [Посилання дійсне на р.] Федорченко В.К. Гостиничный и ресторанный бизнес: история и перспективы // Гостиничный и ресторанный бизнес C ; 2. С ; 3. С Шейко В.М., Тишевська Л.Г. Історія української культури: Навч. посібник // Наук. ред. В.М. Шейко. К.: Кондор, с. 291

292 Шикин О.Л. Сучасні назви українських селищ. [Електронний ресурс] Режим доступу до сайту: < [Посилання дійсне на р.] 292

293 НAYKOBO METOДOЛOГIЧНI OCНOBИ IННOBAЦIЙНИX TEXНOЛOГIЙ OCBITНБOГO ПPOЦECY ПIДГOTOBKИ ФAXIBЦIB ГAЛYЗI «ФIЗИЧНE BИXOBAННЯ, CПOPT I ЗДOPOB Я ЛЯДИНИ Scientific and methodological bases of innovative educational technology training process industry "Physical education, sport and health Пущина Ірина Запорізький національний технічний університет кандидат педагогічних наук, доцент, декан факультету управління фізичною культурою та спортом ЗНТУ Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 0 = 0 znaków. Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami)=1,25 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=1,25 spreadsheets publishing. Ключові слова: вища освіта, інноваційні технології, фізична культура і спорт, мотивація, інтерактивний метод навчання, діяльнісний підхід, студенти Key words: higher education, innovative technologies, physical culture and sport, motivation, interactive method of study, active approach, students Анотація Проведено аналіз використання інноваційних технологій в системі підготовки фахівців з фізичного виховання у ВНЗ і перспективи вдосконалення її якості за рахунок впровадження спеціально запропонованої системи активізації пізнавальної активності студентів в системі реалізації діяльнісного підходу. Abstract Scientific and methodological basics of innovative technologies of study process of experts training in Physical education, sports and health. The analysis of using innovative technologies in training experts of physical education in colleges and prospect of improvement it on account of introduction a special system of cognitive activity activation of students in system of proactive approach realization was made. Актуальність теми. У сучасному світі освіта стає найважливішим фактором формування нової якості не тільки економіки, але й суспільства загалом, її роль постійно зростає. Як зазначає К.М. Левківський (2010) реформування та розвиток вищої освіти України можливі за умов розробки та використання результативних інновацій у навчальному процесі, а саме: оволодіння суб єктами процесу системою сучасних наукових знань, наповнення навчальних програм результатами вітчизняних і зарубіжних наукових і дидактичних досягнень за широкого впровадження до навчального процесу результатів науково-дослідних розробок. Реалізація інноваційних технологій освітнього процесу буде сприяти створенню умов для особистісного розвитку та творчої самореалізації студентів, наданню рівних можливостей для здобуття якісної освіти, підвищенню професіоналізму та соціального статусу науково-педагогічних працівників, покращенню якості та конкурентоспроможності майбутніх фахівців. (С. Ніколаєнко, 2005) На думку вчених, одним з головних недоліків традиційної системи вищої освіти є те, що сьогоднішній випускник у своїй професійній діяльності може зіткнутися з процесами і технологіями, з якими він не міг ознайомитися при навчанні у вузі. Тому однією з основних проблем вищої професійної освіти є невідповідність змісту освіти й освітніх інноваційних технологій соціокультурним вимогам суспільства і розвитку науки. Проблемі вдосконалення освітнього процесу у вищих навчальних закладів сфери фізичної культури і спорту вчені приділяють особливу увагу ( Л.П. Сущенко, 2003; Ю.М. 293

294 Шкребтій, 2005; В.В. Приходько, 2006; М.Дутчак, 2009) Вирішення вказаної проблеми потребує підвищення уваги до розробки нових технологій навчання для задоволення загальнодержавних та регіональних потреб у кваліфікованих кадрах, підготовку нового покоління спеціалістів з фізичної культури та спорту; підвищення їх професіоналізму на всіх рівнях діяльності, науково-методичне забезпечення фізичного виховання, фізичної культури і спорту на підставах фундаментальної, прикладної науки, взаємозв язку наукових досліджень з практичними проблемами підготовки наукових та науковопедагогічних кадрів. Особлива увага науковців спрямована на наукове обґрунтування діяльнісного підходу, який спрямован на активну позицію самого суб єкта освіти, забезпечення пізнавальної активності студента, що є важливою умовою результативності навчання (Б.В. Маслова, 1988; В.М. Корецький, 1990; Л.І. Лубишева, 1992; В.В. Горбачева, 1993; Г.Д. Бабушкін, 1994; Ю.М. Ніколаєв, 1997 ; Р.Д. Пилоян, А.Д. Суханов, 2000; В.Г. Савченко, В.В. Приходько, 2006; С.О. Табінська, 2009) Удосконаленню освітньої діяльності у сфері фізичної культури і спорту присвячено багато дисертаційних досліджень, які в основному спрямовані на обґрунтування змісту навчальних дисциплін (О.Д. Кривчикова, 1989; Р.В. Чудна, 2003 ; Ю. Петришин, Г. Лапичак, 2005; Ю.А. Брискін, 2007) Після приєднання України до Болонського процесу розпочався новий динамічний етап модернізації галузі освіти ВНЗ фізкультурного профілю. Багато науковців присвятили свої дослідження запровадженню кредитно-модульної системи організації навчального процесу у фізкультурних ВНЗ (Л.Харченко, 2005, Л.М. Бардіна 2005, О.С. Грицай 2005, Т.Ю. Круцевич, О.Д Кривчикова, Г.Г. Смоліус, М.Д. Зайцева 2005, Ю.М. Шкребтій, 2005; Сергієнко Л.П. 2003; Бондар В., 2006; Ю. Бондарчук, Г.Чуйко, 2005; М.В. Данилевич, М.Я. Ярошик, 2007, 2008 ; С. Мединський. 2008). Сучасні підходи вдосконалення освітнього процесу повинні ґрунтуватися на новітніх інноваційних технологіях. І.В. Нікішина (2008) відмічає, що такими технологіями є: інформаційні, адаптивна система навчання, особистісно-ориєнтовані, рейтингові, ігрові технології, проблемнорозвиваючі, технології модульного навчання, авторські та індивідуальні технології. Методологія та конкретні шляхи підвищення ефективності освітнього процесу у ВНЗ фізкультурного профілю здійснюється на основі використання інформаційних технологій (В.П. Ашанін, 2003; Н.Г.Бишевець,2005; М.С. Кобринський, В.П. Пойманов, 2005; А.І. Федоров, 2005; Т.Т. Ротерс, 2006; Н.Л. Голованова, 2008; Л.В. Денисова, 2008; В.А. Кашуба, 2008), дистанційного навчання (М.М. Полів яний, 2003; Н.Є. Пангелова, 2003; С.О Герасименко, 2005; Ю. Чміленко, 2006), модельне навчання ( О.С. Куц, 1996, Н. Данилко, 1999; О.Ц. Демінський, 1998; О. Солтик, 2005), проблемне навчання (В. Орєхов, 1990), дидактичні ігри (В. Орєхов, 1990), інтерактивні технології (Л.В. Коваленко, 2009; О.Ярмощук, 2005) Одним із інноваційних шляхів підвищення якості управління освітнім процесом є навчання студентів через систему контролю їх знань і вмінь з урахуванням усіх видів контролю (З.І. Слепкань, 2005; М.А.Ісаченко, 2007, 2008; Т.Ю. Круцевич, 2008). Проте, аналіз останніх досліджень і публікацій у галузі фізичного виховання і спорту показав, що окремі інноваційні технології практично не застосовуються у навчальному процесі, відсутній комплексний підхід щодо реалізації інноваційних технологій у ВНЗ галузі ФКіС, що і обумовило актуальність дисертаційного дослідження. Вирішення даної проблеми представляє теоретичне і практичне значення для вдосконалення системи підготовки кадрів у сфері ФКіС. Дослідження виконується згідно зі «Зведеним планом науково-дослідної роботи у сфері фізичної культури і спорту на рр.» Міністерства України у справах сім ї, молоді та спорту у межах теми «Реформування вищої фізкультурної освіти у контексті Болонської інтеграції» номер державної реєстрації 0106U

295 Мета розробка концепції проектування інноваційних технологій освітнього процесу у вищих навчальних закладах галузі фізичної культури і спорту, що буде сприяти особистісному розвитку і творчої самореалізації студентів. Завдання : 1. Дослідити стан проблеми удосконалення освітнього процесу на основі використання інноваційних технологій у вищих навчальних закладах фізкультурного профілю. 2. Визначити ефективність застосування інноваційних технологій у навчальному процесі вищих навчальних закладах фізкультурного профілю. 3. Обґрунтувати науково-педагогічні засади втілення інноваційних технологій в освітній процес вищих навчальних закладах сфери ФКіС. 4. Визначити шляхи активізації пізнавальної активності студентів в системі реалізації діяльнісного підходу. 5. Розробити концепцію втілення інноваційних технологій в освітньому процесі вищих навчальних закладах галузі ФКіС. Об єкт дослідження освітній процес у вищих навчальних закладах фізкультурного профілю. Предмет дослідження структура і зміст інноваційних технологій в освітньому процесі фізкультурних вищих навчальних закладах. Методологічною основою даної роботи є ідея створення концепції проектування інноваційних технологій освітнього процесу у вищих навчальних закладів, яка спрямована на формування свідомого ставлення до оволодіння професійними вміннями і навичками, підвищення особистісного розвитку та творчої самореалізації студентів. Сама особистість розглядається як складний біосоціальний феномен; який проявляється в її духовній сутності, що пов'язана з розвитком особистісних якостей, які можуть бути реалізовані через усвідомлену рухову діяльність, побудовану згідно із закономірностями розвитку фізичних (Л.В. Волков, 1988, А.А. Гужаловський, 1988, Л.П. Матвеев, 2005, В.К. Бальсевич, 2006) і духовних (пізнавальних, комунікативних, естетичних) якостей (Б.Г. Ананьєв, 1968, Д.А. Леонтьев, 1997, С.Л. Рубінштейн, 1999). Теоретичну основу роботи складають концепції про потребово-мотиваційну структуру особистості (Р.С. Немов, 1997, А.І. Леонтьєв, 1999, Т.Ю. Круцевич, 2004) вікові психофізіологічні особливості студентської молоді (І.А. Аршавський, 1982, Г.Л. Апанасенко, 1992, 2006; Е.Т. Стронская, В.І. Кардашенко, 1974; Бернштейн, 1966; С.П.Рубінштейн, 1990; Р.С. Немов, 1998; А.В. Петровський, 1999; Г.С.Никифоров, 2003), адаптацію студентів до навчальної діяльності А.В. Магльований, 1993; В. Товт, 2005), інноваційну діяльність ВНЗ (Л.П. Сергієнко, 2003; Ю.М.Шкребтій, 2005; М.Свириденко, 2005; С.Донець, 2007; Т. Ціповник, 2007; І.В.Нікішина, 2008; К. Левківський, 2010). Основою інтегративного пізнання нами обрано системний підхід, методологічною основою якого є категорія "цілого". Це дає можливість розглядати фізичне виховання як цілісну систему, що має властивості, які відсутні у окремих її компонентах. Методи дослідження: вивчення та аналіз літературних джерел, анкетування, педагогічне спостереження, педагогічний експеримент, психолого-діагностичні методи, функціональні методи, методи математичної статистики. Наукова новизна отриманих результатів: Вперше: - обґрунтована та розроблена концепція проектування інноваційних технологій освітнього процесу, структурними елементами якої є мета, завдання, засоби та стратегія її реалізації; - формування теоретичних знань здійснюється на основі діяльнісного підходу з використанням комплексного підходу щодо реалізації інноваційних технологій; - науково обґрунтовані організаційно-методичні підходи та умови застосування інноваційних технологій освітнього процесу у ВНЗ сфери ФКіС; 295

296 - розроблена структура та зміст інноваційних технологій з урахуванням специфіки викладання навчальних дисциплін і мотиваційних пріоритетів студентів до опанування системою сучасних наукових знань; - представлені інноваційні підходи щодо реалізації концепції професійнодіяльнісної підготовки студентів фізкультурних ВНЗ. Доповнено дані про мотивацію студентів до навчальної діяльності, взаємозв язок між рівнем сформованості професійних вмінь та навичок та особливостями застосування інноваційних технологій. Розширено дані про функціонування системи підготовки фахівців галузі ФКіС у ВНЗ. Практична значущість роботи полягає у втіленні інноваційних технологій у освітній процес ВНЗ галузі ФКіС, які сприятимуть підвищенню якості підготовки фахівців, професіоналізму та конкурентоспроможності на ринку праці. Запорізький національний технічний університет розпочав роботу над створенням та апробацією інноваційних підходів до організації навчального процесу студентів факультету «Управління фізичною культурою та спортом», запровадив нову форму навчальної роботи у 2010 році. Уперше для студентів, які навчаються за спеціальностями «Фізичне виховання», «Фізична реабілітація» та «Охоронна діяльність» почали використовуватися інтерактивні форми навчання. Такий підхід до формування навчального плану дозволяє докорінно змінити підходи до покращення якості навчання. Швидкий темп сучасного науково-технічного прогресу привів викладачів факультету «Управління фізичною культурою та спортом» до розуміння необхідності зміни підходу до викладання фізичної культури в навчальних закладах: насичення фактичним матеріалом навчальних програм вже не задовольняє потреби фахівця; виникає потреба в іншій меті - формуванні навичок самовдосконалення. Однією з принципових позицій є велика питома вага активної роботи студента у навчальному процесі. Переконатися в перевазі та результативності стратегії інтерактивного навчання можливе тільки при безпосередній її реалізації в педагогічній діяльності. Існуючі в даний час безліч методів інтерактивного навчання дозволяє здійснювати цей процес досить успішно. Під інтерактивними розуміються методи, в яких суб'єктну, активну позицію студенти займають по відношенню до викладача, іншим студентам і / або індивідуальним засобам навчання, таким, наприклад, як комп'ютер, робочий зошит, чи підручник. Під інтерактивними маються на увазі методи, при використанні яких студенти отримують нові знання тільки в результаті здійснення позитивної взаємодії з іншими. Інтерактивні методи - дозволяють вчиться, взаємодіяти між собою, а інтерактивне навчання побудоване на взаємодії всіх суб єктів навчального процесу, включаючи викладача. Ці методи найбільш відповідають особистістно - орієнтовному підходу, так як вони припускають навчання (колективне, навчання у співпраці), причому студенти і викладач є суб'єктами навчального процесу. Викладач частіше виступає лише в ролі організатора процесу навчання, лідера групи, фасилітатора, творця умов для ініціативи студентів. Крім того, інтерактивне навчання засноване на пряму взаємодію студентів зі своїм досвідом і досвідом своїх колег, так як більшість інтерактивних вправ звертається до досвіду самого студента, причому не тільки навчального. Нове знання, вміння формується на основі такого досвіду. Дослідження різних вчених показують, що інтерактивні методи навчання дозволяють різко збільшити відсоток засвоєння матеріалу. При тренінговій методиці студенти запам'ятовують: - говорять і діють - 90% інформації; - говорять - 70% інформації; 296

297 - читають і спостерігають - 50% інформації; - спостерігають - 30% інформації; - чують - 20% інформації; - читають - 10% інформації. Тенденція відображена вище вірно відображає високий потенціал інтерактивних методів, що дозволяють вести обговорення в групах, практикувати і відпрацьовувати вміння і навички на заняттях й у реальному житті. Інтерактивні методи - задіють всі рівні навчання, а пасивні методи навчання, як правило орієнтовані на рівні знання і розуміння. Інтерактивне навчання - це навчання, занурене у спілкування між студентами і викладачем, воно зберігає кінцеву мету і основний зміст викладеного матеріалу, але видозмінює форми і прийоми ведення предмету. Інтерактивний метод навчання вирішує три основні завдання одночасно: пізнавальну; комунікативно-розвиваючу; соціально-орієнтаційну. І дозволяє: реалізувати суб'єкт - суб'єктний підхід в організації навчальної діяльності студентів; формувати розумову і активно-пізнавальну діяльність студентів; посилити мотивацію до вивчення предмета та удосконалення форм та методів навчання; створити сприятливу атмосферу на заняттях; виключити монологічне підношення учбового матеріалу і дублювання інформації, яка може бути отримана з доступних джерел; мимовільно запам'ятовувати спеціальні терміни і відомості; відпрацьовувати в різних формах комунікативні компетенції студентів. Активізація пізнавальної діяльності студентів при інтерактивному навчанні дозволить досягти: навчання через досвід і співробітництво; обліку відмінностей в стилях пізнання; використання пошукових та дослідницьких методів; використання ігрових методів. Для успішної діяльності при інтерактивному навчанні повинні здійснюватися дві основні функції: вирішення поставлених завдань (навчальних, поведінкових та інших); надання підтримки студентам в ході спільної роботи. Наша мета довести, що пріоритет мають інтерактивні методи навчання в системі підготовки майбутніх фахівців галузі ФКіС, але це не означає, що потрібно використовувати тільки інтерактивні методи. Для навчання важливі всі види методів і всі рівні пізнання. Для того щоб не відставати від вимог часу, відбувається інтенсифікація освітнього процесу на основі впровадження в нього інтерактивних технологій навчання, створення психологічно комфортного середовища, що забезпечує свободу студентів у виборі освітніх форм і методів. Великий потік інформації в даний час вимагає впровадження таких методів навчання, які дозволяють за досить короткий термін передавати досить великий обсяг знань, забезпечити високий рівень оволодіння студентами досліджуваного матеріалу і закріплення його на практиці. Такими активними методами навчання є тренінги. Тренінг - це один нових методів інтерактивного навчання. Тренінг - особливий метод отримання знань, який відрізняється від своїх аналогів тим, що студенти вчаться на 297

298 власному досвіді теперішнього моменту. Це спеціально створене сприятливе середовище, де кожен може з легкістю і задоволенням побачити і усвідомити свої плюси і мінуси, досягнення і поразки. Допомога та увага оточуючих допомагають швидше зрозуміти, які особистісні якості необхідні і які професійні навички треба розвинути. Завдяки тому, що ситуація тренінгу навчальна, жоден зі студентів не ризикує вже сформованими відносинами та поглядами, а набуває і використовує новий досвід. Так, на тренінгу можна навчитися гнучкості, спілкуванню, прийняттю позиції іншого, що дуже корисно в житті і творчій роботі. Тренінг - форма інтерактивного навчання, метою якого є розвиток компетентності міжособистісної і професійної поведінки в спілкуванні. Один з найважливіших методів в системі професійної підготовки вчителя. Тренінг - це процес, за допомогою якого майбутні фахівці фізичного виховання опановують нові уміння чи аспекти знання. У результаті навчання за тренінговою методикою студенти оволодіють інструментами для виконання певної роботи. Тренінг, це метод ділової гри, де відповідальність учасників залежить один від одного. Різниця методів навчання в тому, що один з них служить навчанням практичного застосування теорії (за принципом «справу на основі теорії»), а інший - практичного навчання самої теорії («теорія з живої практики»). Важливою особливістю тренінгу як методу навчання є така взаємодія студентів, яка перетворює звичайну навчальну групу в наочну модель різних соціально-психологічних явищ, в дослідницький полігон для їх вивчення або практичну лабораторію для їх корекції. Педагогічний тренінг - це не тренування у звичайному розумінні слова, не відпрацювання якихось конкретних навичок, а активне соціально-психологічне навчання з метою формування компетентності, активності та спрямованості особистості у спілкуванні з людьми і підвищення рівня розвитку групи як соціально-психологічного об'єкта. Під тренінгами розуміють таке навчання, в якому основна увага приділяється практичному відпрацюванню досліджуваного матеріалу, коли в процесі моделювання спеціально заданих ситуацій студенти мають можливість розвинути та закріпити необхідні знання та навички, змінити своє ставлення до власного досвіду і застосувати його в роботі. На тренінгах для студентів звичайно широко використовуються різні методи і техніки активного навчання: інформаційне повідомлення, мозковий штурм, аналіз історій та ситуацій, інтерактивні презентації, рольові ігри, запитання та відповіді, дебати, робота в група, робота в парах, руханки та групові дискусії. Лекція як тренінговий метод. Для передачі слухачам великого обсягу інформації з теорії і методики фізичного виховання у тренінговій методиці використовуються лекції. Тренінг це форма навчальної активності, а слухаючи лекцію, бути активним складно, що створює складнощі з ефективним застосуванням цього методу. Викладач читаючи лекцію повинен постійно перебувати у контакті з студентами, відчувати їх стан, бути впевненим у тому, що викладене дійсно їм зрозуміло. Щоб викликати інтерес до лекції, викладач повинен чітко сформулювати мету і ясну структуру лекції, так, щоб вона відповідала потребам учасників тренінгу, була доступною для розуміння на актуальному рівні їх інформованості та компетентності. При цьому, щоб не втрачати захопливість, добре розбавляти виклад матеріалу прикладами, випадками з життя, маловідомими цікавими фактами, цитатами. Дискусія як метод тренінгу. Дискусія як метод інтерактивного навчання успішно застосовується в системі підготовки майбутніх фахівців фізичної культури. Метод дискусії (навчальної дискусії) представляє собою евристичну бесіду. Зміст даного методу полягає в обміні поглядами з конкретної проблеми. Це активний метод, що дозволяє навчитися відстоювати свою думку і слухати інших. 298

299 Метод дискусії використовується на тренінгах коли студентам потрібно висловлюватися. Дискусія на тренінгу вимагає продуманості і ґрунтовної попередньої підготовки студентів. Потрібно не тільки хороші знання, але також наявність у студентів уміння висловлювати свої думки, чітко формулювати питання, наводити аргументи. Навчальні дискусії збагачують уявлення студентів по темі, впорядковують і закріплюють знання. Дискусії в тренінговій методиці представляють собою таку форму пізнавальної діяльності студентів, в якій суб'єкти освітнього процесу упорядковано і цілеспрямовано обмінюються своїми думками, ідеями, судженнями з обговорюваної навчальної проблеми. Дискусії як форма взаємодії суб'єктів навчання, робить можливим використовувати елементи педагогіки співробітництва за типом «навчай - навчатися». Під час дискусії формуються такі компетенції: комунікативні (вміння спілкуватися, формулювати і ставити питання, відстоювати свою точку зору, повагу і прийняття співрозмовника); здатності до аналізу і синтезу; брати на себе відповідальність; виявляти проблеми і вирішувати їх; вміння відстоювати свою точку зору, тобто навички соціального спілкування. Цей метод гарний тим, що спрямований на творчий пошук, стимулює вільне і різнопланове мислення студентів. Така форма активності розширює уявлення про предмет професійної діяльності і може подарувати майбутнім фахівцям фізичної культури нові ідеї, способи мислення та вирішення проблем. Хороша дискусія повинна модернуватись, щоб не втратити свій напрямок, не виродитися в конфлікт і залишитися в практичному руслі. За цим має уважно стежити викладач. Інформаційне повідомлення. Інформаційне повідомлення - це група найпростіших елементів інформації, що мають внутрішній взаємозв'язок. Інформаційне повідомлення не може складатися з одного елемента. У цьому немає сенсу. Зв'язок може бути утворений як мінімум між двома елементами. Сенс запам'ятовування будь-якої інформації полягає саме у виявленні внутрішніх зв'язків в інформаційних повідомленнях і в запам'ятовуванні цих зв'язків. Метод «інформаційного повідомлення» використовувався для того щоб донести нову інформацію одночасно до великої кількості студентів в умовах, коли вони не мали базових знань з певної теми. Тривалість таких інформаційних повідомлень була від 10 до 15 хвилин. Інформаційне повідомлення слід готувати за наступними правилами: - визначити основні тези, на яких треба буде наголосити особливо, і черговість їх представлення; - написати докладний конспект; - яскраво позначити в конспекті основні тези; - розрахувати час так, щоб належним чином викласти матеріал, а потім відповісти на запитання і провести обговорення; - підготувати допоміжні матеріали (слайди, роздаткові тексти, рисунки, таблиці, картки тощо). Під час інформаційного повідомлення студенти пасивно сприймають інформацію, тому їх думки можуть відхилятися від теми, якщо інформація задовга, представлена інформація не відповідає темі, викладач читає матеріал не надто динамічно. Інформація більше зацікавить студентів, якщо вона добре підготовлена, ніж така, коли викладач погано орієнтується в темі, ніяковіє чи соромиться, або, що особливо негативно впливає на інтерес аудиторії, читає текст слово в слово за конспектом, не пожвавлюючи її, не підтримуючи контакту з аудиторією очима. Для підвищення інтересу під час інформаційного повідомлення використовувались різноманітні прийоми, наприклад: аудіовізуальні презентації, слайди, відеофільми тощо. 299

300 Мозковий штурм. Метод мозкового штурму, основна ідея, якого: відокремити генерацію ідей від її критики, а точніше відокремити мрійника від критика. Метод мозкового штурму призначений для того, щоб вирішувати завдання, а точніше, генерувати рішення і вибирати найбільш підходящі. «Мозковий штурм» (англ. brainstorming) - один з найбільш популярних методів стимулювання творчої активності. Дозволяє знайти рішення складних проблем шляхом застосування спеціальних правил обговорення. Широко використовується на тренінгах для пошуку нетрадиційних рішень найрізноманітніших завдань. Метод заснований на припущенні, що одним з основних перешкод для народження нових ідей є «страх оцінки»: люди часто не висловлюють вголос цікаві неординарні ідеї через побоювання зустрітися зі скептичним або навіть ворожим до них ставленням з боку керівників і колег. Метою застосування мозкового штурму є виняток оцінного компонента на початкових стадіях створення ідей. Найефективніший інтерактивний метод роботи з групою, проводиться з ціллю зібрати якомога більше ідей за даною темою від усіх учасників за короткий проміжок часу. Перед групою ставиться конкретне запитання. Запитання повинно бути правильно сформоване, щоб учасники генерували свої пропозиції, відповідаючи на питання. На першому етапі всі бажаючі висловлюють будь-які думки з приводу рішення без жодних оцінок, обговорення або впорядкування. Викладач бере участь у генерації ідей, особливо коли пропозиції вичерпано. Висловлені ідеї записують на чистому аркуші фліп-чарту (плакаті, дошці). Викладач може повторити, уточнити формулювання для чіткішого, стислого запису, але не змінюючи сутності сказаного, не наполягаючи на власному варіанті формулювання. Другий етап проведення мозкового штурму - обговорення, класифікація, відбір перспективних пропозицій. Підсумки проводяться як резюме мозкового штурму, використовуючи методи аналізу, обговорення, або провести роботу в малих групах. Зазвичай мозковий штурм проводять у темпі, стисло. Ця техніка добре спрацьовує тому, що думки однієї людини нерідко стимулюють думки іншої, ідеї виникають одна за одною. Перший етап триває зазвичай 5 хвилин, протягом яких учасники швидко висловлюють усі ідеї, що спадають їм на думку. Ці ідеї записуються без коментарів та оцінок. Якщо декотрі ідеї повторюються, вони позначаються відповідну кількість разів. На цьому етапі всі думки мають однакову цінність, тому що їх кількість поки що важливіша, ніж якість. Часто буває, що якась одна ідея тягне за собою низку інших. Другий етап триває зазвичай 5-7 хвилин. На цьому етапі схожі ідеї об'єднуються в групи, обговорюються та оцінюються. У міру того, як деякі ідеї будуть визнані учасниками менш продуктивними, вони викреслюються з переліку, який у підсумку містить найкращі думки учасників. Часто буває корисно для формулювання ідей розподілити учасників за малими групами, а згодом об'єднати їх для подальшого обговорення й оцінювання у складі всієї групи. Для ефективного мозкового штурму корисно також виокремити два типа ідей, запропонованих учасниками - таких, що здаються на перший погляд найбільш імовірними для реалізації, та навпаки - найнеймовірнішими. Такий розподіл може бути продуктивно використаний для початку обговорення та оцінювання ідей. Використання найнеймовірніших відповідей спонукає людей розглядати питання з різних точок зору, запроваджувати нестандартний підхід та враховувати оригінальні погляди. Стимулювати вироблення ідей можна і в інший спосіб: записати кілька різних, але взаємопов'язаних питань з теми обговорення на окремих аркушах фліп-чартного паперу (або папері плакатного формату) і розвісити їх на стінах аудиторії. Тоді учасники, пересуваючись по колу між цими аркушами, записують на них свої ідеї. Аналіз історій і ситуацій - інтерактивний метод роботи, який застосовується в тренінговій методиці. Ситуаційна вправа - це реальна ситуація, представлена групі для аналізу. Вона може бути запозичена з досвіду тренера, колег, з 300

301 літературних описів, свідчень очевидців. Викладач також може сам описати реальну історію, яка мала місце в житті. За допомогою цього методу можна проводити аналіз реальних ситуацій, визначати в них ключові проблемні питання, формулювати ідеї щодо можливого розв'язання таких ситуацій. Але слід пам'ятати, що застосування методу аналізу історій і ситуацій потребуватиме від викладача значних витрат часу на підготовку, тим більших, чим складніше аналізована ситуація. Особливості проведення аналізу історій і ситуацій виявляються в тому, що: слухачам роздаються друковані матеріали з описом обраної ситуації; можна наприкінці опису визначити питання для аналізу або запропонувати учасникам відповідні інструкції на початку роботи. Часто буває доцільно застосувати обидва прийоми разом: учасники мають відокремити суттєві факти від несуттєвих, зробити висновки і ухвалити рішення на підставі цих висновків; учасники мають пов'язати аналіз ситуаційної вправи з матеріалами тренінгу, які були вивчені раніше; Аналіз історій і ситуацій зручно виконувати у складі малих груп, а згодом малі групи можуть представляти свої висновки всій групі для подальшого обговорення. Презентація - один з способів тренінгової методики це наочне подання інформації з використанням мультемидійних засобів. Презентація зазвичай містить в собі текст, ілюстрації до нього і витримана в єдиному графічному стилі. Сьогодні інформаційні технології дозволяють створювати презентації з використанням аудіо і відеовставок, робити презентації динамічними та інтерактивними, використовувати в них гіпертекстові посилання. Презентація повинна використовувати розширені можливості мультимедіа, щоб постійно підтримувати інтерес публіки. Презентація - виступ, супроводжується візуальними образами, спрямована на те, щоб донести до аудиторії інформацію та / або переконати її вчинити певні дії, потрібні організатору презентації. Ефективна презентація, як правило, заздалегідь спланована, добре організована і призначена для певної аудиторії. На відміну від лекцій, які дають знання з багатьох аспектів певної теми, їх взаємозв'язку з метою створення цілісного, теоретично обґрунтованого погляду на певне явище, презентації спрямовані на надання нових результатів, нової інформації з конкретного, досить вузького, практичного аспекту теми, яка є предметом навчання. Успішна презентація вимагає від того, хто її проводить: заздалегідь потренуватися у проведенні презентації, аби виглядати і почувати себе впевнено; заздалегідь організувати всі необхідні умови для проведення презентації (підготувати робоче місце, засоби наочності - плакати, слайди, демонстраційну апаратуру, технічні засоби тощо); в ході роботи періодично запитувати аудиторію щодо зрозумілості нової інформації, підтримувати постійний зворотний зв'язок; виявляти гнучкість, бути готовим до непередбачуваних обставин, адже презентована нова інформація для когось може виявитися такою, що заперечує його усталеним поглядам. Широко в тренінговій методиці використовуються колективні презентації. Це така форма представлення матеріалу, коли кілька (троє або більше) осіб разом (по черзі) повідомляють інформацію аудиторії. Згідно із вказівками викладача, який регулює черговість виступів, кожний презентуючий робить доповідь певної тривалості (зазвичай до 10 хвилин). Як правило, кожне повідомлення присвячене якомусь одному з кількох аспектів (вимірів, поглядів) одної теми. (Наприклад, якщо презентація присвячена освітній тематиці, один із доповідачів може поінформувати про медичний аспект проблеми, інший 301

302 - про соціально-економічні наслідки для суспільства, третій - представити можливі варіанти дії громади, спрямовані на покращання рівного доступу до якісної освіти). Здебільшого наприкінці колективних претензій передбачаються запитання аудиторії кожному доповідачеві. До інтерактивного методу навчання відноситься - рольова гра. Тренінговий метод «рольова гра» являє собою в комплексі гру з різними, часто протилежними інтересами її учасників та необхідністю прийняття будь-якого рішення після закінчення або в ході гри. У студентів при рольовій гри формуються: комунікативні здібності, толерантність, вміння працювати в малих групах, самостійність мислення. Від викладача вимагається велика попередня методична підготовка при проведенні рольових ігор, вміння прогнозувати результати і робити відповідні висновки. Рольові ігри, які проводяться в тренінгу характеризуються спрямованістю на зняття певних практичних проблем, набуття навичок виконання конкретних прийомів діяльності. Необхідність в іграх такого типу виникає тоді, коли наявних здібностей слухачів недостатньо для реалізації готових діяльнісних норм, або відбувається неузгодженість у діяльності в результаті зміни зовнішніх умов. Тому виникає потреба у розвитку відсутніх здібностей в процесі рольової гри на особливому модельному майданчику. Рольові ігри проходять, як правило, у формі узгодженого групового розумового пошуку, що вимагає залучення у комунікацію всіх учасників гри. За своєю суттю цей метод навчання є особливою формою комунікації. У будь-якому типі комунікації один з учасників є автором, який висловлює свою точку зору. Другий учасник є реципієнтом, який, сприймаючи авторський текст, будує образ того, що зрозумів, щоб реконструювати авторську точку зору. Третій учасник комунікації в рамках рольової гри може бути критиком, який, спираючись на результати прийнятого рішення, виробляє свою власну точку зору, більш оформлену і досконалу. Четвертий учасник - організатор комунікації - узгодить всі види робіт і перетворює розрізнені зусилля в цілеспрямований рух щодо вдосконалення авторської точки зору. Завершується рольова гра підбиттям підсумків, де основна увага спрямована на аналіз її результатів, найбільш значущих для практики. Однак завершальна фаза може бути розширена до рефлексії всього ходу гри. Об'єктами такої рефлексії можуть стати: динаміка індивідуальних, групових, міжгрупових траєкторій руху розумових процесів; динаміка освіти колективної думки на основі змін у міжособистісних відносинах; позиційність гравців і межпозіціонние відносини. Це ефективна навчальна методика, яка має бути добре продумана і організована, щоб забезпечити позитивний вплив. За допомогою рольової гри можна: набути досвіду використання певних навичок в ігровій ситуації; проаналізувати альтернативні способи дій, ідеї, запропоновані для виконання завдання гри, зміни ситуації на краще; відпрацювати на практиці певні види поведінки в безпечному середовищі перед тим, як розпочати їх застосування в реальному житті; набути впевненості у своїх силах під час практичних дій або репетиції певної події; закріпити засвоєний матеріал шляхом забезпечення зворотного зв'язку; додати до навчального процесу елемент розваги. Особливості проведення рольових ігор такі: - гра планується заздалегідь. Викладач має чітко усвідомлювати, для чого він застосовує цей метод, які навички студенти набуватимуть в результаті гри; - студентам потрібні чіткі інструкції щодо теми, яку вони представлятимуть, і часу, який відводиться їм на підготовку гри та її презентацію глядачам; - після кожної презентації проводиться брифінг (він може мати різні форми) для обговорення перебігу подій під час гри; 302

303 - викладач радить глядачам звернути увагу на певні моменти гри, які обговорюватимуться після презентації під час брифінгу; дає студентам змогу разом обговорити, що сталося; - кожний виконавець ігрової ролі може обговорити свою роль; - глядачі (спостерігачі) можуть представити свої коментарі щодо моментів гри, на які вони звернули увагу; - викладач підсумовує обговорювані моменти, дипломатично звертає увагу на інші моменти, які, можливо, випали з поля зору учасників під час презентації та брифінгу, дякує кожній групі за презентацію і першим починає аплодувати на знак подяки; - викладач має бути готовим втрутитися, якщо група відхиляється від заданої теми або презентація триває надто довго; - рольова гра потребує часу (як правило, вона триває довше, ніж передбачається); - щоб підготуватися групі до презентації (близько хвилин); - щоб провести власну презентацію (близько 10 хвилин); - щоб провести брифінг, на якому обговорюватимуться висновки, зроблені в результаті гри (близько хвилин); - рольова гра з більшою імовірністю виявиться успішною, якщо слухачі тренінгу почуваються комфортно один з одним. Як правило, не рекомендується проводити рольову гру на початку тренінгового курсу. Основна риса гри - це умовність дій, що робить тренінг жвавим і захоплюючим. Завдання гри спрямоване на розвиток навичок та відносин, а не на знання. Методики рольових ігор сприяють розвитку навичок критичного мислення, розв'язанню проблем, відпрацюванню різних варіантів поведінки в проблемних ситуаціях, вихованню розуміння та емпатії до інших людей. Учасники мають можливість через гру краще зрозуміти власні дії у реальному житті, при цьому не відчуваючи страху за наслідки помилок. Важливе місце належить діагностиці й оцінюванню ефективності (обговорення) самого процесу гри. Учасники проходять весь цикл природного засвоєння нового досвіду згідно з теорією Колба. Це робить гру особливо ефективним методом навчання. Ігри можна розподілити за способом роботи учасників: виконання ролі, імітація, моделювання. Здебільшого під час рольової гри ми маємо справу з поєднанням цих характеристик або з перевагою однієї з них. Таким чином, аналіз функцій рольових ігор у підготовці майбутніх фахівців ФКіС приводить нас до наступного висновку. Якщо мета навчального курсу полягає в тому, щоб освоїти дієві моделі навчання учнів, апробувати нові форми і методи викладання фізичної культури, то найбільш ефективним методом навчання є ігровий. Саме рольова гра має можливість відтворення, проектування і моделювання діяльнісно-орієнтовних відносин. Один з основних методів навчання є обговорення. Воно залучає студентів до активного обміну інформацією і досвідом. Під час обговорення максимально посилюється взаємодія між учасниками освітнього процесу. Успішність застосування цього методу в більшості залежить від уміння викладача ставити запитання для досягнення певної мети. Те, як викладачі реагують на запитання та коментарі, є вирішальним у створенні конструктивної атмосфери. Ефективне обговорення може бути при умові наявності відкритих запитань. Відкриті запитання, як правило, починаються словами «що», «коли», «який», «чому», «як» тощо не підводять до простої відповіді «так» чи «ні». Відкрите запитання стимулює самостійне мислення та обговорення. Краще, коли запитання короткі та конкретно сформульовані. 303

304 Викладач має бути уважним до всіх; обов'язково дякувати за запитання та висловлення, забезпечувати рівні можливості участі всіх; добудовувати неповні відповіді, додаючи коментарі і питаючи про згоду; переформульовувати, якщо є потреба; доповнювати власними аргументами; заохочувати менш активних студентів, підтримуючи їхню впевненість, пропонувати давати додаткові коментарі; зупиняти домінуючих (балакучих) студентів, запитуючи, що думають інші з цього приводу; уникати самим й не дозволяти групі давати оцінку думок інших; доброзичливо підтримувати, створювати невимушену атмосферу, дякувати всім за відповіді, звертатися до всіх з повагою. При обговоренні відбувається вербальна передача інформації між викладачем і студентами. Робота в групах як форма організації навчально-пізнавальної діяльності сприяє розвитку особистості студента і збереженню його психофізичного здоров'я: у студентів різко зростає інтерес до навчання (позитивна мотивація); студенти ставляться до нового знання як до особистісної цінності; студенти, працюють на конструктивному і творчому рівнях, набувають риси, характерні для творчої особистості: допитливість, захопленість, гнучкість думки, інтуїція. Робота в групі надає можливість студентам: розвивати навички спілкування та взаємодії в групі; формувати цінністно-орієнтаційні єдності групи; заохочення до гнучкої зміні соціальних ролей в залежності від ситуації; діяти, практикувати навички співробітництва, міжособистісного спілкування. Метод роботи в групах доцільно використовується для підвищення активності групи, якщо треба розв'язати завдання, з яким важко впоратися індивідуально, і якщо наявні ресурси для взаємного обміну. Малі групи можуть складатися з 2-7 осіб. У більшої за кількістю малої групи збільшується діапазон можливостей, досвіду та навичок слухачів, але існує імовірність нерівної участі в роботі. Менші групи уможливлюють ефективнішу роботу кожного, залучаючи їх до обговорення та обміну досвідом. Робота малих груп завершується презентацією колективної роботи та обговоренням її результатів. Робота в парі це високий рівень обміну інформацією та менше розбіжностей. Співрозмовники не завжди знаходять спільне рішення. Завдання, призначені для пар, необхідно добирати дуже ретельно. Вони мають бути короткими, щоб студенти не могли зайти у глухий кут, якщо пари не спрацюються. Попарно зручно працювати: під час виконання вступних ознайомлювальних вправ; під час навчання один одного, коли один учасник, який уже володіє певними навичками, навчає іншого; коли студенти на основі особистих симпатій обирають собі пару для вирішення таких завдань викладача, які зручніше виконувати вдвох, наприклад, для участі у вправах, де потрібно виконувати дві різні ролі тощо. Розминки (Рухавки). Розминки проводяться з метою зняття психологічного та фізичного навантаження студентів під час навчання на тренінгах. Розминки сприяють розвитку комунікативних навичок (спілкуванню). Вони повинні бути доречними за змістом, формою діяльності і тривалості. Так, наприклад, перед вправами, що вимагають зосередженої уваги, не слід проводити дуже рухливі розминки. Мета розминки: зарядити учасників енергією, коли відчувається знесилення після довготривалого заняття, під час якого учасники були змушені мало рухатись; створити командний дух; сприяти спілкуванню; переглянути матеріал заняття, аби закріпити поняття, представлені раніше; 304

305 урізноманітнити заняття і внести в них елемент розваги. Обов'язковим в тренінговій методиці є структура проведення тренінгу, яка включає: вступну, основну, практичну та заключну частини. І. Вступна частина: 1. Знайомство. 2. Правила. 3. Очікування. 4. Руханка. II. Основна частина: 1. Мозковий штурм. 2. Інформаційне повідомлення. 3. Відповіді на запитання й опитування думок. 4. Робота в групах. 5. Робота в парах. 6. Аналіз історій і ситуацій. 7. Руханки. III. Практична частина: 1. Робота в групах. 2. Інтерактивні презентації. 3. Рольова гра. 4. Дебати. 5. Руханка. ІУ. Заключна частина: 1. Зворотній зв'язок. 2. Завершення. З метою з ясування особливостей використання інноваційних технологій у освітньому процесі підготовки майбутнього фахівця галузі ФКіС у 2010 році нами було проведено дослідження студентів за спеціально розробленою анкетою. У анкетуванні брали участь 460 респондентів вищих навчальних закладів України, зокрема 269 студентів Запорізького національного технічного університету (ЗНТУ), 143 студенти Дніпропетровського державного інституту фізичної культури і спорту (ДДІФКіС), 48 студентів Запорізького класичного приватного університету (ЗКПУ). Аналіз результатів відповідей на запитання анкети Чи вважаєте Ви за необхідне використання у освітньому процесі інноваційних технологій навчання?, наведених у таблиці 1, свідчить, що вважають необхідним 90% студентів, частково вважають необхідним 8,3% студентів, не вважають необхідним 0,43% студентів, важко було відповісти 1,27% респондентів. Вважають необхідним використовувати інтерактивні методи навчання 89,61% студентів ЗНТУ, 83,72% студентів ЗКПУ, 95,83% респондентів ДДІФКіС. Частково вважають 9,09% респондентів ЗНТУ, 11,63% студентів ЗКПУ та 3,17% студентів ДДІФКіС. Не вважають необхідним використовувати інноваційні технології освіти у вищих навчальних закладах України 0,3% студентів ЗНТУ, 1,7% студентів ЗКПУ, 0,5% респондентів ДДІФКіС. Важко було відповісти на це питання 1% студентів ЗНТУ, 2,95% студентів ЗКПУ та 0,5% респондентів ДДІФКіС. Таблиця 1. Показники кількості студентів, опитаних щодо необхідності икористовувати інноваційні технології освіти у вищих навчальних закладах України (%) Відповіді респондентів ЗНТУ (269 осіб) ЗКПУ (48 осіб) ДДІФКіС (143 особи) Так, вважаю 89,61 83,72 95,83 90 Частково 9,09 11,63 3,17 8,3 Ні, не вважаю 0,3 1,7 0,5 0,43 Важко відповісти 1 2,95 0,5 1,27 Загальний показник (460 осіб) 305

306 На основі аналізу результатів відповідей на друге запитання анкети Чи використовують інноваційні технології навчання у Вашому вищому навчальному закладі?, нами встановлено, що із 460 студентів вищих навчальних закладів лише 11,48% студентів вважають, що у навчальному процесі постійно використовуються інноваційні технології; 66,28% студентів вважають, що інноваційні технології використовуються іноді, не використовуються взагалі - 8,13% студентів, важко відповісти було 14,1% респондентів (таблиця 2). Розподіл за ВНЗ відповідно: 5,19% студентів ЗНТУ, 3,93% респондентів ЗКПУ та 8,33% студентів ДДІФКіС, вважають, що інноваційні технології використовуються постійно. Іноді у навчальному процесі студентів ЗНТУ 67,3%; 56,43% - студентів ЗКПУ; 73,56% - студентів ДДІФКіС. Взагалі не використовуються 13,21% студентів ЗНТУ; 17,89% - студентів ЗКПУ; 9,86% - студентів ДДІФКіС. Важко відповісти 14,3% студентів ЗНТУ; 21,75% - студентів ЗКПУ; 8,25% - студентів ДДІФКіС. Таблиця 2. Показники кількості студентів, опитаних щодо наявного використання інноваційних технології освіти у вищих навчальних закладах України(%) Відповіді респондентів ЗНТУ (269 осіб) ЗКПУ (48 осіб) ДДІФКіС (143 особи) Використовуються постійно 5,19 3,93 8,33 11,48 Використовуються іноді 67,3 56,43 73,56 66,28 Не використовуються 13,21 17,89 9,86 8,13 взагалі Важко відповісти 14,3 21,75 8,25 14,1 Загальний показник (460 осіб) Для визначення інноваційних технологій, які використовувались у навчальному процесі студентів галузі «Фізичне виховання, спорт та здоров я людини», було запропоновано перелік найбільш знайомих і популярних методів інтерактивного навчання (таблиця 3). Результати опитування свідчать, що найбільш часто в освітньому процесі використовуються запитання та відповіді (67,4%), інформаційні повідомлення (66,28%) та інтерактивні презентації (52,4%). Практично не використовуються руханки (1%) та групові дискусії (1,75%). Також малознайомими є дебати (3,1%), мозковий штурм (3,13%), робота в групах (3,3%), педагогічний тренінг (3,88%). Таблиця 3. Показники кількості студентів, опитаних щодо методів інноваційних технології освіти використовуваних у вищих навчальних закладах України (%) Відповіді респондентів ЗНТУ (269 осіб) ЗКПУ (48 осіб) ДДІФКіС (143 особи) Педагогічний тренінг 4,29 2,13 3,33 3,88 Інформаційне 67,3 56,43 73,56 66,28 повідомлення Мозковий штурм 2,21 1,89 3,86 3,13 Аналіз історій та ситуацій 8,9 11,2 11,9 10,8 Інтерактивні презентації 56,87 50,1 49,8 52,4 Рольові ігри 23,8 18,4 25,6 23,79 Запитання та відповіді 78,6 49,5 64,62 67,4 Дебати 3,8 2,1 2,5 3,1 Робота в групах 2,6 3,5 3,4 3,3 Робота в парах 4,6 3,5 4,1 4,1 Групові дискусії 1,5 2,1 1,89 1,75 Руханки 0,3 0,2 1,1 1 Важко відповісти 14,3 21,75 8,25 14,1 Загальний показник (460 осіб) 306

307 ВИСНОВКИ На основі теоретичного аналізу науково-методичної літератури і проведеного анкетування студентів вищих навчальних закладів України щодо з ясування особливостей використання інноваційних технологій в системі освітнього процесу у вищих навчальних закладах, нами визначено, що сучасна підготовка майбутніх фахівців даного напрямку все ще не відповідає вимогам, які мають враховуватися при організації цього процесу. Так, залишаються невирішеними питання забезпечення відповідності змісту і способів організації навчальної діяльності студентів вищих навчальних закладів особливостям та тенденціям майбутньої професійної діяльності згідно із сучасними соціальноекономічними умовами країни. З ясовано, що особливості підготовки майбутнього фахівця фізичної культури та спорту у вищих навчальних закладах полягають у тому, що дана система повинна ґрунтуватися на комплексному підході до визначення й оновлення змісту, застосування інноваційних методів, форм і засобів навчання, що сприяє підвищенню ефективності означеного процесу. ЛІТЕРАТУРА Національна доктрина розвитку освіти України у XXI столітті // Освіта ( 26). С Сущенко Л.П. Професійна підготовка майбутніх фахівців фізичного виховання та спорту (теоретико-методологічний аспект) / Інститут педагогіки і психології професійної освіти АПН України: Запорізький держ. ун-т, с. Зязюн І. А. Філософія поступу і прогнозу освітньої системи // Педагогічна майстерність: проблеми, пошуки, перспективи : монографія. - К; Глухів : РВВ ГДПУ, С Шиян Б.М. Підготовка вчителя фізичної культури третього тисячоліття.// Зб. наук. праць [«Концепція розвитку галузі фізичного виховання і спорту в Україні»] Рівне: Принт Хауз, Вип.2. - С Ніколаєнко С. Рейтингові системи складові національного моніторингу якості вищої освіти // Вища школа С Модернізація вищої освіти України і Болонський процес: Матеріали до першої лекції / Уклад. М.Ф.Степко, Я.Я.Болюбаш, К.М.Левківський, Ю.В.Сухарнікова: відп. ред. М.Ф.Степко. К., с. Нефедьєва Г.О. Проблеми реформування національної системи вищої освіти України // Передові наукові дослідження c. Скнарь О. Модернізація форм і методів навчання студентів у контексті кредитно - модульної системи //Вища освіта України c. Волошко Л.Б. Навчальне спілкування в умовах групової роботи як фактор розвитку адекватної самооцінки студентів // Молодь в умовах нової соціальної перспективи: Матеріали VІ Міжнародної науково-практичної конференції (13 14 травня 2004р.). Житомир, С Кайдалова Л.Г. Формування професійних знань, умінь та навичок із застосуванням сучасних педагогічних технологій // Теорія та методика навчання та виховання: Зб. наук. пр. / За ред. Г.В. Троцко. Х.: ХДПУ, Вип.8. С Савченко В.А. Тренінг інтерактивний метод навчання / В.А. Савченко. Дніпропетровськ, с. Євтух О. Новітні технології інтерактивного навчання при підготовці фахівців з економіки /Олександр Євтух, Олександр Євтух мол., Антоніна Фастовець// Вища школа с

308 WPŁYW TRENINGU SIATKARSKIEGO NA SPRAWNOŚĆ FIZYCZNĄ I BUDOWĘ SOMATYCZNĄ DZIEWCZĄT TRENUJĄCYCH SIATKÓWKĘ Effect of volleyball training on physical and somatic constitution girls trained volleyball Mirosława Cieślicka 1, Walery Żukow 2, Marek Napierała 2 1 Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy 2 Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 0 =0 znaków Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami) =1,09 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=1,09 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: siatkówka, test sprawności fizycznej, budowa somatyczna Keywords: volleyball, fitness test, construction of somatic Streszczenie Motoryczność ludzka jest pojęciem kompleksowym. Wraz ze zmianami zewnętrznymi zachodzą również zmiany wewnętrzne w organizmie ludzkim (Cieślicka i wsp. 2012, Sosnowski i wsp. 2013). Jest to związane z rozwojem osobniczym. Od wielu czynników zależy w jaki sposób i jak szybko będą zachodzić zmiany (Pilewska, 2002). Badania zrealizowano na grupie dziewcząt w wieku lat uczęszczających do szkoły sportowej i trenujących siatkówkę. Celem badań było uzyskanie informacji na temat rozwoju somatycznego i motorycznego dziewcząt trenujących siatkówkę. Badania przeprowadzono przy pomocy Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej. Uzyskane informacje pozwoliły na porównanie wyników badań własnych do wyników badań regionalnych i ogólnopolskich przeprowadzonych przez Marka Napierałę w 2001 roku w województwie kujawskopomorskim. Badana młodzież nie różni się poziomem morfologicznym od porównywanych rówieśników z badań regionalnych i ogólnopolskich. Analizując uzyskane wyniki badań własnych oraz wykorzystanie wyników badań regionalnych należy sformułować następujące wnioski: 1. Badana młodzież nie różni się poziomem morfologicznym od porównywanych rówieśników z badań regionalnych i ogólnopolskich. 2. Wśród badanych przeważa leptosomatyczna sylwetka ciała. 3. Dziewczęta trenujące siatkówkę wykazują większą sprawność fizyczną od porównywanych grup. Abstract Human motor is a complex concept. With the changes of external, internal changes also come in the human body (Cieślicka i wsp. 2012, Sosnowski i wsp. 2013). It is associated with the development of individuals. It depends on many factors, how and how fast changes will come (Pilewska, 2002). The study was carried out on a group of girls aged attending school sports and trained volleyball. The aim of this study was to obtain information on the development of somatic and motor girls trained volleyball. The study was conducted using the International Physical Fitness Test. The information obtained made it possible to compare the results of own research to the results of regional and national conducted by Marek Napierała in 2001 in Kujawsko-Pomorskie. Girls are not morphologically different levels of comparable peers from regional and national. Analyzing the results of own research and the use of regional studies to the following conclusions: 1. Girls are not morphologically different levels of comparable peers from regional and national. 2. Among the respondents, prevails leptosomatic silhouette of the body. 3. Girls training volleyball have higher fitness than the compared groups. 308

309 Wstęp Sprawność fizyczna związana jest nie tylko z aparatem ruchu, ale również z funkcjonowaniem całego organizmu. Zakłada się, że sprawność fizyczna obejmuje stopień wydolności wszystkich narządów i układów, opanowanych ćwiczeń ruchowych, czynny tryb życia, ale również zdolności motoryczne: siłowe, szybkościowe, koordynacyjne i wytrzymałościowe (Pilewska i wsp. 2008, Wroniewicz i wsp. 2013). Według J. Raczka motoryczność spełnia szczególną rolę w obszarze kultury fizycznej. Jest bowiem dla specjalistów kultury fizycznej nie tylko jedną z podstawowych funkcji żywego organizmu i elementem jego osobowości, swoistym przedmiotem badania, ale przede wszystkim terenem ich działania (Osiński, 2000). Według znanych badaczy Howleya i Franksa na sprawność fizyczną wywiera ogromnym wpływ na: gibkość, wytrzymałość, siłę mięśni, szczupłą sylwetkę ciała czy funkcje krążeniowo oddechowe. Wychowanie fizyczne jest dla uczniów jednym z obowiązkowych zajęć w szkole. Nauczyciel wychowania fizycznego ma obowiązek kontrolowania rozwoju fizycznego i sprawności motorycznej uczniów. Aktywność zwiększa poziom wydolności i sprawności rozwijającego się młodego organizmu człowieka. Każdy nauczyciel w procesie realizacji działań dydaktyczno wychowawczych, powinien dążyć do prawidłowego kierowania procesem wychowania fizycznego, przy zastosowaniu odpowiednich środków metod oraz dobraniu obciążeń fizycznych. Najlepszym sposobem poznania rozwoju cech motorycznych ucznia, ale również kontrola nad nimi jest pomiar przy wykorzystaniu ogromu testów, jakie powstały. Obecnie najczęściej wybieranym i zastosowanym w tej pracy jest Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej. S. Pilicz uważa, że nauczyciel wychowania fizycznego, zanim wybierze odpowiednie metody pomiarowe, musi ustalić, co chce mierzyć. Nauczyciel, który nie posługuje się odpowiednio dobranymi metodami pomiarów, najczęściej marnuje swój wysiłek. Jeśli bowiem nie dokonuje systematycznych ocen określających potrzeby poszczególnych uczniów, to nie będzie wiedział, czy zostały one spełnione. Nie będzie też w stanie wskazać, że jego metody nauczania przynoszą korzyści wychowankom (Pilicz, 1997). Badania dotyczące rozwoju fizycznego w Polsce posiadają długotrwałą tradycję. Odbywały się już w XIX wieku. Wśród wykonawców byli między innymi: lekarze, antropolodzy, matematycy czy pedagodzy wychowania fizycznego. Dzięki ich ciężkiej pracy ukazały się liczne publikacje poznane w ojczystym kraju jak i za granicą. Prace nad rozwojem fizycznym odbywały się m.in. w ośrodku warszawskim przez S. Kopczyńskiego, J. Bogdanowicza, J, Mydlarskiego i wielu innych. W ośrodku poznańskim pracował jeden z najwybitniejszych antropologów. Rozwojem fizycznym dzieci zajmował się A. Wrzostek, M. Ćwirko-Godycki i inni. Prace nad rozwojem fizycznym za pomocą metody wieku zębowego odbywały się w ośrodku krakowskim. Dzięki tej metodzie obserwowano zmiany w rozwoju za pomocą wskaźników morfologicznych. Badania związane ze sprawnością fizyczną są młodsze od badań nad rozwojem fizycznym. Pierwsze badania zostały wykonane w 1932 roku z pomysłu Rady Naukowej Wychowania Fizycznego, która dążyła do stworzenia miernika, za pomocą, którego ocenie podlega sprawność fizyczna uczniów. Miernik stworzył J. Mydlarski, który opublikował obraz rozwoju fizycznego i sprawności uczniów w wieku od 10 do 19 lat oraz tabele norm miernika. Po II wojnie światowej, R. Trześniowski kontynuował badania po J. Mydlarskim. Celem badań była struktura i przemiany sprawności motorycznej dzieci i młodzieży. Powojenne badania były skoncentrowane nad rozwojem somatycznym i motorycznym. Prace nad rozwojem somatycznym dotyczyły budowy ciała dzieci i młodzieży, oceny dynamiki wzrastania, dojrzewania, czynnikami wrodzonymi mającymi wpływ na dalszy rozwój. Natomiast badania nad rozwojem motorycznym po wojnie dotyczyły przyglądania się dzieciom i młodzieży w fazach ontogenezy zawierające możliwości motoryczne czy badania nad sprawnością fizyczną. Godne uwagi są badania po kierunkiem L. Denisiuka czy test Z. Chromińskiego. Międzynarodowy Komitet do spraw Standaryzacji Testów Sprawności Fizycznej opracował test zwanym Międzynarodowym Testem Sprawności Fizycznej. Natomiast w 1983 roku Komitet Ekspertów do spraw Badań nad Sportem zatwierdził test nazwanym Europejskim Testem Sprawności Fizycznej. 309

310 Zasługujące na uwagę w tej dziedzinie są placówki: Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie, Wyższe szkoły Wychowania Fizycznego w Krakowie, Poznaniu i Wrocławiu, Instytut Naukowy Kultury Fizycznej w Warszawie i wiele innych. Siatkówka jest dyscypliną sportu uprawianą przez zawodników o bogatych warunkach fizycznych. Ogromny wpływ maja cechy tj.: skoczność, gibkość czy zwinność, ale główną rolę odgrywa wzrost. Budowa ciała jest najważniejszym czynnikiem dążącym do zdobywania szczytów w dziedzinach sportu. Zmiany zachodzące w budowie fizycznej młodego człowieka idą w parze ze zmianami w układzie ruchowym. Zdaniem L. Denisiuka sprawność fizyczna, to aktualne możliwości wykonania czynności ruchowych wymagających znacznego wysiłku, szybkości, wytrzymałości, zręczności, zwinności i wszystkich innych cech motorycznych. Sprawność ta jest efektem wyćwiczenia powodującego przestrojenie regulacyjnych funkcji układu nerwowego i zmianę czynności całego organizmu (Denisiuk, 1969). W okresie szkolnym następują zmiany zachodzące w organizmie młodego człowieka dotyczące całego ustroju. Wiek dorastania jest okresem dość trudnym i skomplikowanym. Tzw. okres pokwitania, który u dziewcząt może się zaczynać pomiędzy rokiem życia. Okres procesu dojrzewania trwa kilka lat. Następuje m.in. przyrost wysokości, zmiany morfologiczne, charakterystyczne u dziewcząt szybszy przyrost parametrów szerokościowych: masa ciała i masa tłuszczu. Zmiany w organizmie młodego człowieka zachodzą pod wpływem hormonów wydzielanych przez tarczycę czy przysadkę mózgową. Okres pokwitania prowadzi do kształcenia stylu motorycznego. U dziewcząt po skoku wysokości ciała, dochodzi do wzrostu masy ciała, gdzie ulega podwyższeniu poziom tkanki tłuszczowej. Tym samym następuje zmiana proporcji ciała dziewcząt np. poszerzenie bioder. W okresie dojrzewania mięśnie są mniej odporne na zmęczenie. Wynika to z faktu, iż są długie i cienkie. Można zaobserwować u młodych uczniów zaburzenia w koordynacji ruchowej. Jednym z ważniejszych czynników w tym czasie jest odżywanie. Musi być bogate w białko, sole mineralne czy witaminy. Wykonywane ćwiczenia fizyczne muszą być dopasowane do możliwości ćwiczącego. Dziewczęta w okresie pokwitania szybciej się męczą od swoich rówieśników przeciwnej płci. Według K. Meinela nieprawidłowości ukazują się w działaniach tj.: 1. W trudnych ruchach acyklicznych (np. ćwiczenia gimnastyczne na przyrządach). 2. W ruchach kombinowanych. 3. Przy uczeniu się nowych ruchów. 4. W postawie ciała podczas wykonywania ruchów oraz w przyruchach. 5. W ruchach wymagających wyjątkowej dokładności i precyzji. Należy również pamiętać, że nieprawidłowości są chwilowe i przechodzą po okresie pokwitania. Wymienione zaburzenia również nie dotyczą wszystkich osobników przechodzących przez okres dojrzewania. Według badań Osińskiego stwierdzono u dziewcząt stabilizacje szybkości sprawdzanej na krótkich dystansach. Między rokiem życia różnice w rezultatach były znikome. Uzasadnione zostały tym, że po okresie powitania kształtuje się typowa sylwetka kobieca. Ocena rozwoju zdolności wytrzymałościowych mierzonych wynikiem biegu długiego lub przez dłuższy czas, dziewczęta poprawiają swój rezultat do 13 roku życia. Po 13 roku życia można zauważyć obniżenie wyników wywołane przez czynniki tj.: przyrostem masy ciała, początkiem pokwitania i z ogólnymi przemianami hormonalnymi ustroju. Następny okres zwany jest młodzieńczym, nazwany przez biologów dorastaniem. Charakteryzuje się ponownym pojawieniem się równowagi i kształceniem się zdolności motorycznych. Parametry somatyczne (wielkość ciała, masa ciała i masa tłuszczu) maja wpływ na osiąganie wyników w próbach związanych ze zdolnością motoryczną. Według pracy Osińskiego wynika, że biorąc pod uwagę zdolności szybkościowe, wytrzymałościowe i koordynacyjne, najlepszymi parametrami somatycznymi są miary masy tłuszczu i masy ciała niższe lub bliższe do wyników średnich. W wykonywanych próbach zajmujących się tymi zdolnościami zwolennikiem jest smuklejsza budowa ciała. Wielkości 310

311 mniejsze i większe od optymalnych dotyczące parametrów somatycznych powodują pogorszenie wyników. Dziewczęta, które posiadają optymalne parametry somatyczne, zdobywają lepsze wyniki w wykonywanych testach sprawności motorycznej. Wynika to nie z powodu posiadania wysokiego poziomu umiejętności, ale dlatego, że są starsze rozwojowo. W sporcie, rekreacji ruchowej, wychowaniu fizycznym czy rehabilitacji ruchowej podlegają ocenie stanu ruchów. Nauczyciele wychowania fizycznego, trenerzy i instruktorzy wykorzystują testy sprawności fizycznej, które dostarczają dane z wyników pomiaru cech sprawności motorycznych. Według D. Magnusson pomiar to przyporządkowanie liczb cechom przedmiotów lub osób według pewnych zasad, których prawidłowość można zweryfikować empiryczne. Innymi słowy, za pomocą układu liczbowego możemy oddać nasilenie występowania pewnej cechy w przedmiotach i osobach. Dzięki testom możemy uzyskać stopień sprawności fizycznej. Autorzy licznych testów sprawności fizycznych uważają, że należy wykonywać pomiary sprawności motorycznych, ponieważ sprawność fizyczna jest ważnym elementem zdrowia i wychowania fizycznego. Pomiar sprawności ma duże znaczenie dla nauczycieli wychowania fizycznego w celu oceniania swoich wychowanków, ale również rezultatów swojej pracy. Pomiar dla uczniów ma za zadanie ocenić swoje postępy i zmotywować do dalszego rozwijania motoryczności. Istnieje wiele testów sprawności fizycznej stosowanych w praktyce każdy powinien spełniać warunki: obiektywizm, rzetelność, trafność, standaryzację i normalizację. Wolański sprawność fizyczną kieruje do organizmu, sądząc, że jest to stosunek poszczególnych fizjologicznych właściwości organizmu do ich podłoża makro- i morfobiofizyko-chemicznego (Wolański i wsp. 1969). Natomiast L. Denisiuka, uważa, że sprawność fizyczna to poziom rozwoju cech motorycznych będących efektem zamierzonego i niezamierzonego wyćwiczenia. Deklaracją sprawności fizycznej są cechy motoryczne, można wyróżnić: -szybkość: zdolność wykonywania ruchów w jak najkrótszym czasie, -wytrzymałość: zdolność długotrwałego wykonywania pracy o określonej intensywności bez oznaki zmęczenia, -siłę: zdolność pokonywania oporu w ruchu, -zwinność: zdolność szybkiego dokonywania zmiany kierunków ruchu, -gibkość: zdolność osiągania dużej amplitudy w wykonywanych ruchach. Sprawność fizyczna posiada cechy mierzalne. Dzięki temu powstało wiele testów do jej badania. Do najczęściej stosowanych testów sprawności fizycznej należą: miernik sprawności fizycznej R. Trześniowskiego, test sprawności motorycznej L. Denisiuka, test sprawności Z. Chromińskiego, test sprawności S. Pilicza, indeks sprawności fizycznej K. Zuchory. W ostatnich latach: Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej, EUROFIT, Test YMCA. Testy te cieszą się największym powodzeniem i są przeważnie stosowane w szkołach. Pierwszy polski miernik sprawności fizycznej został stworzony przez J. Mydlarskiego w 1934 roku, który składał się z trzech prób: 1.Bieg na dystansie 60 m ze startu niskiego. 2. Skok wzwyż z rozbiegu. 3.Rzut piłką palantową 80 g lewą i prawą ręką. Punktacja prób służyła ocenie sprawności fizycznej młodzieży od 10 do 19 roku życia. Opierała się na podstawach statystycznych oraz brała pod uwagę wiek, płeć i rozwój somatyczny. Mydlarski w swoich badaniach nad sprawnością fizyczną wziął pod uwagę definicję dynamiki nad rozwojem osobniczym. Ciąg dalszy prac J. Mydlarskiego były testy opracowane przez Prof. R. Trześniowskiego w latach Zostały opracowane normy oceny sprawności dzieci i młodzieży w wieku 7-19 lat w zależności od wieku kalendarzowego, płci, ciężaru ciała i wysokość. Testy składały się z następujących prób: 1.Bieg 40 m z startu wysokiego (obowiązywał dzieci do 10 roku życia) lub 60 m ze startu niskiego (obowiązywał młodzieży powyżej 10 roku życia). 311

312 2.Skok wzwyż z rozbiegu. 3.Skok w dal z rozbiegu. 4.Rzut piłką palantową 80 g. 5.Rzut granatem 500g (obowiązywał dla uczniów powyżej 14 roku życia). Współcześnie ta bateria testów nie może być wykorzystywana z powodu braku prób zajmujących się zdolnościami wytrzymałościowymi i koordynacyjnymi. Testy sprawności motorycznej L. Denisiuka powstały w 1969 roku na terenach Warszawy. Przez dłuższy czas stały się priorytetem w badaniach motoryczności szczególnie w szkołach. Testy opierały się na potwierdzeniu cech motorycznych przy wykonywanych próbach związanych z szybkością, zwinnością, siłą, mocą i wytrzymałością. Test obejmuje: 1.Bieg krótki 30 m (obowiązuje dzieci klas I-III), bieg 40 m (obowiązuje dzieci klas IV- V), bieg 60 m (obowiązuje dzieci od klasy VI). 2.Bieg 20 m z przewrotem na materacu i okrążeniem chorągiewek ustawionych w odległości 5 m. 3.Rzut piłką lekarską znad głowy w przód. 4.Wyskok dosiężny lub skok w dal miejsca. Test sprawności fizycznej Z. Chromińskiego z 1985 roku obejmuje: 1.Bieg krótki: 40 m ze startu wysokiego dla dzieci w wieku 7-19 lat i 60 m ze startu niskiego dla dzieci od 10 roku życia. 2. Rzut piłką lekarską oburącz w tył ponad głową ( ciężar piłki 1 kg dla dzieci w wieku 7-8 lat, 2 kg dla dzieci w wieku 9 lat, 3 kg dla dzieci od 10 lat). 3. Bieg wytrzymałościowy: dla wieku 7-9 lat trucht za liderem w tempie 7-8 min/km, od 10 lat bieg 600 m dla dziewcząt i 1000 m dla chłopców. Kolejny test sprawności studentów S. Pilicza. Testy przeznaczone są dla młodzieży akademickiej. Plusem testu Pilicza była łatwość ćwiczeń, natomiast minusem było, że za mało mierzył zdolności motorycznych. Test obejmuje następujące próby: 1.Skok w dal z miejsca. 2.Rzut piłką lekarską znad głowy w przód (kobiety 2kg, mężczyźni 3kg). 3.Bieg zwinnościowy (bieg po kopercie 5x3 m) Następny test godny uwagi to Indeks sprawności fizycznej K. Zuchory. Głównym celem testu było zdobycie możliwości wyrobienia własnej oceny swojej sprawności i zachęcenie do dalszego rozwijania. Ocena testu zawiera normy dla różnych kategorii wiekowych. Indeks obejmuje 6 prób: 1.Bieg sprinterski w miejscu w ciągu 10 sekund z równoczesnym klaśnięciem pod uniesioną nogą. Miarą jest liczba klaśnięć. 2.Skok w dal z miejsca. 3.Zwis wolny na drążku lub gałęzi. Miarą jest czas wytrzymania w odpowiedniej pozycji. 4.Głębokość skłonu tułowia w przód. 5.Bieg w tempie 120 kroków na minutę. O wyniku decyduje czas trwania biegu lub długości pokonania dystansu. 6.Poprzeczne nożyce w pozycji leżąc na plecach. Wynikiem jest czas wykonania ćwiczenia. Obecnie testem, który rozpowszechnia się w Europie jest EUROFIT- Europejski Test Sprawności Fizycznej. Test zawiera siedem prób: 1.Postawa równoważna na jednej nodze 2.Stukanie w krążki 3.Skłon w przód w siadzie prostym 4.Skok w dal z miejsca 5.Siady z leżenia tyłem przez 30 s. 6.Zwis na ramionach ugiętych 312

313 7.Bieg wahadłowy 10 x 5 metrów Kolejnym ważnym testem jest Międzynarodowym Testem Sprawności Fizycznej. Został powołany podczas Igrzysk, które rozgrywano w Tokio. Powstały próby mające na celu ocenę sprawności fizycznej dzieci i młodzieży różnych krajów i kontynentów. Składa się on z ośmiu prób mierzących poszczególne cechy motoryczne: 1.Bieg na dystansie 50 m. 2.Skok w dal z miejsca 3.Bieg na dystansie 1000 m. 4.Pomiar siły dłoni za pomocą dynamometru 5.Pomiar siły mięśni ramion podciąganie na drążku w zwisie 6.Siła tułowia siady z leżenia tyłem 7.Bieg wahadłowy na dystansie 4x10 metrów 8.Skłon tułowia w przód Motoryczność ludzka jest pojęciem kompleksowym. Wraz ze zmianami zewnętrznymi zachodzą również zmiany wewnętrzne w organizmie ludzkim (Napierała i wsp. 2009, Napierała i wsp. 2010, Cieślicka i wsp. 2012). Jest to związane z rozwojem osobniczym. Od wielu czynników zależy w jaki sposób i jak szybko będą zachodzić zmiany (Pilewska, 2002). Badania zrealizowano na grupie dziewcząt w wieku lat uczęszczających do szkoły sportowej i trenujących siatkówkę. Celem badań było uzyskanie informacji na temat rozwoju somatycznego i motorycznego dziewcząt trenujących siatkówkę. Materiał, metody i cel badań Badania zostały przeprowadzone w Zespole Szkół nr 10 w Bydgoszczy w grudniu 2012 roku. Łącznie przebadano 24 uczennic wieku lat. Liczba dziewcząt uczęszczających do klasy pierwszej gimnazjum wynosi 14, natomiast do klasy drugiej 10. Test sprawności fizycznej został wykonany na sali gimnastycznej po przeprowadzonej rozgrzewce, podczas zajęć lekcji wychowania fizycznego. Uczennice zostały poinformowane o sposobie wykonywania prób. Każdą zawodniczkę obowiązywał strój sportowy. Siatkarki trenują 5 razy w tygodniu po dwie godziny, pod kierunkiem trenera piłki siatkowej. Treningi odbywają się na hali w Pałacu Młodzieży w Bydgoszczy. Zespól szkól nr 10 może się pochwalić osiągnięciami w sporcie nie tylko na zawodach szkolnych w swoim mieście, ale również za zawodach ogólnopolskich. Wychowanie fizyczne i treningi wybranej dyscypliny prowadzone są przez wysoko wyszkoloną kadrę. Ocena rozwoju somatycznego badanych siatkarek z Zespołu Szkół nr 10 w Bydgoszczy została oceniona za pomocą pomiarów antropometrycznych, które dotyczyły wysokości ciała i masy ciała. Wysokość ciała została zmierzona za pomocą wzrostomierza na wadze lekarskiej. Pomiar został odczytany z dokładnością 0,1 cm. Natomiast pomiar masy ciała został dokonany na wadze lekarskiej w obecności pielęgniarki. Pomiar został odczytany z dokładnością 10 dag. Badane siatkarki podczas badania obowiązywał strój sportowy bez obuwia. Wyniki pomiarów siatkarek zostały wykorzystane do określenia typów ciała według systemu Kretschmera, który wyróżniał 3 typy sylwetki: 1. typ leptosomatyczny wąska i wydłużona budowa, mały ciężar ciała, twarz i szyja wydłużona, wąska i płaska klatka piersiowa, wąskie barki i miednica, kończyny smukłe i słabo umięśnione 2. typ atletyczny silna budowa ciała z silnie rozwiniętym kośćcem i mięśniami 3. typ pikniczny drobny szkielet, tendencja do tycia, klatka piersiowa szeroka i dobrze sklepiona, krótka szyja, szeroka twarz, barki i miednica, krótkie kończyny, słabe umięśnienie. Budowa fizyczna siatkarek została oceniona za pomocą wskazówek stosowanych przez F. Curtiusa z wykorzystaniem wskaźnika Rohrera według wzoru: masa ciała w gramach 100 I = 3. wysokość ciała w cm 313

314 Normy sylwetek według Curtiusa mają następującą formę: 1. Typ leptosomatyczny x- 1,27 2. Typ atletyczny 1,28 1,49 3. Typ pikniczny 1,50 x Natomiast pomiar poszczególnych sprawności motorycznych został zrealizowany w oparciu o Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej, który obejmował 6 prób: skok w dal z miejsca, pomiar siły ręki, zwis na ugiętych rękach, bieg wahadłowy 4x10 m, siady z leżenia, skłon tułowia w przód w staniu. Opis szczegółowy prób: 1. Skok w dal z miejsca Próby zostały przeprowadzone na sali gimnastycznej. Na nie śliskim podłożu dwa twarde materace zostały położone wzdłuż jeden za drugim. Przed materacem, w odległości około jednego metra, prostopadle do ich dłuższej osi wyznaczona została linia startowa. Ćwiczący stawał w małym rozkroku z ustawionymi równolegle stopami przed linią startową, następnie pochylał tułów, uginał nogi z równoczesnym zamachem obu rąk dołem w tył, po czym wykonywał wymachy rąk w przód i odbijał się jednocześnie energicznie od podłoża, aby wykonać jak najdłuższy skok. Długość skoku została mierzona od wyznaczonej linii do najbliższego śladu pozostawionego przez piętę skaczącego. Jeżeli ćwiczący po wykonaniu skoku przewrócił się do tyłu, wówczas skok został powtarzany. Z dwóch wykonanych skoków, miarą próby jest dłuższy, zanotowany z dokładnością do 1 cm. 2. Pomiar siły ręki W czasie wykonywania próby ćwiczący stał małym rozkroku. Ręką obejmował wcześniej sprawdzony dynamometr dłoniowy tak, aby palce i dłoń przylegały ściśle. Oba ramiona zostały opuszczone swobodnie wzdłuż tułowia, przy czym ręka z dynamometrem utrzymywana była w pewnej odległości od ciała. Ćwiczący ściskał dynamometr z maksymalną siłą. Próby zostały wykonane lewą i prawą ręką. Lepszy wynik został zapisany z dokładnością do 1kg. 3. Zwis na ugiętych rękach Próba polegała na jak najdłuższym utrzymywaniu się w zwisie na drążku o kończynach górnych ugiętych w stawach łokciowych. Przystępujący do próby ćwiczący chwytał drążek nachwytem, palcami od góry i kciukiem od dołu, na szerokość barków tak, aby jego broda znalazła się powyżej drążka. Próba rozpoczynała się z chwilą, gdy ćwiczący samodzielnie zawisnął na drążku, a kończyła się, kiedy jego oczy znajdowały się poniżej drążka. Próbę wykonało się jeden raz, a jej miarą był czas mierzony w sekundach. 4. Bieg wahadłowy 4x10 m Próba odbyła się na sali gimnastycznej o nie śliskiej powierzchni z dwiema liniami odległymi od siebie o 10 metrów. Ćwiczący stał w pozycji wykrocznej przed linią początkową, oczekiwał na sygnał startu. Po sygnale rozpoczynał bieg do drugiej linii. Za nią położone były dwa drewniane klocki o wymiarach 5x5x5 cm. Wykonujący próbę podnosił jeden z klocków, biegł z nim z powrotem do linii startu, kładł klocek za linią, biegł znów do linii końcowej i podnosił drugi klocek, który przenosił i kładł tak jak poprzedni. Gdy klocek został wrzucony za linią, próba była nieważna i trzeba było ją powtórzyć. Z dwóch wykonanych prób zanotowany został lepszy czas z dokładnością do 0,1sekund. 5. Siady z leżenia Próby odbywały się na materacu. Ćwiczący kładł się tak, aby nogi były ugięte w stawach kolanowych po kątem 90 stopni, a stopy rozstawione na odległość około 30 cm. Dłonie były splecione palcami znajdowały się na karku. Współćwiczący klękał przy stopach leżącego i przyciskał, aby dotykały całą podeszwą podłoża. Na sygnał ćwiczący unosił tułów do siadu i dotykał łokciami kolan, a następnie natychmiast powracał do leżenia na plecach i znowu wykonywał siad. Czynności te powtarzał tak szybko, jak mógł, w czasie 30 sekund. Plecy za każdym razem musiały powracać do pozycji wyjściowej tak, aby umożliwić splecionym palcom kontakt z podłożem. Używanie łokci do odpychania się od materaca było niedozwolone. 314

315 Ćwiczący wykonał próbę bez przerwy tylko jeden raz. Zostały policzone wykonywane skłony w czasie 30 sekund. Ich liczba jest miarą próby. 6. Skłon tułowia w przód w staniu Próby odbywały się na ławce. Ćwiczący stawał bez obuwia na ławce tak, aby palce stóp znalazły się równo z krawędzią ławki. Stopy były złączone, nogi proste w stawach kolanowych. Z tej pozycji ćwiczący wykonywał ruchem ciągłym skłon w przód tak, aby sięgnąć palcami jak najniżej. Taką pozycję maksymalnego skłonu uczeń utrzymał przez 2 sekundy. Jeśli ćwiczący w skłonie wykonywanym ruchem ciągłym sięgał płaszczyzny, na której stał, otrzymywał wynik 0. Za każdy centymetr osiągnięty poniżej poziomu płaszczyzny ławki otrzymywał punkt dodatni. Za każdy centymetr brakujący do poziomu stania - punkt ujemny. Próba była nieważna, jeżeli w czasie skłonu nogi były ugięte w stawach kolanowych. Niedozwolone były także wszelkie gwałtowne ruchy w czasie skłonu. Zostały wykonane dwie próby i zapisany został wynik lepszy. W pracy zastosowano standardowe metody statystyki matematycznej: średnia arytmetyczna, odchylenie standardowe, różnice średnich i istotność różnic. 1. Średnia arytmetyczna ( x ) - to suma indywidualnych wartości wszystkich jednostek zbiorowości statystycznej podzielona przez jej liczebność (Arska-Kotlińska, Bartz 1993). n xi i 1 x = n gdzie: x - średnia arytmetyczna x obserwacja n - liczba 2. Odchylenia standardowe (σ) - informuje o przeciętnym zróżnicowaniu wartości zmiennych w stosunku do średniej arytmetycznej (Arska-Kotlińska, Bartz 1993). σ = i 1 x 2 i x 2 n gdzie: σ odchylenie standardowe x obserwacje n liczba obserwacji x - średnia arytmetyczna 3. Współczynnik zmienności (V) miara, która informuje o zróżnicowaniu danych. V= σ/ x gdzie: v współczynnik zmienności σ/ x - odchylenie standardowe σ/ x - średnia arytmetyczna z próby Celem badań 1. Określenie poziomu rozwoju fizycznego siatkarek z pierwszej i drugiej klasy gimnazjum Zespołu Szkół nr 10 w Bydgoszczy. 2. Wskazanie różnic w budowie morfologicznej badanych zawodniczek w stosunku do populacji ogólnopolskiej. 3. Określenie sylwetek ciała wśród badanych siatkarek 4. Wskazanie poziomu zdolności motorycznych w porównaniu do rówieśników z badań regionalnych. Wyniki 315

316 Tabela 1.Zestawienie liczbowe wskaźnika Rohrera zawodniczek. Klasa N Wartość min. Wartość max [ x ] I 14 1,02 1,34 1,16 II 10 1,07 1,3 1,17 Z przeprowadzonych badań wynika, że wśród badanych zawodniczek trenujących siatkówkę przeważa leptosomatyczny typ sylwetki. Norma sylwetki według Curtiusa wynosi x 1,27. Średnia arytmetyczna w klasie I wynosi 1,16, natomiast w klasie II 1,17. Tabela 2. Zestawienie liczbowe masy ciała badanych zawodniczek trenujących siatkówkę. Klasa N Wartość Wartość [ x ] [σ] [V] min. max I 14 3,1 64,5 55,2 4,6 8 II ,8 57,1 3,72 7 Analizując dane liczbowe zawarte w tabeli 2 stwierdzono, że wartość średniej arytmetycznej masy ciała zawodniczek jest wyższa w klasie II niż w klasie I. U starszych dziewcząt wynosi 57,1 kg. Natomiast u młodszych wartość średniej wynosi 55,2 kg. Tabela 3. Porównanie wyników badań własnych masa ciała dziewcząt do wyników badań regionalnych województwa kujawsko- pomorskiego M. Napierały 2001r. oraz do wyników badań ogólnopolskich R. Przewędy 1991r. Badania własne Badania regionalne Badania Klasa ogólnopolskie N x N x N x I 14 55, , ,57 II 10 57, , ,85 Z zestawień liczbowych zawartych w tabeli 3 wynika, że wartość średniej arytmetycznej masy ciała jest najwyższa u dziewcząt trenujących siatkówkę z Zespołu Szkól nr 10 w Bydgoszczy z klasy I jak i również z klasy II. Również stwierdzono, że wyniki badań ogólnopolskie posiadają wyższe wartości średniej arytmetycznej masy ciała od badań regionalnych dziewcząt. Tabela 4. Zestawienie liczbowe wysokości ciała zawodniczek trenujących siatkówkę. Klasa N Wartość min. Wartość max I ,6 5,96 3 II , ,03 2,9 2% [ x ] [σ] [V] Z danych liczbowych zaobserwowano, że średnia arytmetyczna wysokości ciała zawodniczek klasy I wynosi 168,6 cm. Natomiast w klasie II wartość wynosi 169,03 cm. Z badań wynika, że wysokość ciała zawodniczek trenujących siatkówkę wykazuje tendencję wzrostową wraz z wiekiem. Stwierdzono również dość wyrazistą różnicę w odchyleniu standardowym pomiędzy klasą I i II. W klasie I wynosi 5,96 cm. Natomiast w klasie II wartość wynosi 2, 9 cm. 316

317 Tabela 5. Porównanie wyników badań własnych wysokości dziewcząt do wyników badań regionalnych województwa kujawsko- pomorskiego M. Napierały 2001r. oraz do wyników badań ogólnopolskich R. Przewędy 1991r. Badania własne Badania regionalne Badania Klasa ogólnopolskie N x N x N x I , , II , , ,6 Z danych liczbowych zawartych w tabeli 5 wynika, że wartość średniej arytmetycznej wysokości ciała jest najwyższa u zawodniczek trenujących siatkówkę w klasie pierwszej i drugiej od swoich rówieśniczek. Można również zaobserwować wzrost liczbowy wysokości ciała, który rośnie wraz z wiekiem we wszystkich badaniach. Tabela 6. Zestawienie liczbowe skoku w dal z miejsca zawodniczek trenujących siatkówkę. Klasa N Wartość Wartość [σ] [V] x ] min. max I ,14 17,11 9 II ,5 21,95 11 Skoczność u badanych dziewcząt z klasy pierwszej kształtuje się pomiędzy 140 cm a 213 cm i średnia wynosi 182,14cm. U dziewcząt z klasy drugiej wartości mieszczą się w granicach od 163cm do 226 cm, a wynik średniej tej cechy wynosi 189,5cm. Tabela 7. Porównanie wyników badań własnych skoku w dal z miejsca dziewcząt do wyników badań regionalnych województwa kujawsko- pomorskiego M. Napierały 2001r. oraz do wyników badań ogólnopolskich R. Przewędy 1991r. Badania własne Badania regionalne Badania Klasa ogólnopolskie N N x x x I , ,3 II , , Analizując tabele 7 stwierdzono najwyższą wartość średniej arytmetycznej skoku w dal z miejsca u dziewcząt trenujących w klasie I i II. Badania ogólnopolskie dziewcząt klasy I i II posiadają mniejsze wartości średniej od dziewcząt trenujących siatkówkę oraz od rówieśniczek z wybranych szkół województwa kujawsko- pomorskiego. Tabela 8. Zestawienie liczbowe ściskania dynamometru zawodniczek trenujących siatkówkę. Klasa N Wartość Wartość max [σ] [V] [ x ] min. I ,78 10,73 22 II ,7 9,1 18 Wyniki zamieszczone w tabeli 8 przedstawiają wartości siły ściskania dynamometru. Najwyższa średnia wynosi 48,48 kg w klasie I przy indywidualnych wartościach, które wynoszą od 40 kg do 70 kg. W klasie II średnia arytmetyczna dziewcząt wynosi 48,7kg. Największe odchylenie od średniej wartości występuje w klasie I i jest równe 10,73kg. N 317

318 Tabela 9. Porównanie wyników badań własnych ściskania dynamometru dziewcząt do wyników badań regionalnych województwa kujawsko- pomorskiego M. Napierały 2001r. oraz do wyników badań ogólnopolskich R. Przewędy 1991r. Badania własne Badania regionalne Badania Klasa ogólnopolskie N x N x N x I 14 48, ,1 II 10 48, , ,9 Z analizy danych tabeli 9 wynika, że najwyższe wartości średniej arytmetycznej ściskania dynamometru występują u dziewcząt trenujących siatkówkę zarówno w klasie I i II niż u rówieśniczek uczęszczających do szkół niesportowych. W klasie I średnia siatkarek wynosi 48,8 kg, natomiast w klasie II 48,7 kg. Tabela 10. Zestawienie liczbowe zwisu na ugiętych rękach zawodniczek trenujących siatkówkę. Klasa N Wartość Wartość max [σ] [V] [ x ] min. I 14 4,07 59,34 21,86 17,11 77 II 10 15,02 45,37 24,51 9,8 4 Z danych liczbowych zawartych w tabeli 10 wynika, iż w klasie I dziewcząt z trenujących siatkówkę wartości siły funkcjonalnej mieszczą się od 4,07 sekund do 59,34 sekund i średnia wynosi 21,86 sekund. Natomiast w klasie II wartości liczbowe kształtują się od 15,02 sekund do 45,37 sekund, a średnia wynosi 24,51 sekund. Największe odchylenie od średniej wartości występuje w klasie I i jest równe 17,11 sekund. Tabela 11. Porównanie wyników badań własnych zwisu na ugiętych rękach dziewcząt do wyników badań regionalnych województwa kujawsko- pomorskiego M. Napierały 2001r. oraz do wyników badań ogólnopolskich R. Przewędy 1991r. Klasa Badania własne Badania regionalne Badania ogólnopolskie N N N x x x I ,9 II , , , ,1 Obserwując zestaw trzech badań można wnioskować, że wartości liczbowe zwisu na ugiętych rękach zawodniczek trenujących siatkówkę przewyższają wartości wyników badań regionalnych, jak i ogólnopolskich. Można również zaobserwować u wszystkich badanych wzrost czasu zwisu na ugiętych rękach wraz z wiekiem. Tabela 12. Zestawienie liczbowe biegu wahadłowego zawodniczek trenujących siatkówkę. Klasa N Wartość Wartość [σ] [V] [ x ] min. max I 14 11,2 13,2 12,25 0,70 8 II ,2 11,96 0,68 5 Zwinność u badanych dziewcząt w klasie pierwszej mieści się w przedziale od 11,2 sekund do 13,2 sekund a średnia tej cechy wynosi 12,25 sekund. Wartości liczbowe u dziewcząt z klasy drugiej wynoszą od 11 sekund do 13,2 sekund, a średnia posiada wartość 11,96 sekund. 318

319 Natomiast wartość odchylenia w klasie pierwszej wynosi 0,7 sekund, a w klasie drugiej 0,68 sekund. Z analizy przedstawionych badań wynika, że minimalnie lepszą zwinnością legitymują się dziewczęta z klasy pierwszej. Tabela 13. Porównanie wyników badań własnych biegu wahadłowego dziewcząt do wyników badań regionalnych województwa kujawsko- pomorskiego M. Napierały 2001r. oraz do wyników badań ogólnopolskich R. Przewędy 1991r. Badania własne Badania regionalne Badania ogólnopolskie N x N x N x I 14 12, , ,7 II , ,6 Z analizy danych możemy zaobserwować, że najniższe wartości liczbowe biegu Klasa wahadłowego występują u zawodniczek trenujących siatkówkę w klasie pierwszej jak i w klasie drugiej. Najwyższa wartość zaobserwowano w klasie pierwszej w badaniach ogólnopolskich, która wynosi 12,7 sekund. Natomiast w klasie drugiej w badaniach regionalnych, gdzie wynosi 12,7 sekund. Tabela 14. Zestawienie liczbowe siadów z leżenia w czasie 30 sekund zawodniczek trenujących siatkówkę. Klasa N Wartość Wartość [σ] [V] [ x ] min. max I ,64 2,84 10 II ,9 2,60 12 Przedstawione w tabeli 14 wyniki świadczą, że w próbie siadów z leżenia w czasie 30 sekund wśród zawodniczek z dwóch badanych grup nieco lepsze rezultaty uzyskały dziewczęta z klasy pierwszej, gdzie średnia arytmetyczna wynosi 29,64 powtórzeń. Natomiast u zawodniczek z klasy drugiej wynosi 24,9 powtórzeń. Największe odchylenie od średniej wartości występuje w klasie pierwszej i wynosi 2,84 powtórzeń. Tabela 15. Porównanie wyników badań własnych siadów z leżenia w czasie 30 sekund dziewcząt do wyników badań regionalnych województwa kujawsko- pomorskiego M. Napierały 2001r. oraz do wyników badań ogólnopolskich R. Przewędy 1991r. Badania własne Badania regionalne Badania Klasa ogólnopolskie N x N x N x I , II , ,5 Z analizy badań zaobserwowano najwyższe wartości siadów z leżenia w czasie 30 sekund u zawodniczek trenujących siatkówkę z klasy pierwszej i drugiej od wartości liczbowych z badań regionalnych, jak i ogólnopolskich. Również badania ogólnopolskie przeważają nad badaniami regionalnymi. Tabela 16. Zestawienie liczbowe skłonów tułowia w przód zawodniczek trenujących siatkówkę. Klasa N Wartość Wartość max [σ] [ x ] min. [V] I ,4 3,08 30 II ,1 4,56 55 Z analizy danych przedstawionych w tabeli 16 stwierdzono, że wyniki dziewcząt z klasy pierwszej kształtują się od 5 cm do 14 cm i średnia tej cechy wynosi 10,4 cm. Natomiast u dziewcząt z klasy drugiej wyniki kształtują się od 3 cm do 16 cm. Największe różnice pomiędzy 319

320 wartością minimalną a maksymalną występują w klasie II. Średnia arytmetyczna wynosi 9,1 cm. Wartości poszczególnych zawodniczek odchylają się od tej wartości średnio o 4,56 cm. Tabela 17. Porównanie wyników badań własnych skonów tułowia w przód dziewcząt do wyników badań regionalnych województwa kujawsko- pomorskiego M. Napierały 2001r. oraz do wyników badań ogólnopolskich R. Przewędy 1991r. Badania własne Badania regionalne Badania Klasa ogólnopolskie N x I 14 10, , ,7 II 10 9, , ,7 N Z zestawień liczbowych zawartych w tabeli 17 zauważa się najwyższe wartości w klasie pierwszej i drugiej skłonów tułowia w przód w badaniach własnych. Można zauważyć dość wyraźną różnicę pomiędzy wynikami dziewcząt trenujących, a dziewczętami uczęszczających do klas niesportowych. Dyskusja i wnioski Jednym z ważniejszych warunków sprawnego i prawidłowego funkcjonowania organizmu jest ruch. Czynny udział w ćwiczeniach fizycznych prowadzi do poprawy samopoczucia, zmniejszenia stopnia depresji czy lęku (Szark-Eckardt i wsp Aktywność fizyczna pomaga w odreagowaniu stresu, który jest jedną z przyczyn nerwicy, a także zapobiega chorobom cywilizacyjnym. Aktywność fizyczna jest niezbędnym atrybutem i elementem zdrowego stylu życia każdego człowieka. Rozwój fizyczny młodego człowieka uzależniony jest systematyczności i odpowiedniej intensywności. Badane dziewczęta oprócz uczestnictwa w obowiązkowych zajęciach wychowania fizycznego również biorą udział 5 razy w tygodniu w treningach piłki siatkowej pod opieką wykwalifikowanego trenera. Z przeprowadzonych badań w klasie pierwszej i drugiej gimnazjum Zespołu Szkól nr 10 w Bydgoszczy można stwierdzić nieznaczne różnice w zestawieniach liczebnych wyników somatycznych tej samej grupy wiekowej. Natomiast analizując wyniki badań zdolności motorycznych należy stwierdzić, iż różnice występujące między zawodniczkami poszczególnych klas są w większości przypadków nieistotne. Jedynie widoczne różnice można zauważyć w próbie skoku w dal z miejsca i zwisu na ugiętych rękach u zawodniczek uczęszczających do tych samych klas. Porównując wyniki badań somatycznych i motorycznych dziewcząt trenujących siatkówkę z Zespołu Szkół nr 10 w Bydgoszczy do badań rówieśniczek, które dodatkowo nie uprawiają żadnej dyscypliny sportowej z wybranych szkół województwa kujawsko pomorskiego można stwierdzić, że poziom rozwoju fizycznego dziewcząt systematycznie trenujących siatkówkę tej samej grupy wiekowej okazał się dużo wyższy. Również biorąc pod uwagę wyniki badań ogólnopolskich do wyników badań rówieśniczek pod względem somatycznym można zauważyć największą różnicę liczbową masy ciała w klasie pierwszej i drugiej pomiędzy badaniami własnymi, a regionalnymi, gdzie przeważają te pierwsze. Natomiast badania ogólnopolskie mają nieznaczną przewagę w klasie pierwszej i drugiej nad badaniami regionalnymi. Najwyższe wartości liczbowe wysokości ciała występują w badaniach własnych w klasie pierwszej jak i drugiej. Natomiast badania ogólnopolskie przeważają nad badaniami regionalnymi tylko w klasie drugiej. U dziewcząt młodszych wyższe wartości występują w badaniach regionalnych. Wyniki badań zdolności motorycznych jednoznacznie wykazują większą sprawność w pomiarach zdolności motorycznych siatkarek od rówieśniczek nieuprawiającej dodatkowo żadnej dyscypliny sportowej. Natomiast porównując wyniki badań regionalnych z ogólnopolskimi możemy zauważyć zmienność w dominacji. W próbie skoku w dal badania ogólnopolskie przeważają nad regionalnymi w klasie pierwszej i drugiej. W ściskaniu dynamometru w klasie pierwszej występują wyższe wyniki w badaniach ogólnopolskich, natomiast w klasie drugiej nieznacznie niższe w badania regionalne. W zwisie na ugiętych rękach w klasie pierwszej i drugiej najwyższe wartości występują w wynikach badań regionalnych. W biegu wahadłowym w klasie x N x 320

321 pierwszej dominują wartości liczbowe w badaniach ogólnopolskich, natomiast w klasie drugiej w badania regionalnych. Wartości liczbowe siadów z leżenia w czasie 30 sekund wyższe można zaobserwować w klasie pierwszej i drugiej w badaniach ogólnopolskich. Natomiast wyniki skłonów tułowia w przód w klasie pierwszej są wyższe w badaniach regionalnych, a w klasie drugiej w badaniach ogólnopolskich. Budowa somatyczna siatkarek trenujących siatkówkę została oceniona za pomocą wskazówek stosowanych przez F. Curtiusa z wykorzystaniem wskaźnika Rohrera według określonego wzoru. Wśród siatkarek dominowała sylwetka typu leptosomatyczna. W pojedynczych przypadkach stwierdzono typ sylwetki atletyczny. Rezultaty uzyskane w czasie poczynionych obserwacji w zakresie oceny poziomu rozwoju fizycznego oraz wybranych zdolności motorycznych dziewcząt trenujących siatkówkę i uczęszczających do Zespołu Szkół nr 10 w Bydgoszczy, stanowią podstawę do sformułowania następujących wniosków: 1. Badana młodzież nie różni się poziomem morfologicznym od porównywanych rówieśników z badań regionalnych i ogólnopolskich. 2. Wśród badanych przeważa leptosomatyczna sylwetka ciała. 3. Dziewczęta trenujące siatkówkę wykazują większą sprawność fizyczną od porównywanych grup. Bibliografia 1.Cieślicka M., Dix B, Napierała M., Żukow W. (2012). Physical activity of young people from the junior secondary school No. 35 in Bydgoszcz. W: Healththe proper functioning of man in all spheres of life, Vol III, Bydgoska Szkoła Wyższa, Bydgoszcz, Denisiuk L., Milicerowa H. (1969). Rozwój sprawności motorycznej dzieci i młodzieży w wieku szkolnym, PZWS Warszawa 3.Osiński W. (2000). Antropomotoryka AWF Poznań 4.Pilewska W., (2002). Dobór pod względem budowy somatycznej oraz poziomu zdolności motorycznych par sportowego tańca towarzyskiego reprezentujących odmienne style taneczne/, [w]: Wychowanie Fizyczne i Sport. Kwartalnik, Tom XLVI, Suplement Nr 1, Część 1. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa, s Pilewska W., Pilewski R. (2008). Budowa somatyczna zawodniczek i zawodników sportowego tańca/, [w]: Sport a dobrostan, red. prof. dr hab. E. Rutkowska. Wydawnictwo Uniwersytetu M. Curie-Skłodowskiej, Lublin, rozdział XI, s Pilicz S., Przewęda R., Dobosz J., Nowacka Dobosz S. (2005). Punktacja sprawności fizycznej młodzieży polskiej wg Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej, AWF, Warszawa 7.Pilicz S. (1997). Pomiar ogólnej sprawności fizycznej. AWF, Warszawa 8.Sosnowski B, Cieślicka M, Napierała M. (2013). Aktywność fizyczna uczniów Szkoły Podstawowej w Białośliwiu [w] Uwarunkowanie zdrowotne i rekreacji ludzi w różnym wieku, (red.), R. Muszkieta, M. Napierała, M. Cieślicka, W. Żukow, Ośrodek Rekreacji, Sportu i Edukacji w Poznaniu Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej Bydgoszcz- Poznań s Szark-Eckardt, Gołebiewski P, Cieślicka M, Stankiewicz B., (2012). The assertiveness of people who practice Fiziceskoe vospitanie studentov. Harkow s Wroniewicz J., Napierała M., Pezala M., Cieślicka M., W. Zukow (2012). Motor activity of young people from II Secondary School Secondary School in Torun, [in] Current problems of advertisement and image in economy and tourism, (red.) Z. Kwaśnik, W. Żukow, Radom University in Radom, Radom, s

322 PROFIL KIBICA KLUBU POLONIA BYDGOSZCZ RAPORT Z BADANIA Profile fan club club Polonia Bydgoszcz research report Magdalena Marcinkowska Pracownia Analiz Społecznych i Rynkowych Wyższej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 0 = 0 znaków. Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami)=1,25 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=1,25 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: badanie, badanie kibiców Polonii Bydgoszcz, profil kibiców Polonii Bydgoszcz Key words: survey, survey Polonia Bydgoszcz fans, Polonia Bydgoszcz supporters profile Streszczenie Badanie miało na celu stworzenie profilu kibica klubu Polonii Bydgoszcz. W badanej próbie znalazło się 195 osób z czego kobiety stanowiły 29% stanowiły kobiety a mężczyźni 71%. Większość respondentów jest kibicami sekcji żużlowej stanowią oni 71% zaś pozostałe 29 % jest kibicami obydwóch sekcji czyli drużyny żużlowej i drużyny piłkarskiej. Największą grupą badanych są osoby, które zostały kibicami ponieważ kibicowanie Polonii jest w ich rodzinie tradycją przechodzącą z pokolenia na pokolenie stanowią oni 52%. Dla 52% badanych drużyna i mecze są najważniejsze i wpływają w bardzo znaczący sposób na ich codzienne plany. Dla zdecydowanej większości respondentów symbole klubowe w postaci herbu, hymnu, barw stanowią element historii/tradycji klubu, taką opinię wyraziło 67% dla drugiej pod względem liczebności grupy 26% badanych są świętością. Grupa aż 91% respondentów interesuje się historią klubu Polonia Bydgoszcz a 53 % z nich posiada publikacje na temat klubu i jego przeszłości. Przeważająca większość badanych opowiada się za legalizacją środków pirotechnicznych wykorzystywanych do przygotowywania opraw meczowych, jest ich aż 73%. Najliczniejszą grupę respondentów stanowią osoby uważające ustawki za niestanowiące zagrożenia, gdyż uczestniczą w nich dobrowolnie osoby pełnoletnie i świadome ewentualnych konsekwencji, odbywają się również w miejscach ustronnych by nie ucierpiały przypadkowe osoby, jest ich 26% Kultura kibicowska według większości (68%) respondentów ubarwia stadiony, gdyż rytuały wchodzące w skład szeroko pojętej kultury kibicowskiej uatrakcyjniają mecze. Abstract The aim of the survey was to create the Polonia Bydgoszcz Club s sport fan profile. The survey included 195 respondents, 29% of whom were women and 71% men. The majority of the respondents, namely 71%, are speedway section fans, while the rest of the people questioned are the fans of both sections i.e. speedway team and football team. The majority of the surveyed, which is 52%, are those, who became sport fans due to tradition of supporting Polonia, ran in the family. For 52% of the surveyed the team and games are the most important and influence their everyday plans significantly. For the vast majority of the respondents club symbols like arms, anthem or team colours are the elements of the club s tradition and history. 67% of the surveyed was in favour of such an opinion, while 26% of the group perceives them as sacred. A big number of the surveyed, which is 91%, is interested in the history of Polonia Bydgoszcz Club and 53% of them is in possession of some publications concerning the club and its past. The vast majority of the surveyed, namely 73%, declares themselves in favour of the legalization of pyrotechnics which are used for tifo displays. The most numerous group of the respondents are the people who do not perceive the pre-arranged fighting as a source of danger due to the fact that taking part in it is optional and the adult participants are aware of the possible consequences. What is more, such pre-arranged fighting very often takes place in secluded areas so as to avoid the risk of hurting random people, they are 26%. According to the most of the surveyed (68%) the sport fans culture, which involves certain rituals, makes stadiums more vivid and colourful. 322

323 1. Opis raportu Raport Profil kibica klubu Polonia Bydgoszcz, sporządzony przez mgr Magdalenę Marcinkowską dokumentuje wyniki badania ilościowego, przeprowadzonego wśród kibiców Polonii Bydgoszcz drugiego po bydgoskiej Gwieździe najstarszego, liczącego już 93 lata klubu w mieście. Celem badania było stworzenie profilu kibica utożsamiającego się z drużynami sportowymi tegoż klubu, piłkarską i żużlową, rozgrywającymi swoje mecze na stadionie imienia Marszałka Józefa Piłsudskiego przy ulicy Sportowej 2 w Bydgoszczy. Badanie miało dać odpowiedź na podstawowe pytanie: kim jest kibic tejże drużyny, ile ma lat, dlaczego został kibicem, jak długo jej kibicuje, czy kibicuje obydwu sekcjom czy tyko jednej, jakie są jego opinie na temat ważnych kibicowskich kwestii i zagadnień, jaki ma stosunek do barw, symboli klubowych, historii klubu a także jaka jest jego obecna sytuacja zawodowa, osobista oraz jakie posiada wykształcenie. Badanie to pozwoli kibicom poznać strukturę społeczności kibicowskiego światka a klubowi zdobyć wiedzę o kibicu czyli najważniejszym kliencie klubu, co w obecnym czasie gospodarki wolnorynkowej, dużej konkurencji podmiotów świadczących szeroko pojęte usługi rozrywkowe jest kwestią bardzo istotną. Znajomość charakterystyki klienta pozwala działaczom na lepsze dostosowanie swojej oferty marketingowej do jego potrzeb. Dobrze skonstruowana oferta w obecnych czasach coraz częściej decyduje o ekonomicznym sukcesie klubu lub jego braku. Lokalna społeczność pozna zaś trochę lepiej prawdziwe oblicze kibica Polonii. Jest to również bardzo ważne, gdyż społeczna grupa kibiców w ostatnich latach jest niesprawiedliwie demonizowana w mediach oraz stygmatyzowana. Kibol to określenie, któremu współczesne publikatory nadały pejoratywne znaczenie. Kibol to nikt inny jak wierny kibic i fanatyk. Etymologia tego słowa pochodzi z wielkopolskiej gwary. Określenie kibol dla przeciętnego obywatela bardzo często ma niesłusznie negatywne konotacje i budzi w nim równie negatywne asocjacje. Jest to wynikiem, o czym była mowa już wcześniej w niniejszym artykule, kształtowania konstruktu jednostek przez mass media, które zniekształcają rzeczywistość, są wybiórcze i bardzo często narzucają odbiorcom co i jak mają myśleć. Obecnie kibic bardzo często jest utożsamiany z bandytą wywołującym zadymy, należy jednak zauważyć, że w obecnych czasach stadionowe burdy są już przeszłością a kibice sprawdzają swoje siły na specjalnie umawianych sparingach, które stanowią pewnego rodzaju rywalizację sportową. Ustawki, bo o nich mowa są jednym z wielu rytuałów tej subkultury i wbrew wielu mitom nie stanowią powszechnego zagrożenia dla społeczeństwa. Jak wynikło z badania większa część badanych nie postrzega ustawek negatywnie, choć zdanie na ich temat jest wciąż podzielone, co zostało ukazane w dalszej części raportu. Badaczem, który jako pierwszy opisał zjawisko zniekształcania rzeczywistości przez media był George Gerbner specjalizujący się w dziedzinie komunikacji, który określił ten proces mianem teorii kultywacji. Dzięki temu badaniu czytelnicy, którzy środowisko kibiców znają jedynie z opowieści nie zaś własnej autopsji, będą mogli skonfrontować swoją wiedzę, zdobytą w dużej mierze ze zniekształconych przekazów medialnych, i ukształtowaną głównie poprzez powszechnie funkcjonujące w społeczeństwie stereotypy z obiektywnym wynikiem badania. 2. Założenia badawcze. Nota metodologiczna 2.1. Cel badania Przeprowadzone badanie miało na celu sporządzenie profilu kibica Polonii Bydgoszcz. Głównym jego celem było pozyskanie danych w trzech następujących zakresach: Charakterystyki statystycznego kibica klubu Polonia Bydgoszcz Opinii kibica w ważnych kwestiach kibicowskich takich jak między innymi: stosunek do kultury kibicowskiej, ocena przepisów ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych w odniesieniu do meczów czy też wizerunku kibica w społeczeństwie Dane społeczno-demograficzne kibiców, w tym przynależność do konkretnej kibicowskiej grupy społecznej 323

324 2.2. Próba badawcza, narzędzie badawcze i sposób analizy Badaniem została objęta 195 osobowa populacja kibiców. Materiał badawczy zbierano w okresie od 5.04 do roku, analizy statystycznej zebranego materiału badawczego dokonano w dniach r. w tych dniach sporządzono również raport z badania. Kwestionariusz ankiety sporządzono w dwóch formach: papierowej oraz elektronicznej. Kwestionariusz, analizę statystyczną z wykorzystaniem pakietu statystycznego IBM SPSS Statistics version 21 oraz raport z badania sporządziła mgr Magdalena Marcinkowska. Graficzne i tabelaryczne przedstawienie wyników sporządzono w programie IBM SPSS Statistics version 21. Ze względu na specyfikę badanych i trudność w dotarciu do członków tejże grupy społecznej zastosowano 2 metody doboru próby badawczej: tzw. metodę kuli śnieżnej, w której badani wskazują kolejnych respondentów do badania. Jest to dobór nieprobabilistyczny (jedynie pierwszy respondent został dobrany do próby losowo) niepozwalający na generalizację wyników na całą populację badanych. Mimo, że estymacja wyników na całą populację nie jest możliwa, można założyć, że respondentów o podobnych cechach jest w populacji kibiców Polonii zdecydowanie więcej. Kwestionariusz w formie elektronicznej został zamieszczony w następujących serwisach internetowych o charakterze kibicowskim i sportowym: oficjalnym facebook'owym fan page klubu ŻKS Polonia Bydgoszcz S.A. oraz fan page: Żużel na poważnie i niekoniecznie. Redakcjom wyżej wymienionych stron serdecznie dziękuję za pomoc w realizacji badania. Ze względu na ograniczoną objętość artykułu w niniejszym raporcie ujęta została analiza jedynie najważniejszych kwestii, nie zamieszczono opisu statystycznego i ilustracji graficznych poszczególnych pytań z uwzględnieniem takich zmiennych jak płeć, wiek, wykształcenie czy też stan cywilny. Opis statystyczny zanalizowanego materiału badawczego oraz przedstawienie graficzne i tabelaryczne wartości skrzyżowanych ze zmiennymi w postaci cech społeczno-demograficznych zostały opublikowane pod adresem: W raporcie posługiwano się celowo jedynie pojęciem kibic nie zaś fan, które w języku polskim ma znacznie węższe znaczenie. Jeśli spojrzeć od strony semantycznej jest to internacjonalizm oraz leksem denotujący sympatyków nie tylko dyscyplin sportowych, ale znacznie większej liczby innych dziedzin rozrywki. Fan to inaczej hobbysta. Określenie to w języku polskim nie jest tożsame z określeniem kibic, nie oznacza kibica w prawidłowym znaczeniu tego słowa znaczeniu, dlatego też nie zostało użyte w polskiej wersji językowej niniejszego raportu ani razu. 3. Zakres tematyczny pozyskanych danych/ materiału badawczego oraz analiza 3.1. Charakterystyka badanej grupy (kibiców) między innym w zakresie: motywów zostania kibicem Polonii Bydgoszcz znaczenie drużyny w życiu codziennym, stopień wpływania meczów na codzienne plany respondenta częstotliwości uczestnictwa w meczach w meczach drużyny piłkarskiej i żużlowej w tym wyjazdowych oraz zgody stosunek do barw, symboli klubowych oraz historii posiadanie gadżetów, udział w dopingu oraz sposób wyrażania poparcia dla drużyny ile pieniędzy respondent przeznacza miesięcznie na swoją pasję związaną z Polonią Bydgoszcz zainteresowanie historią klubu i posiadanie materiałów o tej tematyce 3.2. Opinie i respondentów w ważnych kwestiach kibicowskich między innymi w zakresie: opraw meczowych z użyciem środków pirotechnicznych, ustawek oceny przepisów ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych regulujących kwestie imprez sportowych w szczególności meczów osąd własnego poczucia bezpieczeństwa na stadionie podczas meczów 324

325 kultury kibicowskiej oraz wizerunku kibica w społeczeństwie 3.3. Dane społeczno-demograficzne w zakresie: płci wieku wykształcenia obecnej sytuacji zawodowej respondenta stanu cywilnego przynależności do grupy kibicowskiej 3.1. Charakterystyka badanej próby Największą grupę respondentów stanowią ci, którzy są kibicami żużlowej sekcji Polonii znalazło się ich w badanej próbie aż 71%. 29% respondentów zadeklarowało bycie kibicem obydwóch sekcji tj. żużlowej i piłkarskiej. Motywem, który skłonił respondentów do kibicowania Polonii był w głównej mierze fakt, że kibicowanie Polonii jest w ich rodzinie tradycją przechodzącą z pokolenia na pokolenie, takich respondentów znalazło się w badanej próbie aż 52%. Drugą pod względem liczności grupą badanych są osoby, które zostały kibicami w wyniku pasjonowania się dyscyplinami sportowymi, które są uprawiane Polonii stanowią oni 22%. 12% respondentów wskazało inny powód. 6% osób nie potrafiło określić motywu dlaczego zostali kibicami Polonii. Dla 4% badanych motywatorem stał się fakt posiadania w rodzinie zawodnika lub byłego zawodnika Polonii. Czynnikiem sprawczym dla tyleż samo respondentów stali się ich znajomi będący kibicami, którzy wciągnęli badanych. Fakt mieszkania blisko stadionu był przyczyną zostania kibicem Polonii dla 2% respondentów. 325

326 Odpowiedzi respondentów, którzy wskazali inny niż propozycje ujęte w kafeterii odpowiedzi kwestionariusza powód zostania kibicem Polonii. Zostały one zapisane w oryginalnym brzmieniu z zachowaniem oryginalnej pisowni oraz w kolejności alfabetycznej. Co skłoniło Cię do zostania kibicem Polonii/inny powód Byłem za dzieciaka na meczu i od razu pokochałem ten sport, mimo że rzadko mam okazję być na meczu, to bardzo kocham żużel i Polonię Bydgoszcz Chęć kibicowania miejscowej drużynie Historia klubowa, sprzeciw prostackim zachowaniom ludzi z gdańskiej oraz zainteresowanie żużlem Kibicem zety może być każdy a Polonistą trzeba się urodzić Kibicuję wszystkim drużynom z Bydgoszczy Mąż "zaraził" mnie pasją MIŁOŚĆ DO POLSKOŚCI Moja przyjaciółka jest wielką kibicką Polonii, aktywnie angażuje się w życie kibiców, klubu. Zainteresowała mnie tym, dzięki czemu spoglądam na ten klub z ogromną sympatią i życzę jak najlepiej :) Mój mąż jest kibicem i zaraził mnie pasją Mój ojciec chciał być żużlowcem, lecz nie uzyskał zgody rodziców w końcu lat 70. Zabrał mnie na żużel pierwszy raz w 1998 roku. Ja jestem kibicem żużlowej Polonii, gdzie uczestniczymy w zawodach podczas zawodów z przyjaciółmi Mój przyjaciel jest zawodnikiem Polonii Myślę że było to spowodowane przez mojego tatę, który mnie zabrał na stadion (nie był to jednak mecz, tylko trening przed GP). Jednak dokładny powód dlaczego zostałem kibicem Polonii Bydgoszcz trudno jest mi napisać Nienawidzę zawiszy Pasją zaraził mnie mój dziadek 326

327 Pasjonowałam się motorami od dziecka więc pokochałam taką dyscyplinę jak żużel. Pierwsza wizyta na stadionie była wizytą na Polonii i tak już zostało Przedwojenna historia klubu oraz sukcesy sekcji żużlowej z lat 90tych Przyjaciółka zabrała mnie raz na mecz, od tego czasu jestem wierną fanka żużla i klubu Polonii Bydgoszcz Tata kupił kiedyś dodatek o żużlu w 1997 roku przed rozpoczęciem sezonu i poszliśmy najpierw na Kryterium Asów potem na 2 mecze rundy zasadniczej i mecz finałowy Tata zabrał mnie na pierwsze zawody z Polonią Piła jak miałem 8 lat i od tego czasu się kręci. W rodzinie jednak tylko z tatą lubimy żużel W rodzinie niektóre osoby lubią żużel, jako mała dziewczynka chodziłam na mecze, z których co prawda niewiele pamiętam ;) moja pasja do speedwaya zaczęła się w gimnazjum kiedy wraz z przyjaciółką wybrałyśmy się na zawody i trwa aż do dziś W wieku 11 lat pierwszy raz zobaczyłem w telewizji mecz żużlowy. Chyba wtedy jeździł Złomrex Częstochowa, spodobało mi się, rok później tata opowiadał mi jak dziadek jeździł oglądać mecze do Piły min rok. Obiecał mi że zabierze mnie na mecz, tak się złożyło że mam wuja w Bydgoszczy, który od czasu do czasu chodzi na mecze Polonii. Wuja z tatą jakoś weszli na temat żużla, akurat byłem przy tym i postanowiliśmy razem wybrać się na mecz. Wtedy Polonia jeździła w 1 lidze, był to mecz z PSŻ Milion Team Poznań. Wrażenia "zajebiste" nic dodać nic ująć, wuja opowiadał, że w klubie jest jeszcze młody Rusek Emil Sayfutdinov, ale nie dostał wizy. Następne mecze pozytywne zaskoczenie to nie była już tylko frajda, ale zakochałem się w żużlu a to co robił Emil bajka. do końca sezonu nie opuściłem żadnego meczu na Sportowej. Mimo, iż mieszkam i pochodzę z Wielkopolski moje serce należy do Bydgoszczy i często jestem na meczach. Taka to moja historia zostania kibica Polonii Wychowałem się na kibicowaniu Polonii. Dzisiaj nie ma znaczenia dyscyplina, ważne są barwy, herb, tradycja Najwięcej respondentów posiada 15 letni i dłuższy staż bycia kibicem Polonii stanowią oni aż 49% badanych. 17% osób kibicuje Polonii od 5 do 9 lat. Kibicami od 10 do 14 lat jest 16% respondentów. Tyleż samo osób deklaruje bycie kibicem od roku do 4 lat. Osoby z najkrótszym stażem poniżej roku stanowią zaledwie 2 lata. Dwiema najliczniejszymi grupami respondentów są osoby uczęszczające na mecze w towarzystwie rodziny oraz przyjaciół obydwie liczą po 31%. Niewiele mniej, bo 28 % osób 327

328 przychodzi na mecze wraz ze znajomymi. Zaledwie 9% osób przychodzi na mecze w pojedynkę. Drużyna i mecze są najważniejsze dla 51% respondentów i wpływają w sposób bardzo znaczący na ich codzienne plany. W stopniu umiarkowanym mecze wpływają na plany 36% badanych. Dla 7% osób mają wpływ nieznaczny. 6% badanych jednostek nie potrafiło dokładnie oszacować wpływu meczów na swoje codzienne plany. 52 osoby zadeklarowały uczęszczanie na mecze piłkarskiej Polonii na swoim stadionie. Pozostałe 143 osoby z badanej próby nie zadeklarowali się jako kibice piłkarskiej Polonii stąd też to pytanie ich nie dotyczyło (osoby te w liczbie 143 zadeklarowały się jako kibice żużlowej 328

329 Polonii zaś jedna osoba nie udzieliła żadnej odpowiedzi). 53% z grupy osób uczęszczających na mecze piłkarskiej Polonii na swoim stadionie stanowią osoby bywające na meczach kilka razy w sezonie. Drugą pod względem liczności grupę stanowią osoby, które kibicują drużynie piłkarskiej Polonii, ale nie bywają na meczach jest ich 31%. Na każdym meczu w sezonie bywa 10% respondentów. 6% badanych gości na stadionie Polonii podczas meczów piłkarskich raz w miesiącu. Na każdym meczu żużlowej Polonii na swoim stadionie melduje się 67 % badanych. Druga pod względem liczebności jest grupa respondentów goszcząca na stadionie przy ul. Sportowej 2 w celu kibicowania żużlowej drużynie Polonii kilka razy w sezonie stanowią oni 20%. 7% badanych bywa na meczu raz w miesiącu. Najmniejszą grupę stanowią osoby, które kibicują drużynie żużlowej lecz nie przychodzą na mecze. Na mecze wyjazdowe drużyny piłkarskiej Polonii udaje się 55% respondentów identyfikujących się jako kibice sekcji piłkarskiej. 329

330 70% respondentów jeździ na mecze wyjazdowe żużlowej drużyny Polonii. Na mecze zgody Stomilu Olsztyn jeździ jedynie 18% badanych, są to głównie osoby młode i deklarujące się jako kibice obydwóch sekcji. 330

331 Dla 67 % respondentów symbole klubowe stanowią element historii/tradycji klubu. Dla 26% są świętością. Dla 4% badanych nie mają większego znaczenia. 3% respondentów nie potrafiło sprecyzować czym są dla nich te elementy. Dla 49% badanych elementy związane z kibicowaniem takie jak np. szale, koszulki, czapki w kolorystyce barw klubowych stanowią element składowych ich tożsamości kibica Polonii. 17% osób stwierdziło, że są elementami spajającymi ich więź z innymi kibicami Polonii. 16% respondentów uważa je za element komunikujący otoczeniu ich przynależność kibicowską. W opinii 6% badanych są dla nich elementem mody kibicowskiej. 6% osób stwierdziło, że nie mają dla nich większego znaczenia. 3% badanych nie potrafiło określić czym dokładnie są dla nich te elementy. W opinii 2% respondentów są elementami budującym ich prestiż jako kibiców Polonii. 331

332 Zdecydowana większość respondentów aż 90% respondentów posiada akcesoria i gadżety kibicowskie. W poniższej tabeli zostały wymienione gadżety posiadane przez respondentów. Procenty nie sumują się do 100 % ze względu na możliwość wybrania przez respondenta więcej niż jednej odpowiedzi. Dominującym akcesorium są szale, które posiada aż 89% badanych. 17 % wymieniło inne gadżety. 332

333 $V0 - Częstości Odpowiedzi Procent obserwacji N Procent V0 a szale % 89% koszulki % 63% czapki 75 13% 42% smycze 79 14% 44% kubek 58 10% 32% kufel do piwa 23 4% 13% otwieracz do piwa 15 2% 8% zapalniczkę 11 2% 6% inne 30 5% 17% Ogółem % 314% Zdecydowana większość respondentów przeznacza miesięcznie na swoją pasję do 100 zł stanowią 70%. Od 101 do 200 zł wydaje na cele związane z kibicowaniem Polonii 16% respondentów. 8% badanych przeznacza kwotę 301 zł. Między 201 a 300 zł wydaje 6% respondentów.. Poniższa tabela ilustruje w jaki sposób respondenci wyrażają swoje poparcie dla drużny. Wartości nie sumują się do 100% ze względu na możliwość wyboru więcej niż jednej odpowiedzi przez badanego. Najczęściej wybieranymi formami wsparcia było aktywne uczestnictwo w dopingu oraz noszenie symboli klubowych. 333

334 $V1 - Częstości Odpowiedzi Procent N Procent obserwacji poprzez aktywny udział % 80% w dopingu poprzez tworzenie 26 9% 14% V1 a opraw poprzez noszenie % 72% symboli klubowych takich jak np. szale, koszulki, czapki itp. Ogółem % 166% 41% respondentów regularnie uczestniczy w dopingu, ale nie uczęszcza do młyna *. 27% badanych uczestniczy regularnie w dopingu w młynie. Czasem uczestniczy w dopingu 25% badanej próby. W ogóle w dopingu nie bierze udziału 6% osób. * młyn- slangowe określenie sektora kibiców aktywnie dopingujących i tworzących oprawy Zdecydowana większość respondentów aż 91% interesuje się przeszłością i historią klubu oraz losami byłych zawodników, 53 % z nich posiada publikacje na temat Polonii i jej historii. 334

335 3.2. Opinie respondentów w ważnych kwestiach kibicowskich Zdecydowana większość respondentów 73% uważa, że używanie środków pirotechnicznych stosowanych przy oprawach meczowych powinno być dozwolone. 17% badanych nie ma tej kwestii zdania. Tylko 10% osób uważa, że środki pirotechniczne powinny być niedozwolone. 335

336 Poniższy wykres ilustruje opinie respondentów na temat przepisów ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych w szczególności meczów. 39% respondentów nie ma w tej kwestii zdania. 35% badanych ocenia przepisy jako za bardzo restrykcyjne. W opinii 26% respondentów przepisy są odpowiednie. Poniższa tabela przedstawia wyszczególnione przez respondentów za bardzo restrykcyjne w ich ocenie przepisy ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych w szczególności meczów. Wypowiedzi zostały zapisane z zachowaniem oryginalnej pisowni oraz w kolejności alfabetycznej. 1 wiersz = wypowiedź jednego respondenta. Przepisy ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych, które według respondentów są szczególnie za bardzo restrykcyjne atak służb porządkowych na kibiców w sytuacji, gdy nic nie zrobili, zakaz rac brak możliwości używania pirotechniki brak możliwości wnoszenia na stadion większej ilości picia, zakaz używania pirotechniki zakaz pirotechniki- w Polsce kibic przez policję traktowany jest jak wandal co przeważnie nie jest prawdą bzdurą jest, że nie można wnieść wody mineralnej na stadion tylko trzeba stać w długich kolejkach i kilkukrotnie przepłacać za nią na miejscu chociażby na meczu ze Stomilu z Zawiszą traktowali nas jak zwierzęta, macali wszystko, spisywali nas a i tak weszliśmy z racami dokładne obmacywanie kibiców w sędziwym wieku, bo m.in. mnie to dotyczy eskorta policyjna przez wszystkie województwa podczas podróży zorganizowanych grup kibiców na mecze wyjazdowe karty kibica, bilety imienne, organizacja przyjęcia kibiców gości, zakazy stadionowe listy wyjazdowe, zakaz odpalania pirotechniki na stadionach nadgorliwość policji nie można pić alkoholu na koronie stadionu nie powinno być policji na stadionach, jestem za awanturami i chuliganką na stadionie niedozwolone środki pirotechniczne, zbyt duży udział policji w ochronie imprez sportowych 336

337 niehumanitarne traktowanie kibiców przez policję, szczególnie kibiców gości, absurdalne zakazy stadionowe kolokwialnie mówiąc za pierdoły odbieranie przez pracowników butelek z napojami odpalanie rac powinno odbywać się na stadionie ponieważ jest to część oprawy i święta, tylko aby były odpalane przez osoby odpowiedzialne ograniczenie swobody kibica na stadionie powinna być uregulowana kwestia pirotechniki czyli dozwolone jej używanie według zapisanych zasad powszechna inwigilacja i nadużywanie uprawnień przez służby porządkowe, jak np.: brak kultury i traktowanie ludzi po chamsku (dotyczy szczególnie grup kibiców przyjezdnych). Stosowanie odpowiedzialności zbiorowej. problem z wnoszeniem drzewców/kijów do flag. Nie można wnosić elementów oprawy ( serpentyny) Nie można wnosić napojów dla dziecka i trzeba się zasilać tym co jest w sklepie niekoniecznie za rozsądną cenę. Ochrona/policja stosuje prawo według uznania - za wypicie i wnoszenie piwa zakaz stadionowy i np zł kary... przepisy regulujące postępowanie policji podczas meczów, szczególnie wyjazdowych są wyjęte rodem z państwa policyjnego. Kibiców traktuje się niehumanitarnie rewizja przed wejściem na mecze, zakazy stadionowe wchodzenie na stadion bez napojów typu woda 0,5l plastikowa, zabroniona pirotechnika wiele kwestii: zakazana pirotechnika, spisywanie kibiców przed wyjazdami, tworzenie imiennych list kibiców zabranianie używania w trakcie spotkań sportowych pirotechniki na stadionie. Zakaz wnoszenia na stadion swoich butelek z wodą. zachowam to dla siebie zakaz picia alkoholu, zakaz pirotechniki, "inwigilacja" na każdym kroku (tzn. mam na myśli np. podawanie imienia i nazwiska oraz peselu, żeby pojechać na wyjazd ) czy np. traktowanie kibica jako wroga zakaz picia piwa na stadionie zakaz pirotechniki, listy wyjazdowe zakaz pirotechniki, przesadna kontrola 35% respondentów raczej zgadza się ze stwierdzeniem, że niepożądane zachowania nie występują już na stadionach. 21% badanych nie ma jednoznacznej opinii. 16% respondentów zgadza się z tym stwierdzeniem. 13% badanej próby zdecydowanie zgadza się z powyższym stwierdzeniem. Zdecydowanie zgadza się 6% badanych. Nie zgadza się 5%. 4% respondentów stwierdziło, że raczej się nie zgadzają z tym, że na stadionach prawie w ogóle nie występują już niepożądane zachowania. 337

338 Większość respondentów czuje się bezpiecznie podczas meczów na stadionie Polonii. 44% z nich czuje się bezpiecznie. 31% badanych czuje się bardzo bezpiecznie. 7% czuje się ani bezpiecznie ani niebezpiecznie. Trudno powiedzieć odpowiedział zaledwie 1% respondentów. Nikt z respondentów nie wskazał, że czuje się niebezpiecznie. Poniższy wykres ilustruje opinie respondentów na temat ustawek. 26% respondentów uważa, że nie stanowią one żadnego zagrożenia, gdyż uczestniczą w nich dobrowolnie osoby pełnoletnie, które są świadome ewentualnych konsekwencji. Odbywają się w miejscach ustronnych tak by nie cierpiały osoby postronne. 19% badanych obawia się o zdrowie uczestników twierdząc, że ustawki stanowią zagrożenie dla ich zdrowia, grupę tą stanowią 338

339 kobiety. Potwierdza to tylko znaną od zawsze prawdę, że płeć piękna wykazuje się większą troskliwością niż mężczyźni i jest wrażliwsza. 17% osób stwierdziło, że naruszają ład społeczny. Według 16% respondentów ustawki stanowią zagrożenie dla bezpieczeństwa publicznego. Dla 10% badanych stanowią pewnego rodzaju rywalizację sportową. 5% respondentów uważa, że stanowią one sposób na wyładowanie emocji a ich istnienie związane jest z zaspokajaniem naturalnego instynktu walki. Tyleż samo respondentów uważa, że ich istota jest całkowicie neutralna. Tylko 2% osób stwierdziło, że są sposobem na sprawdzenie przez uczestników swoich sił w walce. Ze stwierdzeniem, że w społeczeństwie panuje negatywny wizerunek kibica, zgadza się 29% respondentów stanowią oni najbardziej liczną grupę w próbie. Raczej zgadza się z tym stwierdzeniem 26. Zdecydowanie zgadza się 21%. 11% respondentów nie ma w tej kwestii zdania. Nie zgadza się z powyższym stwierdzeniem 5% badanych. Tyleż samo respondentów raczej się nie zgadza. Tylko 3% badanych zdecydowanie się nie zgadza. Do utrwalenia w społeczeństwie negatywnego wizerunku kibica w głównej mierze przyczyniły się media, które w ostatnich latach często niesprawiedliwie przedstawiały kibiców w złym świetle przyczyniając się do pogłębiania krzywdzących stereotypów. 339

340 Poniższy wykres przedstawia opinie respondentów na temat kultury kibicowskiej. Zdecydowana większość badanych uważa, że ubarwia ona stadiony a rytuały wchodzące w w skład szeroko pojętej kultury kibicowskiej uatrakcyjniają mecze, stanowią oni 73% badanej próby. 22% osób twierdzi, że daje ona młodym ludziom bardzo ważne w obecnych czasach poczucie tożsamości z grupą społeczną. Kultura kibicowska jest obojętna dla 7% badanych. Zaledwie 4% respondentów jest zdania, że wpływa negatywnie na osoby biorące w niej udział, co ciekawe osoby te należały do najmłodszej kategorii wiekowej w próbie. 340

341 3.3. Dane społeczno-demograficzne W badanej próbie znalazło się 69% mężczyzn i 31% kobiet. Najwięcej badanych to osoby z najmłodszej kategorii wiekowej % znalazło się ich w badanej próbie 50%. 29% stanowiły osoby w wieku lat. Osoby w wieku lat stanowiły 14% wszystkich respondentów. 3% badanych to osoby lat. 48 lat i więcej to wiek 3% badanych. Najmniej liczną kategorią stanowią osoby w wieku lat znalazło się ich w badanej próbie zaledwie 1%. 341

342 Respondenci, którzy wzięli udział w badaniu to osoby dobrze wykształcone. Tendencja ta będzie utrzymywała się zapewne jeszcze przez dłuższy czas, na co wskazuje fakt, że 28 % badanych stanowią osoby uczące się a 17% z nich studiuje. Największą grupę respondentów stanowiły osoby z wykształceniem średnim. Znalazło się ich w badanej próbie 46% z czego 24% legitymuje się wykształceniem średnim ogólnym a 22% średnim technicznym. 17% badanych ma wykształcenie wyższe zawodowe czyli posiada tytuł licencjata bądź inżyniera. 13% respondentów posiada wykształcenie wyższe magisterskie. Wykształcenie gimnazjalne ma grupa 11%. Policealnym wykształceniem legitymuje się 7% badanych. 3% respondentów posiada wykształcenie zawodowe. Tyle samo osób posiada oprócz wykształcenia magisterskiego również studia podyplomowe. Zaledwie 1% badanych posiada wykształcenie podstawowe. 44% respondentów stanowią osoby pracujące zawodowo. Drugą najbardziej liczną grupą są osoby uczące się. Trzecią pod względem liczebności grupę stanową studenci. 5% osób nie pasuje zawodowo. 4% osób określiło swoją sytuację jako inną. 1 % badanych stanowią zarówno osoby nie pracujące z powodu wychowania dziecka, nie pracujące a prowadzące dom oraz renciści. 342

343 Zdecydowaną większość respondentów stanowią osoby nie pozostające w związku małżeńskim, znalazło się ich w badanej próbie aż 65%. Przyczyną takiego stanu rzeczy może być fakt, że kibicowska pasja pochłania dużą część czasu wolnego respondentów, którego osoby posiadające własną rodzinę mają mniej od osób stanu wolnego. 19% stanowią osoby posiadające małżonka. W nieformalnych związkach jest 12%. 3% osób jest rozwiedzionych. 1% stanowią osoby owdowiałe. Największą część respondentów nie identyfikuje się z żadną grupą społeczną kibiców. Najmniejszą grupę stanowią hoolsi, których znalazło się w badanej próbie 3%. 13 % badanych odmówiło podania swojej przynależności. 343

344 Podsumowanie Choć badanie z wykorzystaniem nieprobalistycznej metody badawczej nie pozwala na generalizację wyników na całą populację danej grupy społecznej, możemy założyć, że jednostek o podobnych cechach znajduje się w populacji kibiców znacznie więcej. Jeśli przyjmiemy, że uzyskany w wyniku badania profil kibica Polonii Bydgoszcz dotyczy również wszystkich pozostałych, nie objętych badaniem kibiców możemy wysnuć następujące główne wnioski, które przedstawię w dalszej części tego podsumowania. W wyniku badania udało się ustalić, że kibic bydgoskiej Polonii to osoba młoda, najczęściej należąca do przedziału wiekowego lata. Kibic Bydgoskiego Klubu Sportowego Polonia jest najczęściej osobą stanu wolnego. Może to wynikać z faktu, że pasja kibicowska pochłania dużą część czasu wolnego jednostki, którego osoby posiadające swoją własną rodzinę mają nieco mniej. Jak wynika z badania kibic Polonii Bydgoszcz to osoba wykształcona, posiadająca co najmniej wykształcenie średnie, lub osoba ucząca się bądź też studiująca. Fakt ten pozwala prognozować, że tendencja do kształcenia się będzie w populacji kibiców Polonii utrzymywała się jeszcze przez dłuższy okres. Typowy kibic drużyn Polonii nienależny do żadnej subkultury kibicowskiej. Statystyczny kibic Polonii Bydgoszcz to osoba skłonna do dużych wyrzeczeń dla swojego ukochanego klubu, meczom podporządkowuje swoje codzienne plany. Wniosek jest taki, że jest to osoba z pasją, która stanowi ważną część ich życia. Klub znajduje się w czołówce jej systemu wartości. Jak wynika z badania jest to często pasja odziedziczona po przodkach. W wyniku swojej wielkiej i głęboko zakorzenionej pasji przeciętny kibic oprócz regularnego uczęszczania na mecze obywające się u siebie, jeździ na mecze wyjazdowe Polonii oraz na mecze Olsztyńskiego Klubu Sportowego Stomil, gdyż kibice obu klubów mają zawartą przyjaźń, polegającą w środowisku kibicowskim na szeroko pojętym wspieraniu się. W nomenklaturze kibicowskiej przyjaźń ta zwana jest zgodą lub sztamą. Badanie pokazało, że kibice mają podzielone zdania na temat zjawiska ustawek co nie pozwala na wyłonienie poglądu typowego kibica. Jednakże największa grupa badanych jest zadania, że nie stanowią one powszechnego zagrożenia, gdyż uczestniczą w nich osoby pełnoletnie, świadome ewentualnych konsekwencji wynikających z podejmowanego ryzyka, zaś walki obywają się w miejscach ustronnych. Kibic Polonii to osoba opowiadająca się za 344

345 legalizacją użycia środków pirotechnicznych do tworzenia opraw meczowych. Można wywnioskować, że dla wszystkich typów kibiców, również tych niezaangażowanych i nieidentyfikujących się z żadną grupą kibicowską oprawa sportowego widowiska, która nierzadko ma charakter artystyczny ma duże znaczenie. Na całym świecie grupy ultras wykazują się często nie tylko talentem malarskim, ale i słowotwórczym tworząc rozmaite leksemy oraz również w szerokim ujęciu pisarskim tworząc rozmaite wierszowane, czy też rymowane komunikaty, o różnorodnych treściach, od wyrażających sprzeciw polityce klubu, po oddające cześć bohaterom Ojczyzny umieszczane na transparentach, flagach czy też sektorówkach. Pokazy pirotechniczne, wykorzystujące między innymi takie środki jak race, świece dymne czy też stroboskopy uświetniają dodatkowo wspomniane powyżej elementy opraw. Można zatem wywnioskować, że statystyczny kibic niezależne od swojej przynależności do grupy kibicowskiej, jest pełen podziwu dla estetyki oraz artyzmu tworzonych pewnego rodzaju choreografii. Przeciętny kibic bydgoskiej Polonii uważa kulturę kibicowską za element ubarwiający stadiony. Dla typowego kibica zapewne w głównej mierze wiąże się to z oprawami meczowymi, przez pryzmat których kibice niewtajemniczeni w świat kibiców rozumieją kulturę kibicowską. Z badania wynika, że dla kibiców oprawy stanowią nieodłączny element sportowego widowiska. Tak, więc do holistycznego ujęcia sportowego widowiska, na które składają się między innymi: element sportowej walki toczonej na sportowej arenie, główni aktorzy widowiska czyli zawodnicy, sędziowie, widownia czyli kibice a także ich zachowania, w które należy włączyć tworzenie opraw. Postulowane w środowisku kibicowskim stwierdzenie, że mecz bez ultrasów jest niczym, okazuje się być istotne nie tylko dla samych zainteresowanych. Podobną opinię mają również kibice innych klubów z całego kraju. Jest to sygnał dla zarządów związków sportowych oraz działaczy klubowych, że aby przyciągnąć na stadiony, większe rzesze kibiców czyli najistotniejszych interesariuszy klubu, w ujęciu marketingowym jego klientów, należy zezwolić na użycie środków pirotechnicznych dozwolonych w innych krajach europejskich i nie tylko uświetniających oprawy meczowe, a tym samym całe sportowe widowisko. Kibice napędzają współczesny sportowy biznes (który nie do końca jest akceptowany przez najbardziej zaangażowanych kibiców, którzy stanowią obecnie jedną z nielicznych antykonsumerycznych subkultur, lecz jest obecnie nieunikniony), więc wypadałoby liczyć się z ich zdaniem. 345

346 STAN I UWARUNKOWANIA ROZWOJU TURYSTYKI AKTYWNEJ W EŁKU The status and development of active tourism in Ełk Agnieszka Danielewicz, Elżbieta Brandt Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 14 =11527 znaków. Razem: Liczba znaków: 40492(ze streszczeniami i grafikami)=1,01 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=1,01 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: aktywność fizyczna, zagospodarowanie turystyczne, turystyka aktywna, sport Key words: physical activity, tourist management, active tourism, sport Streszczenie Wprowadzenie. Turystyka aktywna jest połączeniem sportu i turystyki. Jej atutami są: wysiłek fizyczny połączony z walory poznawczymi. Turystyka aktywna zwana jest kwalifikowaną, ze względu na potrzebę posiadania określonych umiejętności do uprawiania tej formy wypoczynku. Aktywny turysta jest to osoba, która w sposób czynny poznaje ciekawe miejsca. Określenia turystyka aktywna używa się w stosunku do turystyki, która pod względem fizycznym jest formą rekreacji bardzo ukierunkowanej tj. skupia się na wędrówkach pieszych, rowerowych, na jeździectwie bądź wspinaczce i wielu innych formach aktywności. Cel badań. Celem badań była analiza rynku turystyki aktywnej w Ełku. Materiał i metoda. Metodą wykorzystaną do przeprowadzenia badań była ankieta, natomiast instrumentem pomiaru kwestionariusz ankiety. Do badania wykorzystano losowo wybraną grupę mieszkańców oraz turystów przebywających w Ełku. Grupa ankietowanych liczyła 163 osoby, w tym 98 kobiet i 65 mężczyzn. Materiał badawczy stanowiły osoby w różnym wieku. Wyniki badań. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, że mieszkańcy Ełku w ramach wypoczynku najczęściej spędzają czas wolny nad Jeziorem Ełckim (43%). Ankietowani preferują wypoczynek aktywny. Dużym zainteresowaniem cieszy się jazda na rowerze (33%) oraz sporty wodne (26%). Uzyskane wyniki badań potwierdziły dużą atrakcyjność promenady rozciągającej się wokół Jeziora Ełckiego, często postrzeganej przez mieszkańców, jako największa atrakcja turystyczna miasta. Zdaniem ankietowanych położenie oraz walory przyrodnicze mają ogromny wpływ na atrakcyjność Ełku zarówno wśród turystów jak i mieszkańców, co potwierdziło 56% respondentów. Osoby ankietowane uznały, że baza noclegowa, gastronomiczna, a także infrastruktura turystyczna Ełku wymaga rozbudowy oraz podwyższenia poziomu świadczonych usług. Wnioski. Ełk oraz jego okolice posiadają doskonałą bazę przyrodniczą i antropogeniczną do uprawiania turystyki aktywnej zarówno w sezonie letnim jak i zimowym. Konieczna jest jednak rozbudowa bazy turystycznej, i przystosowanie walorów Ełku do potrzeb turysty aktywnego. Abstract Background. The activity-based tourism is combining sport and the tourism. Its are advantages: connected physical effort from advantages cognitive. Called activity-based tourism qualified, on account of the need of possessing determined skills for planting this form of rest. An active tourist is a person which in the dynamic way gets to know interesting places. The activity-based tourism uses the expression oneself towards the tourism which under the physical account is a form of the recreation very much oriented i.e. activities are focussed on walking, bicycle walks, on the horse riding or the climbing and many other forms. Objective. A market analysis of the activity-based tourism was a purpose of research in Ełk. Material and the methods. A questionnaire form was a method used for conducting research, however with instrument of the measurement questionnaire of the questionnaire form. A randomly chosen group of residents and tourists staying in Ełk were used for the test. The group of respondents counted 163 persons, including 98 women and 65 men. A people of different ages constituted research material. Results. As a result of conducted tests they stated that residents of Ełk as part of rest most oftentimes spent the leisure time on the Lake with Ełcki (43%). Respondents prefer active rest. A cycling enjoys the great interest (33%) and water sports (26%). Obtained findings confirmed great attraction of the promenade stretching out around the Lake of Ełcki, oftentimes perceived by residents, as the biggest tourist attraction cities. According to respondents' the location and natural advantages have an intense influence to attraction of Ełk both amongst tourists as well as residents what confirmed the 56% of respondents. Polled persons recognised, that tourist accommodation, catering and tourist facilities of Ełk also require the expansion and raising the level of provided favors. 346

347 Conclusions. Ełk and his regions have an excellent natural and anthropogenic base for practising the activity-based tourism both in the summer season as well as winter. However an expansion of tourist facilities, and adapting advantages of Ełk to needs of the active tourist are necessary. Wstęp Wyjaśnienie pojęcia turystyki aktywnej wymusza konieczność przedstawienia w skrócie co rozumiemy pod ogólnym pojęciem turystyki. Turystyka jest to dziedzina interdyscyplinarna, mająca w sobie wiele cech z rożnych segmentów gospodarki. Przez ostatnie lata, można stwierdzić, że to właściwie turystyka jest najprężniej rozwijającą się gałęzią gospodarki na świecie. Ciągle zwiększa się zainteresowanie turystyką zarówno wśród potencjalnych odbiorców jak i organizatorów promujących tę formę aktywności. Definiując turystykę, można stwierdzić za Światową Organizacją Turystyki, że jest to ogół czynności osób, które podróżują w celach wypoczynkowych, zawodowych lub innych, nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem z wyłączeniem wyjazdów w których głównym celem jest działalność zarobkowa (Terminologia turystyczna 1995). Zarówno sama definicja turystyki, jak też zjawisko turystyki nieustannie podlega ewolucji (Alejziak 1999). Jednak najbardziej trafnym zdaje się stwierdzenie Przecławskiego, który uznaje turystykę za zjawisko psychologiczne, społeczne, ekonomiczne, przestrzenne i kulturowe (Przecławski 2004). Wieloaspektowe podejście do turystyki sprawia, że jest to zjawisko tak bliskie i powszechne każdemu, że z roku na rok przyciąga coraz większe rzesze uczestników. Jednak aby zaspokoić gusta wszystkich, niezbędne jest indywidualne podejście do każdego z osobna. Dlatego też w turystyce można wyodrębnić wiele form, które określają cele i podejmowane zainteresowania turystów. Wyróżniamy tutaj: turystykę wypoczynkową zakłada ona regenerację sił psychicznych i fizycznych człowieka w kontakcie ze środowiskiem naturalnym, turystykę poznawczą ukierunkowaną na wzbogacenie wiedzy własnej, poszerzającą horyzonty, wynika ona z zainteresowań turysty, turystykę krajoznawczą zakładającą poznanie własnego regionu kraju, turystykę kwalifikowaną wymagającą od uczestników umiejętności (kwalifikacji) dotyczących zasad jej uprawiania, posługiwania się sprzętem czy posiadania odpowiednich cech psychofizycznych, turystykę aktywną zakładającą podejmowanie szczególnego rodzaju aktywności rekreacyjnej lub hobbistycznej, turystykę zdrowotną dotyczącą wyjazdów do miejscowości uzdrowiskowych, gdzie decydującą rolę odgrywają wody mineralne i czynniki klimatyczne, turystykę w interesach skupiającą jednolite grupy zawodowe, turystykę motywacyjną służącą wyzwoleniu pozytywnych więzi pracownika z pracodawcą, rozumiana również jako forma nagrody, turystykę religijną której uczestnicy oczekują przeżyć natury religijnej, cechuje się dużą integracją osób uczestniczących, turystykę alternatywną nazywaną również zrównoważoną, jest próbą znalezienia i upowszechnienia innych możliwości odmiennych od przeważających dotychczas szablonowych form turystyki masowej, turystykę wiejską - realizowaną na terenach wiejskich, w kontakcie z krajobrazem, terenami zielonymi, kulturą ludową (Mayer 2006). Wśród tych wszystkich form na uwagę może zasługiwać mająca duże perspektywy rozwoju turystyka aktywna. Nie musi wymagać dużych nakładów finansowych oraz specjalnych umiejętności oraz sprzętu. Dzięki temu może się rozwijać w perspektywicznej 347

348 grupie, jaką jest młodzież oraz może stanowić doskonałe narzędzie wychowawcze (Święch 2010). Dokładne miejsce turystyki aktywnej wobec innych jej form określa T. Łobożewicz, który w swoim opracowaniu stwierdza, iż turystyka kwalifikowana przewodzi wszystkim formom turystyki aktywnej i jest alternatywą dla pasywnej turystyki masowej (Łobożewicz 1999). Rozwój turystyki i nowych jej form oraz potrzeb turystów spowodował wyodrębnienie się nowych obszarów w turystyce. W przestrzeni turystycznej pojawili się turyści, którzy spędzają czas na tyle aktywnie, że nie można ich już nazwać turystami masowymi, biernymi a jednocześnie nie na tyle profesjonalnie, by zaliczyć ich do turystyki kwalifikowanej. Dlatego też gremium uczonych w dziedzinie turystyki na konferencji w Iławie uporządkowało ten stan rzeczy i określiło definicję, którą można zastosować do turystyki aktywnej. Jest to forma turystyki, w której głównym lub ważnym elementem wyjazdu niezależnie od czasu trwania działalności turystycznej jest podejmowanie szczególnego rodzaju aktywności rekreacyjnej lub hobbistycznej. Za turystę aktywnego można uznać osobę, która udaje się poza miejsce zamieszkanie dla podjęcia rekreacji ruchowej w wybranych dyscyplinach turystycznych lub sportowych. Działalność może przybrać postać zajęć hobbystycznych ukierunkowanych na rozwój sprawności fizycznej i intelektualnej (Łobożewicz 1999, Święch 2010). Sposób spędzania czasu zaproponowany w turystyce aktywnej wciąga i zachęca do uprawiania, nie nakłada przymusu, a jedynie w sposób łatwy i przystępny rozwija zainteresowania i sprawność ruchową (Święch 2010). Uwarunkowania do rozwoju turystyki aktywnej w Ełku są niepodważalne i potwierdzone licznymi badaniami i ekspertyzami prowadzonymi m.in. przez Gminę Miasto Ełk w celu analizy i kierunków rozwoju miasta i okolic. Ełk jaki i cały powiat Ełcki leży w bardzo korzystnym geograficzno - rozwojowym obszarze Polski. Krajobraz powiatu jest wyżynny, pagórkowaty teren poprzecinany dolinami rzek, jezior, bagien oraz licznymi kompleksami leśnymi. Do walorów przyrodniczych zaliczyć należy formy przyrodnicze pochodzenia naturalnego, które często pełnią funkcje wypoczynkowe oraz rekreacyjne: jeziora, rzeki, lasy oraz rzeźba terenu. Zasadniczym elementem przyrodniczym określającym krajobraz Ziemi Ełckiej, a tym samym jej turystyczny charakter, są jeziora. Różnią się one miedzy sobą kształtem, konfiguracja brzegów, budowa dna, głębokością, wielkością. W powiecie ełckim znajduje się 88 jezior rozciągających się w promieniu km od Ełku. Niemal cały powiat ełcki znajduje się w dorzeczu rzeki Ełk, która jest najważniejszym systemem wodnym tego obszaru, należącym do zlewiska Morza Bałtyckiego, z którym łączy się poprzez Biebrze, Narew i Wisłę. Największym jej dopływem jest rzeka Lega. O atrakcyjności Ziemi Ełckiej decydują również lasy. Zajmują one obszar 24ha, co stanowi 22% obszaru powiatu. Są to pozostałości dawnej Puszczy Jaćwieskiej. Jej fragmenty to na północy Puszcza Borecka, a na wschodzie Puszcza Augustowska i Lasy Ełckie. W lasach powiatu przeważają drzewa iglaste, przede wszystkim świerk i sosna. Ponadto, w drzewostanie występują: lipa, dąb, wierzba, brzoza i olcha. Bogata jest też roślinność wodna: turzyce, skrzypy, manna, jaskry, ponadto: trzciny, sitowie, pałka wodna, a na jeszcze głębszych wodach: grzybienie i grążel żółty (Wojciechowska 2008). Na terenie Ziemi Ełckiej znajdują się rezerwaty przyrody oraz jej pomniki. Przykładem jest rezerwat Ostoja Bobrów w Bartoszach - kompleks otoczony z trzech stron jeziorami, na którym występuje ponad 270 gatunków roślin, a także interesujące okazy miejscowej fauny. W zajmujących około 22 % powierzchni lasach powiatu żyje wiele gatunków zwierząt. Występują tu: jeleń, sarna, dzik, lis, jenot, zając, kuna, tchórz, wydra jeziorowa, łoś, bóbr, zimą ryś i nawet wilk. Na podmokłych terenach Sikor Ostrokolskich spotkać można łosia, a okolicach Romanowa i Romot w lasach Bartosz - bobry. Tereny leśne zamieszkują liczni przedstawiciele gatunków ptaków chronionych, takich jak: cietrzewie, żurawie, czaple, kormorany, czarnego dzięcioła, perkozy, orła i inne. 348

349 Ziemia Ełcka jest jedna z najciekawszych i najpiękniejszych w Polsce z punktu widzenia walorów faunistycznych i florystycznych. Położone na obszarze Zielonych Płuc Polski tereny nie są skażone działalnością przemysłową. Pięknie położone jeziora oraz oczka wodne i stawy, zdecydowanie stały się jeszcze bardziej atrakcyjne niż Wielkie Jeziora Mazurskie, na których widać szkodliwe działanie cywilizacji (Powiatowy Program Ochrony Środowiska 2008). Do ciekawych atrakcji turystycznych Ełku należy: Ełcka Kolej Wąskotorowa (fot.1). Fot. 1. Ełcka Kolej Wąskotorowa Źródło: Ełcka Kolej Wąskotorowa (EKW) spełnia funkcję turystyczną. Kolej skonstruowano w latach , a w 1993 roku inaugurowano uroczyście pierwszy w jej dziejach sezon turystyczny. Pomimo jej wieku kolejka nadal jest sprawna i cieszy się powodzeniem wśród turystów, zwłaszcza tych najmłodszych. Turystyka kolejowa w stylu retro oparta jest o zabytkową kolejkę wąskotorową, której trasa biegnie pradawnymi terenami plemienia Jaćwingów, wśród polodowcowego krajobrazu z licznymi jeziorami, oczkami wodnymi oraz pięknymi lasami tworzącymi specyficzny i niepowtarzalny mikroklimat oraz niespotykane walory widokowe. Na terenie EKW zwiedzić można Muzeum Kolejnictwa, skansen pszczelarski oraz pracownię rzeźby (wikipedia.org) Kolejnym zabytkiem godnym uwagi w Ełku są ruiny zamku krzyżackiego na wyspie (fot.2). Krzyżacy na niewielkiej wyspie Jeziora Ełckiego w latach wznieśli drewniany zamek w miejscu w którym wcześniej znajdowała się strażnica Jaćwingów, budowę zamku nadzorował ówczesny komtur, późniejszy Wielki Mistrz Zakonu Ulrich von Jungingen. Zamek, połączony z lądem drewnianym zwodzonym mostem, miał istotne znaczenie strategiczne oraz dawał dobre zabezpieczenie okolicznej ludności. W roku 1410 został zburzony przez wojska polskie pod wodzą Władysława Jagiełły, następnie odbudowano go, już jako zamek ceglany. Po sekularyzacji zakonu w 1525 roku ełcki zamek stał się siedzibą starosty, potem także sądów. Fot. 2. Ruiny zamku krzyżackiego Źródło: Pożar w 1833 roku wymusił remont, który zmienił zasadniczo wygląd dawnej warowni, zaadaptowanej na więzienie. W XIX wieku wyspę połączono z lądem groblą, czyniąc ją półwyspem. Od 1913 r. na wyspę zamkową na Jeziorze Ełckim prowadzi most z zachowanymi do dziś pozostałościami po oświetleniowych lampach gazowych ( Ruiny zamku zostały przejęte przez prywatnego inwestrora w celu przekształcenia w obiekt hotelarsko - gastronomiczny. Jednym z najbardziej charakterystycznych obiektów Ełku jest Wieża Ciśnień (fot.3). 349

350 Fot. 3. Wieża Ciśnień Źródło: or.pl Wież Ciśnień została zbudowana w 1895 roku. Była urządzeniem umożliwiających zaopatrywanie mieszkańców Ełku w wodę pitną, którą pozyskiwano z sześciu studni głębinowych zlokalizowanych w lesie około 4 km od miasta. Wodę gromadzono w zbiorniku retencyjnym, skąd następnie tłoczono siedmiokilometrowym przewodem do wieży. Stamtąd woda, po nabraniu odpowiedniego ciśnienia, płynęła do 80% ełczan poprzez 30-kilometrową sieć rozdzielczą. Dziś wieża należy do Stowarzyszenia Mniejszości Niemieckiej w Ełku i pełni wyłącznie rolę atrakcji turystycznej. Znajduje się w niej Muzeum Kropli Wody. Poza tym wieża to także znakomity punkt widokowy niezapomniany widok rozpościerający się na panoramę miasta. Należy wspomnieć, że Ełk posiada także inne zabytkowe obiekty. Do najważniejszych zaliczamy: Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa, Katedrę pw. Św. Wojciecha Biskupa i Męczennika, Cerkiew prawosławną pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła, Kościół Chrześcijan Baptystów oraz secesyjne kamienice przy ulicy Wojska Polskiego i Armii Krajowej (Wojciechowska 2008). Ogromnym atutem turystycznym Ełku jest Promenada nad Jeziorem Ełk, przy której skupia się kulturalne życie mieszkańców Ełku. Kilkaset metrów promenady zagospodarowanych przez puby i restauracje jest ulubionym miejscem spacerów ełczan i przybywających turystów. Blisko Promenady znajduje się Ełckie Centrum Kultury oraz dwie wypożyczalnie sprzętu pływającego. Spotkajmy się na promenadzie to jedna z nietypowych propozycji rekreacyjnosportowych, która zachęca ełczan i turystów do pokonania w dowolny sposób 6-cio kilometrowego odcinka: rowerem, pieszo, na rolkach czy na hulajnodze. Urozmaiceniem spaceru jest konkurs z nagrodami. Na wyznaczonej trasie rozstawione są cztery punkty przystankowe, w których można zebrać pieczątki na kupony konkursowe (fot. 4, 5). Fot. 4. Promenada nad Jeziorem Ełckim Źródło: Fot. 5. Panorama promenady ełckiej Źródło: 350

351 Kolejną atrakcją Ełku jest pływająca fontanna na Jeziorze Ełckim w okolicach Restauracji Dos Patos. Oprócz dużej atrakcji widokowej, fontanna nawilża otaczającą florę. Dzięki zasilaniu przez pompy głębinowe, woda, która opada na powierzchnię jeziora przyczynia się do jego napowietrzenia i pozytywnej zmiany mikroklimatu. Woda tryskająca z fontanny sięga wysokości około 15 metrów. Wieczorami uatrakcyjnia widok podświetlenie strumienia wody reflektorami. Fot. 6. Pływająca fontanna Źródło: Cel pracy Głównym celem pracy była analiza rynku turystyki aktywnej w Ełku oraz perspektywy jej rozwoju. Hipoteza badawcza: Ełk jest miastem sprzyjającym turystyce aktywnej. W pracy podjęto próbę znalezienia odpowiedzi na następujące pytania: - jakie są preferowane formy spędzania czasu wolnego w Ełku? - co uważane jest za największą atrakcję turystyczną w Ełku? - jak oceniana jest dostępność różnych form turystyki aktywnej w Ełku? - jaki wpływ na atrakcyjność turystyczną Ełku ma przyroda ożywiona oraz rzeźba terenu? - ocena imprez kulturalnych oraz sportowych organizowanych w Ełku, - atrakcyjność Jeziora Ełckiego. Materiał i metody badań Metodą przeprowadzonych badań była ankieta, natomiast instrumentem pomiaru kwestionariusz ankiety (zał. nr 1, Ankieta). Przeprowadzony został pomiar pośredni polegający na udzieleniu pisemnych odpowiedzi przez respondentów na pytania zawarte w ankiecie. Metodą pomiaru była ankieta ogólna. Pomiar ten polega na rozmieszczeniu przez ankietera kwestionariuszy w miejscach ogólnie dostępnych, skąd zainteresowane osoby biorą ankietę, udzielają pisemnych odpowiedzi i przesyłają pod wskazany adres lub częściej składają we wskazanym miejscu (Kaczmarczyk 2003). Za pomocą ankiety można w szybki sposób uzyskać odpowiedzi na te same pytania wśród dużej grupy respondentów. Zastosowana metoda jest anonimowa, dzięki czemu badani są bardziej otwarci i szczerzy w odpowiadaniu na pytania. Kwestionariusz ankietowy zawiera rożnego rodzaju pytania, odpowiednie do poruszanych problemów. Zastrzeżenia dotyczące metody badawczej jaką jest Ankieta, to subiektywizm odpowiedzi respondentów, gdyż zależy on od nastroju chwili, stanu emocjonalnego. Uzyskanie odpowiedzi na zadane w badaniu pytania miały być odzwierciedleniem odczuć osób przebywających w Ełku tj. osób zamieszkałych na tym terenie lub turystów. Ankieta do badań w niniejszej pracy składa się z 11 pytań. Analizy badań dokonano na podstawie reprezentatywnej grupy respondentów zróżnicowanej pod względem płci, wieku i 351

352 pochodzenia. Zawiera ona pytania otwarte i zamknięte. Metoda ta pozwoliła udzielić odpowiedzi na wcześniej postawione problemy badawcze. Pytania dotyczyły atrakcyjności turystycznej Ełku. W pytaniach ankietowani mieli do wyboru od 2 do 5 wariantów odpowiedzi, oraz możliwość uzasadnienia swojego wyboru. Badaniu zostali poddani mieszkańcy miasta Ełk oraz jego najbliższej okolicy a także turyści odwiedzający miasto. Na poniższych wykresach (nr 1 i nr 2) zamieszczono dane dotyczące wieku, płci oraz wykształcenia badanych respondentów. wyższe 14% podstaw owe 19% średnie 37% zasadnicz e zawodo we 30% Wykres 1. Wiek i płeć respondentów. Wykres 2. Wykształcenie respondentów. Grupa ankietowanych liczyła 163 osoby, w tym 98 kobiet i 65 mężczyzn. Najliczniejszą grupę stanowiły osoby w przedziale wiekowym: lat (Wyk. 1). Przebadane osoby pochodzą z różnych środowisk i posiadają różne wykształcenie, w przewadze były to osoby ze średnim wykształceniem (37% badanych) (Wyk. 2). Wśród ankietowanych 83% to osoby zamieszkujące w Ełku, pozostałe 17% badanych to mieszkańcy okolicznych miast: Suwałk (15%), Gołdapi (37%), Giżycka (37%) i Olecka (11%). Wyniki badań W zapytaniu ankietowanych o określenie miejsca gdzie spędzają wolny czas w Ełku, zdecydowana większość osób deklarowała spędzanie czasu: na Promenadzie nad Jeziorem Ełckim (59%), nad Jeziorem Ełckim (49%), nad Rzeką Ełcką (39%), a także na Plaży Miejskiej (46%), co przedstawiono w załączniku 2 (tab. 1). W związku z tym, że respondenci w przeważającej ilości spędzają czas nad Jeziorem Ełckim zasadnym wydaje się pytanie: z jakich form turystyki, wypoczynku korzystają nad Jeziorem Ełckim? Przeważająca część osób wskazała spacery (ok. 34%), jazdę na rowerze (ok. 33%) oraz pływanie kajakiem lub rowerkiem wodnym (ok. 26%). Jako inne formy wypoczynku wskazywano odpoczynek w ełckich restauracjach przy promenadzie (Wyk. 3). Wykres 3. Z jakich form wypoczynku korzysta Pani/Pan nad Jeziorem Ełckim? Część ankietowanych wskazała jako formę spędzania czasu - szlaki rowerowe. Najczęściej używanym szlakiem rowerowym jest Tatarski szlak rowerowy rozpoczynający się przy Jeziorze Ełckim (zał. 1, tab. 1). 352

353 Chcąc uzyskać informację na temat aktywności grupy badanej zadano pytanie: Jakie formy spędzania czasu w Ełku Pan/Pani preferuje? oraz Jakie formy aktywności ruchowej podejmowała Pani/Pan kiedykolwiek w Ełku? (Wyk. 4 i 5). Wykres. 4. Jakie formy aktywności preferuje Pan/Pani? Wykres 5. Jakie formy aktywności ruchowej podejmowała Pani/Pan kiedykolwiek w Ełku? Wśród różnorodnych form wypoczynku aktywnego respondenci w zdecydowanej przewadze wskazywali na spacery (60%) oraz jazdę na rowerze (55%) w mniejszym stopniu pływanie (30%). Z pozostałych form ruchu badani korzystali zdecydowanie rzadziej (Wyk. 5). Atrakcyjność krajoznawcza terenu działa zachęcająco do uprawiana turystyki w Ełku, jednak zainteresowanie i korzystanie z form aktywnych przez osoby mieszkające lub przebywające w Ełku jest mała. Biorąc pod uwagę walory krajoznawcze Ełku tj. jezioro, okoliczne lasy, należy zwrócić uwagę mieszkańcom i turystom na kontakt z przyrodą. Ankietowani spędzają czas w wybranych miejscach w Ełku ze względu na atrakcyjność przyrodniczą, mimo dużych wątpliwości, np. co do czystości wody w Jeziorze Ełckim. 17% osób oceniło wodę w jeziorze jako brudną, 71% jako średnioczystą, natomiast tylko 12% osób stwierdziło, że woda w jeziorze jest czysta. Dyskusja i wnioski 17% 71% 12% czysta średnio czysta brudna Wykres 6. Jak ocenia Pan/Pani czystość wody w Jeziorze Ełckim? Może mieć to duży wpływ na korzystanie z atrakcji związanych z Jeziorem Ełckim, które stanowi główny atut turystyczno-rekreacyjny Ełku i mieści się w centrum miasta. Obecnie wokół Jeziora Ełckiego skupia się większość ważnych wydarzenia i jest głównym punktem promocyjnym przyciągającym turystów Ełku. 353

354 Większość respondentów wskazuje na duży wpływ krajobrazu tj. okoliczne lasy i jeziora, na jakość odpoczynku w Ełku. Ankietowani twierdzą, że Ełk i okolice, to miejsce idealne dla osób, które chcą spędzić urlop mając kontakt z przyrodą. Respondenci podkreślali atrakcyjność terenu pod względem możliwości wędkarskich, a także wycieczek pieszych połączonych ze zbieraniem grzybów. W dalszej kolejności ankietowani zostali poproszeni o ocenienie wpływu przyrody ożywionej oraz rzeźby terenu, która znajduje się w Ełku na jakość odpoczynku. Badani jednoznacznie w obydwu przypadkach wskazali pozytywny wpływ przyrody na jakość odpoczynku (ok. 56% korzystnie, 44% bardzo korzystnie), nikt nie wskazał wpływu negatywnego (Wyk. 7). Kolejne pytanie dotyczyło oceny organizacji imprez sportowych oraz kulturalno rozrywkowych. Ankietowani mieli możliwość oceny w skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało ocenę najsłabszą a 5 ocenę najwyższą. Przeważająca część badanych (około 46%) oceniła poziom ich organizacji jako dobry natomiast około 14% jako bardzo dobry. Ocenę średnią wystawiło im około 32% badanych, natomiast złą około 8%. 56% 0% 0% 44% bardzo korzystnie korzystnie niekorzystnie bardzo niekorzystnie Wykres 7. Jak przyroda ożywiona oraz rzeźba terenu w Ełku wpływa na Pani/Pana odpoczynek? Wykres 8. Jak ocenia Pan/Pani organizację imprez sportowych/kulturalno-rozrywkowych w Ełku? Bardzo ważnym czynnikiem atrakcyjności miasta jest zaplecze gastronomiczne i noclegowe, przede wszystkim dla osób przyjeżdżających do miasta. Ankietowani zostali zapytani jak oceniają bazę gastronomiczną oraz noclegową w Ełku. Większość badanych stwierdziła, że potrzebna jest niewielka rozbudowa bazy gastronomicznej (47%) oraz stanowczo potrzebna jest rozbudowa bazy noclegowej (45%). Potwierdzeniem przeprowadzanych badań są wyniki z raportu badań: Badania ruchu turystycznego Polski Północno-Wschodniej na przestrzeni lat , opracowywane na potrzeby Gminy Miasto Ełk. Badaniami objęto turystów przebywających w Ełku. Turyści zapytani gdzie nocują podczas pobytu w Ełku? Odpowiadali w zdecydowanej większości, bo aż 34% badanych osób w mieszkaniu prywatnym u znajomych, krewnych, 22% osób w kwaterach prywatnych lub na polach namiotowych/biwakowych (17%). W badaniach podkreślono, że celem przyjazdu turystów nie było odwiedzanie krewnych lub rodziny lecz cel turystyczny. Raport z badania ruchu turystycznego Polski Północno- Wschodniej na lata potwierdził uzyskane wyniki badań ankietowych, że konieczna jest poprawa infrastruktury technicznej m.in. bazy noclegowej. Wielu respondentów wskazywało na problemy ze znalezieniem noclegu w bazie internetowej. Gastronomię w Ełku oceniono przez ankietowanych, podobnie jak w przeprowadzonym wcześniej badaniu turystów w Raporcie na potrzeby Gminy Miasta Ełk, na wyższym poziomie, ale także wskazano na konieczność rozbudowy (tab. 2). Oceniając atrakcyjność oferty turystyki aktywnej w Ełku badani mieli rozbieżne zdania. Większość osób oceniła poziom oferty na 4, czyli dobry (tab 3). Analizując uzyskane dane po przeprowadzeniu badań ankietowych należy stwierdzić, że osoby przebywające w Ełku (mieszkańcy Ełku i osoby z obrzeżnych miejscowości) raczej rzadko uprawiają turystykę aktywną w Ełku, powodem może być mała promocja aktywnego trybu życia wśród mieszkańców, a także zbyt mało zachęcająca oferta możliwości aktywnego spędzania czasu. 354

355 Analizując możliwości krajoznawcze Ełku, jest to miejscowość z bardzo dużym potencjałem dla turystyki aktywnej jednak nie wykorzystywanym w pełni. Przeprowadzane badania ankietowe potwierdzają wcześniejszą analizę ruchu turystycznego na przestrzeni lat , przeprowadzaną na zlecenie Gminy Miasta Ełk, z której jasno wynika, że większość respondentów (szczególnie młodych) uważa, że w Ełku brakuje jednej, dobrze wypromowanej, atrakcyjnej imprezy masowej. Atrakcje kulturalne, które miasto oferuje są dla respondentów mało interesujące nie zachęcają do przyjazdu i do uczestnictwa w nich. Ponadto w Ełku jest trudno dostępna baza noclegowa wielu respondentów miało kłopot ze znalezieniem miejsca w Internecie. Komentarze negatywne od turystów dotyczyły także strony internetowej Urzędu Miasta, która wg nich jest niezachęcająca turystów do przyjazdu do Ełku. Ponadto niektórzy respondenci, którzy korzystali ze sprzętu sportowego narzekali na jego stan i ilość (Badanie Ruchu turystycznego Polski Północno-Wschodniej. Raport z badań). Podsumowując można stwierdzić, że Ełk jest miastem sprzyjającym turystyce aktywnej ze względu na walory krajoznawcze, a osoby przebywające w Ełku wykorzystują potencjał miasta do uprawiania turystyki aktywnej. Ankietowani w części preferują czynny wypoczynek, dużym zainteresowaniem cieszy się jazda na rowerze oraz sporty wodne w sezonie letnim. Promenada rozciągająca się wokół Jeziora Ełckiego jest dużym atutem miasta i postrzegana jest przez mieszkańców jako największa atrakcja turystyczna Ełku. Należy zwrócić uwagę na rozbudowę bazy noclegowej oraz podwyższenia poziomu świadczonych usług. Piśmiennictwo Alejziak W. (1999). Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku. ALBIS, Kraków. Kaczmarczyk S. (2003). Badania marketingowe. Metody i techniki. PWE, Warszawa,. Łobożewicz T., Kogut R. (1999) Turystyka aktywna, turystyka kwalifikowana. I Ogólnopolska Konferencja Naukowo Metodyczna, Iława października 1998r. Zbiór materiałów pokonferencyjnych, Warszawa, Meyer B. (2006). Obsługa ruchu turystycznego. PWN, Warszawa. Rada Powiatu w Ełku. (2008). Powiatowy Program Ochrony Środowiska, Załącznik nr 1 do Uchwały nr XXIV/184/08 z dnia , s Przecławski K (2004). Człowiek a turystyka. ALBIS, Kraków, s. 1. Święch W. (2010). Turystyka aktywna jako środek poprawiający stan zdrowia młodzieży. Спортивна наука України, 2 s.2-. Terminologia turystyczna (1995). Zalecenia WTO, Warszawa, s. 5. Wojciechowska A., Kowalewska M. (2008). Plan rozwoju lokalnego Powiatu Ełckiego do roku Ełk, s.11, 23, 24. Badanie ruchu turystycznego Polski Północno Wschodniej. Raport z badań (lata ). Gmina Miasto Ełk. pl/wikipedia.org

356 CZAS WOLNY UCZNIÓW Z RÓŻNYCH TYPÓW BYDGOSKICH SZKÓŁ Free time students from different types of schools Bydgoszcz Norbert Łysiak 1, Magdalena Przesławska 2, Rafał Zieliński 1 Wojciech Ratkowski 3, Mirosława Cieślicka 4 1 Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 2 Zespół Szkół Spożywczych w Bydgoszczy 3 Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku 4 Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 0 = 0 znaków Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami) =1,12 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=1,12 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: aktywność, zdrowy styl życia, czas wolny Key words: activity, healthy lifestyle, leisure Streszczenie Celem niniejszej pracy było określenie sposobu wykorzystanie czasu wolnego przez uczennice i uczniów szkoły podstawowej, szkoły gimnazjalnej i szkoły ponadgimnazjalnej. W badaniach uczestniczyło 182 uczniów i uczennic uczęszczających do Szkoły Podstawowej nr 57 im. mjr Henryka Sucharskiego w Bydgoszczy, Szkoły Gimnazjalnej nr 33 w Bydgoszczy oraz Zespołu Szkół Spożywczych w Bydgoszczy. W pracy wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego. Techniką, którą posłużono się w badaniach jest ankieta badawcza. Zawierała ona pytania otwarte i zamkniętych z zakresu stanu zdrowia fizycznego oraz form spędzania wolnego czasu przez uczniów. Otrzymane wyniki przedstawiono w formie tabel z uwzględnieniem procentowego udziału danej odpowiedzi w określonej populacji badanej. Całościowa analiza otrzymanych wyników pozwoliła wysunąć następujące wnioski: 1. Zarówno chłopcy jaki i dziewczęta badanych grup wiekowych wyrażają zadowolenie ze swojego stanu zdrowia a potrzeba ruchu stanowi główny czynnik dbałości o aktywność fizyczną. 2. Czas wolny młodzież poświęca na spotkania z rówieśnikami lub bierny wypoczynek w domu przed telewizorem, komputerem lub słuchając muzyki. 3. Do najczęstszych form aktywności fizycznej wśród uczniów można zaliczyć siatkówkę, piłkę nożną oraz pływanie. 4. Rozrywka i zdrowie to główne powody aktywności fizycznej w czasie wolnym. 5. Lekcje wychowania fizycznego są powszechnie lubiane przez uczniów. Abstract The aim of this study was to determine how to use their free time pupils at primary school, middle school and high school. The study involved 182 male and female students attending Primary School No. 57 for them. Maj. Henry Sucharskiego in Bydgoszcz, Schools High School No. 33 in Bydgoszcz and the School Food in. In this work we used the method of diagnostic survey. Technique that was used in the study is a survey research. It included open and closed questions in the field of physical health and leisure activities for students. The results are shown in tabular form, taking into account the percentage of the response in a particular study population. Comprehensive analysis of the results allowed the following conclusions: 1 Both boys and girls what age group surveyed expressed satisfaction with their health and the need for exercise is a major factor in caring for physical activity. 2 Free time is spent youth meetings with peers or passive recreation at home watching TV, computer or listening to music. 3 The most common forms of physical activity among students may include volleyball, football and swimming. 4 Entertainment and health are the main reasons of physical activity during leisure time. 5 Physical education classes are widely liked by the students. 356

357 Wstęp Problematyka czasu wolnego jest nierozerwalnie powiązana z rozwojem cywilizacyjnym. Człowiek od zarania dziejów żył w czasie cyklicznym związanym z dobowym cyklem dnia i nocy, powtarzalnością pór roku czy też świąt i rytuałów. Czas społeczności tradycyjnych płynął powoli, nie odczuwano konieczności jego oszczędzania. W czasach antycznych czas wolny utożsamiano z zajęciami godnymi człowieka wolnego, z polityką, dysputami, filozofią, sztuką itp. W starożytnej Grecji po czasie pracy, zajęcia lub wysiłku fizycznego następował odpoczynek, na który składały się trzy elementy, to jest schole (kontemplacja, a także zaangażowanie w sprawy publiczne), paidia (rozrywka), anapausis (rekreacja, odtworzenie sił). Warto nadmienić, iż w tym rozumieniu rozrywka składała się z gier, zabaw i świąt. U Rzymian czas wolny i charakter kontemplacyjny nosił miano łacińskie: otium i znajdował się w opozycji do czasu pracy i zajęcia. Właściwie w społeczeństwach przedindustrialnych czasem wolnym dysponowały jedynie stany wyższe, natomiast dla pozostałych zacierała się różnica pomiędzy czasem zajętym i czasem wolnym (Bombol, Dąbrowska 2003). W Polsce wstępne rozważania nad czasem wolnym dzieci i młodzieży przypadają na pierwszą połowę XX wieku, gruntowane zaś badania nad tą kategorią czasu dzieci przeprowadzono w latach Problem czasu wolnego dzieci i młodzieży nabrał nowych kształtów po drugiej wojnie światowej. Dziecko uzyskało pełne prawo do wypoczynku i rozrywki. Wszystkie dzieci zostały objęte obowiązkiem szkolnym. Przestał istnieć problem pracy zarobkowej dzieci i młodocianych. Skrócono tydzień nauki do pięciu dni, wprowadzając wolne soboty (Łukawska 1991, s ). Czas wolny jest pojęciem szeroko definiowanym w literaturze. Jest to zagadnienie, którym zajmują się specjaliści wielu dyscyplin naukowych. Badania w tym zakresie prowadzą między innymi przedstawiciele nauk o kulturze fizycznej, socjologowie, pedagodzy, urbaniści, ekonomiści, inżynierowie i lekarze. Każdy z autorów różnie definiuje pojęcie czasu wolnego, mimo iż treści są w pewnym stopniu podobne do siebie (Tauber, Siwiński 2002). W. Okoń przedstawia czas wolny jako czas do dyspozycji jednostki po wykonaniu przez nią zadań obowiązkowych, pracy zawodowej, nauki obowiązkowej w szkole i w domu oraz niezbędnych zadań domowych (Okoń 2007, s. 67). Inaczej określa czas wolny A. Łukawska, pisze bowiem, że jest on dobrem społecznym, uzyskanym przez jednostkę i społeczeństwo dla regeneracji sił fizycznych i psychicznym po pracy, nauce, stanowiącym niezbędny warunek rozwijania indywidualnych zamiłowań i zainteresowań, zapewnienia kulturalnego wypoczynku i rozwijania osobowości (Łukawska 1991, s. 159). W wyniku badań w krajach zachodnich, powstało określenie czasu wolnego sformułowane przez Dumazediera. Czas wolny, przyrównany do pojęcia wczasów, jest to zespół zajęć, którym jednostka może się oddawać z pełną swobodą bądź dla wypoczynku, bądź dla rozrywki, bądź dla rozszerzenia posiadanych już wiadomości czy bezinteresownej i dobrowolnej działalności społecznej w uwolnieniu się od obowiązków zawodowych, rodzinnych i społecznych. Definicja ta nie podkreśla procesu usamodzielniania się dzieci spod kontroli rodziców i wrastania w społeczeństwo jako odpowiedzialnych i zaangażowanych w jego losy jednostek. W części czyni to definicja zaproponowana przez K. Czajkowskiego, jest bowiem ujęta z punktu widzenia szczególnej sytuacji dziecka. Wolny czas jest tu okresem dnia, który pozostaje do wyłącznej dyspozycji dziecka, po uwzględnieniu czasu przeznaczonego na naukę szkolną, posiłki, sen, odrobienie lekcji, niezbędne osobiste zajęcia domowe. Wolny czas dziecka obejmuje także dobrowolnie na siebie przyjęte obowiązki społeczne ( np. spełnianie jakiejś funkcji w organizacji harcerskiej, praca w samorządzie szkoły, świetlicy, domu kultury itp.) (Dąbrowski 1966, s. 13). W literaturze pojęciu czasu wolnego często towarzyszą takie zagadnienia, jak rekreacja i wczasowanie. Termin rekreacja wywodzi się z łaciny, w której recreo znaczyło tworzyć na nowo, ożywić, odświeżyć, orzeźwić, wzmocnić. W staropolszczyźnie terminem tym określano bądź przerwę w wykonywaniu jakichś obowiązków, bądź służące odpoczynkowi zajęcia, którymi tę pauzę wypełniano. Wczasowanie, jak pisze A. Kamiński, jest to zaś część czasu wolnego, którą swobodnie lub dobrowolnie dysponując, możemy wypełniać odpoczynkiem, zabawą oraz podejmowaniem z własnej potrzeby dla własnego rozwoju pracą umysłową (samokształceniem), 357

358 aktywnością społeczną, artystyczną, sportową, techniczną i inną. Zamiennie z pojęciem wczasowanie używa się w Polsce pojęcia rekreacji lub wypoczynku. Rekreację utożsamiano więc z czasem wolnym (dokładniej zaś z częścią tego czasu). Nie było to najtrafniejsze. Powszechniej odnosi się ów termin do zajęć określonego rodzaju, a ściślej, do wybranych czynności wykonywanych w czasie wolnym (Krawczyk 1997, s. 83). Na pewną inność czasu wolnego dzieci w porównaniu z czasem wolnym dorosłych zwraca uwagę wielu autorów. B. Mesac wskazuje na cztery podstawowe cechy, odróżniające czas wolny dzieci od czasu wolnego dorosłych. Pierwszą jest przede wszystkim fakt, iż w czasie wolnym młodzież podejmuje mniej ról społecznych, są one traktowane mniej poważnie oraz wiążą się z mniejszym stopniem odpowiedzialności. Czas wolny dzieci i młodzieży jest wolny od nauki i nie jest równoznaczny z czasem wolnym od pracy ludzi dorosłych. Niższy status społeczny młodzieży wpływa na to, że wybór aktywności w czasie wolnym podlega wielu restrykcjom. Ostatnią różnicą jest to, że młodzież zależna jest od rad i zaleceń starszych (Łukawska 1991, s. 164). Rola instytucji w kształtowaniu czasu wolnego Instytucje są pewnym uregulowanym (np. przepisami) sposobem zaspokajania potrzeb członków grup oraz grupy jako całości. Na początku XIX wieku zaczęły powstawać zrzeszenia społeczne prowadzące wychowanie młodzieży w formach pozaszkolnych. W Polsce dużym wydarzeniem w tej dziedzinie było założenie w 1888 r. przez krakowskiego lekarza Henryka Jordana ogrodu wyposażonego w urządzenia do gier i zabaw sportowych, dostępnego całej młodzieży. Również YMCA zorganizowała w naszym kraju kilka ognisk, przekształconych po wojnie w Młodzieżowe Domy Kultury. Na uwagę zasługuje również fakt powstania w 1910 roku Harcerstwa Polskiego, które do dnia dzisiejszego prowadzi szeroką działalność (Łukawska 1991, s. 161). Ogromny wpływ, w czasach współczesnych, na wypełnianie czasu wolnego mają instytucje wychowujące. Spełniają one szereg istotnych funkcji. Należą do nich: regulowanie zachowania jednostek, zaspokajanie potrzeb jednostek, zapewnianie ciągłości życia społecznego, gwarantowanie wewnętrznej spójności zbiorowości. Można je podzielić na formalne, których elementy składowe zawarte są w sformalizowanych przepisach (np. klub sportowy, ośrodek rekreacji) oraz nieformalne (niesformalizowane), w których brak jest sformalizowanych przepisów (np. przywództwo w grupie rówieśniczej, czy rodzinie, w sporcie osiedlowym itp.). Instytucje te spełniają określone funkcje zarówno w stosunku do jednostki, jak i całego społeczeństwa. Dlatego też można podzielić je na trzy zasadnicze kategorie: instytucje naturalnego wychowania, instytucje intencjonalnego lub celowego wychowania oraz instytucje pośredniego wychowania. Pierwsza kategoria dotyczy głównie rodziny i grup rówieśniczej, choć tę druga nie wszyscy traktują jako instytucję wychowania do kultury fizycznej i zdrowotnej w ścisłym tego słowa znaczeniu. Tu dokonuje się wychowanie do kultury fizycznej i zdrowotnej głównie przez sam fakt współżycia z innymi oraz przez naśladowanie. Do kategorii intencjonalnego wychowania zaliczamy szkołę i inne zakłady kształcenia, organizacje młodzieżowe, placówki wychowania pozaszkolnego, instytucje opieki i wychowania specjalnego, takie jak placówki opieki: nad dziećmi i młodzieżą niepełnosprawną i upośledzoną w rozwoju (szkoły specjalne), dziećmi osieroconymi i opuszczonymi (domy dziecka), przewlekle i chronicznie chorymi (sanatoria, zakłady rehabilitacyjne), jak również placówki wychowania osobników wykolejonych (zakłady wychowawcze, poprawcze, izby wytrzeźwień). Do kategorii pośrednio wychowujących zaliczamy też m.in. zakłady pracy, instytucje i środki masowego przekazu, turystykę, wojsko, instytucje sprawiedliwości, służbę zdrowia. Przez realizację swoich zadań instytucje te wpływają w dużym stopniu na kształtowanie postaw, zainteresowań, na zasób wiadomości osób związanych bądź korzystających z ich działalności (Tauber, Siwiński, 2002, s ). Jak wyżej wspomniano, instytucją wychowania intencjonalnego jest przede wszystkim szkoła. W pracy dydaktyczno-wychowawczej w szkole nie wystarcza już, jak to stwierdza J. Pieter, 358

359 wykształcenie nauczycieli, ich talent dydaktyczny oraz postawa wychowawcza. Ważne jest to, ile wysiłku wkładają oni w swoją pracę szkolną, zarówno dydaktyczną jak wychowawczą, w pedagogizację rodziców i zacieśnienie współpracy szkoły z domem, w aktywizację organizacji uczniowskich. Aktywność pedagogiczna nauczycieli w zakresie czasu wolnego ucznia jest różna. Większość z nich żyje na co dzień zagadnieniami związanymi z samokształceniem i dokształcaniem się, śledzi uważnie zdobycze pedagogiki, interesuje się kulturą czasu wolnego uczniów, udziela im rad i wskazówek, wzbudza zainteresowanie czytelnictwem, uczy gier i zabaw, wpaja zasady współżycia ludzkiego w miarę możliwości organizuje praktyczne lekcje w ogrodzie, odbywa wycieczki bliższe w środowisku miejscowym. Zagadnienia czasu wolnego uczniów bywają uwzględniane w planach pracy opiekunów klasowych. Stawia się je na lekcjach o różnej tematyce, na zebraniach uczniowskich i w rozmowach z dziećmi. Ci nauczyciele na co dzień żyją czytelnictwem dzieci, organizują wystawy książek, podsuwają uczniom lekturę, inicjują współzawodnictwo czytelników uczniowskich i prowadzą statystykę czytelnictwa, opiekują się kołami zainteresowań. Wydaje się jednakowoż, iż nauczyciele nie są dobrze zorientowani w zakresie funkcji oraz treści czasu wolnego. Jedno jest pewne: każdy nauczyciel w pełni zdaje sobie sprawę z konieczności zapewnienia uczniowi czasu wolnego, ale są nauczyciele, którzy swą rolę na tym odcinku spełniają jedynie w czasie pobytu uczniów w szkole, wie widzą jej we współpracy z rodzicami, w pedagogizacji rodziców (Ciosek, 1963, s ). Rekreacja fizyczna, podobnie jak inne formy spędzania czasu wolnego, realizowana jest przez wiele instytucji. Do środowisk i placówek bezpośrednio z nią związanych zalicza się rodzinę, szkołę, osiedle mieszkaniowe, zakład pracy. Dwa pierwsze powinny realizować wychowanie do rekreacji, natomiast osiedle i zakład pracy powinny aktualnie stwarzać warunki dla podejmowania działalności rekreacyjnej. Są to instytucje, które zajmują się rekreacją na marginesie swych funkcji zasadnych mieszkaniowej i produkcyjnej. Zagadnienie sportu w rodzinie jest złożone i niełatwe w realizacji. Dowodem tego jest brak przekonywującego programu. Wprawdzie rodzina jest powiązana różnymi więzami, to jednak nie jest to grupa homogeniczna. Zróżnicowanie to występuje nie tylko w zakresie wieku, stopnia sprawności fizycznej, ale nawet w zainteresowaniach. Czynnikiem zachęcającym do uprawiania ćwiczeń w rodzinie jest pomysłowo zastosowane współzawodnictwo: wielobojowe konkursy rodzinne oraz zawody między rodzinami. Rodzinne konkursy obejmują wykazywanie się umiejętnościami wchodzącymi w zakres rekreacji rodzinnej, jak: opracowanie trasy i planu wycieczki, zakładanie biwaku, uprawianie sportów i inne. Zawody i konkursy rodzinne można również przeprowadzać w pływaniu, atletyce terenowej, narciarstwie, śpiewie, tańcu, wycieczkowaniu, biwakowaniu i w wielu innych odmianach turystyki i formach ćwiczeń ruchowych. Założeniem upowszechnienia rekreacji fizycznej w rodzinie jest organizowanie jej przez poszczególne rodziny według własnych potrzeb, upodobań i chęci. Szkoła natomiast w swoich funkcjach ma z jednej strony pomóc dziecku w prowadzeniu trybu życia najodpowiedniejszego dla jego wieku i środowiska, a z drugiej strony przygotować je do życia dorosłych. Władze szkolne sprecyzowały zadania szkoły w zakresie wychowania fizycznego. W świetle ich zaleceń i uzupełniającej działalności organizacji młodzieżowych i społecznych rysują się szerokie możliwości realizacji zadań wychowania fizycznego młodzieży szkolnej. Jednakże znaczna część tych zaleceń dotyczy rozwoju fizycznego, sprawności fizycznej i zagadnień wychowawczych, nie mówiąc o innych, które mają charakter postulatywny. Natomiast stosunkowo niewiele mów się o formach ruchu, które mogą być przydatne młodzieży w organizacji własnego wolnego czasu np. dla rekreacji indywidualnej i rodzinnej. Znaczna ingerencja w dobrowolne zajęcia młodzieży w zakresie wychowania fizycznego i sportu ma swoje dodatnie i ujemne strony. Dodatnie jej skutki przejawiają się w tym, że organizowane i kierowane przez wychowawcę zajęcia pozalekcyjne doprowadzają do opanowania prawidłowej techniki sportu, od której zależą osiągane w przyszłości wyniki w danej dyscyplinie. Dla pozostałej części młodzieży ta metoda prowadzenia zajęć pozostawia jedynie wąski margines dla ujawniania samodzielności, zdolności organizacyjnych, realizacji swoich własnych zainteresowań i zamiłowań, decydujących w kształtowaniu potrzeb rekreacyjnych. 359

360 W wychowaniu do rekreacji szkoła powinna uwzględniać przede wszystkim formy działalności ruchowej, które uczeń będzie mógł realizować nie tylko dzisiaj, po nauce, ale i w przyszłości, po pracy. Nakłada to jednocześnie na szkołę obowiązek intensywnego uświadamiania młodzieży o potrzebach i metodach utrzymywania zdrowia i sprawności w różnych okresach życia człowieka. Dużą rolę w umacnianiu zdrowia i sił fizycznych w czasie wolnym tworzą ośrodki wczasowe oraz obozy sportowo-rekreacyjne. Jednym z celów programu czynnego wypoczynku w ośrodkach wypoczynkowych i na obozach sportowo-rekreacyjnych jest popularyzowanie racjonalnych wzorów spędzania wczasów poprzez udostępnianie nowych form działalności rekreacyjnej. Układ programu dziennego powinien w pierwszej części obejmować zajęcia organizowane dla poszczególnych grup, po obiedzie natomiast organizatorami zajęć powinni być sami uczestnicy. W tym również czasie uczestnicy z własnej inicjatywy, indywidualnie organizują sobie zajęcia, z zakresu rekreacji fizycznej, jak rozgrywki i turnieje, kajakowanie, krótkie wycieczki itp. Próby wypełniania całego dnia zajęciami organizowanymi pod kierownictwem są nużące dla uczestników, bowiem każdy z nich ma osobiste zainteresowania ruchowe i chciałby je zaspokoić we własnym zakresie. Program zajęć praktycznych powinien być układany na podstawie potrzeb i zainteresowań ludzi, dla których jest on przeznaczony i uwzględniać ich własne inicjatywy i umiejętności. Przy organizacji zajęć należy uwzględnić nie tylko zainteresowania uczestników, ale również ich wiek, płeć, zawód, stopień sprawności ruchowej oraz liczebność grupy. Duże znaczenie dla późniejszego systematycznego uprawiania ćwiczeń, będą miały informacje o wartości i wpływie na organizm różnych form ćwiczeń ruchowych Demel, W. Humen 1970, s , Napierała, Muszkieta 2011). Istotną rolę w organizacji czasu wolnego mają również domy kultury. Termin ten używany jest w dwóch znaczeniach. Pierwsze, jako stosunkowo duży obiekt, z reguły z salą widowiskowo kinową, gabinetami i pracowniami specjalistycznymi, czytelnią, salami ekspozycyjnymi, kawiarnią itp. Drugie określenie domu kultury przedstawia go jako instytucję kulturalno-wychowawczą wypełniającą czas wolny dzieci, młodzieży i dorosłych przez proponowanie dobrowolnego udziału w zajęciach o charakterze kreacyjnym, rekreacyjnym, a nawet dydaktycznym, organizowanych i prowadzonych przez zespół przygotowanych pracowników w celu wywierania pozytywnego wpływu na osobowość uczestnika (Tauber, Siwiński, 2002, s. 67. Cele badań Badania naukowe to wieloetapowy proces zróżnicowanych wewnętrznie działań mających zapewnić obiektywne, dokładne i wyczerpujące poznanie wybranego wycinka rzeczywistości przyrodniczej, technicznej, społecznej lub kulturowej. Jest to więc postępowanie regulowane normami typu prakseologicznego. Badanie naukowe zatem zawiera ogólną koncepcję teoretyczną i zarazem metodologiczną badań wraz z operacyjnym planem jej realizacji. Pojęcie badania naukowego odnosi się także do realnie podejmowanych czynności poznawczych, których przebieg jest z góry ustalony w koncepcji badań (Zaczyński, 1997, s. 18). Cele szczegółowe badań to: 1. Samoocena stanu zdrowia badanych. 2. Określenie czynników wpływających na wzrost aktywności fizycznej. 3. Przedstawienie sposobów spędzania czasu wolnego i ukazanie roli sportu w życiu młodzieży. 4. Formy aktywności fizycznej wśród uczniów. 5. Ukazanie znaczenia zdrowego stylu życia dla młodzieży. 6. Zbadanie poziomu zadowolenia dotyczącego ćwiczeń na lekcjach wychowania fizycznego. 360

361 Problemy i hipotezy badawcze Hipotezy opowiadają hipotetycznie o wszystkich sprawach, o które pytają problemy. Hipoteza powinna zawierać informację konkretną wychodzącą poza proste stwierdzenie faktów. Winna być twórcza, tzn. inspirować do dociekań, do sprawdzania. W badaniach postawiono następujące hipotezy badawcze: 1. Stan zdrowia uczniów jest określany jako zadowalający. 2. Głównym czynnikiem dbałości o aktywność fizyczną jest chęć zaimponowania rówieśnikom. 3. Uczniowie większość czasu wolnego spędzają przed komputerem. 4. Piłka nożna i siatkówka jako najczęstsza forma aktywności ruchowej. 5. Brak nałogów jest wyznacznikiem zdrowego stylu życia. 6. Uczniowie najchętniej w czasie wolnym przebywają w gronie rówieśników. 7. Aktywność fizyczna w czasie wolnym uprawiana jest dla rozrywki. 8. Uczestniczenie w zajęciach wychowania fizycznego jest powszechnie lubiane przez uczniów. Uznano, że czas wolny, jako wszechstronnie pojmowane pojęcie, wypełnia wiele funkcji istotnych w życiu każdego z nas, jednakże głównym powodem dla którego uczniowie uprawiają ruch fizyczny jest rozrywka. Jest to dobry sposób na spędzenie wolnego czasu, gdzie można połączyć przyjemne z pożytecznym. Przyjęto, że uczniowie lubią zajęcia z wychowania fizycznego, gdyż sprawia im to przyjemność i nie jest to, tak stresujące jak pozostałe lekcje. Zmienne i ich wskaźniki W celu komunikatywnego opisania zmiennych, musimy posłużyć się określonymi wartościami opisowymi. Np. dla opisania lub ocenienia warunków nauczania (zmienna) przyjmujemy np. ilość dzieci w klasie, istnienie pomocy dydaktycznych, wykształcenie nauczycieli, pora rozpoczynania lekcji itp. Te empiryczne czynniki wskazujące, jaka jest badana cecha nazywamy wskaźnikami (Pilch, Bauman, 2001, s. 53). T. Pilch wskazuje na to, iż jeśli dobór wskaźnika jest jednocześnie zdefiniowaniem zmiennej to nazywa się go definicyjnym, np. rozmiary alkoholizmu określamy przez wskazanie ilości wypijanego alkoholu, bezpieczeństwo na drogach liczbą wypadków. Wszystkie te zmienne mają charakter ilościowy. Częściej jednak zmienne jakiegoś zdarzenia czy procesu opisujemy, oceniamy lub uznajemy za istniejące, na podstawie bezpośredniej, empirycznej obserwacji cząstkowych zdarzeń (wskaźników) wskazujących na bezpośredni związek między nimi. Taki rodzaj wskaźnika nazywamy wskaźnikiem empirycznym(pilch, Bauman, 2001, s. 53). Zmienne oraz ich wskaźniki, które wyróżniono w swoich badaniach przedstawię w poniższej tabeli. Tabela pozwoli ukazać je w przejrzysty i uporządkowany sposób. 361

362 NIEZALEŻNA WIEK PŁEĆ Tabela 1. Zmienne i wskaźniki stosowane w pracy ZMIENNA WSKAŹNIK szkoła podstawowa ( 7 14 r.ż.) gimnazjum (14 16 r.ż.) szkoła średnia (16 19/20 r.ż.) kobieta, mężczyzna MIEJSCE ZAMIESZKANIA STAN ZDROWIA ZALEŻNA SPOSÓB SPĘDZANIA CZASU WOLNEGO ZAINTERESOWANIE SPORTEM wieś miasto bardzo dobry dobry słaby oglądanie TV słuchanie muzyki czytanie książek i/lub prasy kino nauka sport spotkania z rówieśnikami hobby obowiązki domowe przed komputerem inne uprawianie dyscypliny sportowej oglądanie wydarzeń sportowych na żywo bądź w telewizji czytanie czasopism, gazet, książek sportowych itp. siatkówka koszykówka PREFEROWANA UPRAWIANA DYSCYPLINA piłka nożna SPORTU piłka ręczna sporty siłowe pływanie lekkoatletyka tenis gimnastyka inne (Źródło: opracowanie własne) Metody i narzędzia badawcze Wśród najbardziej znanych i najczęściej wykorzystywanych technik w badaniach wyróżnić należy ankietę oraz wywiad. Stosowane są one szeroko w różnych naukach. Ankieta jest metodą pośredniego zdobywania informacji przez pytania stawiane wybranym osobom za pośrednictwem drukowanej listy pytań, zwanej kwestionariuszem (Zaczyński, 1997, s. 146). Technika ta nie wymaga kontaktu bezpośredniego. Informator jest tu respondentem, który sam pisemnie odpowiada na pytania kwestionariusza. Czynność tę ankietowany wykonuje z reguły indywidualnie, lecz niektórzy pedagogowie cenią ankiety pod kierunkiem, wypełniane jednocześnie przez większą liczbę badanych (np. na zebraniu, w Sali wykładowej) pod okiem ankietującego, który może udzielić dodatkowych wyjaśnień (Goriszowski 2005, s. 71). 362

363 W pracy wykorzystano przede wszystkim metodę sondażu diagnostycznego. Metoda sondażu diagnostycznego pozwoliła zbadać uczniów szkoły podstawowej, szkoły gimnazjalnej i szkoły średniej, poznać ich opinie na temat sposobów spędzania czasu wolnego, ale również skłonić do refleksji nad własną aktywnością oraz przyczynami malejącego znaczenia ruchu fizycznego w codziennym życiu. Techniką, którą się posłużono w badaniach była ankieta badawcza, która zawierała pytania otwarta oraz zamknięte. Środowisko i materiał badawczy Do badań wybrano młodzież ze Szkoły Podstawowej nr 57 im. mjra Henryka Sucharskiego w Bydgoszczy, Szkołę Gimnazjalną nr 33 w Bydgoszczy oraz Zespół Szkół Spożywczych w Bydgoszczy. Są to bardzo zróżnicowane tereny badań. Należałoby zwrócić szczególną uwagę na szkołę kształcącą w konkretnym zawodzie, w której pojawiają się już zainteresowania dążące w konkretnym kierunku. Nie jest to szkoła sportowa, ale czy to oznacza, że uczniowie nie uprawiają żadnych dyscyplin sportu? Z pewnością tak nie jest, co udowodnione zostanie w badaniach. Porównując szkoły można zauważyć wiele podobieństw jak i różnic. Wszystkie posiadają zadbane sale gimnastyczne, niezbędne do odpowiedniego przeprowadzenia zajęć z wychowania fizycznego, tworząc dogodne warunki do kształtowania sprawności. Jeżeli chodzi o sprzęt sportowy to w szkole podstawowej i szkole gimnazjalnej jest on znacznie lepszy niż w szkole średniej. Warto zaznaczyć, że w szkole podstawowej znajduje się mała sala do zajęć z gimnastyki korekcyjnej. Prowadzone są w niej lekcje z dziećmi, które mają wady postawy. Natomiast w szkole ponadgimnazjalnej znajduje się bogato wyposażona siłownia, gdzie w odpowiedni sposób można wzmacniać swoje mięśnie, kształtując przy tym sylwetkę ciała. Organizacja procesu badawczego zależna jest od wielu okoliczności. Główny wpływ na to mają: charakter i cel badań (Pilch, Bauman, 2001, s. 185). Organizując badania nie trudno zauważyć jak złożoną czynnością jest przygotowanie się do nich. Począwszy od przeanalizowania literatury metodologicznej, ustalenia terenu badań, poprzez wskazanie problemów, hipotez, zmiennych, wskaźników, aż do wykonania narzędzia badawczego, tak by osoby badane nie miały problemów z jego wypełnieniem. W toku badań wyróżnia się poszczególne jej fazy. Pierwszą z nich jest tzw. faza koncepcyjna. Podczas jej realizacji określa się zakres badań i studiuje literaturę, potrzebną do opracowania tematu związanego z czasem wolnym. W celu pogłębienia tych zagadnień warto analizować wiele pozycji oraz wyników badań przeprowadzonych wcześniej przez znanych pedagogów i psychologów. Następnie, po zdefiniowaniu teoretycznie ważniejszych pojęć, formułuje się problemy, hipotezy, zmienne, wskaźniki oraz inne zagadnienia metodologiczne. Następną fazą postępowania metodologicznego jest faza projektowania warsztatu badawczego, której głównymi elementami są wybór terenu badań, doboru próby oraz budowa narzędzi badawczych, czyli w tym przypadku, kwestionariusza ankiety. Trzecia faza, czyli realizacja badań to przeprowadzenie badań, uporządkowanie materiałów badawczych oraz analiza i opis danych, uzyskanych w wyniku badań. Po powyższych czynnościach sklasyfikowano zależności między tymi danymi i zweryfikowano hipotezy. Swoje wnioski po przeprowadzonych badaniach umieszczono w jednym z końcowych rozdziałów pracy. Badania przeprowadzono wśród 14 uczennic i 48 uczniów Szkoły Podstawowej nr 57 im. mjr Henryka Sucharskiego w Bydgoszczy i 31 uczennic i 29 uczniów Szkoły Gimnazjalnej nr 33 w Bydgoszczy oraz 32 uczennic i 28 uczniów ZSS Spożywczych w Bydgoszczy (tabela 2). 363

364 Tabela 2. Charakterystyka liczbowa badanych Badani Chłopcy Dziewczęta Liczba uczniów % Liczba uczniów % Szkoła podstawowa Szkoła gimnazjalna Szkoła ponadgimnazjalna ( źródło: opracowanie własne, dotyczy wszystkich tabel )% - procentowy udział wyników otrzymanych w stosunku do całej grupy badanej, dla N=182 Analiza wyników badań Forma odpowiedzi b. zadowolony/a Szkoła podst. % Szkoła gimn. % Tabela 3. Jak oceniasz swój stan zdrowia? Dziewczęta Szkoła ponadgimn. % Szkoła podst. % Szkoła gimn. Chłopcy % Szkoła ponadgimn zadowolony/a raczej zadowolony/-a , niezadowolony , razem % Na pytanie: jak oceniasz swój stan zdrowia, 50% uczennic szkoły podstawowej odpowiedziało, że jest zadowolona ze swojego stanu zdrowia, natomiast u uczennic szkoły ponadgimnazjalnej niemalże połowa określiła swój stan zdrowia jako zadowalający. Podobny poziom odpowiedzi kształtuje się wśród dziewcząt szkoły gimnazjalnej. Jednak blisko 20% tej grupy wyraża wątpliwość co do zadowolenia ze stanu swego zdrowia. Inna sytuacja występuje w grupie chłopców, gdzie ponad 50% w szkole podstawowej uważa swój stan zdrowia jako bardzo dobry, zaś w szkole gimnazjalnej prawie 50% jest zadowolonych. W szkole ponadgimnazjalnej ponad połowa wyraża zadowolenie ze swojego stanu zdrowia. Dość zauważalne jest to, że niewielka ilość osób ankietowanych jest niezadowolona. Szczegółowe dane znajdują się w tabeli

365 Tabela 4. Co według Ciebie oznacza "zdrowy styl życia"?\ ( cyfry widoczne na rycinie oznaczają zajęte miejsce wskazanej odpowiedzi ) Forma odpowiedzi Szkoła podstawowa Dziewczęta Szkoła gimnazjalna Szkoła ponadgimn. Szkoła podstawowa Chłopcy Szkoła gimnazjalna Dziewczęta i chłopcy szkoły podstawowej oraz chłopcy w szkole ponadgimnazjalnej "zdrowy stylu życia" rozumieją jako aktywność fizyczną (tabela 4). Zdrowa żywność została wskazana w drugiej kolejności jako wyznacznik zdrowego stylu życia wśród chłopców szkoły gimnazjalnej i dziewcząt szkoły ponadgimnazjalnej. Na uwagę zasługuje fakt, że żadna z grup wiekowych nie wskazała kontroli lekarskiej jako ważnego czynnika "zdrowego stylu życia". Tabela 5. Aktywnością fizyczna czas wolny wypełniasz dla? Szkoła ponadgimn. Zdrowa żywność Higiena Lekarz Nałogi Aktywność fiz Sen Forma odpowiedzi Spotkań towarzyskich Szkoła podst. % Szkoła gimn. Dziewczęta % Szkoła ponadgimn. % Szkoła podst. % Szkoła gimn. Chłopcy % Szkoła ponadgimn Zdrowia rozrywki utrzymania właściwej budowy ciała podnoszenia sprawności fizycznej rozładowania stresów sukcesów w sporcie nie uprawiam inne % Uczennice szkoły podstawowej w ponad 70% wskazały zdrowie jako główny powód aktywności fizycznej (tabela 5). Natomiast zdecydowana większość dziewcząt ze szkoły ponadgimnazjalnej oraz gimnazjum robi to tylko dla rozrywki. Rozrywka to również główny bodziec do uprawiania aktywności fizycznej przez chłopców szkoły podstawowej, gimnazjalnej i ponadgimnazjalnej. 365

366 Forma odpowiedzi Szkoła podst. % Szkoła gimn. Tabela 6. Co robisz w wolnym czasie? Dziewczęta % Szkoła ponadgimn. % Szkoła podst. % Szkoła gimn. Chłopcy % Szkoła ponadgimn. % Oglądam TV lub video Słucham muzyki Chodzę do kina/kawiarni Nauka (po szkole) Uprawiam sport rekr./wyczynowo Czytam książkę/prasę Spędzam czas przed komputerem Spotykam się z rówieśnikami Obowiązki domowe Dziewczęta ze szkoły ponadgimnazjalnej większość wolnego czasu spędzają w domu - słuchając muzyki (ok.80%), chodząc na spotkania z rówieśnikami (75%), oglądając telewizję i zajmując się komputerem. Podobna sytuacja występuje u dziewcząt ze szkoły podstawowej, gdzie nieco ponad 40% spędza czas przed komputerem, słuchając muzyki lub spotykając się ze znajomymi. U chłopców natomiast ponad 60% ankietowanych ze szkoły podstawowej spędza czas przy komputerze, przy czym blisko 70% chłopców ze szkoły ponadgimnazjalnej poświęca ten czas na oglądanie telewizji. Wśród gimnazjalistów komputer również okazał się najbardziej popularną formą wypełniania czasu wolnego. Najmniejszą popularnością cieszą się książki i to niestety u wszystkich badanych grup wiekowych. Szczegółowe informacje przedstawia tabela 6. Tabela 7. Z kim najczęściej spędzasz czas wolny? Forma Dziewczęta Chłopcy odpowiedzi Szkoła Szkoła Szkoła Szkoła Szkoła Szkoła % % % % % podst. gimn. ponadgimn. podst. gimn. ponadgimn. % z rodziną z rówieśnikami indywidualnie inne (np. z symapią) Dziewczęta wszystkich badanych grup wiekowych swój czas wolny spędzają w przeważającej mierze z rodziną (tabela 7). Podobnie jest u chłopców ze szkoły podstawowej, gdzie zdecydowana większość preferuje przebywanie w gronie rodziny. Gimnazjum to moment, w którym chłopcy (ok 30%) przejawia potrzebę indywidualnego spędzania czasu. Natomiast w szkole ponadgimnazjalnej sytuacja jest inna - uczniowie zdecydowanie bardziej wolą (blisko 80%) przebywać w grupie rówieśniczej a dziewczęta poświęcają swój czas dla swoich adoratorów. 366

367 Forma odpowiedzi Szkoła podst. Tabela 8. Jak często poświęcasz czas wolny na aktywność fizyczną? % Szkoła gimn. Dziewczęta % Szkoła ponadgimn. % Szkoła podst. % Szkoła gimn. Chłopcy % Szkoła ponadgimn. codziennie systematycznie, kilka razy w tygodniu sporadycznie % nigdy razem Znaczna część uczennic i uczniów szkoły średniej bierze czynny udział w aktywności fizycznej niestety tylko sporadycznie (tabela 8). Natomiast wśród uczniów i uczennic szkoły podstawowej zauważa się w dużej części grupy badawczej poświęcanie czasu wolnego na codzienną aktywność fizyczną. Poświęcanie czasu wolnego na systematyczną aktywność fizyczną (kilka razy w tygodniu) deklaruje, również zbliżona ilość uczniów i uczennic szkoły podstawowej. W szkole gimnazjalnej chłopcy albo systematycznie angażują się w sport albo zdarza im się to tylko sporadycznie. Natomiast wśród przedstawicieli szkoły ponadgimnazjalnej, większa grupa chłopców wykazuje takie zainteresowanie aktywnością fizyczną. Tabela 9. Co miało wpływ, że czas wolny poświęcasz swoim zainteresowaniom sportowym? Forma Odpowiedzi przykład kolegów lub koleżanek Szkoła podst. % Szkoła gimn. Dziewczęta % Szkoła ponadgimn. Chłopcy % Szkoła podst. % Szkoła gimn. Aktywność fizyczna według uczniów szkoły podstawowej oraz gimnazjum wymuszona jest na lekcjach wychowania fizycznego (tabela 9). Blisko 70% uczniów szkoły ponadgimnazjalnej twierdzi jednak, że jest to ich indywidualna potrzeba ruchu. Wśród gimnazjalistów wyróżnia się również potrzeba brania przykładu z innych kolegów, chęć rywalizacji, współzawodnictwa. U uczennic szkoły ponadgimnazjalnej w zdecydowanej większości, bo ponad 70% jest to przymus ze strony szkoły. % Szkoła ponadgimn. % szkoła lekcje w-f TV potrzeba ruchu względy zdrowotne chęć zaimponowania rówieśnikom nie interesuję się sportem inne

368 Forma odpowiedzi Szkoła podst. % Tabela 10. Jaką dyscyplinę sportu preferujesz? Dziewczęta Chłopcy Szkoła gimn. % Szkoła ponadgi mn. % Szkoła podst. % Szkoła gimn. % Szkoła ponadgimn. siatkówka koszykówka piłka nożna piłka ręczna sporty siłowe pływanie lekkoatletyka tenis gimnastyka Inne % Wśród uczniów szkoły podstawowej największym zainteresowaniem cieszy się piłka nożna, czego świadectwem może być blisko 80% głosów oddanych na ten sport (tabela 10). Trochę niższym ale również znacznym zainteresowaniem cieszy się piłka siatkowa i piłka koszykowa, oraz później pływanie i sporty siłowe (ryc.9). Najmniejszym zainteresowaniem cieszy się natomiast piłka ręczna. Nieco ponad 60% uczniów ze szkoły ponadgimnazjalnej najbardziej preferuje siatkówkę. U dziewcząt sytuacja jest nieco inna- ponad połowa ze szkoły podstawowej woli pływanie od innych dyscyplin natomiast w szkole ponadgimnazjalnej dziewczęta, podobnie jak chłopcy wolą siatkówkę. Forma odpowiedzi Tabela 11. Jaki sprzęt sportowy posiadasz w domu? Dziewczęta Szkoła podst. % Szkoła gimn. % Szkoła ponadgimn. % Szkoła podst. % Szkoła gimn. % Chłopcy Szkoła ponadgimn. % Piłka Brak rower (stacjonarny lub zwykły) sprzęt siłowy rolki lub deskorolka Step Wioślarz Inne Najpopularniejszym sprzętem sportowym u uczniów szkoły podstawowej jest piłka (tabela 11). Połowa chłopców szkoły ponadgimnazjalnej posiada sprzęt siłowy. Zainteresowania sportami siłowymi uwidoczniło się już w grupie gimnazjalnej. Jeżeli chodzi o uczennice to nieco ponad 40% dziewcząt ze szkoły ponad gimnazjalnej deklaruje posiadanie roweru, zaś w takiej samej liczbie, ale dziewcząt ze szkoły podstawowej wskazuje na piłkę. Podobna sytuacja kształtuje się także na poziomie szkoły gimnazjalnej. Na dalszych miejscach plasują się rolki lub deskorolki, step oraz inne urządzenia. 368

369 Tabela 12. Kto organizuje Ci zajęcia sportowe w czasie wolnym? Dziewczęta Chłopcy Forma Szkoła Szkoła Szkoła Szkoła Szkoła Szkoła odpowiedzi % % % % % % podst. gimn. ponadgimn. podst. gimn. ponadgimn. Rodzice Nauczyciel trener klub sportowego Rówieśnicy indywidualnie Najczęściej organizatorem zajęć sportowych dla dziewcząt ze szkoły podstawowej jest nauczyciel (ponad 40% odpowiedzi). Na drugim miejscu z niewiele mniejszą różnicą są rodzice. Jeżeli chodzi o dziewczęta ze szkoły ponadgimnazjalnej to najczęściej wskazywały one rówieśników. Podobna sytuacja jest u chłopców zarówno ze szkoły ponadgimnazjalnej jak i podstawowej. Natomiast chłopcy i dziewczęta (tabela 12) w gimnazjum w zdecydowanej większości organizują sobie zajęcia w sposób indywidualny. Tabela 13. Co można zrobić, aby uczniów i uczennice zachęcić do większej aktywności poza lekcjami wychowania fizycznego? Dziewczęta Chłopcy Forma Szkoła Szkoła Szkoła Szkoła Szkoła Szkoła odpowiedzi % % % % % % podst. gimn. ponadgimn. podst. gimn. ponadgimn. nic nie wiem więcej boisk Zajęcia dodatkowe Pozytywne nastawienie do sportu basen Ciekawsze zajęcia Większość uczniów zarówno ze szkoły podstawowej, gimnazjalnej i ponadgimnazjalnej nie potrafi wskazać sposobu na wzrost zainteresowania młodzieży aktywnością fizyczną poza lekcjami. Podobnie jest u dziewcząt ze szkoły podstawowej, natomiast według tych ze szkoły ponadgimnazjalnej wystarczy tylko pozytywne nastawienie do sportu. Uczniowie też często wskazywali zajęcia dodatkowe jako dobry sposób na wzrost zainteresowania sportem (tabela 13). Ogólna populacja badanych nie ma pomysłu na urozmaicenie zajęć sportowych, lecz jak wskazują odpowiedzi, obecna forma proponowana przez nauczycieli jest dla uczniów mało interesująca. 369

370 Dyskusja i wnioski Nieodzowną częścią współczesnego życia stał się stres. Jest on czynnikiem negatywnie wpływającym na ciało ludzkie oraz psychikę człowieka. Aby w pełni zregenerować swoje ciało i umysł oraz łatwiej sobie radzić ze stresem potrzebujemy m.in. interesującej organizacji czasu wolnego. Niezwykle istotne wydaje się, zwrócenie uwagi na formy spędzania czasu wolnego przez dzieci i młodzież, ponieważ optymalna jego organizacja pozwala maksymalnie zregenerować młody organizm. Do dokładnego określenia kondycji psychicznej młodego człowieka, a także wyznaczenie kierunku, w jakim powinny podążać zmiany w formach spędzania wolnego czasu wśród młodzieży posłużyła ankieta badawcza. Została w niej przedstawiona subiektywna ocena stanu zdrowia oraz form spędzania wolnego czasu przez uczniów szkoły podstawowej, gimnazjalnej i średniej (Sosnowski i wsp, 2013, Muszkieta, Napierała 2012, Napierała, Siekierska 2012) Celem powstania niniejszej pracy oraz przeprowadzenia badań, było poznanie preferencji wśród badanych uczennic i uczniów Szkoły Podstawowej nr 57 im. mjr Henryka Sucharskiego, Szkoły Gimnazjalnej nr 33 i Zespołu Szkół Spożywczych w Bydgoszczy. Przeprowadzone badania potwierdziły pierwszą hipotezę, ponieważ uczniowie w znacznej części potwierdzili zadowolenie ze swojego stanu zdrowia. Druga hipoteza nie znalazła potwierdzenia w wyniku badań. Warto zaznaczyć, że ankietowani wskazali potrzebę ruchu jako główny czynnik dbałości o aktywność fizyczną. Kolejna hipoteza została potwierdzona połowicznie, gdyż uczniowie rzeczywiście preferują spędzać wolny czas biernie. Jednakże to nie komputer został wskazany jako główna forma spędzania wolnego czasu, lecz słuchanie muzyki i spotykanie się ze znajomymi. Czwarta hipotezę potwierdzają wyniki badań zarówno żeńskiej części jak i męskiej części badanych. Wytypowali oni piłkę nożną oraz siatkówkę. Często udzielną odpowiedzią jest również pływanie oraz koszykówka. Następna hipoteza nie została potwierdzona, ponieważ ankietowani wskazali jako główny wyznacznik "zdrowego stylu życia" aktywność fizyczną i zdrową żywność. Kolejna hipoteza natomiast została potwierdzona. Jednak warto zaznaczyć, że badani nie wskazali tylko rówieśników jako osób, z którymi spędzają wolny czas, ale również wiele odpowiedzi padło na rodzinę. Przedostatnia hipoteza została potwierdzona w połowie, gdyż nie dla każdej z grup badanych ruch fizyczny uprawiany jest tylko dla rozrywki. Często udzielaną odpowiedzią jest również zdrowie. Ostatnia hipoteza została potwierdzona w całości. Zarówno uczniowie szkoły podstawowej, jak i gimnazjalnej oraz ponadgimnazjalnej stwierdzili, że lubią ćwiczyć na lekcjach wychowani fizycznego. Warto jednak podkreślić, że w szkole podstawowej zarówno dziewczęta i chłopcy udzielili najczęściej zaznaczali odpowiedź "bardzo lubię". Na podstawie analizy wyników badań można podać następujące wnioski: 1. Zarówno chłopcy jak i dziewczęta badanych grup wiekowych wyrażają zadowolenie ze swojego stanu zdrowia. 2. Potrzeba ruchu stanowi główny czynnik dbałości o aktywność fizyczną. 3. Czas wolny młodzież poświęca na spotkania z rówieśnikami lub bierny wypoczynek w domu przed telewizorem, komputerem lub słuchając muzyki. 4. Do najczęstszych form aktywności fizycznej wśród uczniów można zaliczyć siatkówkę, piłkę nożną oraz pływanie. 5. Wyznacznikiem zdrowego stylu życia dla większości ankietowanych jest zdrowa żywność i aktywność fizyczna. 6. Badani najchętniej spędzają czas z rówieśnikami oraz rodziną. 7. Rozrywka i zdrowie to główne powody aktywności fizycznej w czasie wolnym. 8. Lekcje wychowania fizycznego są powszechnie lubiane przez uczniów. 370

371 Bibliografia Bombol M., Dąbrowska A. (2003). Czas wolny. Konsument, rynek, marketing, Wydawnictwo "Liber", Warszawa Ciosek J. (1963). Czas wolny ucznia w środowisku miejskim: Czynniki wpływające na ilość czasu wolnego ucznia szkoły podstawowej w środowisku miejskim, Wydawnictwo "Śląsk", Katowice Dąbrowski Z. (1966). Czas wolny dzieci i młodzieży, Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa Demel M., Humen W. (1970). Wprowadzenie do rekreacji, Sport i Turystyka, Warszawa Goriszowski W. (red.), Badania pedagogiczne w zarysie. Skrypt dla studentów pedagogiki, Wydawnictwo WSP TWP, Warszawa 2005 Krawczyk Z. (red), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Kultura fizyczna. Sport, Instytut Kultury, Warszawa 1997 Łukawska A. (1991). Nauka i czas wolny uczniów szkół podstawowych i średnich, UJ, Kraków Muszkieta R., Napiertała M., (2012). Funkcje i znaczenie rekreacji fizycznej w różnych okresach życia człowieka, [w]: Oświata wychowanie zdrowie, Zeszyty Naukowe nr 36, Uczelnia Warszawska im. M.Skłodowskiej, s Napierała M., Muszkieta R. (2011). Wstęp do teorii rekreacji, UKW, Bydgoszcz Napierała M., Siekierska M. (2012). Aktywność fizyczna młodzieży z Gimnazjum nr 31 w Toruniu, [w]: Zdrowie - prawidłowe funkcjonowanie człowieka we wszystkich sferach życia, (red.) Z. Kalisz, M. Hagner-Derengowska, W. Żukow, Bydgoska Szkoła Wyższa, Bydgoszcz, s Okoń W. (2007). Nowy Słownik Pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie "Żak", Warszawa Pilch T., Bauman T. (2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie "Żak", Warszawa Sosnowski B., Cieślicka M., Napierała M. (2013). Aktywność fizyczna uczniów Szkoły Podstawowej w Białośliwiu, [w]: Uwarunkowania zdrowotne rekreacji ludzi w różnym wieku, (red.) Napierała M., Muszkieta R., Cieślicka M., Żukow W., Ośrodek Rekreacji, Sportu i Edukacji w Poznaniu, Monografia nr 17/13, tom II, Bydgoszcz-Poznań, s. 5-23, Tauber R. D., Siwiński W. (2002). Pedagogika czasu wolnego. Zarys wykładu, Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Gastronomii, Poznań Zaczyński W. (1997). Praca badawcza nauczyciela, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 371

372 ZNACZENIE SPORTU W ŻYCIU LICEALISTY ORAZ JEGO WPŁYW NA RADZENIE SOBIE W TRUDNYCH SYTUACJACH The importance of sports in high school student life and its impact on the assessment of coping with difficult situations Marta Grzelczak Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 5 = 6933 znaków Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami) =1,12 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=1,12 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: młody człowiek, trudna sytuacja, sport, poczucie wartości, decyzja, życie Key words: young man, a difficult situation, sports, self-esteem, decision, life Streszczenie Celem pracy była analiza oceny wartości sportu w życiu młodych ludzi, licealistów, ocena ich subiektywnych odczuć związanych z radzeniem sobie w trudnych sytuacjach oraz psychologiczne podłoże motywacji do podejmowania aktywności sportowej. Badania przeprowadzono wśród uczniów szkół licealnych województwa pomorskiego i kujawsko pomorskiego. Byli to uczniowie klas trzecich uprawiający sport rekreacyjnie i wyczynowo, jak również uczniowie nie aktywni fizycznie. Przebadano (n=110) uczniów z czego (n=55) z województwa pomorskiego oraz (n=55)uczniów szkół średnich województwa kujawsko-pomorskiego Do badań wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, a narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety. Wnioski: Wśród młodzieży licealnej jest wiele osób znających swą wartość co jednocześnie pozwala w różnych sytuacjach działać z poczuciem pewności i w najtrudniejszych sytuacjach sprostać zadaniu. Jest jednak również duża grupa młodzieży, która niestety nie potrafi powiedzieć, że jest pewna siebie i podejmie się wyzwania w każdej sytuacji.wśród osób które uprawiają sport zdecydowana większość jest osobami pewnymi siebie, duże znaczenie posiadaniu w sobie pewności przypisują aktywności podkreślają, że sport wpływa nie tylko na zdrowie fizyczne ale również ma wpływ na psychikę i osobowość. Zdecydowanie należy próbować iść w kierunku wyzwalania w uczniu samoświadomość i poczucie własnej wartości oraz wzbudzania motywacji osiągnięć i dążenie do doskonałości. Prostą drogą ku temu może być sport. Abstract The aim of the study was assessment of the value of sport in the lives of young people, high school students, as well as an assessment of their subjective feelings of coping with difficult situations. The study was conducted among high school students and Cuiavian Pomeranian Pomeranian. They were third grade students involved in sport recreationally and competitively, as well as students are not physically active. Tested (n = 110) students of which (n = 55) of Pomerania and (n = 55) of high school students Kujawsko- Pomorskie. The study used a survey method for diagnostic and research tool was a questionnaire survey. Among high school students there are many people who knows their value at the same time allows for different work situations with confidence and in the most difficult situations to meet the challenge. But there is also a large group of young people who unfortunately can not say that it is self-confident and take up the challenge in any situation. Among the people who plays sports are the vast majority of people self-confident, very important possession in the activity of certain attribute emphasize that sport affects not only the physical health but also has an impact on the psyche and personality. Definitely it should be try to go in the direction of the trigger in student self-awareness and self-esteem and achievement motivation excitation and commitment to excellence. The simple way to do that may be a sport. Sport nie jest celem, ale środkiem, może stać się czynnikiem współtworzącym cywilizację i służącym prawdziwej rozrywce, pobudzającym ludzi, by ujawniali swoje najlepsze strony [Jan Paweł II 2000r] Wstęp Okres kończenia szkoły średniej od zawsze jest dla wielu młodych ludzi przełomowym okresem. Często jest to czas podejmowania życiowych decyzji i wyznaczenia celu, do którego 372

373 chcą dążyć, a również sposobu jego osiągnięcia. W głównej mierze jest to uzależnione od obrazu własnej osoby i samooceny (Niebrzydowski 1973). Niestety wielu młodych ludzi często nie jest na to przygotowana. Pomimo zdobywania przez kilkanaście lat doświadczeń i wiedzy o otaczającym świecie i sobie, w tym ważnym okresie życia zdarza się, że nie potrafią podjąć się samooceny a czas podejmowania decyzji określają jako trudna sytuacja. W języku psychologii jest wiele terminów bliskoznacznych, które służą do oznaczenia sytuacji trudnych, np. stresor, trudność obiektywna, konflikt, zagrożenie, frustracja. O sytuacji trudnej mówi się w przypadku naruszenia równowagi między możliwościami podmiotu a wymaganiami otoczenia. Mają one miejsce wtedy, gdy człowiek napotyka przeszkody na swej drodze do jakiegoś celu, gdy przeżywa niepowodzenia, gdy musi wykonać złożone i wymagające dużego wysiłku fizycznego zadania, gdy zostaje zmuszony do życia w warunkach sprzecznych z jego potrzebami, gdy styka się z nadmiarem bodźców lub wymagań, wreszcie gdy coś lub ktoś zagraża istotnej dla niego wartości - życiu, bezpieczeństwu najbliższych, możliwości realizaqi zamierzeń, społecznej pozycji, dobrej opinii itp. Psycholog Mariusz Lipowski (2004) w swoich rozważaniach na temat samooceny, jako wymiaru osobowości młodego sportowca pisze do systemu samoświadomości a w tym właśnie samooceny, należą przekonania o sobie, tzn. jaki jestem, na co mnie stać co jestem w stanie zrobić i sądy wynikające z zestawienia swoich możliwości z wartościami: ile warte jest to, co robię lub mógłbym robić. Analizując rozważania M. Lipowskiego, można zauważyć jak niezwykle ważna jest umiejętność podjęcia samooceny by móc wyznaczyć swój cel i podjąć trafną decyzję. Jak to się dzieje, że jedni odważnie, i często trafnie potrafią podejmować decyzje i z pewnością siebie idą w określonym kierunku. Jaki czynnik w ich życiu sprawia, że znają swój system samoświadomości i potrafią podjąć się samooceny. Czy sport odgrywa tu jakąś znaczącą rolę? Czy stanowi on ważny element w życiu młodego człowieka? Czy wpływa na poznanie swojego systemu samoświadomości i ułatwia podjęcie samooceny? M.Lipowski (2004) w swych rozważaniach na temat samooceny a uczestnictwa w sporcie, mówi o tym, że człowiek uczestniczący w sporcie już od dziecka zostaje poddawany ocenie zewnętrznego środowiska jak również poddaje się porównaniom z innymi członkami grupy sportowej, co wzmacnia w nim samoświadomość i buduje obraz siebie. Można więc postawić pytanie czy uprawianie sportu ma wpływ na umiejętność poddania się samoocenie i odnalezieniu w sobie mocnych stron? Kolejne pytania jakie nasuwają się analizując rozważania to, jakie wartości ma sport w życiu młodego człowieka, jak również czy uprawianie sportu ma wpływ na umiejętność podejmowania decyzji i radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Materiał i metoda badań Badaniom zostali poddani uczniowie trzech szkół średnich województwa pomorskiego, w tym województwie badaniem zostało objęte jedno liceum gdańskie oraz dwa licea gdyńskie oraz z województwa kujawsko pomorskiego, cztery licea bydgoskie i jedno liceum znajdujące się w Kruszwicy. W sumie przebadano (n=110) uczniów z czego (n=55) z województwa pomorskiego oraz (n=55)uczniów szkół średnich województwa kujawsko-pomorskiego. Do badań wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, a narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety zawierający siedem pytań. 373

374 Wyniki badań Analizując ankiety można zauważyć, że ze 110 ankietowanych aż 69 uprawia jakiś sport. Ryc. 1.Czy uprawiasz jakikolwiek sport? (Źródło: opracowania własne) Tym pytaniem grupa badawcza została podzielona na grupę uprawiającą sport i grupę nie aktywną fizycznie. W pytaniu o cenę świadomości posiadania mocnych stron ankietowani uprawiający sport w ilości 59 z 69 ocenili swą znajomość powyżej 5 w skali 10 stopniowej, gdzie 1 oznaczało że badany nie znajduje w sobie żadnych zalet, natomiast 10,że zna siebie i ma świadomość posiadania mocnych stron oraz potrafi je w pełni wykorzystać. W grupie nie uprawiającej żadnej dyscypliny świadomość posiadania mocnych stron powyżej 5 ocenia 29 z 41 osób. Ryc.2 Jak oceniasz świadomość posiadania mocnych stron? (1- grupa trenująca, 2 grupa nie trenująca) (Źródło: opracowania własne) W pytaniu zamkniętym dotyczącym umiejętności nazwania swych silnych stron można zauważyć, że zdecydowana większość tj.59 z 69 odpowiedziało, że potrafi nazwać swoje silne strony natomiast w grupie nie uprawiającej sportu 22 osoby z 41 odpowiedziało, że potrafi nazwać swoje silne strony. 374

375 Ryc.3 Na ile potrafisz nazwać swoje mocne strony? (1- grupa trenująca, 2 grupa nie trenująca) (Źródło: opracowania własne) Prosząc badanych o ocenę na skali 10 stopniowej swojej szansy na poradzenie sobie w trudnych sytuacjach, 55 z 69 osób w grupie trenującej zaznaczyło swe szanse powyżej 5, natomiast pytając o ocenę skuteczności w trudnych sytuacjach 59 z 69 w tej grupie oceniło powyżej 5.W grupie nie trenujących 27 z 41osób ocenia swe szanse na poradzenie sobie w trudnych sytuacjach powyżej 5, natomiast skuteczność poradzenia sobie w trudnych sytuacjach powyżej 5 oceniło 30 z 41 osób. Ryc.4 Jak oceniasz swoją szansę na poradzenie sobie w trudnej sytuacji? (1- grupa trenująca, 2 grupa nie trenująca) (Źródło: opracowania własne) 375

376 Ryc.5 Jak oceniasz swą skuteczność w poradzeniu sobie w trudnej sytuacji? (1- grupa trenująca, 2 grupa nie trenująca) (Źródło: opracowania własne) Tab. 1 Zestawienie wyników badań trenujący >5 nietrenujący >5 Pytania % (gdzie % (gdzie 100% = N 100%= 69 N 41 os) os) ocena świadomości posiadania mocnych stron umiejętność nazwania swych silnych stron szansa na poradzenie sobie w trudnych sytuacjach ocena skuteczności w trudnych sytuacjach (Źródło: opracowania własne) Chcąc ocenić psychologiczne podłoża motywacji sportowej uczniowie trenujący zostali zapytani o wartości jakie przynosi im sport. Zdecydowanie czołowe miejsce w odpowiedziach zajęła radość/satysfakcja kolejno, dobre samopoczucie oraz kondycja/sprawność. Tab.2 Jakie wartości przynosi Tobie sport Odpowiedzi N % radość/satysfakcja 11 16% dobre samopoczucie 9 13% kondycja/sprawność 8 12% pewnośc siebie 6 8,5% oderwanie od rzeczywistości 6 8,5% rozladowanie energii 5 7% wytrwałość/cierpliwość 4 6% sens życia 4 6% samorealizacja 4 6% zdrowie 2 3% ciało 2 3% samodyscyplina 2 3% nowe znajomości 2 3% pokora 2 3% poznanie granic możliwości 1 1% odpowiedzialność 1 1% Razem % (Źródło: opracowania własne) 376

377 Wnioski Organizacja szkolenia aby wyzwoliła w uczniu samoświadomość i poczucie własnej wartości oraz wskrzesiła skuteczność radzenia w trudnych sytuacjach, a tym samym wzbudziła motywacje osiągnięć i dążenie do doskonałości, w procesie nauczania i wychowania powinna wprowadzić obowiązek nauczania oraz podejmowania dyskusji na temat osiągnięć takich jak: - umiejętność poznania swoich mocnych i słabych stron - odwaga - podejmowanie odpowiedzialności za swoje decyzje - znaczenie sportu dla ciała i umysłu Aby uświadomić młodemu człowiekowi jakie pozytywne skutki wywiera aktywność sportowa nie tylko na ciało ale również i umysł należy brać aspekty zarówno ilościowo jak i jakościowo (Sankowski 2001). Często mówi się o wartościach zdrowotnych aktywności, o wpływie na nasze ciało, zapominając o wartościach psychologicznych o wpływie na osobowość młodego człowieka dziś i w przyszłości. Bibliografia Niebrzydowski L.(1973). Kształtowanie się samooceny w okresie dorastania. Gdańsk, Wyd.UG Sankowski T.(2001). Wybrane psychologiczne aspekty aktywności sportowej. AWF, Poznań Lipowski M. (2004). Samoocena jako istotny wymiar osobowośc młodego sporowca, [w]: Psychologia sportu treningu dzieci i mlodzieży, (red.) M.Krawczynski, D. Nowicki, Zespół Wydawnictw COS, Warszawa 377

378 SENS KIBICOWANIA Meaning of cheer Jakub Kosiorek 1, Mirosława Cieślicka 1, Marek Napierała 1, Walery Żukow 2 1 Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy 2 Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy Słowa kluczowe: piłka nożna, kibice, mecz Keywords: football, football fans, the match Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 2 = 3466 znaków Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami) =2,49 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=2,49 spreadsheets publishing. Streszczenie Trudno powiedzieć, czy kibice to grupa społeczna, czy też subkultura. W Internecie, w gazetach czy też w innych wszelkiego rodzaju artykułach można spotkać się z różnymi teoriami. Tak naprawdę, co autor, to nowa myśl i nowe spostrzeżenia. W większości prac stwierdza się jednak, że kibice to grupa społeczna. Wynika to przede wszystkim z definicji tego pojęcia. Jak wyjaśnia Encyklopedia Powszechna PWN grupa społeczna to ( ) każdy zbiór ludzi, który zespolony jest więzią społeczną, i którego członkowie przejawiają świadomość łączności społecznej w kontaktach wzajemnych i z członkami innych grup społecznych. Niniejsza praca poświęcona jest zjawisku kibicowania i samym kibicom. Autorzy podjęli próbę odpowiedzi na pytanie: 1. Jacy są kibice? 2. Sens kibicowania? 3. Co to jest kibicowanie? 4. Czy kibicowanie to styl życia? Na podstawie zebranych materiałów można sformułować następujące wnioski: 1. Kibice w Polsce to bardzo charakterystyczna grupa na tle Europy. Wielu kibiców z innych krajów bez wątpliwości mówi, że nasz kraj to ścisła czołówka pod względem kibiców. 2. Sensem kibicowania jest przede wszystkim wspólnota i jedność. Podczas meczu wszyscy są razem, nieważny jest wówczas wygląd, status społeczny, zainteresowania. 3. Kibice na meczu mają wspólny cel obejrzeć razem mecz, przy czym ponieść swoją drużynę do zwycięstwa. Wszyscy podczas meczu piłkarskiego robią to samo. Śpiewają tą samą przyśpiewkę, skaczą w jeden rytm, robią meksykańską falę itp. Lecz sens tego wszystkiego to nie tylko śpiewanie podczas meczu. 4. Kibicowanie to styl życia, zjawisko a dla niektórych nawet sposób na życie. Abstract It's hard to really say, whether the fans are a social group or subculture. On the Internet, in newspapers or in other articles of all kinds can meet with the various theories. In fact, each author, is a new idea and new insights. In most of the work is concluded, however, that the fans are a social group. This is mainly due to the definition of the term. As explained in the Universal Encyclopedia PWN social group is "(...) any collection of people, which is the bond of the complex social, and the members of which exhibit awareness of social communication in contact with each other and members of other social groups. " This paper is devoted to the phenomenon and the fans cheer. The authors have attempted to answer the question: 1. What are the fans? 2. Meaning of support? 3. What is the cheer? 4. Is cheerleading a lifestyle? On the basis of collected data can be drawn the following conclusions: 1. Fans in Poland is a very distinctive group in Europe. Many fans from other countries without a doubt, they say, that our country is top-notch in terms of fans. 2. The whole point of rooting is primarily a community and unity. During the match, everyone is together, void is the appearance, social status, interests. 3. Fans at the game have a common goal- watch the match together and the lift his team to victory. All of the football match do the same. They sing the same ditty, jump into a rhythm, they do a Mexican wave, etc. But the point of all this is not just singing during the match. 4. Cheerleading is a lifestyle, a phenomenon and for some, a way of life. 378

379 Wstęp Piłka nożna dla kibiców! to ostatnio na polskich stadionach bardzo częsta przyśpiewka krzyczana przez fanów z całego kraju. Kibice śpiewają ją wtedy, gdy z różnych względów kibice gości nie mogli wejść na stadion i dopingować swoich ulubieńców. To hasło nie jest hasłem bezcelowym, śpiewanym bez jakiegokolwiek namysłu. W końcu piłka nożna to sport przeznaczony dla widzów, tak jak teatr czy też filharmonia. Jeśli byłoby inaczej, nie budowany by trybun okalających murawę i nie montowano by krzeseł dla publiczności przed sceną. Fani, kupując bilety oraz gadżety, w dużym stopniu przyczynia się do tego, że klub w ogóle funkcjonuje. Niestety wiele osób nie zdaje sobie z tego sprawy, że kibice stanowią ważną część piłkarskiego widowiska. Potwierdzają to nawet sami piłkarze, którzy niejednokrotnie we wszelkich wywiadach podkreślają wpływ kibica na ich poczynania na boisku. Dlaczego zawodnikom trudniej gra się w meczach wyjazdowych? Oczywiście, można tłumaczyć to tym, że piłkarze przebyli długą drogę, mogą odczuwać zmęczenie samą podróżą, są w zupełnie innym miejscu, czasami nawet przychodzi im grać w zupełnie innym klimacie, do którego nie są przystosowani. Ale głównym powodem trudności meczów wyjazdowych jest doping kibiców miejscowych, który jest przeważnie zdecydowanie głośniejszy od tego, który reprezentują kibic gości (o ile są w ogóle wpuszczeni na stadion ), a to większości piłkarzom nie pomaga w grze. Cel pracy Niniejsza praca poświęcona jest zjawisku kibicowania i samym kibicom. Autorzy podjęli próbę odpowiedzi na pytanie: 1. Jacy są kibice? 2.Sens kibicowania? 3.Co to jest kibicowanie? 4.Czy kibicowanie to styl życia? Poza tym twórcy tej pracy próbują zajrzeć nieco głębiej w środowisko kibiców polskich oraz angielskich, tym samym doszukując się między nimi podobieństw oraz różnic w zachowaniach, dopingowaniu swojej ukochanej drużyny i w wielu innych aspektach. Metody Metodologia ogólna jest dyscypliną traktującą o strukturze i metodach zdobywania wiedzy. Natomiast w węższym znaczeniu odnosi się do metod stosowanych w nauce czyli sposobów dochodzenia do poglądów, twierdzeń, teorii, praw naukowych oraz ich sprawdzania (Goriszowski 2005). Definiowana również jako nauka o zasadach i sposobach postępowania badawczego. Zalecane postępowanie ma na celu ułatwienia możliwie jak najbardziej skutecznego przeprowadzenia badań dzięki gromadzeniu i opracowaniu wyników przy użyciu odpowiedniej metody lub techniki badawczej (Łobocki, 2006). W pracy wykorzystano metodę badania dokumentów, która w swojej zasadniczej istocie polega na gromadzeniu, selekcji, opisie i naukowej interpretacji interesujących nas faktów. Jest to analiza polegająca na opisie i interpretacji konkretnych elementów i dokonań w procesie konkretnego działania. O wartości poznawczej metody badania dokumentów świadczą możliwości jej szerokiego wykorzystania. Dokumentacja pozwala także ustalić wiadomości, umiejętności, doświadczenie i nawyki badanych osób. Stanowi również jedno z ważniejszych źródeł dotarcia do przyczyn i warunków, jakie leżą u podstaw zachowań ludzkich, a także psychologicznego i społecznego tła powstawania wzorców osobowych i elit w danej dziedzinie życia. Niewątpliwą zaletą metody badania dokumentów jest możliwość przeprowadzenia analizy porównawczej określonych wyników, danych, zjawisk i procesów. W tym zakresie jest ona wartościowym sposobem poznawania określonej rzeczywistości (Apanowicz, 1997). 379

380 Wyniki Ciężko tak naprawdę powiedzieć, czy kibice to grupa społeczna, czy też subkultura. W Internecie, w gazetach czy też w innych wszelkiego rodzaju artykułach można spotkać się z różnymi teoriami. Tak naprawdę, co autor, to nowa myśl i nowe spostrzeżenia. W większości prac stwierdza się jednak, że kibice to grupa społeczna. Wynika to przede wszystkim z definicji tego pojęcia. Jak wyjaśnia Encyklopedia Powszechna PWN grupa społeczna to ( ) każdy zbiór ludzi, który zespolony jest więzią społeczną, i którego członkowie przejawiają świadomość łączności społecznej w kontaktach wzajemnych i członkami innych grup społecznych. Kibiców jednej drużyny łączy przede wszystkim klub, który kochają, któremu kibicują, aby ten osiągał jak najlepsze wyniki na boisku. W większości fani ubrani są bardzo podobnie, noszą szaliki, czapki i inne gadżety w barwach zespołu, aby jak najbardziej utożsamiać się ze swoją ulubioną drużyną. Niewątpliwie zatem zachodzą między takimi kibicami wszelkiego rodzaju więzi. Jak każda grupa społeczna, tak i wśród kibiców występują wszelkie podziały. Klasyfikacje są przeróżne. Ci, co są bliżej, czyli są fanami, potrafią wymienić ponad dziesięć rodzajów kibiców pod różnymi względami. Ci mniej obeznani najczęściej wrzucają wszystkich do jednego worka, nie patrząc na ich zachowanie na trybunach i poza nimi. Trzeba przyznać, że dla niektórych może być to bardzo krzywdzące. Ciężko sobie przecież wyobrazić, żeby starszy pan, który przyszedł na mecz z wnukiem, był zadowolony z tego, że został on nazwany chuliganem lub bandytą, tylko dlatego, że był na widowisku sportowym, na którym niefortunnie doszło do zamieszek pomiędzy kibicami gospodarzy i gości. Takie sytuacje w dzisiejszych czasach niestety się zdarzają i to bardzo często. Dziennikarze bardzo lubią uogólniać niektóre sprawy, nie znając tak naprawdę faktów i szczegółów. Przechodząc już do samej klasyfikacji kibiców, należy zacząć od źródeł nazwanych przez autora pracy jako zewnętrznych, czyli sklasyfikowanych przez osoby, które niekoniecznie na co dzień są kibicami. Firma AT Kearney rozdzieliła widzów następująco: a) Fanatycy sportu są to ci najbardziej zakręceni, mający popularnego fioła na punkcie sportu. Znają się na sporcie, na konkretnej dyscyplinie, znają jej wszystkie tajniki i szczegóły. Tacy ludzie wiedzą, o co w tym wszystkim tak naprawdę chodzi. Potrafią bezproblemowo wymienić pełen skład swojej ulubionej drużyny, ale także innych zespołów, z którymi przychodzi się mierzyć z jego zespołem. Niekiedy fanatyk sport stawia na pierwszym miejscu w swojej indywidualnej hierarchii wartości. Czasami swoją ukochaną drużynę taki kibic stawia nawet wyżej niż swoją rodzinę. b) Sympatycy klubu to widzowie lojalni wobec swojego klubu, ale niekoniecznie uczestniczący we widowisku sportowym, aby wspierać swoją drużynę. O wynikach zespołu dowiadują się głównie za pomocą mediów. Oczywiście są ogromne różnice między fanatykiem a sympatykiem. Ten drugi nie uważa za konieczność bycia na każdym meczu, a tym bardziej jego zdaniem nie musi dopingować na meczu. Interesuje się losami klubu, ale nie przeżywa w jakiś wielki sposób wygranych oraz porażek drużyny. c) Admiratorzy gwiazd tego typu kibiców interesuje los poszczególnych gwiazd sportu. Obecnie istnieje wręcz kult takich zawodników piłkarskich jak grającego w Realu Madryt Cristiano Ronaldo czy też gwiazdy FC Barcelona Lionel Messi. Ludzie uwielbiają ich sztuczki, cieszą się ze strzelonych bramek przez nich, traktują ich jak Bogów. W Internecie bardzo często dochodzi do wszelakich kłótni, który z tych zawodników jest lepszy. Tacy kibice wklejają wszelkie statystyki oraz filmiki, które mają potwierdzić wyższość jednego nad drugim. Wynik zespołu dla takiego admiratora nie ma większego znaczenia, liczy się dobry występ jego ulubionej gwiazdy. Trzeba przyznać, że takich fanów na świecie nie jest zbyt dużo. Głównie są to nastoletnie dziewczyny, które podziwiają sportowców niekoniecznie za prezentowane umiejętności, a za urodę i ogólną prezencję. d) Widzowie towarzyscy dla tego typu widza sport jest narzędziem interakcji społecznej. Głównym motywem przyjścia na mecz takiej osoby jest porozmawianie ze znajomymi czy też poznanie nowych ludzi. Takiego kibica może interesować wynik, jednak nie stanowi on sprawy pierwszorzędnej. Takiego typu fanów również nie ma zbyt wielu, ale istnieją, zwłaszcza widać to na polskich trybunach piłkarskich. Oglądając zdjęcia czy też filmy z sektorów z poszczególnych stadionów widać zainteresowanie, a raczej jego brak u takowych osób. Tacy ludzie stoją odwróceni 380

381 tyłem do murawy i nie obchodzi ich zupełnie to, co dzieje się na boisku. Liczy się przede wszystkim rozmowa ze znajomym. Ot, taka pogawędka, tylko że nie przy kawie i ciastku. e) Widzowie okazjonalni uczestniczą w imprezach sportowych wtedy, gdy jest większa okazja. Praktycznie sama nazwa takich widzów mówi za siebie. Nie czują oni potrzeby systematycznego uczestnictwa w sportowych wydarzeniach. Bardzo często magnesem takich kibiców jest przyjazd bardzo atrakcyjnego rywala do miasta. Często się tak dzieje, że na przykład drużyna piłkarska z drugiej ligi rozgrywkowej świetnie sobie radzi w Pucharze Polski i awansowała to takiej rundy, w której będzie okazja zmierzyć się z przeciwnikiem z Ekstraklasy. Będzie to nie lada atrakcja, jeśli, dajmy na to, Lech Rypin wylosowałby Legię Warszawa i grał z nią na własnym stadionie. Wysoka frekwencja gwarantowana, gdyż nawet osoba, która zbytnio nie interesuje się losami Lecha, będzie chciała na żywo zobaczyć takie gwiazdy polskich boisk jak Ljuboja, Radović czy też reprezentant Polski Jakub Wawrzyniak. f) Widzowie obojętni tego typu widzów interesują tylko wielkie imprezy sportowe. Ten odłam jest bardzo podobny do widzów okazjonalnych. Tacy ludzie interesują się sportem wtedy, gdy jest na niego tzw. boom. Przykładów nie trzeba szukać daleko Euro 2012 w Polsce i na Ukrainie. Nawet Cezary Pazura w jednym ze swoich standów stwierdził, że w przypadku Mistrzostw Świata w piłce nożnej, czy też Mistrzostw Europy, tego typu wydarzeniem interesuje się każdy, od sprzątaczki do prezydenta, którzy na co dzień nie muszą być wielkimi fanami sportu, jednak rozgłos i cała medialna otoczka sprawiają, że taką imprezą interesuje się niemal każdy. Zatem mamy sześć rodzajów widza, od tego najbardziej zaangażowanego do tego, dla którego sport niekoniecznie jest ważną rzeczą w życiu i okazjonalnie ogląda mecz na żywo lub w telewizji. Jeżeli chcemy bardziej zagłębić się w poruszony wyżej temat, należy dowiedzieć się, jak sami siebie postrzegają kibice. Żeby nie szukać daleko, pozostaniemy na polskich trybunach. Krzysztof Korsak w swojej książce Jestem kibolem dokonuje znacznie szerszego podziału kibiców od firmy AT Kearney, a raczej dzieli grupy na jeszcze mniejsze podgrupy, które mają swoje cechy charakterystyczne i wyróżniają się na tle reszty widzów. Według Korsaka mamy dwie główne grupy kibiców. Są to tzw. kibole oraz pikniki. Kiboli dzieli na chuliganów, ultrasów oraz zwykłych kiboli. Zacznijmy od tego, że słowo kibol powstało stosunkowo niedawno i nie jest to wytwór kibiców. To pojęcie powstało w mediach, według których kibol to praktycznie margines społeczny, najgorsza jednostka w społeczeństwie, którą powinno zamykać się we więzieniach. W przeszłości byli to chuligani, szalikowcy, zadymiarze, ewentualnie pseudokibice, jednak teraz powstało pojęcie bardziej ogólne. Do kiboli zalicza się niemal każdy rodzaj fana od tego naprawdę agresywnego, do tego, który dba o to, żeby trybuny był kolorowe oraz pełne blasku i nic nie ma wspólnego z agresją na trybunach. Jest to bardzo krzywdzące dla niektórych osób, jednak kibice już przywykli do tego określenia, nadmiernie zresztą używanego w mediach i, z pewnością nieco szyderczo i ironicznie, sami nazywają się kibolami. Pikniki to znacznie szersze pojęcie. Tego typu kibice dzielą się na szereg mniejszych grup, które Korsak bardzo szczegółowo opisuje. Na pierwszy ogień idą dziadki. Są to po prostu starsze osoby, w wieku emerytalnym. Występują na stadionach całej Polski i charakteryzują się tym, że są to dość wymagający kibice. Najczęściej siedzą na tzw. sektorach rodzinnych. Lubią wyglądać na wiecznie obrażonych i bardzo często, w sposób wyjątkowo wulgarny, komentują to, co aktualnie dzieje się na trybunach. Oto przykład tego typu oceny: - Gdzieś ty, k a, spalonego widział, k a?! Kto ci, k a, papiery dał na sędziowanie, wieśniaku?! Od sołtysa na wsi wziąłeś, k a?! (Korsak, 2012). Dziadek bardzo lubi narzekać, np. pomimo wygrania przez jego drużynę 2:0 dziadek stwierdza, że mogło być 3:0 itd. Oczywiście tego typu kibic zna się niemal na wszystkim ekspert w każdej dziedzinie. Takowy dziadek jest nie lada atrakcją na trybunach, ponieważ powoduje wielki uśmiech niemal każdego kibica, który siedzi niedaleko niego. Kolejną charakterystyczną grupą są kible. To taki prawie kibol. Próbuje się do niego upodobnić, zakładając szalik na każdy mecz, a nawet dwa lub trzy. Poza tym bardzo często mają na sobie najnowszą koszulkę w klubowych barwach, a także inne gadżety, jednak wygląda to bardzo 381

382 komicznie, dlatego też Korsak nazywa takie osoby w sposób szyderczy kiblem. W procesie ewolucji kibel staje się popularnym dziadkiem. Są także żony i dziewczyny piłkarzy, które ciężko nazwać kibicami. W większości nie znają się na piłce, po prostu oglądają swoich mężów i chłopaków w akcji. Ubierają się jak na dyskotekę, a w przerwie meczu spacerują po koronie stadionu jak modelki na wybiegu. Dalej mamy rzecz jasna dzieci, które głównie biegają przy płocie i kopią piłkę z innymi dziećmi, marząc o karierze piłkarza. Aby dzieci nie nudziły się za bardzo na meczach bardzo często organizuje się różnego rodzaju atrakcje. Najczęściej rodzice ze swoimi pociechami siedzą w sektorze rodzinnym, który oferuje konkursy i zabawy dla najmłodszych. Często rodzice ubierają swoje pociechy w barwy klubowe. Zdecydowanie za duże rozmiary koszulek na małych istotkach wyglądają dość zabawnie, ale niewątpliwie nadają uroku szarym trybunom. Dla przykładu należy podać jeszcze jedną klasyfikację, nieco odmienną od tej, którą przestawił K. Korsak. R. Kowalski dokonuje następującego podziału: a) animals z ang. zwierzęta, więc po samym tłumaczeniu na język polski można wywnioskować, o co takim ludziom tak naprawdę chodzi. Są to osoby, które praktycznie nie interesuje widowisko sportowe. Nie znają piłkarzy, nie znają wyników oraz nie są w stanie powiedzieć, z jaką drużyną grał ich klub w zeszły weekend. Tę grupę interesują jedynie zadymy, wszelkie wybryki chuligańskie. Na stadionach piłkarskich i poza nimi szukają jedynie miejsca, gdzie będą mogli pobić kibica innej drużyny. Przestrzegają otoczenie jedynie w kategoriach, że coś jest dobre, a coś złe. b) zadymiarze w swoich działaniach są bardzo podobni do animals. Różni ich jednak nieco większy stopień utożsamiania się ze swoją ulubioną drużyną. W tym przypadku tacy kibice pamiętają niektóre wyniki, często jeżdżą na wyjazdy i wiedzą mniej więcej, która drużyna gra z którą. c) official hooligans czyli po prostu oficjalni chuligani. Również lubią bić się z kibicami drużyny przeciwnej, jednak fani zaliczani do tej grupy wykazują poszanowanie do barw klubowych. Jednych interesuje widowisko sportowe, przeżywają emocje związane z meczem i generalnie są zainteresowane tym, co się dzieje na murawie. Są też tacy, którzy czekają tylko na to, aż na stadionie zacznie się jakaś bijatyka. Kowalski stwierdza, że official hooligans wykazują większy stopień świadomości społecznej niż dwie wcześniej wymienione grupy i potrafią na swoje działania spojrzeć w sposób krytyczny. d) ultras osoby odpowiadające za oprawy i doping na meczu. Czasami włączają się do bijatyki z innymi, ale przeważnie się od niej odsuwają i wolą skupić się na widowisku sportowym. Są bardzo zaangażowani w życie publiczne. e) szalikowcy nazwa wywodzi się od szalików, które zakładają na każdy mecz. Dopingują swoją drużynę, interesują się wynikami innych zespołów generalnie są miłośnikami sportu. Nie utożsamiają się z wyżej wymienionymi grupami, czasami biorą udział w zadymach, jednak głównie w charakterze obronnym. f) kibice mają szeroką wiedzę na temat sportu, którą czerpią z mediów, z różnych artykułów i zasłyszanych informacji. Na meczu siadają w młynie i dopingują swój zespół. Mają na sobie szaliki koszulki klubowe i flagi. Nie biorą udziału w zadymach. g) fanatycy są niemal ekspertami jeśli chodzi o sport. Kochają swój klub i uczestniczą w niemal w każdym meczu swojej drużyny, nawet na wyjeździe. Patrzą na chuliganów i szalikowców z lekką pogardą. W pełni akceptują swoje poczynania (Kowalski, 2000). Osobną grupę kibiców stanowią tzw. groundhoppers. Są to osoby, które na co dzień kibicują swoim ulubionym drużynom, jednak ich głównym hobby i zajęciem jest podróżowanie po całym świecie w celu oglądania na żywo tego, co się dzieje przede wszystkim na trybunach. Groundhoppers mają swoje rankingi, w których oceniają na przykład, na którym stadionie panuje najlepsza atmosfera, które stadiony są najbardziej klimatyczne i okazałe. Wynik rywalizacji sportowej nie jest ważny, ponieważ liczy się to, co prezentują sobą kibice poszczególnych drużyn. Należy wspomnieć, że tego typu kibica interesują nie tylko te najlepsze mecze. Wielu bowiem uważa, że lepszy klimat panuje na kameralnych stadionach, gdzie grupka osób stara się 382

383 stworzyć ciekawe widowisko na zajmowanym sektorze. W Polsce znanym groundhopperem jest Radosław Rzeźnikiewicz, który prowadzi własną stronę internetową, na której zamieszcza zdjęcia, filmy oraz opisy z trybun z różnych zakątków świata. Takie zjawisko nieoficjalnie zaczyna nazywać się turystyką stadionową. Obecnie groundhopperzy stwierdzają, że Wieczne Derby, czyli pojedynki między serbskimi drużynami Crveny Zvezdy oraz Partizana Belgrad są najatrakcyjniejszymi widowiskami na świecie, jeśli chodzi oczywiście o to, co dzieje się na trybunach. Warto wspomnieć, jak wygląda rozmieszczenie poszczególnych grup kibicowskich na stadionie, bo jest to dość zróżnicowane. W większości klubów kibice zajmują sektory za bramkami i stamtąd dopingują swoich zawodników. Nie jest to jednak regułą, ponieważ są jeszcze w Polsce takie ekipy, które doping prowadzą z centralnych sektorów, umieszczonych na wysokości środka boiska, jednak należy podkreślić, że takich przypadków jest zdecydowanie mniej i zanikają one głównie ze względu na przebudowę stadionów. Ryc. 1. Sektory na stadionie Zagłebia Lubin. (Źródło: Internet - skyscrapercity.com) Na ryc. 1. przedstawione zostało rozmieszczenie kibiców Zagłębia Lubin na ich stadionie. W tym przypadku aktywni kibice (ultrasi, chuligani) popularnych Miedziowych zajmują sektor G umieszczony za prawą bramką. Sektor D to miejsce przeznaczone dla kibiców gości. Pozostałe sektory zajmowane są przez zwyczajnych fanów, czyli w tym przypadku popularnych pikników. 383

384 Ryc. 2. Inny przykład rozmieszczenia kibiców. Najbardziej fanatyczni widzowie Ruchu Chorzów zajmują sektor na łuku. (Źródło: Internet - niebiescy.pl) Ultrasi niektórych drużyn nazywają trybuny, które zajmują. Na przykład kibice Legii Warszawa dopingują z popularnej Żylety, której nazwa ma zresztą historyczne pochodzenie (kiedyś, jeszcze na starym stadionie Legii, na trybunie widniała reklama żyletek marki Polsilver ). Kibice Widzewa Łódź nazywają siebie spod zegara. Te nazwy w obiegu są już przez wiele, wiele lat i stanowią swego rodzaju znak rozpoznawczy na arenie kibicowskiej w kraju. Tego typu podział kibiców występuje niemal na każdym polskim stadionie. Jeśli chodzi o trybuny angielskie ten podział jest znacznie węższy. Na Wyspach Brytyjskich nie dostrzeżemy ultrasów, chuliganów i innych. Tam panuje zupełnie inna kultura, jeśli chodzi o kibiców. Ilu tak właściwie jest kibiców w Polsce? Ile osób jest zaangażowanych w życie swojego klubu? Ile osób co tydzień przeżywa ogromne emocje związane z występami ukochanej drużyny na polskich boiskach? Obecnie mówi się o około dwustu tysiącach kibiców w naszym kraju, ale tak naprawdę ciężko jest stwierdzić, jaka jest to liczba z różnych powodów. Niektórzy przestają przychodzić na mecze ze względów finansowych. Inni pozakładali rodziny, dostali dobrze opłacalną pracę, przez co muszą skupić się na zupełnie innych aspektach w życiu. Następni po prostu mają już dość oglądania gry, jaką na co dzień można zobaczyć na polskich boiskach. Mają dość tego, w jaki sposób ich drużyna przegrywa mecz za meczem bez jakiejkolwiek walki i ambicji. Takich ludzi zdecydowanie nie można nazwać kibicami, bo jak wiadomo fan ze swoim klubem powinien być na dobre i na złe, bez względu na to, jak sobie radzą piłkarze i w której lidze rozgrywkowej grają. Kibice w Polsce to bardzo charakterystyczna grupa na tle Europy. Wielu kibiców z innych krajów bez wątpliwości mówi, że nasz kraj to ścisła czołówka pod względem kibiców. Składają się na to oprawy, liczby wyjazdowe, czyli ilość kibiców, którzy w dniu meczu pojechali za swoim klubem nawet na drugi koniec Polski i wiele innych rzeczy. Nie mamy zatem czego się wstydzić. 384

385 Pomimo tego, że Polska na futbolowej mapie jest daleko, daleko w tyle, to jednak kibice są i mają się bardzo dobrze, co jest podziwiane niemal w każdym zakątku starego kontynentu. Kibice Polscy to jedni z najbardziej charakterystycznych fanów w całej Europie. Zdawać się może, że fani na całym świecie działają tak samo, śpiewają te same lub podobne przyśpiewki, robią bardzo podobne choreografie itp. Nic bardziej mylnego. Każdy kraj ma swój niepowtarzalny klimat, swoją historię oraz tradycję, według których działają. Nie inaczej jest w Polsce, gdzie o kibicach napisano już dość wiele książek i artykułów. Przeciętny człowiek może nie połapać się w tym natłoku informacji, zwłaszcza, że media bardzo często opisują działalność kibiców w swoich reportażach niekoniecznie w kolorowych barwach i niekoniecznie w sposób prawdziwy. Z przykrością należy stwierdzić, że środki masowego przekazu wolą opisywać sytuacje jedynie skrajnie negatywne, aby zyskać na rozgłosie oraz popularności. Każda grupa ma swoje określone zadania na trybunach. Nie są one przez nikogo narzucone. To już zależy od indywidualnego wyboru każdego kibica. Należy zacząć od tego, co widać od razu, gdy spojrzy się na trybuny, mianowicie oprawy. Jest to bardzo ważny element kibicowania. Jak twierdzi Tomasz Sahaj: Te materialne składniki oprawy stadionowej mają dwa podstawowe cele. Jednym z nich jest ubarwienie spektaklu i wzbudzenie w widzach uczuć estetycznych. Drugim celem jest przekaz różnorodnych informacji uczestnikom widowiska, np. za pośrednictwem banerów. (Sahaj, 2007). Kibice mają także inny cel w tworzeniu opraw. Chcą przede wszystkim pokazać się całej Polsce i nie tylko w naszym kraju, że są mocni, że istnieją, i że potrafią zrobić coś pięknego na trybunach. Wśród kibiców polskich istnieją różnego rodzaju rankingi. Najczęściej jest to tzw. Choreo rundy, czyli konkurs na najlepszą oprawę w rundzie wiosennej czy też jesiennej. Taki ranking prowadzi magazyn polskich kibiców To My Kibice! pod redakcją Piotra Jaworskiego. Gazeta ta jest najpopularniejszą o tematyce kibicowskiej w całym kraju. Jest to miesięcznik, który opisuje najciekawsze oprawy, spisuje liczby wyjazdowy drużyn co do osoby i co do kilometra. Magazyn bogaty jest w zdjęcia z poszczególnych spotkań. Ogólnie opisując, jest to dobra dawka informacji dla fana, którego interesuje ruch kibicowski w naszym kraju. Klasyfikacji opraw przez popularne TMK w tabeli niżej zamieszczono wyniki konkursu na Choreo wiosny 2007 Tab. 1. Choreo wiosny Najlepsze oprawy rundy wiosennej z piłkarskich boisk z 2007 roku (pierwsze 16 miejsc). (Źródło: To My Kibice!, Nr 7 (70) lipiec 2007) Miejsce w klasyfikacji i nazwa oprawy Klub 1. Still In The Game Jagiellonia Białystok 2. Miasto, Kibice, Stadion, Klub Lech Poznań 3. La Ultra Nostra Jagiellonia Białystok 4. Władcy Ognia Lech Poznań 5. Styl Warszawskich Ulic Legia Warszawa 6. Ultra Wisła Wisła Kraków 7. Dar Od Boga Lech Poznań 8. Polska Korona Kielce 9. Celujemy W Mistrzostwo Legia Warszawa 10. Varsovia Legia Warszawa 11. Walczyć, Trenować Legia Warszawa 12. Wierność Wisła Kraków 13. Ultras Widzew Widzew Łódź 14. CracOvia Cracovia Kraków 15. Ul. Kałuży Cracovia Kraków 16. Koniec Nie Nastąpi Nigdy Ruch Radzionków Dane pochodzą z 2007 roku i trzeba przyznać, że trochę zmieniło się pod względem kibicowskim w Polsce. W tamtych latach nie było jeszcze tak wielkiego problemu z odpaleniem rac jak obecnie. W dzisiejszych czasach niektórym kibicom ciężko nawet rozwinąć sektorówkę, ponieważ nie pozwalają na to zarządy klubów. Poza tym w 2007 roku większość wymienionych drużyn w tabeli grała w ekstraklasie, co znacznie sprzyjało ilości kibiców na trybunach, a tym samym występowało większe pole manewru przy tworzeniu różnego rodzaju opraw. Dla przykładu, obecnie Cracovia Kraków gra w I lidze (drugi poziom rozgrywek), a Ruch Radzionków do niedawna występował również w I lidze, jednak ze względów finansowych został on z tego poziomu rozgrywek wycofany i obecnie (sezon 2012/2013) gra w IV lidze. Nie oznacza to jednak, że kibice 385

386 tych zespołów zaprzestali swojej działalności. Można stwierdzić, że kibice Cracovii mają się dobrze. Niech dowodem na to będzie fakt, że zajmują pierwsze miejsce w I lidze pod względem frekwencji w obecnym sezonie. Jeżeli jesteśmy już przy oprawach to należy zobaczyć do nich nieco głębiej, ponieważ na oprawę składa się bardzo wiele składników. W dzisiejszych czasach choreografię można zrobić praktycznie ze wszystkiego, co ma się pod ręką. Najprostszym tego przykładem niech będzie konfetti, czyli bardzo małe kawałki papieru, które można łatwo stworzyć za pomocą dziurkacza czy najprostszych nożyczek. Konfetti jest bardzo znane na stadionach piłkarskich, ale także na halach sportowych, gdzie kibice rzucają je przy okazji meczów siatkówki lub koszykówki. Jest to bardzo efektowny element oprawy, lecz dość krótki, jeśli chodzi o jego czas działania i trochę brudzący, ponieważ konfetti znacząco przeszkadza zawodnikom w prawidłowym poruszaniu się po boisku. Podobne zastosowanie mają tzw. serpentyny, czyli długie kawałki papieru rzucane na boisko. Rzucane są najczęściej wraz z rozpoczęciem meczu, który należy wtedy szybko przerwać, ponieważ serpentyny mocno plączą się w nogach zawodników i służby porządkowe muszą je jak najszybciej posprzątać. W Polsce te elementy występują od bardzo dawna i cały czas cieszą się sporą popularnością, głównie ze względu na koszt i na powszechność tego typu oprawy. Bardzo popularne w naszym kraju są wszelkiego rodzaju transparenty, banery, flagi oraz sektorówki, które głównie mają na celu przekaz jakichś wartości, idei itp. Tomasz Sahaj porównuje przekaz na różnego rodzaju banerach do znaków niewerbalnych, jakie przekazują sygnaliści na statkach na morzach i oceanach (Sahaj, 2007). Treść na transparentach może być różna. Może to być pochwała własnego klubu z tekstem mobilizującym swoich zawodników do lepszej gry takie treści pojawiają się najczęściej. Dalej mogą to być na przykład przyjazne, ale także negatywne treści pozytywne to przede wszystkim pozdrowienia dla tak zwanej zgody, czyli klubu zaprzyjaźnionego z kibicami danej drużyny, która ten transparent wywiesiła. Z drugiej strony, gdy kibice obu drużyn się nie lubią, są to transparenty o treści hańbiącej przeciwną drużynę. Wielką zniewagą dla wrogiego klubu jest powieszenie ich flagi, którą wcześniej przejęli w walce, do góry nogami, co pokazuje brak respektu dla kibiców nielubianego klubu. Należy wspomnieć, że Polscy kibice w większości to patrioci, którzy martwią się sytuacją w kraju. Obchodzą niemal każde narodowe święta, mniej lub bardziej angażując się w obchodzenie jakiejś ważnej dla kraju rocznicy. Kibice pamiętają o bohaterach powstań czy też wojen światowych, nie przechodzą obok tak ważnych dla polskiego kraju świąt. Robią wówczas bardzo efektowne oprawy oddając tym samym hołd poległym, którzy walczyli za wolność Polski. Kibice nie obchodzą jednak rocznic jedynie na stadionie. Czynnie angażują się w różnego rodzaju przemarsze czy też uroczystości w centrum miasta lub przy pomnikach upamiętniających dane wydarzenia. Popularne są także flagi i transparenty upamiętniające zmarłe osoby, które były związane z klubem. Kibice pamiętają o piłkarzach, działaczach i trenerach, którzy przyczynili się do sukcesów ich klubu. Do dzisiaj fani Legii Warszawa co każdy mecz wywieszają flagę z podobizną Kazimierza Deyny, byłego zawodnika klubu ze stolicy. Poza tym przy ulicy Łazienkowskiej, gdzie Legia rozgrywa swoje spotkania, postawiony jest pomnik na cześć tego piłkarza. Powszechne są także flagi upamiętniające zmarłych kolegów z trybun. Popularne hasło Pozdrowienia do więzienia to natomiast znak dla tych, którzy zamknięci są w zakładach karnych, że kibice-koledzy pamiętają o nich i czekają na nich na wolności. Najbardziej efektowne oprawy w Polsce to te, które składają się z ogromnych sektorówek, flagowisk i kartoniad, które kiedyś były wspierane poprzez środki pirotechniczne, czyli popularne w środowisko kibiców piro. Jak wiadomo, obecnie używanie wszelkich rac jest zabronione i karane nawet więzieniem. W momencie gdy kibice odpalą tego rodzaju pirotechnikę podczas meczu na klub nakładana jest ogromna kara pieniężna, a nawet zamknięcie trybun na kilka spotkań. Osoba, który trzymała odpaloną racę jest wychwytywana na monitoringu stadionowym i zatrzymywana. Mimo to na polskich stadionach cały czas odpala się pirotechnikę, nie przejmując się licznymi konsekwencjami, lecz trzeba przyznać, że to zjawisko nie jest już tak popularne, jak chociaż na początku XXI wieku. Nie wiadomo jednak skąd taka masowa walka z piro na trybunach. Kiedyś 386

387 nie był to problem, a ludzie zachwycali się wręcz pięknymi oprawami, które wsparte były przez race, stroboskopy, wulkany itp. Możliwe jednak, że kibice są sobie sami winni. Race służyły niekiedy do walki z innymi fanami drużyny. Rzucano pirotechniką niemal przez cały stadion, co nie trzeba chyba mówić, że jest bardzo niebezpieczne, zwłaszcza, że może oberwać osoba zupełnie niezainteresowana bijatyką. Obecnie o powrót rac na trybuny walczy się niemal w całej Europie Zachodniej. Walczą o to Niemcy, Francuzi, a także oczywiście Polacy. Na Bałkanach race nie są aż tak wielkim problemem. Są za nie kary, jednak nie tak duże i nie tak rygorystyczne jak w przypadku naszego kraju. Można rzecz, że pirotechnika w krajach dawnej Jugosławii to wręcz podstawa i norma. Wiadomo jednak, że nie zawsze na oprawę są pieniądze, bo jednak stworzenie sektorówki, kupienie rac to bardzo duży koszt, a należy wspomnieć, że takie przedsięwzięcia są finansowane tylko i wyłącznie przez kibiców. Zarząd klubu im w tym nie pomaga, choć w historii polskiego kibicowania istnieją pojedyncze przypadki, kiedy to władze klubu pomagały pieniężnie swoim kibicom, aby oprawa wyglądała jak najlepiej. Jeżeli jednak nie można z różnych względów stworzyć kolorowego widowiska na trybunach pozostają nigdy niezawodne przyśpiewki, które funkcjonują na całym świecie. Należy wspomnieć, że muzyka towarzyszyła sportowi niemal od zawsze. Już Platon w jednej ze swoich prac stwierdził, że muzyka i sport to dwie cenne umiejętności, które opanował człowiek (Sahaj, 2007). Poza tym Sahaj w tej samej książce pisze, że Igrzyskom Olimpijskim od zawsze towarzyszyły śpiewy oraz tańce na trybunach. Tak jak w przypadku flag i transparentów, przyśpiewki mają różna tematykę. Najczęściej zagrzewają one do boju zawodników swojej drużyny w końcu śpiewanie powinno mieć taką funkcję. Dla przykładu bardzo popularna przyśpiewka występująca na większości polskich stadionów: Grać na całego i walczyć do upadłego! Bramki zdobywać i wszystkie mecze wygrywać! Większość klubów piłkarskich ma swoje hymny, które śpiewają najczęściej przed rozpoczęciem spotkania. Hymn jest odśpiewany na stojąco, a towarzyszą temu uniesione nad głową szaliki lub flagi. Słowa hymnu mogą być ułożone przez kibiców lub może to być też jakaś słynna piosenka. Kibice Korony Kielce bardzo często śpiewają przebój Marka Grechuty Dni, których nie znamy. Natomiast pierwsze słowa hymnu Wisły Kraków brzmią następująco: Jak długo na Wawelu, Zygmunta bije dzwon, Jak długo nasza Wisła, Do Gdańska płynie wciąż. Zwycięży orzeł biały, zwycięży polski ród Zwycięży nasza Wisła, bo to Krakowski klub W przyśpiewkach kibice mogą pozdrawiać swoje zgody, ale także mogą wyrażać swoją dezaprobatę w stosunku do przyjezdnych kibiców. Popularny jest w tym przypadku zwrot: Jazda z k..mi!. Niektóre wyzwiska związane są z historią klubu lub też jego położeniem na mapie Polski. Wówczas kibice, którzy nie lubią Pogoni Szczecin śpiewają: Pogoń śledzie, syfem jedzie!. Bardzo często w czasie ubliżania drugiej drużynie używa się haseł antysemickich i antygejowskich. Wówczas wroga określa się mianem Żyda lub pedała. Obrażanie na tle antysemickim bardzo znane jest w Łodzi pomiędzy ŁKS-em a Widzewem, a także w Krakowie, gdzie występują Wisła i Cracovia (Bobik 2008). W niektórych przyśpiewkach kibice wyrażają swoje ogromne przywiązanie do klubu. Takie utwory brzmią niemal jak romantyczne pieśni, które opisują wielką miłość fana do własnej drużyny. Kibice w Polsce śpiewając bardzo często komentują także obecne wydarzenia na scenie politycznej. Na stadionach bardzo często można usłyszeć między innymi przyśpiewkę obrażającą Polski Związek Piłki Nożnej (PZPN). Niektórzy jednak podchodzą do tego z wielkim dystansem. Sam Zbigniew Boniek, od niedawna nowy prezes PZPN u, stwierdził (z pewnością z odrobiną ironii), że piosenka PZPN, PZPN, j ć, j ć PZPN jest bardzo melodyjna i nie dziwi się, że jest 387

388 ona bardzo popularna. Warto wspomnieć, że komentowanie wydarzeń politycznych w kraju na stadionach to nie jest nowość. W czasach komunizmu w Polsce stadion piłkarski był praktycznie jedynym możliwym miejscem, gdzie bez większych konsekwencji można było wyrazić swoje zdanie na temat polityki w państwie. W Polsce pod względem prowadzenia dopingu istnieje pewien porządek. Nie ma takiego zjawiska, że każdy śpiewa co mu się podoba, przez co istnieje jeden wielki chaos na trybunach i ciężko zrozumieć słowa przyśpiewki. W naszym kraju każda ekipa kibicowska ma swojego młynowego lub też gniazdowego. Krótko mówiąc, jest to osoba, który odpowiedzialna jest za prowadzenie dopingu i utrzymywanie ładu na trybunach. To on tak naprawdę decyduje, co w danej chwili należy zaśpiewać czy też krzyknąć. Nazwa młynowy wzięła się od młyna, czyli sektora, w którym prowadzi się doping. Druga nazwa to gniazdowy ze względu na to, że na większości polskich stadionów osoba prowadząca doping stoi na specjalnym podwyższeniu, aby była specjalnie widoczna przez wszystkich kibiców. Na początku ruchu kibicowskiego w Polsce młynowy musiał mieć mocne gardło, gdyż musiał być po prostu słyszalny przez sporą ilość kibiców. Obecnie w dobie rozwiniętej technologii młynowy ma do dyspozycji megafon lub coraz częściej mikrofon i dobre nagłośnienie, więc nie musi on aż tak nadwyrężać swoich strun głosowych, aby być słyszalnym na całym sektorze. Kolejną rzeczą, którą wyróżnia kibiców Polskich na tle Europy jest ubiór. Przy okazji odzieży, poglądów, zainteresowań, które zostały opisane w dalszej części pracy, autor skupia się na kibicach charakterystycznych, czyli ultrasach, fanatykach oraz chuliganach, ponieważ popularne już pikniki na każdym stadionie na świecie wyglądają tak samo i nie są żadnym punktem odniesienia. Wracając do stylu ubierania się przez kibiców polskich to jest to rzecz jasna odzież sportowa. Większość fanów ubiera się luźno, czyli w dresy. Przeważnie są to popularne firmy na rynku odzieżowym, takie jak Nike, Adidas, Puma itd. Należy wspomnieć, że na świecie istnieje wiele mniejszych firm, w które kibice bardzo chętnie się ubierają. Są to marki, które oficjalnie zostały okrzyknięte mianem kibicowskiej odzieży. Są to rzeczy specjalnie z myślą o fanach piłki nożnej. Krzysztof Korsak w Jestem kibolem wymienia kilka takich firm. Są to między innymi: Madman, Doberman s Aggressive, Pit Bull, Lonsdale, Football Fans, Ofensywa, Pretorian, Galant Fason i wiele innych (Korsak, 2012). Ciuchy wyżej wymienionych firm są dość trudno dostępne w naszym kraju, głównie ze względu na mała grupę docelową. Poza tym tego typu odzież nie jest tania. Oczywiście nie wszyscy kibice ubierają się w dresy. Każdy ubiera się tak jak lubi i nie jest pod tym względem dyskryminowana. Jeszcze w latach 70. i 80. kiedy ruch kibicowski rozkwitał, nie przywiązywano zbyt wielkiej uwagi do wyglądu. Kibice nosili to, co na co dzień, w czym pracowali. Jedyną wyróżniającą się grupą fanów byli skinheadzi. Ruch skinhead w Polsce został podpatrzony z Wielkiej Brytanii, gdzie pojawił się on się już pod koniec lat 60. Ściśle mówiąc ruch skinhead wywodzi się z Jamajki z tamtejszej klasy robotniczej. Na wyspach brytyjskich również był kojarzony z mężczyznami z tzw. working class. Skinheada bardzo łatwo rozpoznać nosi on ciężkie buty, dżinsowe spodnie, wojskowe kurtki i przede wszystkim ma ogoloną głowę na łyso lub na kilka milimetrów (Piotrowski, 2000). Popularnymi firmami, w które ubierają się skinheadzi są Fred Perry, Lonsdale, Ben Sherman, natomiast na nogach noszą glany, głównie firmy Dr. Martens. Z początku skinheadzi na mecze chodzili tylko i wyłącznie, aby się bić. Z biegiem czasu bijatyki szły na dalszy plan, natomiast na przód wychodziły poglądy polityczne, od apolityczności, po skrajną prawicę. Obecnie skinheadów na polskich trybunach jest coraz mniej, jednak cały czas istnieją. Pozostając przy poglądach politycznych kibiców w Polsce, to tak naprawdę ciężko stwierdzić jakie one są. Sądząc po różnego rodzaju oprawach i pozastadionowych akcjach, można wywnioskować, że kibice to patrioci. Niejednokrotnie z okazji świąt narodowych można zauważyć wszelkiego rodzaju patriotyczne oprawy. Kibice składają także kwiaty na pomnikach i grobach ludzi, którzy swoją działalnością zasłużyli się dla naszego kraju. Należy jednak wspomnieć, że na przykład wśród kibiców Polonii Warszawy można było nieraz zauważyć ugrupowania lewicowe. Pojawiały się wówczas flagi antify, czyli grupy antyfaszystowskiej. Wielu kibiców jednak stara się być apolitycznymi i skupia się tylko i wyłącznie na kibicowaniu swojej drużynie. 388

389 Kolejnym charakterystycznym aspektem w życiu kibiców w Polsce, a raczej chuliganów są tzw. ustawki. Ustawki, jak sama nazwa wskazuje, są to ustawione walki, wcześniej zaplanowane, poza stadionem w miejscu, które jest trudno dostępne dla przypadków osób, ale głównie dla policji, np. w lesie (Bobik 2008). Pierwsza taka walka miała miejsce w 1998 roku, kiedy zmierzyły się ekipy chuligańskie Lechii Gdańsk i Arki Gdyni (Korsak, 2012). Naprzeciw siebie stają dwie drużyny, które kibicują dwóm różnym klubom, najczęściej wrogo nastawionym, a następnie na umówiony wcześniej znak zaczyna się walka, przeważnie na gołe pięści (rzadko używa się tzw. sprzętu, czyli kijów bejsbolowych itp.). Chuligani najczęściej zgadują się na równą liczbę osobników po obu stronach tak, aby szanse były jak najbardziej wyrównane. Jeśli chodzi o liczby to są one różne. Może być to walka 5 na 5 osób, 20 na 20. Raporty policyjne mówią jednak o takich liczbach jak 100 osób. Taka liczba miała miejsce w 2005 roku, gdzie walczyli chuligani Ruchu Chorzów i Zagłębia Sosnowiec (Bobik, 2008, Chlebowicz, 2009). Zdawać by się mogło, że takie walki są bardzo chaotyczne i bez jakichkolwiek zasad. Istnieje jednak niespisany regulamin odnośnie ustawek. Tak jak autor wcześniej wspomniał, istnieje zakaz używania sprzętu, no chyba, że ekipy wcześniej umawiają się na tego typu atrakcje. Poza tym nie można bić osoby leżącej lub takiej, która klepnęła ręką o ziemię, co oznacza, że nie chce już walczyć. Tego typu walki trwają przeważnie niecałą minutę. Zwycięstwo w ustawce jest dość ważne, ponieważ informacja o wyniku bijatyki jest umieszczana w Internecie na różnego rodzaju stronach internetowych. Im więcej wygranych ustawek tym dana ekipa jest wyżej w Lidze chuliganów, czyli nieoficjalnym rankingu najbardziej zagorzałych kibiców. Jedną z kolejnych form przekazu kibiców są wlepki (w Internecie istnieje także forma pisowni vlepki ). Są to krótko mówiąc kolorowe naklejki z różnego rodzaju treścią. Tak jak w przypadku flag mogą one mieć różnych charakter. Przede wszystkim wychwalają swój ukochany klub, mogą obrażać inne zespoły itp. Wlepki są rozklejane w mieście w celu pokazania, kto tak naprawdę rządzi w danej miejscowości. Bardzo często można je zauważyć w środkach komunikacji miejskiej, na przystankach, lampach itp. Naklejki pełnią także ważną funkcję na wyjazdowych spotkaniach, gdzie są rozklejane w danym mieście lub na sektorze gości, w celu pokazania, że tutaj się było i pozostawiło po sobie jakiś ślad. Często można je zauważyć także zagranicą tam także kibice zostawiają ślad w postaci wlepek. Mają one formę najczęściej kwadratów o wymiarach 7x7 centymetrów. Mogą to być też tzw. wlepy podłużne w formie prostokątów, rzadziej są okrągłe. W Polsce istnieją one od końca lat 90. XX wieku, a rozwinęły się na początku XXI wieku i do dzisiaj są bardzo popularne. Niemal każda ekipa kibicowska wytworzyła już po kilka serii tego typu naklejek. Na początku lat 90. wśród kibiców w Polsce zaczęły pojawiać się fanziny. Nazwa pochodzi z Wysp Brytyjskich ( fan magazine ), gdzie powstała pierwsza tego typu gazetka (dokładniej w Cambridge w 1972 roku o nazwie Foul ). W Polsce pierwszy fanzin o nazwie Szalikowcy powstał w Bydgoszczy. Była to gazetka informacyjna od kibiców dla kibiców. Najczęściej były one formatu A5 i zawierały kilka stron na temat opraw oraz wszelkiej działalności kibiców. Były pisane na maszynie, a następnie kserowane. Niektóre pisano nawet ręcznie, np. Psychofanatics GKS. Przemysław Piotrowski dzieli fanziny na trzy rodzaje: a) Gazetki ogólnopolskie przeznaczone dla kibiców z całej Polski ( Szalikowcy, Ultrasi, Polish Football Zine ), b) Fanziny Klubowe ( Wojownicy z Galery kibiców ŁKS-u Łódź czy też Lechista Lechii Gdańsk), c) Fanziny w formie programów meczowych ( Forza Legia, Ełkaesiak, Widzewiak (Piotrowski 2003). Dzisiaj, w dobie Internetu fanziny nie są już aż tak popularne jak to miało miejsce w latach 90. czy też na początku XXI wieku. Można powiedzieć, że obecnie najpopularniejszą gazetką jest ogólnopolski To My Kibice!, o którym autor wspominał już wcześniej. Najpopularniejszą formą przekazu informacji są wszelkiego rodzaju strony internetowe. Każdy klub piłkarski ma oficjalną witrynę, na której nie są jednak zamieszczane informacje czysto 389

390 kibicowskie, dlatego też fani robią swoje strony. Aby odróżnić oficjalną witrynę od tej kibicowskiej, w nazwie najczęściej stosuje się słowo fans, np. zawiszafans.pl czy też lksfans1908.pl. Oczywiście na tego typu portalach występują informacje na temat drużyny, są zamieszczane wyniki, tabele, zdjęcia piłkarzy itp. jednak obok tego toczy się także życie kibicowskie. Fani na forach załatwiają między sobą wszelkiego rodzaju sprawy, zamieszczane są tam projekty nowych flag, vlepek, umieszczane są informacje na temat najbliższych spotkań wyjazdowych, liczb wyjazdowych, można pooglądać zdjęcia z opraw meczowych itp. Tak jak w przypadku ogólnopolskiego fanzinu To My Kibice! istnieje także tego typu strona internetowa przeznaczona dla kibiców z całego kraju. Jest to portal kibice.net, gdzie fani informują się wzajemnie o wszelkiego rodzaju liczbach kibiców na meczach, o wynikach ustawek czy też chwalą się swoimi nowymi flagami. Niektórzy zachowują się kulturalnie i pomimo wszelakich waśni pomiędzy wrogo nastawionymi kibicami potrafią w rzetelny i spokojny sposób między sobą dyskutować na różnego rodzaju tematy kibicowskie. Jednak na takich stronach istnieją tzw. napinacze internetowi, którzy lubią siać zamęt i wyzywać każdego, kogo można anonimowość na forach internetowych na to im pozwala. Na zakończenie należy wspomnieć o wszelkiego rodzaju akcjach charytatywnych kibiców. Popularne już są między innymi akcje świąteczne. Wówczas kibice zbierają między sobą pieniądze, gadżety, zabawki i inne przedmioty, którymi można obdarować najbiedniejsze rodziny podczas świat Bożego Narodzenia. Dla przykładu, co roku kibice Zawiszy Bydgoszcz w ramach akcji Niebiesko-czarna paczka odwiedzają domy dziecka, ośrodki wychowawcze i rozdają prezenty dzieciom i najbardziej potrzebującym rodzinom. Podczas powodzi, która miała miejsce w 2010 roku, kibice z całej Polski mobilizowali się wzajemnie, aby w jak najlepszy sposób pomóc poszkodowanym rodzinom. Wyżej wymienione cechy kibiców polskich sprawiają, że są oni wyjątkowi i niepowtarzalni. W Internecie, we wszelkiego rodzaju filmikach można usłyszeć wielkie poważanie z ust innych kibiców z całego świata dla naszych krajowych fanów. Inni zazdroszczą nam przede wszystkim niesamowitych opraw, sporej ilości flag zawieszanych na płotach, ale zazdroszczą nam głównie ogromnego fanatyzmu, który bije z serc kibiców. Zagraniczni fanatycy są zdumienie, że pomimo słabej pod względem jakości piłki nożnej prezentowanej na polskich stadionach, korupcji w Polskim Związki Piłki Nożnej, wszelkich zakazów, których z dnia na dzień jest coraz więcej, kibice w Polsce istnieją i prezentują taką, a nie inną siłę. Niektórzy czerpią od naszych fanów wzorce. Dla przykładu od czasu meczu Ligi Europejskiej pomiędzy Manchesterem City a Lechem Poznań kibice angielscy podpatrzyli od tych z wielkopolski pewien taniec. Nazwali go Do the Poznan, w którym chodzi o odwrócenie się tyłem do murawy, złapanie za barki najbliżej stojącej osoby i podskakiwanie w tym samym czasie. Wyspy Brytyjskie, a ściślej Anglia to matka futbolu. Wiele źródeł podaje, że to właśnie w tym kraju powstał najpopularniejszy w dzisiejszych czasach sport na świecie. Oczywiście, w piłkę grano już średniowieczu, a nawet w starożytnych Chinach, jednak wtedy jeszcze nie obowiązywała nazwa football, grano bez jakichkolwiek przepisów, a za piłką uganiało się nawet do stu osób. Poza tym, nie grano wówczas piłką, tylko głową nieprzyjaciela Brytyjscy kibice przez wiele lat wytworzyli swój unikalny styl, który jest podpatrywany przez wiele innych europejskich ekip kibicowskich. Wyznaczyli oni trendy nie tylko w stylu wspierania swojej drużyny, ale także w modzie fanatyków piłkarskich, przyśpiewkach i wielu innych aspektach. Obecnie jest to dość charakterystyczna grupa na tle innych pochodzących ze Starego Kontynentu. Należy jednak wspomnieć, że w latach XX wieku na brytyjskich trybunach było bardzo podobnie jak obecnie chociażby w Polsce. Byli ultrasi, których zadaniem było dopingowanie drużyny za pomocą melodyjnych piosenek, flag, banerów i innych atrybutów. Byli także chuligani, którzy niestety zniszczyli piękny obraz trybun. Liczne ekscesy na stadionach, ale przede wszystkim poza nimi, rozwścieczyły brytyjskie władze, które były zmuszone do surowych represji stosowanych wobec tych najagresywniejszych kibiców. Obecnie Brytyjczycy są bardzo grzeczni na trybunach, wszelkie zakazy skutecznie ich uspokoiły. W swoich wypowiedziach czy też spisując swoje stare wspomnienia, jednogłośnie stwierdzają, że aż do wszelkich zakazów, czyli tak naprawdę rządów Żelaznej Damy, czyli Margaret Thatcher, byli oni kibicami zdecydowanie 390

391 najlepszymi, przynajmniej w Europie. Używając codziennego slangu śmierdzi tutaj sporą megalomanią ze strony brytyjskich fanów, jednak wzorowanie się na nich przez licznych kibiców na całym świecie o czymś jednak musi świadczyć. Można by rzecz, że jeśli tam narodził się futbol, a tym samym zjawisko kibicowania, to musi być to doskonałe i najlepsze. Analizując dzisiejszą sytuację na brytyjskich trybunach ciężko sobie wyobrazić, że kiedyś większość kibiców z całej Europy wzorowała się właśnie fanach z Wysp. Do dzisiaj istnieje szereg piosenek, z których melodia została zapożyczony z pieśni na co dzień wykonywanych głównie przez angielskich kibiców. Wzorowano się także jeśli chodzi o wzory flag oraz transparentów. Nic dziwnego, ponieważ w najlepszych latach kibiców brytyjskich, czyli lata, było ich mnóstwo, stanowili liczną grupę jeśli zestawić ich z innymi fanatykami z Europy i byli bardzo charakterystyczni. Obecnie na trybunach jest zupełne przeciwieństwo tamtych lat. W związku z wydarzeniami, o których autor już wspominał, to charakterystyczne kibicowanie, które tak wszyscy znali i podziwiali, wymarło. Oczywiście, nie ma takiej sytuacji na każdym stadionie, ponieważ niektórzy kibice potrafią dobrze się bawić na trybunach (przykład chociażby na fotografii wyżej), jednak patrząc ogólnie, na to, co dzieje się na stadionach to nie jest to optymistyczny obraz. Przyczyną tego nie są tylko ci najbardziej agresywni kibice, którzy zmusili władze do interweniowania. W obecnych czasach futbolem rządzi pieniądz. Zawodnicy otrzymują niewyobrażalne kwoty, które sięgają nawet do 200,000 funtów tygodniowo! Są to niewyobrażalne kwoty. Paul Merson, który był zawodnikiem m.in. Arsenalu Londyn, wspomina swoją pierwszą wypłatę, gdy podpisał z klub ze stolicy pierwszy profesjonalny kontrakt. Dostał on wówczas wypłatę w wysokości 100 funtów, co było dla niego kwotą wręcz ogromną. Należy wspomnieć, że był to koniec lat 80-tych. Merson kochał piłkę nożną i jak sam przyznaje, nie nadawał się do niczego innego, jak tylko do kopania futbolówki. Stwierdza także, że w dzisiejszych czasach ciężko byłoby mu pokochać ten sport, tak jak on kochał futbol w czasach, gdy zaczynał swoją karierę piłkarską (Merson, 2012). Obecnie nie ma już zbyt wielu zawodników, którzy grają z sercem, tak jak niegdyś popularny Merse. To samo dotyczy trybun. Gdy piłka nożna wchodziła w życie tworzono ją z myślą o kibicach. No bo w końcu dla kogo jest ten sport? Tak naprawdę fani, kupując bilety w dużej mierze utrzymują klub i zawodników. Dzisiaj ceny biletów w większości przypadków są ogromne i zwyczajny Kowalski (w przypadku Wielkiej Brytanii zapewne byłby to Smith lub Johnson) nie może sobie pozwolić na co dwutygodniową wycieczkę na stadion. Najtańszy bilet na ligowy mecz Arsenalu wynosi 62 funty. Problem wysokich cen wejściówek na mecz piłkarskie został niedawno poruszony właśnie przez kibiców Arsenalu Londyn. Należy wspomnieć, że jest to drużyna z tej wyższej półki Premiership (najwyższa klasa rozgrywkowa w Anglii) i na jej spotkania jest wielu chętnych, jednak fani Kanonierów postanowili zaprotestować przeciwko wysokim cenom biletów. Do protestu przyłączyli się także kibice Liverpoolu. Nie trzeba kibicować tym samym drużynom, aby rozumieć problem. Problem wysokich cen biletów dotyczy większość klubów piłkarskich w Anglii, zwłaszcza tych najbardziej utytułowanych, jednak to kibice Arsenalu postanowili jako pierwsi zaprotestować. W związku z wyżej wymienioną sytuacją na trybunach ciężko zauważyć tych najbardziej fanatycznych kibiców, którzy śpiewają i robią co mogę, by pomóc klubowi. Stadion wypełniają natomiast grube ryby w garniturach czy też turyści, głównie pochodzący z Azji i robiący zdjęcia przy każdej lepszej okazji. W tym momencie na stadionie robi się popularny piknik, co niszczy specyficzną atmosferę, jaka kiedyś towarzyszyła brytyjskim boiskom. Kolejną przyczyną niszczenia już nie tylko zjawiska kibicowania, ale także samych klubów są zagraniczni właściciele. Pochodzą oni głównie z Azji bądź są bogatymi szejkami arabskimi z niebywałym kapitałem, który chcą przeznaczyć na rozwój klubu. W większości przypadków takie przejęcia klubów przez milionerów nie są mile widziane przez kibiców danego klubu. Zaczynają się wówczas myśli czy mój ukochany klub na tym nie ucierpi? Czy nowy właściciel przychodzi tutaj rzeczywiście pomóc czy jedynie zarobić? A co się stanie, jeżeli w ogóle się nie zna na prowadzeniu tak wielkiego przedsiębiorstwa, jakim jest klub piłkarski i zespół upadnie? O tym przekonali się na własnej skórze kibice FC Wimbledon. Ich zespół w latach 80-tych był solidną drużyną, która zresztą zdołała osiągnąć niemały sukces w postaci wygrania Pucharu Anglii. Niestety, sukces nie przyniósł 391

392 długotrwałych zysków i zespół w drugie tysiąclecie wszedł ze sporymi długami. Wówczas prezes klubu, Sam Hammam, zdecydował się na sprzedaż klubu pod pozorem ratowania go z głębokiego kryzysu. Nowy właściciel okazał się jednak gwoździem do trumny szanowanego w Anglii zespołu. Biznesman Pete Winkelman stwierdził, że lepsze warunki do rozwoju klubu będą w Milton Keynes, czyli zupełnie innym mieście, co wiązało się z przeniesieniem siedziby klubu, zmianą nazwy, barw i historii. Kibice FC Wimbledonu niestety musieli się pogodzić ze stratą swojej miłości (Weszło! [online], Dostępny w World Wide Web: zostawimy_slady_krwi_stad_do_timbuktu (stan na )). W ramach pokazania, że nie będą oni wspierać sztucznego tworu, stworzyli własny klub pod nazwą AFC Wimbledon i zaczęli rozgrywki od najniższej klasy rozgrywkowej (9. poziom). Była to drużyna stworzona przez kibiców dla kibiców. Z początku grali w nim fani zespołu. Dla nich nieważne było, że grali aż w tak niskiej lidze. Dla nich liczyło się przede wszystkim to, że mają swój klub, z herbem i barwami dawnego FC Wimbledonu. Na pierwszym sparingowym spotkaniu pojawiło się ponad 4000 kibiców. Tylko w debiutanckim sezonie drużynie nie udało się awansować. Od drugiego sezonu istnienia klubu The Dons regularnie awansują do wyższej klasy rozgrywkowej i obecnie grają oni w Football League Two, czyli 4. poziomie. Historia tego klubu w pełni pokazuje fanatyzm i miłość, jaką można obdarować klub piłkarski. Dość podobną sytuację przeżyli kibice Manchesteru United. Ich klub w 2005 roku przejął amerykański biznesman Malcolm Glazer. Od razu zaczęły się podwyżki biletów i gadżetów klubowych, co bardzo nie spodobało się fanom Czerwonych Diabłów. Tutaj jednak sytuacja nieco różni się od tej ze stolicy Anglii, ponieważ Manchester United nie został przeniesiony do innego miasta. Trzeba jednak przypomnieć, że United to najbardziej utytułowany zespół na Wyspach Brytyjskich ze świetnym zapleczem treningowym, wspaniałym stadionem, mogącym pomieścić 76 tys. widzów, także w tym przypadku nie było potrzeby zmieniania czegokolwiek. Pomimo tego kibicom Czerwonych Diabłów nie spodobała się samowolka nowego właściciela i zdecydowali się, podobnie jak fani z Wimbledonu, na stworzenie własnego zespołu. FC United of Manchester, bo tak nazywa się ta drużyna, powstał w 2005 roku i zaczął sezon w 10. poziomie rozgrywek. Obecnie gra on na poziomie siódmym, a na mecze przychodzi średnio po 2500 widzów. Ceny biletów są niskie, a w klubie chodzi przede wszystkim o świetną atmosferę na trybunach i granie z duchem sportu. Trzeba jednak wspomnieć, że kibice uczęszczający na mecze FC United of Manchester są cały czas kibicami Manchesteru United. Nie odwrócili się od tego klubu, jednak sytuacja finansowa większości z nich nie pozwala na kupno drogich biletów, dlatego też wolą przeżywać emocje związane z wydarzeniem piłkarskim za znacznie mniejszą kwotę. W ramach wszelkich protestów przeciwko ogromnym pieniądzom pakowanym w futbol na Wyspach Brytyjskich wykształciło się, popularne już niemal na całym świecie, hasło Against modern football ( Przeciwko nowoczesnemu futbolowi ). Pod hasłem nowoczesny kibice rozumieją właśnie niszczenie ducha piłki nożnej poprzez wysokie ceny, a także coraz ostrzejsze zakazy, które obowiązują na trybunach. Dla przykładu należy podać, że na większości brytyjskich stadionów jest całkowity zakaz stania. Wstać można jedynie w chwilach uniesienia, czyli na przykład przy zdobytej bramce czy owacji dla zawodnika, który rozegrał dobre spotkanie i właśnie schodzi z boiska. W każdym innym przypadku porządkowy ma prawo do zwrócenia uwagi fanowi, który zdecydował się na kilkusekundowe stanie bez przyczyny. Nie ma wytyczonych specjalnych sektorów dla kibiców, tak jak w przypadku Niemiec, czy też Polski. Przechodząc już do samego kibicowania. Jak to wygląda na Wyspach Brytyjskich? Należy cofnąć kilkadziesiąt lat wstecz, aby tak naprawdę wszystko zrozumieć. Ruch kibicowski, głównie Anglii, zaczął się w okolicach połowy lat sześćdziesiątych. Był z tym związany początek ruchu skinheadów, czyli chłopaków z klasy robotniczej, którzy na co dzień ciężko pracowali, a w weekendy bawili się na stadionach. Wizerunek skinheadów został już wcześniej dokładnie opisany przez autora. Jeżeli chodzi o wizerunek innych kibiców Cass Pennant opisuje go następująco: dżinsy Levisa, pas z obowiązkową klamrą i ciężkie buty. Długie włosy, czasem bujny zarost, ale niekoniecznie. Całość uzupełnia kraciasta koszula Brutusa albo Bena Shermana, sweter Slazengera i 392

393 płaszcz Crombie lub Harrington (Pennant C., Congratulations, You have just met the I.C.F., Wyd. Trolsen 2009). Tutaj należy podkreślić, że wizerunek obecnych kibiców niewiele się zmienił. W dzisiejszych czasach mamy do czynienia ze stylem casual. Jest on związany z takimi firmami odzieżowymi jak Lonsdale, Fred Perry, Ben Sherman, Everlast, One True Saxon, Warrior Clothing czy też Peacful Hooligan. W ciuchy tych firm, szczególnie trzech pierwszych (następne powstały później, które bardzo wzorują się na starych wzorach), ubierała się młodzież z tzw. working class, czyli klasy pracującej ( To My Kibice!, Nr 7 (118) lipiec 2011 r., Bobik, 2008). Nie byli to jedynie skinheadzi, ale zwyczajni kibice, a także zwyczajni ludzie, którzy tym samym chcieli podkreślić swoje pochodzenie. Odzież tych firm do dzisiaj jest bardzo modna wśród kibiców brytyjskich, którzy niechętnie ubierają barwy klubowe i szaliki. Wolą ubierać się właśnie w stylu casual, tłumacząc sobie, że jest to znacznie bardziej eleganckie i tym samym pokazuje klasę kibica (King, Knight, 2008). Obok przyśpiewek kolejnym atrybutem kibica są flagi. Na Wyspach Brytyjskich jest dość ciężka sytuacja z rozwieszeniem takowych transparentów, ponieważ na stadionach nie ma płotów. Kibiców od murawy w większości przypadków oddzielają jedynie bandy reklamowe. Dlatego też flagi w większości wiszą na balkonach, czyli na kolejnych piętrach trybun, bądź w przypadku, gdy na meczu nie ma zbyt wielu widzów, rozkłada się je na krzesełkach. Popularnym motywem w Anglii jest Krzyż św. Jerzego z nazwą drużyny po środku, bądź też miasta, z którego pochodzi kibic posiadający daną flagę. Szaliki i koszulki klubowe są widoczne na trybunach, jednak nie są tak powszechne. W przeważającej części noszą je pikniki i inni maniacy wszelkich klubowych gadżetów. Flagi na kijach czy też sektorówki sławne były w latach 70-tych oraz 80-tych, jednak jeżeli dzisiaj nie można stać na meczach, to tym bardziej rozwijać ogromnych sektorówek, który przysłoniły by widok marudzącym fanom. Ogromne flagi pojawiają się jedynie przed rozpoczęciem meczu i są one sponsorowane przez klub. Zresztą, tylko nieliczne drużyny decydują się na taką inwestycję. Przechodząc do przyśpiewek, ponieważ tego jeszcze nikt nie zabronił na Wyspach, są one wyjątkowo bogate, zarówno jeśli chodzi o melodię jak i słowa. Kibice brytyjscy potrafią ułożyć piosenkę dla niemal każdej sytuacji, używając do tego melodii pochodzących z nowszych i tych nieco starszych przebojów muzycznych. Kibice Manchesteru United ułożyli piosenkę o jednym z zawodników klubu Andersonie pod rytm piosenki popularnego zespołu Boney M. Agadu. Piosenki o piłkarzach są bardzo popularne na Wyspach. Kibice doceniają zaangażowanie w walkę na boisku i odwdzięczają się stworzeniem przyśpiewki, którą śpiewają przy okazji dobrej zagrywki czy strzelonej bramki przez danego zawodnika. Oprócz przyśpiewek o zawodnikach wiele drużyn ma swoje oficjalne hymny. Jednym z popularniejszych jest pieśń Liverpoolu You ll never walk alone. Jest to oczywiście piosenka Franka Sinatry, jednak w latach 70-tych w Anglii była bardzo popularna, głównie za sprawą śpiewania jej przez The Beatles. Śpiewali ją kibice innych drużyn, jednak dzisiaj fani The Reds przez każdym spotkaniem rozgrywanym na własnym stadionie odśpiewują ten znany przebój. Hymnem West Hamu United jest natomiast piosenka I m forever blowing bubbles, która również śpiewana jest przed każdym spotkaniem, czemu towarzyszą także bańki mydlane, ze względu na to, że pojawiają się one w tekście. Występują także przyśpiewki obrażające klub, który kibice nie darzą wielką sympatią. Kibice Manchester United odpowiadają na zaczepki rywala zza miedzy, czyli Manchesteru City, który cały czas wypomina im wysokie zwycięstwo na ich stadionie 6:1, komentując ich nieporadność w pucharach europejskich (Man City w sezonie 2012/2013 w Lidze Mistrzów nie wygrali ani jednego spotkania, a sezon wcześniej zdobyli tytuł Mistrza Anglii Pozostając przy piosenkach należy podkreślić, że na Wyspach Brytyjskich nie ma kibica młynowego. Nie ma jednej osoby, która decyduje o tym, co reszta fanów w danej chwili ma śpiewać. Istnieje swego rodzaju reguła kto głośniejszy, ten lepszy. Niejednokrotnie kibice przekrzykują się, co w danej chwili powinno być zaintonowane, przez co dochodzi co nierównego śpiewu i ogólnego chaosu. Po kilku nieudanych wersach wszystko jednak układa się w logiczną całość i brzmi fenomenalnie. 393

394 Powracając jeszcze raz do working class, należy wspomnieć o muzyce, jaką kibice wówczas słuchali. Nietrudno się domyśleć, że związana była ona z klasą robotniczą. W końcówce lat 70-tych, a dokładniej w 1977 roku pojawił się punk rock, głównie za sprawą angielskiej kapeli Sex Pistols. Śpiewali oni o anarchii, o tym, że dla robotników i zwyczajnych ludzi nie ma przyszłości. Generalnie teksty dotyczyły spraw codziennych, nie były one specjalnie wyszukane, co podobało się przedstawicielom klasy robotniczej. Kibice jeździli zatem nie tylko za swoimi drużynami, ale także za swoimi ulubionymi zespołami, cały czas utożsamiając się ze ukochanym klubem. Zresztą takie zespoły jak Cockney Rejects czy Cock Sparrer nie bały się mówić głośno o miłości do West Hamu. Grając street punk, czyli ulicznego punk rocka, podbijali serca kibiców popularnych Młotów, ale także innych zespołów brytyjskich. Poza tym, pierwszy z wcześniej wymienionych zespołów, zrobił swoją, punkową wersję hymnu West Hamu I m forever blowing bubbles, którą do dzisiaj śpiewają na koncertach w całej Europie (Pennant, 2009). Bardzo popularnym zjawiskiem na Wyspach Brytyjskich jest uczęszczanie do pubów przez kibiców przed meczem. Większość klubów ma swoje oficjalne bary, w których zbierają się przed spotkaniem, wypijają kilka piw, rozmawiają o nadchodzącym meczu itd. W przeszłości był to obowiązkowy punkt nie tylko przed spotkaniem domowym, ale przede wszystkim bary był miejscem, gdzie kibice zbierali się w jedną całość, aby razem wyruszyć na tzw. wyjazd. Kibice Manchesteru United spotykają się w Bishop Blaize, fani Chelsea omawiali sprawy bieżące w White Hart, natomiast kwaterą główną West Hamu był pub The Brit (Pennant, 2009, King, 2008). Kibice, a raczej pseudokibice poszczególnych klubów posiadali, bądź nadal posiadają przydomki. W okresie apogeum chuligaństwa w Anglii postrach siała nazwa I.C.F., czyli skrót od Inter City Firm, czyli fani West Hamu. Nazywali się tak, gdyż na wyjazdy jeździli pociągami Inter City. Z kolei chuligani Tottenhamu to The Yids od żydowskiego Yiddish ze względu na to, że Tottenham był dzielnicą Londynu, która była zamieszkiwana przez sporą liczbę Żydów. Na ekipę Birmingham City woła się Zulus w skład wchodzili przedstawiciele wielu grup etnicznych, co nie było w przeszłości spotykane na szerszą skalę. Fani angielscy w wielkich liczbach jeżdżą po całym świecie za swoją reprezentacją narodową. Wyspiarze słyną z ogromnej dumy bycia Brytyjczykami, dlatego też licznie pokazują się na wyjazdach kadry. Z takimi podróżami związane są liczne opowieści, niekoniecznie stawiające Anglików w pozytywnym świetle. W latach 80-tych chuligani siali postrach niemal na całym świecie. Wiele kibiców jeździło za reprezentacją tylko po to, aby pokazać swoją wyższość nad innymi narodami w starciach fizycznych. Należy jednak podkreślić, że na meczach rep. Anglii zapominało się o klubowych waśniach pomiędzy kibicami. Nawet najgorsi wrogowie na co dzień wspólnie dopingowali swój kraj. Dochodziło to ogromnych zniszczeń, wielu kradzieży, a tym samym zakazów stadionowych. Teraz na szczęście to zjawisko powoli wymiera, jednak nie umarło zainteresowanie Anglików wyjazdami na spotkania kadry, pomimo tego, że synowie Albionu nie odnoszą spektakularnych sukcesów (King, Knight 2010). Na stadionach nie ma konkretnych miejsc stojących dla kibiców, którzy wolą obserwować spotkanie nie na siedząco. Zresztą, w pozycji stojącej zdecydowanie lepiej prowadzi się jakikolwiek doping. Istnieją jednak miejsca na obiekcie, gdzie zbierają się fani, którzy chcą wspierać głośnym śpiewaniem swoją ulubioną drużynę. W tabeli niżej zostały zamieszczone nazwy kilku takowych miejsc z trybun. Tab. 2. Nazwy sektorów zarezerwowane dla kibiców aktywnych. Drużyna Nazwa sektora Liverpool FC The Kop Chelsea Londyn The Shed Manchester United Stretford End Birmingham City Railway End Everton Park Stand (Źródło: Internet - footballgroundguid.com) 394

395 Fani na całym świecie często zastanawiają się, skąd tak naprawdę wzięło się zjawisko kibicowania. Pierwsze tego przejawy miały miejsce już w starożytności, jednak jeśli chodzi o nowoczesną formę kibiców to trzeba stwierdzić, że to na Wyspach Brytyjskich miało początek to, co widzimy obecnie na trybunach. Szkoda tylko, że kibice ze Zjednoczonego Królestwa na stadionach nie mogą już bawić się na sektorach w ten sposób, w jaki robili to ich poprzednicy z lat 70-tych i 80- tych. Ci, którzy na co dzień nie śledzą rozgrywek piłkarskich, a tym bardziej nie orientują się w aspektach kibicowskich, mogą powiedzieć, że każdy kibic jest taki sam, w końcu to ten sam zawód. Wystarczy jednak obejrzeć po jednym meczu z kilku czołowych lig europejskich oraz zagranicznych i można z łatwością wyciągnąć pewne cechy, które różnią fanów z różnych krajów. Oczywiście, w większości przypadków istnieją spore podobieństwa, ponieważ kibice nie ukrywają, że wzorują się na innych trybunach. Dzisiaj na serwisie YouTube można znaleźć filmiki z dopingu z różnych boisk, które są bardzo podobne do siebie. W Polsce również istnieje trend, który polega na tym, że często gdy jakimś kibicom spodoba się piosenka czy też oprawa z innego państwa, wtedy starają się ją w jak najlepszy odwzorować na meczu swojej drużyny. Nie jest to żadną hańbą, chociaż niektórzy kibice (głównie ci niezaprzyjaźnieni ze sobą) przekrzykują się w Internecie, że kserują to, co gdzieś zobaczyli, zamiast wymyślić coś swojego, co będzie bardziej efektowne. Na to, co widzimy obecnie na trybunach wpływa wiele czynników. Niektórzy kibice są tradycyjni i nie chcą wiele zmieniać w swoich szeregach. Szanują to, że kiedyś ktoś był przed nimi, że kiedyś ktoś stworzył ten doping oraz konkretne przyśpiewki i wolą kultywować je, niż tworzyć coś nowego. Jednak pierwszym z czynników, który jest przyczyną tego, co dzieje się w sektorach kibiców jest przede wszystkim poziom piłkarski, który jest prezentowany w danym kraju. I tutaj mamy pierwszą i chyba największą różnicę pomiędzy kibicami polskimi a brytyjskimi. Jak wiadomo, liga angielska oraz szkocka to jedne z najsilniejszych lig na świecie, zwłaszcza ta pierwsza z wymienionych, którą kibice z całego świata oceniają jako najlepszą na całym globie. Grają tutaj najlepsi zawodnicy, kluby osiągają liczne sukcesy na arenie europejskiej ale także poza Starym Kontynentem. Manchester United zdobywał Puchar Europy (obecna Liga Mistrzów) 3 razy, a Liverpoolowi udało się to aż 5 razy, także takie sukcesy i taka historia klubów przyciąga tych najlepszych zawodników. To sprawia, że frekwencja na stadionach co kolejkę ligową jest rekordowa. Na spotkaniach wcześniej już wymienionego Manchesteru na Old Trafford melduje się co mecz ludzi, czyli komplet widzów. Tymczasem w Polsce niektóre kluby, a raczej większość, nie osiąga takiej liczby przez cały sezon! Dla przykładu należy podać frekwencję ze wszystkich stadionów pierwszej wiosennej kolejki I ligi polskiej. Było to 12,6 tys. widzów. Ktoś może powiedzieć, że w naszym kraju nie ma stadionów, aby pomieścić tak wielkie liczby osób. Oczywiście, większość stadionów nie zapewnie takiej ilości miejsc, jednak obiekty, które zostały wybudowane specjalnie na Euro 2012 są dość pojemne, jednak pomimo tego co kolejkę widać sporo miejsc wolnych. I nie chodzi tutaj raczej o cenę biletów, bo ta jest zdecydowanie wyższa w Anglii, o czym autor pracy już wcześniej wspominał. Główną przyczyną różnicy we frekwencjach jest przede wszystkim poziom piłkarski. Nie trzeba głęboko szukać i pytać nie wiadomo kogo, żeby dowiedzieć się, że w Polsce większość kibiców chodzi na mecze tylko pośpiewać i popatrzeć na oprawy meczowe, a nie na to, jak piłkarze kopią się po czołach (Korsak, 2012). Polscy fani wprost przyznają, że na mecze przychodzą nie raz tylko i wyłącznie w celach towarzyskich. Widowisko piłkarskie daje im możliwość spotkania się ze znajomymi i porozmawiania na różne, codzienne tematy. Niektórzy, chociaż jest to stosunkowo mała liczba, chodzą na mecze załatwiać różne sprawy (Dudała, 2004). Jakie to sprawy to już niestety nie wiadomo. Kolejnym istotnym aspektem różniącym fanów z Polski i Wysp Brytyjskich jest kwestia ubioru na meczach. W naszym kraju trzeba przyznać, że pod tym względem wygląda to znacznie lepiej niż w ponurej Anglii. Niemal każdy polski kibic na mecz swojego klubu, czy też reprezentacji narodowej bierze ze sobą jakiś gadżet w barwach. Najczęściej jest to szalik, który jest dość praktyczny. Zimą ociepli, natomiast bardzo przydaje się podczas opraw meczowych. Można go rozłożyć, tworząc z innymi szalikami swego rodzaju dywan, można nim także wymachiwać, co również przynosi ciekawy pod względem wizualnym efekt. Oprócz tego gadżetu często są to także 395

396 koszulki. Mogą być to tzw. meczówki, czyli t-shirt, który wygląda jak ten, w którym grają piłkarze, ale może być to także koszulka stworzona przez kibiców z jakimś motywem związanym z klubem. Jest to zdecydowanie tańsza opcja, a efekt przynosi podobno jak meczówka. Na Wyspach Brytyjskich natomiast u fanów, którzy prowadzą doping obowiązuje znany już styl casual, czyli kibice ubierają na mecz to, w czym chodzą na co dzień. Są także ci, którzy lubią nosić na sobie barwy klubowe, jednak są oni tam postrzegani jako pikniki, którzy swoją miłość do zespołu oceniają poprzez pryzmat ilości pieniędzy wydanych na gadżety klubowe (Pennant, Nicholls, 2011). Jeśli zobaczymy na zdjęcia czy też filmy z dopingów to zauważamy kolejną znaczącą różnicę. W Polsce spotkanie bez śpiewania, bez stworzenia efektownej oprawy to tak naprawdę mecz stracony. Fani nie wyobrażają sobie, że nie będę wspierać swoich piłkarzy głośnym śpiewem, wymachiwaniem flagami czy czasami odpaleniem racy. Jest to tak naprawdę jedyna rozrywka podczas spotkania, bo w większości przypadków wcześniej już wspomniany poziom na boisku jest żenujący i nie ma tak naprawdę na co patrzeć. Na Wyspach oczywiście również istnieje doping, jednak wygląda to tam zupełnie inaczej. Śpiewa niewielka część osób, na dodatek dosyć cicho i nie przez cały mecz, pomimo, że potencjał na stworzenie świetnego show na trybunach jest, głównie ze względu na frekwencję. Przeważnie dobry doping istnieje w meczach z wyższej półki, czyli wtedy, gdy grają ze sobą dwie bardzo dobre drużyny. Ostatnio taki przypadek można było zauważyć na meczu 1/8 finału Ligi Mistrzów (5 marca 2013 roku) pomiędzy Manchesterem United a Realem Madryt, gdzie angielscy kibice postarali się i na naprawdę dobrym poziomie wspierali swoich ulubieńców. Postarali się nawet o efektowną sektorówkę, która przedstawiała wizerunek piłkarzy z dawnych lat, z których większość zginęła w katastrofie samolotu w Monachium 6 lutego 1958 roku. Pozostając przy kwestii przyśpiewek zauważamy pewną różnicę. Mianowicie, kibice angielscy w swoich repertuarach mają zdecydowanie więcej piosenek na temat piłkarzy niż Polacy. Nie jest to jednak nic dziwnego. Zawodnicy grający na co dzień w ligach brytyjskich to celebryci, osoby bardzo znane, poza tym nie ma co się oszukiwać są to zawodnicy klasy światowej, robiący niemożliwe rzeczy na boiskach, także nie ma co się dziwić, że są tak chwaleni, że mają swoje piosenki. W Polsce rzadko co spotykamy taką sytuację. Więcej piosenek na temat określonego zawodnika śpiewało się we wcześniejszych latach, kiedy jeszcze polska piłka nożna nie była na tak słabym poziomie, na jakim jest obecnie. Przykładowa piosenka kibiców Zawiszy Bydgoszcz na temat dwóch piłkarzy grających w przeszłości w barwach niebiesko-czarnych : Obecnie w Polsce kibice śpiewając o piłkarzach ograniczają się jednak do spontanicznych okrzyków, na przykład jeśli bramkarz wybroni rzut karny to wtedy pod jakąś melodię wykrzykuje się jego imię i nazwisko. Obecny brak przyśpiewek na temat polskich zawodnik ma przyczynę głównie w tym, że zawodnicy w polskiej lidze nie są aż tak sławnymi osobami, poza tym nie przywiązują się dość emocjonalnie do barw klubowych, często zmieniając klub idąc za lepszą gotówką, co nie ma zbytnio wielkiego poważania wśród fanów. Zostając jeszcze przy relacjach kibic-piłkarz to i tutaj dostrzegamy pewne różnice. W związku z ogromną sławą towarzyszącą piłkarzom lig brytyjskich relacje te są stosunkowo słabe, a raczej ich nie ma. Paul Merson, reprezentant Anglii, przyznaje jednak, że w latach 90. wyglądało to zupełnie inaczej: W tamtych czasach miewało się z kibicami doskonałe relacje i często w trakcie meczów sobie z nimi rozmawialiśmy i żartowaliśmy (Merson, 2012). Dalej popularny Mers przyznaje, że z kilkoma kibicami udało mu się porozmawiać na tematy czysto piłkarskie w jednym z londyńskich barów, do których zawodnicy po meczach chodzili bez większych konsekwencji, przy czym jednak wspomina takie rozmowy nie najlepiej, bo nie wychodził z takich lokali zbytnio trzeźwy W Polsce natomiast relacje z zawodnikami są zdecydowanie lepsze. Kibice z piłkarzami znają się ze szkół, mieszkają na tych samych osiedlach lub po prostu z przyjemnością wymieniają swoje uwagi od razu po meczu lub na konferencjach prasowych. Sami zawodnicy przyznają, że czują się wtedy znacznie lepiej, że atmosfera w klubie jest niemal rodzinna, co przynosi pożądany efekt na boisku w postaci dobrych wyników. Pisząc o różnicach dzielących kibiców z Polski oraz Zjednoczonego Królestwa należy także skupić się na aspektach poza stadionowych. Wcześniej został poruszony temat pubów i spotkań 396

397 fanów przed meczami. W Anglii istnieje stara tradycja spotykania się w jednym barze przed spotkaniem, aby porozmawiać, wypić kilka piw i rozgrzać gardło przed głośnym śpiewaniem na stadionie. Tradycja ta obowiązuje od lat 70-tych i do dzisiaj jest kultywowana. W Polsce nie zauważamy takiego zjawiska. Spotkania te raczej odbywają się w domu na kilka godzin przed meczem, gdzie zbiera się kilku kolegów, aby później wspólnie wyruszyć na mecz. Problemem w naszym kraju jest też to, że przy wejściu sprawa się trzeźwość kibiców i jeśli na alkomacie pojawi się zbyt duża liczba no to wtedy taka osoba na mecz już raczej nie wejdzie. Tymczasem na Wyspach Brytyjskich piwo można kupić na stadionie. Jeśli chodzi o muzykę, która w świecie kibiców jest dość ważna to i tutaj zauważamy różnice. W dzisiejszych czasach peany na cześć klubów piłkarskich w Polsce śpiewają, a raczej rapują hiphopowcy. Ten rodzaj muzyki zdecydowanie przeważa wśród młodszej części polskich fanów. Spora ilość raperów jest także kibicami klubów z miast, z których pochodzą. Ryszard Andrzejewski, popularny Peja, niejednokrotnie we wszelkich wywiadach przyznawał, że uczęszcza na mecze Lecha Poznań, a czasami jeździ nawet na spotkania wyjazdowe. Takich raperów-kibiców w Polsce jest mnóstwo i można byłoby ich wymieniać i wymieniać. Na Wyspach rap nie jest aż tak popularny jak u nas. Obecnie króluje tam raczej muzyka alternatywna, a jeśli chodzi o piosenki piłkarskie to o swoich ulubionych zespołach śpiewają głównie punkowcy oraz skinheadzi. Były to m.in. zespoły Cockney Rejects, The Business oraz Cock Sparrer, które w swoich piosenkach wielbiły West Ham United (Pennant, 2009), a obecnie pałeczkę po nich przejęła kapela z Londynu, z polskim akcentem w zespole, Booze & Glory, która w kilku utworach śpiewa o swoim fanatycznym uwielbieniu do londyńskich Młotów. Jeśli chodzi o poglądy polityczne kibiców z obu krajów to są one stosunkowo podobne. W Polsce myśląc o kibicu, tym bardziej fanatycznym, myślimy także o patriocie. Czym to się objawia? Przede wszystkim organizowaniu wszelkich marszów czy też zbiorowisk upamiętniających wydarzenia ważne dla kraju. Co roku w dzień 11 listopada do Warszawy zjeżdżają się kibice z całej Polski, aby obchodzić jakże ważna datę dla każdego Polaka. Niestety co roku okazuje się, że niektórzy nie wiedzą tak naprawdę, jak powinni się zachować przy okazji takiego święta. Poza tym na trybunach bardzo często widać flagi upamiętniające bohaterów powstań narodowych czy też żołnierzy wyklętych. Czasami okazuje się, że tylko kibice w całym kraju pamiętają o takich sprawach. W Anglii natomiast patriotyzm nie objawia się aż w tak mocny sposób, jednak jest on zauważalny. Na meczach ligowych, czy to w Szkocji, czy w Anglii, zawsze kibicom towarzyszą motywy narodowe w postaci flag czy też przyśpiewek. Także liczby kibiców, jaki Anglicy osiągali i cały czas osiągają jeżdżąc za swoją kadra narodową są imponujące. Pennant oraz Nicholls podkreślają, że każdy fan angielski niemal na każdym kroku podkreślał swoją dumę z bycia Wyspiarzem (Pennant, Nicholls 2011). Jeżeli został już podjęty temat reprezentacji narodowych to należy wspomnieć, że fani z obu państwa w swoich środowiskach mają pewną regułą, którą należy przestrzegać. Jak wiadomo, na własnym podwórku istnieją kluby, a raczej kibice tych klubów, którzy mówiąc delikatnie, za sobą nie przepadają. Na meczach ligowych dochodzi do wyzwisk, popularnych napinek, jednak takie zachowania na meczach reprezentacji są zabronione. Wówczas istnieje swego rodzaju zawieszenie broni i każdy powinien skupić się na dopingowaniu drużyny narodowej. Niekiedy są pewne spięcia, kibice angielscy przyznają, że we wcześniejszych latach dochodziły do bijatyk między kibicami zwaśnionych klubów na meczach kadry, co nie podobało się innym, no bo w końcu w przypadku spotkań reprezentacji fani kibicują tak naprawdę jednej drużynie i powinni się solidaryzować. W Polsce również miały miejsca takie sytuacje, lecz obecnie nie są one praktycznie zauważalne (Zieliński 1996, King, Knight 2010). Jak widać, różnic między tym, co reprezentują sobą kibice Polscy, a kibice z Wysp Brytyjskich jest sporo. Mogłoby się wydawać, że wszystko wygląda tak samo. W końcu to ten sam zawód, ten sam sport no i przede wszystkim ta sama pasja. Jednak należy tutaj przytoczyć popularne powiedzenie co kraj, to obyczaj. W dobie dzisiejszych informacji, niekoniecznie przychylnych wobec kibiców, wiele osób może sobie zadać pytanie, gdzie jest lepiej, a przede wszystkim bezpieczniej? W Polsce media nie boją się opisywać nawet najdrobniejszych przewinień fanów, wręcz przeciwnie są to idealne informacje, które wywołują skandale i są gwarancją 397

398 zainteresowania wielu czytelników, co nie nadaje pozytywnego obrazu naszych stadionów. Natomiast o akcjach patriotycznych czy też charytatywnych kibiców pisze się niewiele albo wcale. W Wielkiej Brytanii o negatywnych zachowaniach kibiców się nie wspomina się praktycznie w ogóle, ponieważ przynosi to narodowi hańbę. A należy wiedzieć, że pomimo ogromnych kar finansowych za chuligańskie wybryki, Brytyjczycy zachowują się czasami szokująco, podobnie jak ich przodkowie z lat popularnej angielskiej choroby (Piotrowski, 2000). Co w tym fajnego?, Po co to wszystko?, Przecież to tylko piłka nożna, Przecież to bandyci i hołota, powinni ich wszystkich pozabijać!. Takie zdania kibice w Polsce słyszą niemal codziennie przy każdej okazji. Czy to na zjeździe rodzinnym, gdzie akurat w telewizji zostanie podana informacja o akcji chuliganów, czy w rozmowie z sąsiadem. Tacy fani muszą później się głowić i głosić wielkie przemówienia osobom, które o kibicach wiedzą tylko ze środków masowego przekazu (Korsak, 2012). Trzeba przyznać, że jest to dość ciężka sprawa, ponieważ o sensie kibicowania można tak naprawdę mówić dniami i nocami. Szczerze mówiąc ciężko powiedzieć w jednym zdaniu, jaka jest idea fanów, którzy za swoją ulubioną drużynę oddaliby życie. Na ten aspekt składa się wiele czynników. Na wstępie należy wspomnieć, że zjawisko kibicowania nie wzięło się nagle z czasów nowożytnych. Otóż pierwsze wzmianki o jakichkolwiek piosenkach, ogólnie o zabawie na trybunach obiektów sportowych, pochodzą z antycznych greckich igrzysk. Wówczas rywalizacja odbywała się nie tylko między sportowcami, ale także między kibicami. Konkurowano w takich dyscyplinach jak śpiew, taniec, recytowanie, krasomówstwo czy też w popisywano się grą na instrumentach muzycznych (Sahaj 2007). Stadion był miejscem spotkań ludzi, gdzie można było wymieniać poglądy, ale także zrelaksować się i przeżywać emocje. Dalej Sahaj pisze o tym, że na stadionach wznoszono krótkie przyśpiewki, chwalące swoich ulubionych sportowców, które nosiły nazwę epinikionu. Przy okazji pierwszego dopingu należy wspomnieć o nieco czarniejszym obrazie trybun, czyli o chuligaństwie. Akty przemocy na sportowych stadionach mają również swoje korzenie w starożytności. Tym razem należy przenieść się do Imperium Rzymskiego, gdzie pierwsza poważna zadyma miała miejsce przy okazji wyścigów rydwanów. Ludzie dopingujący sportowców byli nawet ubrani w barwy swoich ulubieńców w celu większej identyfikacji z nimi (Dudała, 2004). Kolejnym przykładem niech będzie rok 59 n.e. gdzie na stadionie w Pompei doszło do przepychanek, rzucania obelg w stronę kibiców z innych miast, co doprowadziło do tego, że większość widzów wracała do domu poturbowana lub nawet opłakiwała śmierć swoich bliskich. Wówczas doszło także do pierwszego zamknięcia obiektu sportowego (Sahaj, 2007). Minęło już tyle lat od tamtych wydarzeń, jednak zauważamy mnóstwo podobieństw w zachowaniach kibiców. Wszelkie zamykanie obiektów, zakazy przeprowadzania igrzysk łączyły się z silną dezaprobatą wśród tłumu rządnego sportu. Cesarz-filozof Marek Aureliusz był jednym z tych, którym pomysł igrzysk sportowych nie podobał się zupełnie, w związku z czym zakazał on organizacji tego typu widowisk. Później Konstantyn Wielki wydał edykt zabraniający odbywania się walk gladiatorów. Na nic jednak zdały się rozkazy tych z góry. Presja tłumu była tak ogromna, że należało ustąpić i przywrócić wszelkie formy sportowej rozrywki do życia. Na nic także zdały się krytyczne opinie filozofów, którzy zdecydowanie odradzali tego typu rozrywki (Sahaj, 2007). Dla wielu fanów sport to wręcz religia. Wśród kibiców piłki nożnej na całym świecie popularne jest hasło Football is my religion, co pokazuje ogromną miłość to tej dyscypliny. Na forach internetowych można natknąć się także na takie zdanie: Futbol to nie jest sprawa życia lub śmierci, to coś o wiele więcej. Takich haseł oczywiście nie należy brać do końca na poważnie, mają one oddać jedynie fanatyzm, który zalega w sercach większości piłkarskich fanów. Tak jak na poniższej fotografii przedstawiającej jedną z flag sympatyków angielskiego Manchesteru United. W tłumaczeniu na język polski: United, dzieci, żona w takim porządku. Kolejnym przykładem fanatyzmu kibiców są przykłady kilku polskich klubów piłkarskich, których los niekoniecznie był taki, jaki sobie wszyscy wyobrażali. Na pierwszy ogień niech pójdzie sytuacja Pogoni Szczecin. Jeszcze nie tak dawno właścicielem tego klubu był działacz piłkarski Antoni Ptak. Był on określany jako jeden z tych bardziej kontrowersyjnych ludzi związanych z piłką 398

399 nożną. Jego pomysłem na prowadzenie klubu było ściągniecie do zespołu niezliczonej ilości piłkarzy z Brazylii. Pan Ptak myślał wówczas, że z piłkarzy wyjętych z amatorskich boisk stworzy drużynę, która będzie siała popłoch na innych polskich stadionach. W pewny momencie w pierwszym składzie Pogoni grał tylko jeden Polak. Niestety dla tego klubu, brazylijscy piłkarze zaczęli żądać coraz więcej pieniędzy, z czym nie mógł sobie poradzić Ptak. Klub z Ekstraklasy spadł do niższych lig, a ratować go musieli niezawodni kibice. Własny czas, własne pieniądze i ogromne zaangażowanie sprawiły, że w 2013 roku fani Pogoni Szczecin znów mogą się cieszyć grą obok najlepszych w najwyższej klasie rozgrywkowej. Do innych wybryków pana Ptaka należy zaliczyć jeszcze kilka innych niepowodzeń. ŁKS Łódź po tym jak zdobył mistrza kraju w 1998 roku szybko musiał pogodzić się ze spadkiem z Ekstraklasy. Poza tym należy wspomnieć, że łódzki klub nazywał się dokładnie (w uproszczonej wersji) ŁKS-Ptak, co należy zostawić bez komentarza. Wyżej wymieniany działacz nie popisał się także w Lechii Gdańsk, gdzie klub z V ligi ratowali kibice i dzisiaj, podobnie jak Pogoń, również grają w Ekstraklasie. Kolejny dobrym przykładem działalności kibiców dla dobra swojego klubu są fani Garbarni Kraków. Na wstępie należy wspomnieć, że jest to klub ze sporą historią. Przykładem na to niech będzie fakt, że jest to mistrz Polski z 1931 roku. Między innymi bogata historia klubu doprowadziła do tego, że kibice zaczęli walczyć o jego życie. Drużyna nie posiadała żadnych warunków, aby przetrwać kryzys, Garbarni groziło widmo rozwiązania klubu, jednak fanom krakowskiego zespołu udało się wynieść klub z ciężkiej sytuacji i dzisiaj mogą się cieszyć z gry swoich ulubieńców w II lidze wschodniej (trzecie klasa rozgrywkowa). Oczywiście, kibiców Garbarni jest niewiele, głównie z tego powodu, że w Krakowie są takie kluby jak Wisła i Cracovia, na których mecze chodzi średnio po 7-8 tysięcy osób. Mamy tam jeszcze Hutnik Kraków, także tak naprawdę można powiedzieć, że Garbarnia jest dopiero czwartą siłą w tym mieście ( Kibice, jasna strona trybun, reż. Tomasz Mucha, wyd. WAM Studio Inigo). Kibicowanie nie opiera się jedynie na tym, że idzie się na mecz i kilka razy coś zaśpiewa. Tak jak autor wspomniał już w rozdziale dotyczącym rodzajów kibiców, role fanów na stadionie, nawet poza nim są porozdzielane. Jeśli chodzi o działalność niekoniecznie związaną z meczem piłkarskim to należy tutaj wspomnieć o licznych stowarzyszeniach zakładanych przez kibiców. Takie zjawisko na coraz większa skalę pojawia się w Polsce. Kibice niemal każdego klubu piłkarskiego tworzą stowarzyszenia kibiców, które są legalnie zarejestrowaną grupą. Należy także wspomnieć o istnieniu Ogólnopolskiego Związku Stowarzyszeń Kibiców. Związek ten ma już 2 lata i został powołany w celu walki o bezpieczeństwo na stadionach (OZSK cały czas walczy o wprowadzenie legalnych rac na stadionach), a także są związkiem, który odpowiada za reprezentowanie polskich kibiców przed krajowymi i zagranicznymi piłkarskimi organizacjami. W dobie dzisiejszej nagonki na kibiców taki związek jest idealnym sposobem na walkę z negatywnym obrazem polskich fanów (Ogólnopolski Związek Stowarzyszeń Kibiców - oficjalny blog [online], Dostępny w World Wide Web: (stan na )). Kupowanie, a przede wszystkim tworzenie wszelkich kibicowskich gadżetów to także ważna część kultury kibicowskiej. Dzięki rożnego rodzaju koszulkom, szalikom, czapkom kibic jeszcze bardziej identyfikuje się z klubem oraz ma uczucie przynależności do określonej grupy. Gadżety klubowe były niemal od zawsze. We wcześniej latach, kiedy firm produkujących tego typu asortyment nie było, kibice prosili swoje mamy czy babcie o wyszycie szalika w barwach klubu. Generalnie szalik przez kilka lat istnienia kibiców stał się chyba najbardziej pożądanym gadżetem. Niemal każdy fan piłkarski powinien mieć w domu przynajmniej jeden tego typu gadżet swojego ukochanego klubu. Jest to na tyle ważny symbol, że po śmierci Jana Pawła II na jednym z okien krakowskiej kurii ktoś powiesił na znak pojednania między Wisłą i Cracovią związane szaliki tych klubów, co było gestem niebywałym patrząc na nienawiść, jaka dzieli fanów obu drużyn (Waśko, 2008). Przy okazji należy przypomnieć, że Karol Wojtyła był wielkim fanem krakowskiej Cracovii. Wnioski: 1.Kibice w Polsce to bardzo charakterystyczna grupa na tle Europy. Wielu kibiców z innych krajów bez wątpliwości mówi, że nasz kraj to ścisła czołówka pod względem kibiców 2.Sensem kibicowania jest przede wszystkim wspólnota i jedność. Podczas meczu wszyscy są razem, nieważny jest wówczas wygląd, status społeczny, zainteresowania. 399

400 3.Kibice na meczu mają wspólny cel obejrzeć razem mecz, przy czym ponieść swoją drużynę do zwycięstwa. Wszyscy podczas meczu piłkarskiego robią to samo. Śpiewają tą samą przyśpiewkę, skaczą w jeden rytm, robią meksykańską falę itp. Lecz sens tego wszystkiego to nie tylko śpiewanie podczas meczu. 4.Kibicowanie to styl życia, zjawisko a dla niektórych nawet sposobem na życie. Po co tak naprawdę doping, tworzenie flag, opraw, które przecież kosztują? Można mieć wrażenie, że i bez tego można oglądać w spokoju mecz i tylko czekać, aż piłkarze zaczną strzelać bramki. Jest jednak w tym kibicowaniu coś, co sprawia, że ktoś przychodzi po raz pierwszy na stadion, niekoniecznie w roli kibica, który dopinguje swoją drużynę, a po meczu stwierdza, że nie może doczekać się następnego spotkania i że na następny mecz idzie do młyna. Oczywiście nie każdy musi mieć takie same odczucia. Jedni chcą sobie pokrzyczeć, inni wolą usiąść z boku i przyglądać się temu wszystkiemu, co się dzieje, i na boisku, i na trybunach z innej perspektywy. Ci fanatyczni jednak mają poczucie pewnej roli, pewnego obowiązku. Taka osoba idzie na mecz z przekonaniem, że dzięki jego zaangażowaniu w kibicowanie jego piłkarze wygrają dla niego mecz. I odwrotnie piłkarz wychodząc na boisko ma nadzieję, że jego kibice nie zawiodą go i głośnym dopingiem sprawią, że na murawie będzie grało mu się znacznie lepiej. Taki jest też sens przejeżdżania setek kilometrów za swoją drużyną na tzw. mecz wyjazdowy. W dzisiejszych czasach coraz łatwiej o obejrzenie meczu w telewizji czy też w Internecie. Nie trzeba ruszać się z domu, można w zaciszu domowym usiąść wygodnie w fotelu, kupić sobie coś na ząb, bez żadnych problemów wypić piwo i cieszyć się piłką nożną na 42-calowym telewizorze. Taką osoba jest również kibicem, jednak z tej niższej półki. Jest to raczej obserwator lub popularny piknik. Co musi czuć zawodnik, który jedzie na zupełnie obcy teren, gdzie będzie musiał skupić się na grze, wówczas gdy na stadionie będzie przeważnie słyszał przyśpiewki kibiców przeciwnej drużyny? Jednak gdy będzie miał pewność, że jego kibice również będą na tym meczu i z całych sił będą chcieli przekrzyczeć miejscowych kibiców i mu pomóc, od razu będzie mu się grało lepiej. Tacy kibice nie liczą w pieniądzach swojej miłości do klubu. Zakup asortymentu niezbędnego do stworzenia ładnej oprawy meczowej nie jest tanią sprawą. Tak samo wyjazd przez pół Polski za swoją drużyna. Dla takich kibiców nie ma jednak różnicy ile wydadzą pieniędzy. Dla nich liczy się to, że co tydzień mogą rozładować swoje emocje idąc na mecz piłkarski, gdzie mogą obejrzeć widowisko sportowe oraz wspierać dopingiem swój ukochany klub. Spora część osób związanych ze środowiskiem kibicowskim przyznaje, że jedynym momentem, na który tak naprawdę czekają to weekend, kiedy ich ukochana drużyna znowu wybiegnie boisko, a oni, czyli fani, będą znowu mogli zająć swoje miejsca na trybunach i robić to, co umieją najlepiej, czyli kibicować. I przede wszystkim należy pamiętać, że: piłka nożna dla kibiców Literatura 1.Apanowicz J. (1997). Zarys metodologii prac naukowych z organizacji i zarządzania. WSAiB Gdynia 2.Bobik M. (2008). Szkoła wobec subkultury pseudokibiców, Wyd. WAM, Kraków 3.Chlebowicz P. (2009). Chuligaństwo stadionowe. Studium kryminologiczne, Wyd. Oficyna Warszawa 4.Dudała J. (2004). Fani-chuligani. Rzecz o polskich kibolach, Wyd. Akademickie Żak, 5.Goriszowski W. (2005). Badania pedagogiczne w zarysie. Skrypt dla studentów pedagogiki, Wydawnictwo Wyższej szkoły Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP, Warszawa 6.King M, Knight M. (2008). Hoolifan. 30 Years of hurt, Wyd. Trolsen 7.King M., Knight M., 2010 Niesforne lata 90. Wyd. Trolsen 8.Korsak K. (2012). Jestem kibolem, Wyd. Poligraf Brzezia Łąka, 9.Kowalski R. (2000). Potomkowie Hooligana, szalikowcy., Wyd. Adam Marszałek, Toruń 10. Łobocki M. (2006). Metody i techniki badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 11. Merson P. (2012). Jak nie być profesjonalnym piłkarzem, Wyd. Rebis 400

401 12. Ogólnopolski Związek Stowarzyszeń Kibiców - oficjalny blog [online], Dostępny w World Wide Web: (stan na )) 13. Pennant C. (2009). Congratulations, You have just met the I.C.F. Wyd. Trolsen 14. Pennant C., Nicholls A. (2011). Hooligans. Historia angielskiej armii chuliganów, Wyd. ASM 15. Piotrowski P. (2000). Szalikowcy. O zachowaniach dewiacyjnych kibiców sportowych, Wyd. Adam Marszałek Toruń 16. Sahaj T. (2007). Fani futbolowi. Historyczno-społeczne studium zjawiska kibicowania, Wyd. AWF Poznań 17. Waśko A. (2008). Generacja szalika, Niezależna Gazeta Polska, artykuł z dnia 4 stycznia 18. Zieliński R. (1996). Liga chuliganów, Wrocław 401

402 PORÓWENANIE CECH SOMATYCZNYCH I ZDOLNOŚCI MOTORYCZNYCH LETNICH DZIEWCZĄT Z WYBRANYCH GIMNAZJÓW BYDGOSZCZY Comparison of somatic and motor skills girls old boys from selected secondary schools Bydgoszcz Mirosława Szark-Eckardt 1, Michalina Kuska 1, Marek Napierała 2, Hanna Żukowska 1 1 Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz, Faculty of Physical Education 2 University of Economy in Bydgoszcz Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 13 = znaków Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami) =1,12 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=1,12 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: cechy somatyczne, poziom zdolności motorycznych Key words: somatic features, the level of motor skills Streszczenie Celem przeprowadzonych badań było porównanie cech somatycznych i zdolności motorycznych letnich dziewcząt z wybranych gimnazjów miasta Bydgoszczy. Badania przeprowadzono wśród 567 uczennic z gimnazjów bydgoskich w wieku lat (178 w wieku 14 lat, 180 w wieku 15 lat i 209 w wieku 16 lat). Wyniki badań przedstawiono tabelarycznie (wraz z opisami). W realizacji problemu badawczego uczestniczyli studenci studiów dziennych i zaocznych kierunku wychowania fizycznego UKW w Bydgoszczy. Wnioski: 1. Z porównywanych grup letnich gimnazjalistek można stwierdzić, że im starsze wiekowo tym większa wysokość i masa ciała. W wysokości ciała pomiędzy 15 a 16-latkami występuje statystyczna istotność. 2. W porównaniu wysokości ciała dziewcząt z Bydgoszczy do rówieśniczek z badań ogólnopolskich statystyczna istotność wystąpiła u dziewcząt 16-letnich. Dziewczęta z Bydgoszczy okazały się w tej grupie wyższe. Uczennice z Bydgoszczy posiadały większą masę ciała we wszystkich grupach wiekowych niż rówieśniczki z badań ogólnopolskich. Różnica pomiędzy porównywanymi grupami nie jest statystycznie istotna. 3. Najwyższymi zdolnościami motorycznymi charakteryzuje się grupa 15-letnich dziewcząt, potem dziewczęta w wieku 14 i 16 lat. 4. We wszystkich grupach wiekowych dziewczęta z Bydgoszczy okazały się zdolniejsze motorycznie od swych rówieśniczek z badań ogólnopolskich. Abstract The aim of this study was to compare the characteristics of somatic and motor skills year old girls in selected secondary schools of the city of Bydgoszcz. The study was conducted among 567 students from secondary schools in Bydgoszcz aged years (178 at the age of 14 years, at the age of 15 years and 209 at the age of 16 years). The results are presented in tabular form (with descriptions). In carrying out the research problem involved full-time students and part-time physical education the USW in. Conclusions: 1 The groups compared year-old gimnazjalistek can say that the older the age, the greater height and weight. The height of the body between 15 and 16-year-olds there is statistical significance. 2 Compared to the body of girls from Bydgoszcz to peers nationwide study statistical significance was observed in 16-year-old girls. Girls from Bydgoszcz were higher in this group. Students from Bydgoszcz had higher body weight in all age groups than counterparts from national surveys. The difference between the compared groups are not statistically significant. 3 The highest motor abilities is characterized by a group of 15-year-old girls, then girls aged 14 and 16 years. 4 In all age groups the girls from Bydgoszcz motoric proved to be more capable than their peers nationwide study. 402

403 Wstęp Rozwój biologiczny człowieka realizuje się w konkretnych warunkach środowiskowych, społecznych i biologicznych. Szczególnie wdaje się zaobserwować dysproporcje rozwoju w fazie progresywnego rozwoju organizmu poprzedzającym okres dojrzewania. Oczywiste jest więc stwierdzenie, że poziom i jakość życia różnych grup społecznych znacząco wpływa na efekty tego rozwoju i tym samym określa somatyczne i sprawnościowe różnice rozwoju człowieka. Zmiany nawyków cywilizacyjnych obok pozytywnych efektów przynoszą też niekorzystne zjawiska dla organizmu człowieka, w szczególności dzieci i młodzieży (np. ograniczenie aktywności ruchowej, wysiłku fizycznego, złe nawyki dietetyczne, atrakcyjność rozmaitych form przekazu telewizyjnego i inne). Stąd coraz większa rola edukacji zdrowotnej i zabiegów zmierzających do poprawy sprawności fizycznej dzieci i młodzieży. Zabiegi te muszą stać się procesem permanentnym, obejmującym wszystkie poziomy procesu wychowania (Napierała 2005, s. 7). Wraz z rozwojem dziecka, pojawiają się w jego życiu nabyte umiejętności ruchowe oraz wzrasta poziom zdolności motorycznych. Charakterystyczne dla poszczególnych etapów ontogenezy możliwości ruchowe organizmu, wyrażające się w czynnościach i działaniach ruchowych, składają się na obraz jego sprawności fizycznej. Tak pojmowana sprawność jest stanem ustroju, decydującym o zaradności ruchowej w sytuacjach, jakie dziecko (a także człowiek dorosły) spotyka w otaczającym świecie. Sprawność fizyczna jest więc świadectwem stopnia dojrzałości i wydolności organizmu sprawdzającym się przede wszystkim w wysiłkach fizycznych (Przewęda 1973, s.179). Sprawność fizyczna człowieka była od dawna tematem obserwacji, w związku z czym w praktyce wychowania fizycznego i sportu za sprawnych fizycznie (do dziś jeszcze), przyjęto uważać ludzi silnych, szybkich, zręcznych, odpornych na zmęczenie, zwinnych i zaradnych w ruchowych czynnościach, niezależnie od budowy ich ciała, prawidłowości rozwoju i od potencjału ich rozwojowych możliwości (Gilewicz 1964). W ramach zadań metodyki wychowania fizycznego, powołanej do świadomego regulowania somatycznego rozwoju człowieka, pojęcie sprawności fizycznej musi być pojmowane znacznie szerzej niż w sporcie. W sporcie, przyjęto uznawać za sprawdzian sprawności fizycznej jedynie stopień przygotowania do konkretnych wysiłków fizycznych, gdy tymczasem wychowawcę interesować musi oprócz tego również stan zdrowotny młodzieży, budowa ciała, prawidłowość rytmu rozwojowego i potencjał rozwojowych możliwości. Efekt fizycznego wysiłku nie ma dla człowieka decydującego znaczenia i przemawia do niego tylko wtedy, kiedy zostaje połączony z charakterem budowy ciała, wiekiem i ogólnymi wskaźnikami rozwoju. Oceniając rozwój młodzieży według stopnia dostępnego dla niej wysiłku, należy zdawać sobie sprawę z tego, że ten sam wynik w biegach, skokach i rzutach osobników o różnej wysokości i masy ciała nie oznacza tożsamości ich istotnego wysiłku (Gilewicz 1964). Cele badań Celem przeprowadzonych badań było porównanie cech somatycznych i zdolności motorycznych letnich chłopców z wybranych gimnazjów miasta Bydgoszczy. Po określeniu stanu aktualnego poszczególnych grup wiekowych wyniki zarówno cech somatycznych jak i zdolności motorycznych porównano pomiędzy poszczególnymi grupami wiekowymi. Porównanie do badań ogólnopolskich dokonano poprzez przeliczenie na punkty wg skali T. 403

404 Materiał i metoda Badania przeprowadzono wiosną (na przełomie kwietnia i maja) 2012 roku, a zostało nimi objętych 567 uczennic z gimnazjów bydgoskich w wieku lat (178 w wieku 14 lat, 180 w wieku 15 lat i 209 w wieku 16 lat. Grupy wieku kalendarzowego ustalono zgodnie z zasadami ogólnie stosowanymi w badaniach typu rozwojowego (Malinowski 1978). Uwzględniając dobowy rytm biologiczny, badania motoryki odbywały się w godz.10.oo 13.oo. W realizacji problemu badawczego uczestniczyli studenci studiów dziennych i zaocznych kierunku wychowania fizycznego Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy nauczyciele wychowania fizycznego oraz personel pielęgniarski z badanych szkół. Wszyscy badający zostali przeszkoleni zgodnie z instrukcją badań. Do badań brano pod uwagę tylko uczennice zdrowe, bez przeciwwskazań do uprawiania ćwiczeń fizycznych. Stan zdrowia badanych uczennic został oparty na zasadach kwalifikowania uczniów do zajęć wychowania fizycznego. Wyniki badań przedstawiono tabelarycznie i graficznie (wraz z opisami). W tabelach frekwencje badanych nieznacznie różnią się, ponieważ nie wszyscy uczestnicy mogli być poddani poszczególnym próbom testu. Niewielka liczba wyników budzących wątpliwości lub błędnych została odrzucona. Rozwój somatyczny badanej populacji określono na podstawie wysokości i masy ciała. Wysokość ciała mierzono przy pomocy miary umieszczonej przy wagach lekarskich po uprzednim ich sprawdzeniu z dokładnością do 0,1cm. Badany stawał w pozycji wyprostowanej, boso, ze stopami złączonymi, głowę ustawiano w pozycji frankfurckiej (tzn. pozycja ocznouszna, przy której linia pozioma przebiega przez górne krawędzie guzków usznych i dolny brzeg oczodołu), nie mogła być ona ani zadarta, ani pochylona. Wysokość była odczytywana od szczytu głowy badanego, tzw. vertex. Pomiarów masy ciała dokonywano przed południem w obecności pielęgniarki szkolnej i nauczyciela wychowania fizycznego na wadze lekarskiej z dokładnością do 10 dag. Badany stawał na wadze boso w spodenkach gimnastycznych. Przyjęto wielkość fizyczną masę ciała jako bardziej ogólną, mimo że ciężar ciała badano na wadze osobowej działającej na zasadzie rozciąganych sprężyn; rozciągnięcie to zależy od miejsca geograficznego na ziemi (Napierała 2005). Można przyjąć założenie, że sprawność motoryczna manifestuje się głównie w stopniu uzewnętrzniania poziomu zdolności i umiejętności ruchowych osobnika w konkretnych aktach ruchowych, w tym w testach sprawności. Przyjęto sprawność jako umiejętność rozwiązywania zadań ruchowych, a poziom sprawności populacji został wyrażony średnimi wartościami uzyskiwanymi w testach motorycznych. Do określenia zdolności motorycznych wykorzystano próby Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej. Test ten uwzględnia wszechstronną ocenę grup mięśni całego ciała. Elementy techniczne nie są ukierunkowane na żadną z podstawowych dyscyplin sportowych. Przed rozpoczęciem prób badani wykonali rozgrzewkę, jak do intensywnych ćwiczeń fizycznych. Strój sportowy w czasie badania powinien składać się z koszulki i spodenek (ewentualnie lekki dres) oraz obuwia sportowego, bez kolców lub kołków, o nieśliskiej podeszwie. Próby zwisu, podciągania i skłonu są wykonywane bez obuwia. Próby testu przeprowadzono zgodnie z instrukcją prób MTSF opisaną przez S. Pilicza i wsp.(2003). Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej zawiera osiem następujących prób: 1. Bieg na dystansie 50 m. 2. Skok w dal z miejsca. 3. Pomiar siły dłoni. 4. Pomiar siły względnej: zwis na ugiętych rękach 5. Bieg wahadłowy na dystansie 4 razy 10 m z przenoszeniem klocków. 6. Skłon tułowia w przód w staniu. 7. Siady z leżenia tyłem wykonywane w czasie 30 s. 8. Biegi przedłużone: na dystansie 800 m 404

405 Wyniki zdolności motorycznych zostały poddane analizie statystycznej i przeliczone na punkty według skali T. Istotności różnic statystycznych określono przy pomocy testu t Studenta dla grup niezależnych. Wartości krytyczne odczytano na poziomie: t = 0,05; t = 0,01; (Arska Kotlińska, Bartz 1993). Analiza wyników badań Jak wynika z tabeli 1 średnia arytmetyczna wysokości ciała badanych dziewcząt wynosiła odpowiednio dla 14, 15, 16-latek 162,5 cm, 164,44 cm i 168,18 cm. Różnica między 14-latkami a 15-latkami wynosząca 1,94 cm okazała się nieistotna statystycznie natomiast między 15- latkami a 16-latkami wynik testu u = 5,48 wskazuje na istotność statystyczną na poziomie 1%. Tabela 2. Charakterystyka liczbowa wysokości ciała (cm) letnich dziewcząt z wybranych gimnazjów w Bydgoszczy S D u WIEK N X Min Max 1,94 1, , , , , , ,74 3,74 5,48** *(p=0,05) **(p= 0,01) Analizując charakterystykę liczbową przedstawioną w Tabeli 2 dochodzimy do wniosku, iż różnice w masie ciała gimnazjalistek nie są istotne statystycznie. Różnice między 14 a 15- latkami i 15 a 16-latkami wyniosły odpowiednio 1,49 kg i 1,19 kg. Tabela 3. Charakterystyka liczbowa masy ciała (kg) letnich dziewcząt z wybranych gimnazjów w Bydgoszczy S D u WIEK N X Min Max 1,49 1, , ,7 8, , ,2 7, , ,15 1,19 1,62 *(p=0,05) **(p= 0,01) Przedstawiając wyniki próby skoku w dal z miejsca (Tabela 3) widać, że dziewczęta szesnastoletnie osiągnęły najwyższą średnią wynoszącą 171,57 cm. Gorsze o 4,86 cm okazały się 15-latki. Nie jest to jednak różnica istotna statystycznie w przeciwieństwie do różnicy między 15 a 14-latkami, która okazała się istotna na poziomie 1% (D = 12,78). Tabela 4. Charakterystyka liczbowa skoku w dal z miejsca letnich dziewcząt z wybranych gimnazjów w Bydgoszczy (cm) S D u WIEK N X Min Max 12,78 4,84** , , , ,94 4,86 1, , ,13 *(p=0,05) **(p= 0,01) Siłę dłoni badano dynamometrem mechanicznym, a wyniki zostały zestawione w Tabeli 4. Najsilniejsze okazały się najstarsze dziewczęta uzyskując średni wynik 27,20 kg. Słabsze o 1,27 kg okazały się 15-latki, a najsłabiej w próbie wypadły 14-latki (25,74 kg). Różnice pomiędzy średnimi wynikami w poszczególnych grupach wiekowych okazały się nieistotne statystycznie. 405

406 Tabela 5. Charakterystyka ściskania dynamometru letnich dziewcząt z wybranych gimnazjów w Bydgoszczy (kg) S D u WIEK N X Min Max 0,19 0, , , , , , ,26 1,27 0,77 *(p=0,05) **(p= 0,01) Charakterystyka liczbowa siadów z leżenia tyłem wykonywanych w czasie 30 sekund została przedstawiona w tabeli poniżej. Obliczenia statystyczne wykazały, że różnice między pierwsza a drugą grupą wiekową oraz między drugą a trzecią grupą wiekową są istotne statystycznie na poziomie 1%. Najwyższą liczbę siadów z leżenia osiągnęły najstarsze dziewczęta uzyskując średni wynik 25, 04, a najniższą liczbę powtórzeń 14-latki (22,70). Na uwagę zasługuje fakt, że wszystkie badane uzyskały taki sam najniższy wynik siadów wynoszący 13. Tabela 6. Charakterystyka liczbowa siadów z leżenia tyłem letnich dziewcząt z wybranych gimnazjów w Bydgoszczy (liczba) S D u WIEK N X Min Max 2,01 4,54** , , , ,12 4, , ,17 2,34 4,92** *(p=0,05) **(p= 0,01) W kolejnej próbie (Tabela 6) ponownie najlepsze okazały się dziewczęta z pierwszej klasy gimnazjum. Średni wynik czasu zwisu na ramionach ugiętych wyniósł 10,72 s podczas gdy dla badanych z klasy drugiej 10,11 s a z klasy trzeciej 9,30. Różnice w obu przypadkach okazały się statystycznie nieistotne. Tabela 7. Charakterystyka liczbowa zwisu na ramionach ugiętych letnich dziewcząt z wybranych gimnazjów w Bydgoszczy (s) S D u WIEK N X Min Max 0,61 0, , , , ,3 9,40 0,81 0, , ,2 10,30 *(p=0,05) **(p= 0,01) Badane gimnazjalistki miały również do wykonania trzy próby biegowe. Zostały one przeprowadzone zgodnie z wytycznymi Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej. Pierwszą z nich była próba biegu na 50 metrów. Jej charakterystyka liczbowa przedstawiona została w Tabeli 7. Najlepszy średni czas uzyskały 15-latki 8,95 s. Na drugim miejscu znalazły się 14-latki z wynikiem 9,37 s a najsłabiej wypadły 16-latki 9,64 s. Jak wynika z testu u = 2,48 różnica między 14 a 15-latkami okazała się istotna statystycznie na poziomie 5%. Istotność statystyczną na poziomie 1% wykazał wynik testu u = 3,91 między 15 a 16-latkami. Analizując charakterystykę liczbową biegu na 800 metrów zawartą w Tabeli 8 z łatwością możemy zauważyć, że i w tej próbie najszybsze okazały się 15-latki uzyskując średni wynik 224,03 s. Wolniejsze o 2,46 s były 16-latki a o 2,79 s 14-latki. Obie różnice nie są istotne statystycznie. Ostatnią próbą biegową był bieg wahadłowy 4 x 10 metrów (zestawienie wyników w Tabeli 9). Po raz kolejny najszybsze okazały się gimnazjalistki z klas drugich uzyskując wynik 11,80 s. 406

407 Różnice między nimi a pozostałymi badanymi okazały się istotne statystycznie na poziomie 1%. 14-latki osiągnęły średni wynik 12,59 s a 16-latki 12,18 s. Warto zauważyć, że większe dysproporcje wystąpiły w wynikach maksymalnych niż w minimalnych. Tabela 8. Charakterystyka liczbowa biegu na 50 metrów letnich dziewcząt z wybranych gimnazjów w Bydgoszczy (s) S D u WIEK N X Min Max 0,41 2,48* ,37 6,9 14,3 1, , ,3 1,43 0,68 3,91** ,64 6,9 19,42 1,99 *(p=0,05) **(p= 0,01) Tabela 9. Charakterystyka liczbowa biegu na 800 metrów letnich dziewcząt z wybranych gimnazjów w Bydgoszczy (s) S D u WIEK N X Min Max 2,79 0, , , , , , ,41 2,46 0,57 *(p=0,05) **(p= 0,01) Tabela 10. Charakterystyka liczbowa biegu wahadłowego 4 x 10 metrów letnich dziewcząt z wybranych gimnazjów w Bydgoszczy (s) S D u WIEK N X Min Max 0,79 4,69** ,59 8,7 17,29 1, ,80 8,73 14,6 1, ,18 8,86 15,28 1,25 0,38 3,09** *(p=0,05) **(p= 0,01) Skłon tułowia w przód z pozycji stojącej. Charakterystykę liczbową próby zawiera tabela poniżej. Wynik testu u = 2,99 między 14 a 15-latkami oraz u = 9,36 między 15 a 16-latkami wskazuje w obu przypadkach na istotność statystyczną wynoszącą 1%. Najsłabiej w próbie wypadły najstarsze dziewczęta uzyskując średni wynik 8,81 cm gorszy od wyniku 15-latek aż o 18,53 cm. Słabsze również okazały się najmłodsze badane uzyskując średni wynik 20,22 cm. Tabela 11. Charakterystyka liczbowa skłonu tułowia w przód letnich dziewcząt z wybranych gimnazjów w Bydgoszczy (cm) S D u WIEK N X Min Max 7,12 2,99** , , , , ,53 9,36** 209 8, ,40 6 *(p=0,05) **(p= 0,01) 407

408 Dyskusja i wnioski Do określenia różnic w zdolnościach motorycznych letnich gimnazjalistek z Bydgoszczy wykorzystano również skalę T Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej (Tabela 11, Wykres 1). Najwięcej punktów zdobyły dziewczęta w wieku 15 lat uzyskując łączną sumę punktów 469, co daje średnią arytmetyczną na próbę 58,63 punkty. Drugie miejsce zajęły najmłodsze gimnazjalistki z łączną sumą punktów z wszystkich prób 434 (średnia na próbę 54,25 punktu). Trzecie miejsce przypadło szesnastolatkom. Uzyskały średnią liczbę punktów 409. Jak można zauważyć analizując tabelę największe dysproporcje w punktach okazały się w próbie skłonu w przód (odpowiednio dla poszczególnych grup wiekowych 70 pkt, 97 pkt i 48 pkt) a najmniejsze w biegu na 800 metrów (54 pkt, 55 pkt, 54 pkt). Tabela 12. Wyniki prób MTSF letnich dziewcząt z wybranych gimnazjów w Bydgoszczy przeliczone na punkty wg skali T PRÓBY DZIEWCZĘTA 14 lat DZIEWCZĘTA 15 lat DZIEWCZĘTA 16 lat X S Punkty X S Punkty X S Punkty SKOK W DAL Z MIEJSCA 153,93 25, ,71 23, ,57 25,13 52 ŚCISKANIE DYNAMOMETRU 25,74 22, ,93 16, ,20 19,26 51 SIADY Z LEŻENIA TYŁEM 22,70 4, ,71 4, ,04 5,17 57 ZWIS NA RR UGIĘTYCH 10,72 16, ,11 9, ,30 10,30 49 BIEG NA 50 METRÓW 9,37 1, ,96 1, ,64 1,99 39 BIEG NA 800 METRÓW 226,82 36, ,03 40, ,49 44,41 54 BIEG WAHADŁOWY 12,59 1, ,80 1, ,18 1, x10 METRÓW SKŁON TUŁOWIA 20,22 20, ,34 24, ,81 11,40 48 W PRZÓD X 51,87 58,00 50,37 408

409 punkty lat 15 lat 16 lat Skok w dal z miejsca Ściskanie dynamometru Siady z leżenia tyłem Zwis na rr ugiętych Bieg na 50m Bieg na 800m Bieg wahadłowy 4x10m Skłon tułowia Wykres 1. Zestawienie punktowe wg skali T prób MTSF letnich dziewcząt z wybranych gimnazjów w Bydgoszczy Porównując wysokość ciała dziewcząt z badań własnych do wyników badań ogólnopolskich można zauważyć, że w grupie dziewcząt 14-letnich wyższe okazały się dziewczęta z badań ogólnopolskich o 0,13cm. W pozostałych grupach 15 i 16-latków wyższe okazały się uczennice z Bydgoszczy. U dziewcząt 16-letnich różnica okazała się statystycznie istotna na poziomie 1%. Tabela 12. Porównanie wysokości ciała dziewcząt z gimnazjów bydgoskich do rówieśniczek z badań ogólnopolskich (Przewęda, Dobosz, 2003). Badania z Bydgoszczy Badania ogólnopolskie d u Wiek N X S N X S ,50 7, ,63 8,52 0,13 0, ,44 7, ,97 7,49 0,47 0, ,18 5, ,82 6,70 3,36 7,98** Uczennice z Bydgoszczy posiadały większą masę ciała we wszystkich grupach wiekowych niż rówieśniczki z badań ogólnopolskich. Różnica pomiędzy porównywanymi grupami nie jest statystycznie istotna. Tabela 13. Porównanie masy ciała dziewcząt z gimnazjów bydgoskich do rówieśniczek z badań ogólnopolskich (Przewęda, Dobosz, 2003). Badania z Bydgoszczy Badania ogólnopolskie d u Wiek N X S N X S ,64 8, ,85 8,41 0,79 1, ,13 7, ,92 7,75 0,21 0, ,32 7, ,30 7,23 0,02 0,04 W poszczególnych grupach wiekowych daje się zaobserwować dysproporcje w zakresie rozwoju somatycznego jak i zdolności motorycznych. Badania miały charakter diagnostyczny, 409

410 więc koncentrują się na rozwiązaniu powyższych problemów na przykładzie określonego terenu i horyzontu czasowego, stąd też nie formułuje się hipotez badawczych wykraczających poza materiał faktograficzny ujęty w dotychczasowych badaniach. Przyjęto założenia o względnej jednorodności genetycznej badanych, co umożliwia interpretację ewentualnych różnic rozwojowych w świetle jednolitego środowiska. To przypuszczenie jest zasadną przesłanką ze względu na małą migrację ludności w regionie. Od dawna zauważano zjawisko zróżnicowania form ludzkich pod względem wielkości, proporcji różnych części ciała, czy też form reakcji na czynniki środowiskowe. Na terenie Polski, aczkolwiek stanowi obszar zamieszkiwany przez społeczeństwo bardzo jednolite pod wieloma względami daje się zaobserwować zróżnicowanie regionalne i środowiskowe pod względem budowy ciała. Dość znamienną cechą organizmu człowieka jest jego wysokość. Wysokość ciała jest cechą poligeniczną, w związku z czym potomstwo może różnokierunkowo odchylać się od wartości tej cechy u swych rodziców. Wartości ostateczne tej cechy wykazują dużą zależność od warunków środowiskowych, zwłaszcza od jakości żywienia w okresie progresywnego rozwoju (Malinowski 1999). Również badania w Polsce wykazują różnice wysokości w zależności od wykształcenia i struktury społecznej. Podobne wyniki zaobserwowano w badaniach longitudinalnych w regionie bydgoskim (Napierała 2000). Im wyższe jest wykształcenie czy hierarchia w strukturze społecznej, tym wyższe są przeciętne wysokości ciała. Z badań ogólnopolskich Dobosza i Przewędy (2003) jak i regionalnych (Napierała 2005, 2008) wynika, że w Polsce ludność miast jest przeciętnie wyższa od ludności wiejskiej, że ludność północno- zachodniej Polski jest wyższa od południowo wschodniej. Tendencja różnic w wysokości ciała pomiędzy ludnością z miast i wsi jest malejąca z uwagi na migrację ludności miejskiej, zwłaszcza tej najbogatszej, w regiony wiejskie w okolicach miast. Niewątpliwie poziom życia mający wpływ na rozwój organizmu jest zróżnicowany w poszczególnych regionach kraju. Istnieje potrzeba monitorowania permanentnego rozwoju somatycznego i motorycznego danej populacji, aby w razie znaczących zmian w nim następujących, móc przeciwdziałać wszelkim negatywnym tendencjom. Różnice regionalne występujące w Polsce są odzwierciedleniem dysproporcji w rozwoju i strukturze gospodarczej poszczególnych obszarów terytorialnych. Porównując wyniki badań cech somatycznych regionu kujawsko pomorskiego do wyników ogólnopolskich należy zauważyć, że odchylenia standardowe badanych cech w regionie kujawsko-pomorskim są mniejsze niż w badaniach ogólnopolskich, co może świadczyć o istnieniu specyficznych dla regionu czynników warunkujących rozwój somatyczny. Mogą to być przyczyny geograficzno-ekologiczne oraz przyczyny o charakterze pedeutologicznym (identyczność kształcenia nauczycieli wychowania fizycznego i identyczność kształcenia uczniów). Przyczyna może tkwić w uwarunkowaniach genetycznych (w regionie istnieje mała migracja ludności), lecz ten fakt wymaga dalszych badań. Region może stanowić z tego względu punkt wyjścia do wszelkiego rodzaju badań porównawczych (Napierała 2005, 2008). Wielu badaczy zauważa występowanie związku procesów wzrastania z rozwojem motorycznym (Szopa, Sakowicz 1987, Żak 1991, Gołąb 1993, Stupnicki, Przewęda, Milde 2003). Zauważa się, że poziom rozwoju somatycznego i motorycznego może być tylko splotem różnorodnych, wzajemnie się przenikających i działających z różną siłą predyspozycji. Szopa, Mleczko, Żak (2000) stwierdzają, że sprawność motoryczna określana wynikami konkretnych testów identyfikuje się bardziej, zwłaszcza w okresie progresywnego rozwoju, z czynnikiem zaawansowania rozwoju somatycznego. Zajmowano się ustaleniem powiązań pomiędzy sprawnością motoryczną a elementami budowy ciała (m. in. Przewęda 1985, Haleczko 1989, Szopa, Mleczko, Żak 2000, Figwer i wsp. 1993). Wyniki rozwoju cech somatycznych nie idą w parze z rozwojem motorycznym w sposób liniowy. Badania prowadzone m. in. przez Osińskiego (1988), Osiński, Biernacki (1993), Żaka (1991, 1994) potwierdzają tę obserwację. Jednak według niektórych autorów różnice w cechach somatycznych między dziećmi z miasta i ze wsi powoli zacierają się, zmniejsza się bowiem tempo rozwoju somatycznego dzieci z miasta a zwiększa się u dzieci wiejskich. Zacierające się różnice między rozwojem 410

411 somatycznym jak i motorycznym pomiędzy osobnikami różnych środowisk, które przypisywać można wzbogacaniu się wsi, emigracji ludności wykształconej z miast na tereny wiejskie sąsiadujące z większymi aglomeracjami (Rzepka, Smyłła 1987, Łaska Mierzejewska, Olszewska 2003), województwo kujawsko pomorskie należy do typowych, gdzie jeszcze te różnice występują. Można przypuszczać, że walory przyrodnicze i ekologiczne nieskażonych obszarów wiejskich nie stanowią elementu wystarczającego do uzyskania poprawy jakości życia mającego niewątpliwie wpływ na rozwój cech somatycznych. Punktem wyjścia i przedmiotem dyskusji stało się najczęściej występujące w literaturze stwierdzenie, że im wyższy rozwój biologiczny tym większe zdolności motoryczne. Świadczyć to by mogło o występowaniu prostoliniowych związków pomiędzy cechami somatycznymi a zdolnościami motorycznymi. Jednak występujące niezbyt silne związki liniowe w części prób zdolności motorycznych skłaniają do wnikliwej analizy w tym obszarze zjawisk. Przeprowadzone badania wskazują, że w części prób stwierdzenia dotyczące związków liniowych zostały potwierdzone, zwłaszcza w grupie chłopców. Większość prób wypadła z korzyścią dla badanych o wyższym rozwoju biologicznym, lecz również istnieją zróżnicowania wyników zdolności motorycznych w zależności od rodzaju próby, wieku rozwojowego, płci oraz od środowiska zamieszkania. Wykazano, że dla osiągnięcia najlepszych rezultatów sprzyjają parametry somatyczne jak masa i wysokość ciała oraz ilość tłuszczu, mające niewątpliwie wpływ na typ budowy a te z kolei na wyniki zdolności motorycznych. Powiązania rozpatrywanych cech somatycznych należy rozpatrywać oddzielnie w stosunku do wyniku różnych zdolności motorycznych a ponieważ występują one różnokształtnie, wielokierunkowo więc nie da się ustalić wielkości wzorcowych. Potwierdza to również Osiński (1988) zauważając, że inna jest wielkość optymalna cech somatycznych dla osiągania najlepszych rezultatów w próbach szybkościowych, wytrzymałościowych czy koordynacyjnych. Zainteresowania w sporcie wyczynowym budową somatyczną, przewidywaniami rozwoju i jego wpływem na osiągnięcia sportowe znaleźć można w każdej dyscyplinie: w piłce nożnej (Czerniak i wsp. 2006), w wioślarstwie i kajakarstwie (Skład, Krawczyk, Mayle 1994), w karate (Sterkowicz, Żarów 1994), w hokeju na trawie (Szymańska-Parkieta, Gałecka 1994), triatlonie (Grądecka 1996), szermierce (Borysiuk 2001), sporcie żużlowym (Kowalewska 2002), M.Zasada (1993) w gimnastyce czy tańcu sportowym (Pilewska 2002). Są to tylko przykłady dyscyplin i prac podejmujących tę tematykę. Wnioski: 1. Z porównywanych grup letnich gimnazjalistek można stwierdzić, że im starsze wiekowo tym większa wysokość i masa ciała. W wysokości ciała pomiędzy 15 a 16-latkami występuje statystyczna istotność. 2. W porównaniu wysokości ciała dziewcząt z Bydgoszczy do rówieśniczek z badań ogólnopolskich statystyczna istotność wystąpiła u dziewcząt 16-letnich. Dziewczęta z Bydgoszczy okazały się w tej grupie wyższe. Uczennice z Bydgoszczy posiadały większą masę ciała we wszystkich grupach wiekowych niż rówieśniczki z badań ogólnopolskich. Różnica pomiędzy porównywanymi grupami nie jest statystycznie istotna. 3. Najwyższymi zdolnościami motorycznymi charakteryzuje się grupa 15-letnich dziewcząt, potem dziewczęta w wieku 14 i 16 lat. 4. We wszystkich grupach wiekowych dziewczęta z Bydgoszczy okazały się zdolniejsze motorycznie od swych rówieśniczek z badań ogólnopolskich. Piśmiennictwo Arska-Kotlińska M., Bartz J. (1993). Wybrane zagadnienia statystyki dla studiujących wychowanie fizyczne, Skrypty AWF, Poznań, nr 85 Borysiuk Z. (2001). Somatyczne, wysiłkowe i koordynacyjne determinanty mistrzostwa sportowego w szermierce, Sport Wyczynowy, nr 1-2, s

412 Czerniak U, M. Krzykała, D. Wieliński, E. Ziółkowska-Łajp (2006). Przewidywana wysokość ciała chłopców uprawiających piłkę nożną - rzetelność prognozy w świetle badań ciągłych, Antropomotoryka, t. 16, nr 33, s Figwer U., J. Sowiecki, J. Starzewska, E. Ormowska-Siwczyk, M. Mleczko, A. Mleczko (1993). Rozwój sprawności fizycznej, [w:] Rozwój somatyczny, fizjologiczny i psychiczny dzieci i młodzieży o różnym poziomie sprawności fizycznej w świetle badań długofalowych, (red.) Z. Bocheńska, M. Chrzanowski, Wydawnictwa Monograficzne AWF, Kraków, nr 52 Gilewicz Z. (1964). Teoria wychowania fizycznego. Sport i Turystyka, Warszawa. Gołąb S. (red.) (1993). Biologiczne i społeczne uwarunkowania zmienności przebiegu rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży z Nowej Huty (wyniki badań ciągłych), Wydawnictwo monograficzne nr 53, AWF, Kraków Grądecka E. (1996). Budowa ciała triathlonistów, Wychowanie Fizyczne i Sport, nr 4 s Haleczko A. (1989). Biologiczne aspekty ewaluacji sprawności motorycznej dzieci w wieku szkolnym wybrane zagadnienia metodologiczne, Antropomotoryka, nr 1. Kowalewska H. (2002). Budowa ciała żużlowców w świetle typologii Wankego, Wychowanie Fizyczne i Sport, nr 1, s Łaska-Mierzejewska T., E. Olszewska (2003). Antropologiczna ocena zmian rozwarstwienia społecznego populacji wiejskiej w Polsce, w okresie Badanie dziewcząt, Studia i Monografie, nr 95, AWF, Warszawa Malinowski A. (red.), (1978). Dziecko Wielkopolskie. Normy rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży z różnych środowisk Wielkopolski, UAM, Seria: Antropologia, Nr 5 Napierała M. (2000). Dziecko z regionu kujawsko-pomorskiego. Rozwój fizyczny i motoryczny dzieci z klas początkowych, Wydawnictwo Uczelniane Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz Napierała M., (2005). Ważniejsze uwarunkowania rozwoju somatycznego i motorycznego dzieci i młodzieży z województwa kujawsko pomorskiego. Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Bydgoszcz Napierała M. (2008). Środowiskowe uwarunkowania somatyczne i motoryczne a wiek rozwojowy dzieci i młodzieży (na przykładzie województwa kujawsko pomorskiego), Bydgoszcz 2008, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, s.s. 211 Osiński W. (1988). Wielokierunkowe związki zdolności motorycznych i parametrów morfologicznych. Badania dzieci i młodzieży wielkomiejskiej z uwzględnieniem poziomu stratyfikacji społecznej, Monografie AWF, Poznań, nr 261 Osiński W., J. Biernacki (1993). Sprawność fizyczna dzieci poznańskich na tle ich rówieśników z wybranych krajów europejskich, Wychowanie Fizyczne i Sport, t. XXXVII nr 1, PWN, Warszawa, s Pilewska W. (2002). Zróżnicowanie motoryczne oraz somatyczne tancerzy i tancerek sportowego tańca towarzyskiego, Roczniki Naukowe, t. 11, AWF Gdańsk, s Pilicz S., R. Przewęda. J. Dobosz, S. Nowacka-Dobosz (2003), Punktacja sprawności fizycznej młodzieży polskiej, Studia i Monografie, AWF Warszawa Przewęda R. (1985). Uwarunkowania poziomu sprawności fizycznej polskiej młodzieży szkolnej, Z Warsztatów Badawczych AWF, Warszawa Przewęda R. (1973). Rozwój somatyczny i motoryczny. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa. Przewęda R., J. Dobosz (2003). Kondycja fizyczna polskiej młodzieży, Studia i Materiały nr 98, AWF, Warszawa Rzepka J., B. Smyłła (1987), Tendencja rozwojowa wysokości i masy ciała dzieci i młodzieży w makroregionie śląskim, Zeszyty Naukowe, AWF, Wrocław Skład M, B. Krawczyk, B. Mayle (1994). Body build profiles of male and female rowers and kayakers, Biology of Sport, t. 11, nr 4, s

413 Sterkowicz S, R. Żarów (1994). Charakterystyka budowy somatycznej zawodniczek karate, Wychowanie Fizyczne i Sport, t. 38, nr 3, s Stupnicki R., R. Przewęda, K. Milde (2003). Centylowe siatki sprawności fizycznej polskiej młodzieży wg testów Eurofit, Studia i Monografie, AWF, Warszawa, nr 91 Szymańska-Parkieta K, U. Gałecka (1994). Zawodniczki hokeja na trawie w świetle typologii Sheldona, Zeszyty Metodyczno Naukowe, z. 5, AWF, Katowice, s Szopa J., E. Mleczko, S. Żak (2000). Podstawy antropomotoryki, PWN, Warszawa Kraków Szopa J., B. Sakowicz (1987). Zróżnicowanie relatywnego poziomu sprawności krakowskich dziewcząt i chłopców w wieku 8 18 lat w zależności od wybranych wskaźników społeczno-rodzinnych, Wychowanie i Fizyczne i Sport, t. XXXI, nr 1, PWN, Warszawa, s Zasada M. (1993). Dynamika rozwoju cech somatycznych i motorycznych chłopców na wczesnym etapie szkolenia gimnastycznego, Praca doktorska, AWF, Poznań. Żak S. (1991). Zdolności kondycyjne i koordynacyjne dzieci i młodzieży z populacji wielkomiejskiej na tle wybranych uwarunkowań somatycznych i aktywności ruchowej, Wydawnictwo Monograficzne, nr 43, AWF, Kraków Żak S. (1987). Czynniki rozwoju morfologicznego w zróżnicowaniu sprawności fizycznej letnich dziewcząt i chłopców, Wychowanie Fizyczne i Sport, nr 3. Żak S. (1991). Zdolności kondycyjne i koordynacyjne dzieci i młodzieży z populacji wielkomiejskiej na tle wybranych uwarunkowań somatycznych i aktywności ruchowej, Wydawnictwo Monograficzne, nr 43, AWF, Kraków 413

414 STOSOWANIE GIER I ZABAW W PROCESIE NAUKI PŁYWANIA Use of games and fun in the process of science swimming Aleksandr Skaliy, Tatiana Skaliy Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 8 = 17279znaków Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami) =1,23 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=1,23 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: gra, zabawa, umiejętność pływania, test. Keywords: game, play, swimming skills, test. Streszczenie W artykule przedstawiono wyniki analizy wpływu stosowania gier i zabaw ruchowych w procesie początkowej nauki pływania. Autorska metoda polega na opracowaniu szeregu zadań testowych oraz programu nauczania umożliwiająca prowadzenie analizy skuteczności nauki pływania na jej pierwszym etapie. Jednocześnie przeprowadzono eksperyment w celu wyjaśnienia w jakiej mierze stosowanie zabaw i gier ruchowych przyczyniają się do skuteczniejszego oswajania się ze środowiskiem wodnym oraz nauki pływania elementarnego. Abstract The article presents results the analysis of the impact of games and activities in the initial learning to swim. The author's method is to develop a number of test tasks and curriculum enabling them to analyze the effectiveness of learning to swim at the first stage. At the same time an experiment was conducted to clarify the extent to which the use of games and movement contribute to better adaptation to the environment, water and learning to swim elementary. Wstęp Wiele jest powodów, dla których umiejętność pływania można uznać za bardzo ważną i potrzebną w życiu każdego człowieka. Niewątpliwie do najważniejszych z nich, oprócz radości i satysfakcji, jaką daje możliwość uprawiania wszelkiego rodzaju sportów wodnych, zaliczyć należy przede wszystkim nieocenione znaczenie tej umiejętności dla ochrony zdrowia i życia człowieka. Umiejętność pływać - jest życiowo ważnym nawykiem. Wiele wypadków zdarzają się na wodzie właśnie przez to, że ludzie nie umieją pływać. Po danym UNESKO corocznie z każdego miliona ludności naszej planety, toną blisko 120 osób [4]. Niemały procent tych wypadków przypada na dzieci w wieku szkolnym. Dlatego ważnym zadaniem jest wyeliminowanie u każdego ucznia lęku do wody, nauczyć jego trzymać się na niej, i chociażby, przepływać niedużą odległość. Ruch w środowisku wodnym przynosi szereg korzyści zdrowotnych: dotlenia i uodparnia organizm, zwiększa jego wytrzymałość, usprawnia krążenie, pracę serca i płuc, zapobiega i koryguje wady postawy, przyspiesza kurację odchudzającą, harmonijnie rozwija całe ciało, gdyż aktywizuje więcej grup mięśniowych niż jakakolwiek inna dyscyplina sportowa. Pływanie wpływa korzystnie na ogólny rozwój psychofizyczny i sprawność dzieci, kształtuje podstawowe cechy motoryczne, wyrabia pożądane cechy osobowościowe: odwagę, zdyscyplinowanie, wpływa również na rozwój społeczny: zgodne współdziałaniu w zespole, odpowiedzialność za drugą osobę znajdującą się w wodzie, jest doskonałą formą spędzania czasu wolnego. Pływanie jest, zatem formą aktywności ruchowej, która wszechstronnie oddziaływuje na organizm człowieka, odpręża i relaksuje, można je uprawiać dla przyjemności i dla rozrywki przez całe życie bez względu na przejawiany stopień sprawności {10, 11, 12]. Szczególnie w wieku 7-9 lat organizm dziecka jest bardzo podatny zarówno na dodatni jak i ujemny wpływ ćwiczeń ruchowych. Prawidłowo dobierane i dozowane ćwiczenia służą wszechstronnemu rozwojowi, źle zastosowane mogą przynieść szkodę. Nauczyciel, instruktor prowadzący naukę pływania w klasach I, opartą na grach i zabawach, powinien pamiętać, że działają one zarówno na rozwój fizyczny dziecka, jak i wpływają bezpośrednio na kształtowanie 414

415 jego cech psychomotorycznych, sprawność fizyczną i umiejętności prowadzące do opanowania podstawowych zachowań w środowisku wodnym. Stosując więc podczas lekcji ćwiczenia w formie zabawowej powinien je tak dobrać aby dziecko stopniowo poznawało środowisko wodne, podświadomie opanowywało stany lękowe i nie było narażone na przykre niespodzianki. Zachłyśnięcie się wodą, utrata równowagi, przytopienie itp. zdarzenia niejednokrotnie mogą spotęgować lęk, a tym samym wydłużyć okres adaptacji dziecka do środowiska wodnego. Cel pracy analiza wpływu gier i zabaw ruchowych na szybkość opanowania umiejętności pływania u dzieci w wieku 8-9 lat. Materiał i metody badań. Badaniami objęto 38 dzieci w wieku lat uczęszczających do klasy 5 w/w szkoły podstawowej, w tym 21 chłopców i 17 dziewcząt. Zajęcia na basenie odbywali się 1 raz w tygodniu. Zajęcia w grupie kontrolnej (w składzie 21 osoby) przeprowadzali się po autorskim programie instruktora z pływania na basenie Astoria (basen do nauki pływania (12m, głębokość 0,9m). Dla dzieci kontrolnej grupy wykorzystywali się tradycyjny program nauczania: ogólnie przyjęte zasoby i metody. Eksperymentalna grupa (skład 17 osób) zajmowała się za opracowaną metodyką. Metodyka nauczania składa się z 12 zajęć, przez każde dwa zajęcia przeprowadzało się kontrola umiejętności po opanowaniu nowego materiału. Zajęcia odbywali się na basenie Pałacu Młodzieży. Posiada 6 torów do pływania, w najpłytszym miejscu - 80cm, w najgłębszym - 180cm, długość - 25 m. W programie dla grupy eksperymentalnej zachowaliśmy liczebne podejście: ilość godzin dla nauki pływania, ilość zajęć na tydzień i ich długotrwałość, ale zmienili zasoby i metody nauczania. W treści programu eksperymentalnego są włączone zabawy i gry w wodzie, które włączają w siebie elementy, jaki wykorzystują się przy opanowanie z wodnym środowiskiem, zanurzenie w wodę z głową i wydechów, leżeniu i poślizgu, pracy kończyn dolnych i górnych. Do rozstrzygnięcia postawionych zadań zastosowywały się takie metody badania: analiza naukowo-metodycznej literatury, pedagogiczny eksperyment, kontrola wyników nauczania, metody statystyki matematycznej. Eksperyment pedagogiczny polegał w stosowaniu opracowanej metodyki nauczania pływania z wykorzystaniem metody zabawowej. Lista gier stosowanych podczas aprobacji eksperymentalnej metodyki Temat 1. Oswojenie z środowiskiem wodnym: Kto wyżej, Przeprawa, Kto szybciej, Fale na morze, Płukania bielizny, Lustro, Piłka nożna, Burza w morze, Karasie i karpie, Łódź, Piłka w powietrzu, Morze burzy się, Morski bój. Temat 2 Zanurzenia w wodę z głową i wydechu do wody: Przeprawa, Karuzela, Kto szybciej schowa się pod wodą, Do pięciu, Nurkowie, Pociąg i tunel, Pompa, Myśliwiec i kaczki, Bród, Pociąg do tunelu, Patrzcie uważnie, Fontanna, Meduza, Spławik. Temat 3. Leżenie (pasywne pływanie) i poślizg: Spławik, Gwiazda, Kto zrobi, Gwint, Awaria, Słuchaj sygnał, Kto zrobi przewrót. Temat 4. Ruch kończynami dolnymi przy kraule na piersi i na grzbiecie: Strzały, Motorówki, Mina, Manewry, Pływak, Torpeda, Odwietrznik, Krokodyl, Pociąg, Wyścigi torped, Lodzi podwodne, Ślizgacz. Temat 5. Ruch kończynami górnymi przy kraule na piersi i na grzbiecie: Torpeda, Skoki, Alfabet Neptuna, Młyn, Baniak, Skoki delfinów, Lotnisko, Sztafeta z robotą nóg, Sztafeta z robotą rąk, Sztafeta w pełnej koordynacji. Temat 6. Uzgodnienie ruchów rąk, nóg i oddech: Szybki hol, Rekord, Kto jest sprytny. Kontrola wyników nauczania odbywała się za pomocą prób sprawnościowych. Przy przeprowadzeniu kontroli za stopniem opanowania umiejętnościami pływackimi dzieci w wieku 8-9 lat była wykorzystana metoda testowa, którą zastosowują dla otrzymania konkretnego wyniku w celu charakterystyki metody zabawowej. W metodykę testową nami było włączono sześć testów, które pozwalają wyznaczać poziom kształtowania umiejętności pływackiej: ТЕSТ 1 opanowanie podstawowych czynności ruchowych w środowisku wodnym (tabl. 1.); 415

416 Zanurzenia w wodę z głową i wydechu do wody Oswojenie z środowiskiem wodnym ТЕSТ 2 zanurzanie i wydech pod wodę (tabl. 2.); ТЕSТ 3 leżenie i poślizg (tabl. 3.); ТЕSТ 4 ruchy nóg do kraula na piersiach i grzbiecie (tabl. 4.); ТЕSТ 5 ruchy rąk do kraula na piersiach i grzbiecie (tabl. 5.); ТЕSТ 6 koordynacja pracy rąk, nóg i oddychanie (tabl. 6.). Tabela 1.Zadania - test 1 Zadania testowe 1. Samodzielne poruszanie się od ściany do ścianki basenu (10 m) za pomocą rąk. 2. Poruszanie się skokami (10 m), ręce na pasie. 3. Wdech, zatrzymać oddech, zanurzyć twarz w wodę. 4. Pochylić się do wody (po podbródek), potężnym wydechem utworzyć fali na powierzchni wody. 5. Wyskoki z wody z oporą na brzeg basenu (bez zatrzymania się). Kryteria oceny Punkty 8 lat 7 lat Śmiało, szybko i swobodnie. 2 2 Powoli, z bojaźnią. 1 1 Trzymając się za brzeg basenu. 0 1 Gwałtownie, bez nachylania tułowia w lewo-w prawo. 2 2 Szybko, ale z pomocą rąk i kołysaniem tułowia. 1 1 Z spadem do wody, z pomocą rąk, powoli s і > s s 0 1 < 3 s 0 0 Wydech jest śmiały, potężny, długi. 2 2 Wydech jest krótki, nieśmiały, ale z utworzeniem fal. 1 1 Dmuchu na wodę bez zanurzenia podbródka i utworzenia fal razy razy 1 1 < 3 razy 0 0 Zadania testowe 1. Zanurzyć się pod wodę, otworzyć oczy, policzyć, ile palców pod wodą pokazują nauczyciel. 2. Stojąc po pasek w wodzie, ręce w strony, zatrzymać oddech, opuścić głowę w wodę. 3. Wdech, zanurzyć się w wodę, wykonać długi pełny wydech. 4. Dostać zabawkę, która leży na dnie, stojąc po pasek w wodzie. 5. Wyskoki z wody, z pomocą ruchów rękami (bez zatrzymania się). Tabela 2.Zadania - test 2 Kryteria oceny Punkty 8 lat 7 lat Z pierwszej próby 2 2 Z drugiej próby 1 2 Z trzeciej s і > s 1 1 < 5 s 0 0 Pełne zanurzenie, pełny wydech 2 2 Pełne zanurzenie, niepełny wydech 1 2 Niepełne zanurzenie, niepełny wydech 0 1 Zanurzenia bez wydechu w wodę 0 0 Oczy są otwarte, szybko, z pierwszego razu. 2 2 Oczy są zamknięty, powoli, z pierwszej albo drugiej próby. 1 1 Trzy i więcej prób razy razy 1 1 < 3 razy

417 Ruch kończynami dolnymi Leżenie (pasywne pływanie) i poślizg Zadania testowe 1. Wykonanie ćwiczenia Spławik. 2. Wykonanie ćwiczenia Gwiazda. 3. Poślizg na piersi z pchnięcia od ścianki basenu (z deską albo bez). 4. Wykonać poślizg, na liczbę 5 Gwiazda ( Spławik ). 5. Stojąc w wodzie po piersi, przysiadać i robić wydechy w wodę, z rzędu bez zatrzymania się. Zadania testowe Tabela 3.Zadania - test 3 Kryteria oceny Punkty 8 lat 7 lat 10 s, prawidłowe zgrupowanie s, z błędami przy zgrupowaniu 1 1 Mniej 5 s, z błędami przy zgrupowaniu s, bez błędów technicznych s, nieznaczne błędy 1 1 < 5 s, albo nieprawidłowe wykonanie m і > m 1 1 < 3 m 0 0 Prawidłowe wykonanie wszystkich elementów zadania, (bez zatrzymania) 2 2 Prawidłowe wykonanie tylko jednego z elementów (bez zatrzymania) 1 1 Zatrzymanie, albo wykonanie wszystkich elementów z błędami razy і > razy razy 0 1 <3 razy 0 0 Tabela 4.Zadania - test 4 Kryteria oceny Punkty 8 lat 7 lat 1. Wykonanie ćwiczenia Torpeda (z deską albo bez). 6 m і >, prawidłowy ruch nóg 2 2 < 6 m, nieznaczni błędy 1 1 Z błędami m і > prawidłowy ruch nóg Kombinacja: poślizg na piersi (na rachunek 3), wydech w wodę, Torpeda (na rachunek 3) m, dozwolone drobne błędy w pracy nóg 1 1 < 8 m albo znaczący błędy w pracy nóg Ruchy nogami obok ściany basenu: 3 serii uderzeń nogami po 10 w każdej, z wydechem w wodę po każdej z serii. 4. Z położenia siedząc na brzegu basenu, ręce w górę, wykonać poślizg ( Torpeda ). 5 prawidłowych ruchów ruchy 1 1 < 3 ruchy 0 0 Śmiało, prawidłowe wykonanie, 10 m i > 2 2 Nieznaczne błędy w wykonaniu, 5-9 m 1 1 > Spadanie do wody, a nie skok razy і > Stojąc w wodzie po piersi, nachyl tułowia do przodu, robić wdechy i wydechy w wodę, z skrętem głowy. 4 razy razy 0 1 < 2 razy

418 Uzgodnienie ruchów rękami, nogami i oddech Ruch kończynami górnymi Zadania testowe 1. Z pozycji ręki w górę, poślizg ruch prawej ręki kraulem, poślizg, ruch lewej ręki kraulem, poślizg. 2. Torpeda, na 5 uderzeń nogami wykonać ruch kraulem jedną ręką, powtórzyć 3 razy. 3. Ruchy rękami kraulem na piersi bez pracy nóg (deska między nogami). 4. Z położenia przysiady, ręce wyprostowani w górę, wykonać skok w wodę, Torpedę. 5. Poruszając się w wodzie po piersi, nachyl tułowia naprzód, imitować pracę rękami, robić wdechy i wydechy w wodę, z skrętem głowy. Zadania testowe 1. Kraul na piersiach w koordynacji. 2. Skok w wodę z położenia przysiady, przepływanie kraulem na inną stronę basenu (10-15 m). 3. Torpeda na piersi z robotą prawą (lewą) ręką i wdechemwydechem. 4. Dostawanie przedmiotów z dna basenu skokiem z położenia stojąc na brzegu basenu. 5. Torpeda na grzbiecie. Tabela 5. Zadania - test 5. Kryteria oceny Punkty 8 lat 7 lat 15 m і >, prawidłowy ruch rąk m, drobne błędy m, drobne błędy 1 1 < 7 m, z błędami 0 0 prawidłowa robota rąk, jednonóż i wykonania skoku 2 2 Wykonanie ćwiczenia z nieznacznymi błędom 1 1 Zatrzymanie się podczas wykonania prawidłowych ruchy prawidłowych ruchy 1 1 < 3 prawidłowych ruchy 0 0 Z pierwszego razu 2 2 Z drugiego razu 1 1 Więcej dwóch prób m і > m m 0 1 < 3 m 0 0 Tabela 6. Zadania - test 6. Kryteria oceny Punkty 8 lat 7 lat 15 m і >, prawidłowy ruch rąk m, drobne błędy m, drobne błędy 1 1 < 7 m, z błędami 0 0 Prawidłowa robota rąk, jednonóż i wykonania skoku Wykonanie ćwiczenia z nieznacznymi błędom Zatrzymanie się podczas wykonania prawidłowych ruchy prawidłowych ruchy 1 1 < 3 prawidłowych ruchy 0 0 Z pierwszego razu 2 2 Z drugiego razu 1 1 Więcej 2 prób m і > m m 0 1 < 3 m 0 0 Na każdym drugim zajęciu proponujemy przeprowadzać kontrole poziomu opanowania umiejętnościami pływackimi. Przechodzić do nauki następnego etapu rekomendujemy tylko po udanym opanowaniu poprzednim, czyli przy otrzymaniu za test nie mniej 9 balów. Maksymalna ilość punktów za rozdział 10. Za sumą punktów, który otrzyma uczeń podczas testów, określa się poziom opanowania jego umiejętnościami pływackimi. 418

419 Dyskusja. Gry i zabawy w wodzie zazwyczaj przeprowadzają się w środku albo w końcu zajęcia. Wybór gry zależy od wieku i przygotowania dzieci, głębokości basenu i temperatury wody. Materiałem dla gry muszą być ćwiczenia albo ruchy, które już znajomy dzieciom. Jeśli woda jest chłodna, gra musi być aktywną i przeprowadzać się w szybkim tempie. Wyjaśnienie reguł gry musi być krótkim i obrazowym. Jeśli ruchy są skomplikowane, to opisy gry lub zabawy towarzyszy pokaz. Najpierw trzeba przegrać grę na brzegu, a już potem w wodzie. Nie można wykluczać z gry oddzielnych uczestników do momentu jej zakończenia. Przy wyborze gry lub zabawy nauczyciel musi uwzględniać ilość dzieci w grupie, poziom sprawności fizycznej i stopień opanowania ruchów każdym uczestnikiem gry. Wybór gry zależy od postawionego zadania wychowawczo-oświatowego i umów przeprowadzenia gry (brzeg, głębokość basenu, wyposażenia miejsca, temperatury wody). Czym chłodniejsza woda, tym krótką i żwawą musi być gra, ruchy powinny być energicznymi i szybkimi. Pod czas gry wszyscy dzieci powinni ruszać sie, które znajdują się w wodzie. Gry w wodzie muszą składać się z ruchów już znane dzieciom. Nauczyciel powinien wykonywać stałą kontrolę za grającymi i być gotowym do pomocy w razie konieczności. Gry są dobrane z orientacją na uczniów młodszych. Zarazem oni z sukcesem mogą być zastosowane w pracy z dziećmi bardziej starszego wieku. Wszystko zależy od przygotowania fizycznego i psychicznego dzieci, od konkretnych umów, w których odbywają sie zajęcia. Wprowadzając zabawy i gry ruchowe do treningu sportowego należy pamiętać, że czas zajęć sportowych jest ograniczony i należy go w sposób racjonalny wykorzystać. Gry przewidziane do przeprowadzenia w ramach tych zajęć powinny być tak dobrane, aby zawierały problematykę wychowawczo-szkoleniową. W tym przypadku nie chodzi o to co zrobić lecz jak przeprowadzić grę ruchową aby w okresie krótkiego czasu dostarczyć uczestnikom najbardziej korzystnego pod względem intensywności i wszechstronności, w aspekcie różnorodnych zajęć, bodźca rozwojowego. W planowaniu zadań procesu treningowego uwzględniającego formę zabawową, jej obszerność oraz zakres oddziaływania powinien być dostosowany do konkretnych założeń lekcji treningowej. Nawyki ruchowe wplatane do gier ruchowych, a związane z doskonaleniem elementów technicznych. Nauczyciel kontroluje działania uczniów i po zakończeniu gry wskazuje na dopuszczone nimi błędy w technice ruchów. Obowiązkiem prowadzącego grę ruchową jest doprowadzić do jej rozpoczęcia a następnie dozując natężenie i stan emocjonalny w odpowiednim momencie zakończyć. Rozpoczęcie i zakończenie gry ruchowej odbywa się na sygnał dźwiękowy (gwizdek, głos) lub wizualny - ruchowy. Właściwe przeprowadzenie, odpowiednie dozowanie wysiłku w grach ruchowych wymaga od prowadzącego pewnej aktywności, powinien on tak poruszać się po brzegu basenu, aby widzieć wszystkich uczestników gry, a jednocześnie móc zareagować w konfliktowych, nieprzewidzianych sytuacjach. Należy pamiętać o tym, że zabawa lub gra powinna przebiegać bez kłótni, sporów i nieporozumień. Szczególną uwagę prowadzący powinien zwracać na poprawność wykonywania elementów technicznych. Po zakończeniu gry instruktor ogłasza wyniki. Po ogłoszeniu wyników rywalizacji prowadzący powinien podsumować przebieg gry. Zawodników wybijających się należy wyróżnić, jak również zwrócić uwagę tym, którzy nie spełnili należycie postawionych zadań. Za poziomem umiejętności pływackich dzieci dzielą się na kategorii: nie umieją pływać i trzymać się na powierzchni wody; słabo pływające; dobrze pływające «po swojemu». Często umiejętność albo nieumiejętność pływać tak czy inaczej związane z wiekiem. Z reguły, nie umieją pływać dzieci w wieku przedszkolnego i młodszego szkolnego. Słabo pływają, czyli umieją trzymać się na powierzchni wody i przepływać kilka metrów, lub dobrze umieją pływać «po swojemu», z reguły, chłopacy średniego szkolnego wieku. 419

420 Gry i zabawy w wodzie szeroko wykorzystują się przy organizowaniu zawodów z pływania i imprez sportowo-rekreacyjnych. Różnobarwna forma zabawowa, która włącza elementy kilku wodnych rodzajów sportu, daje możliwość dzieciom oswoić sie z wodą, spróbować swoje siły. Wybór gry zależy najpierw od zadania pedagogicznego. Jeśli na lekcji opanowywał się poślizg, to do gry danego czy kolejnego zajęcia dołączają ruchy gracza, które związane z poślizgiem («Strzałki», «Torpeda» itp.). Dla każdego tematu zajęcia dobierają odpowiednią grę. Chód gry, operatywność graczy, dotrzymania reguł i sędziowania zależą od rozmieszczenia graczy i wyboru miejsca nauczyciela w trakcie gry. Pod czas uczniów trzeba tak rozmieszczać, żeby oni byli w jednakowych umowach. Przy nauczaniu pływania dzieci wieku szkolnego przy pomocy gier ważnym jest ich pedagogiczne znaczenie i logiczna kolejność. Oni uzupełniają główne ćwiczenia po opanowaniu wodnego środowiska. Dzięki emocjonalnemu podnieceniu które towarzyszy grę, dzieci pozbywają się uczucia lęku do wody, przywykają do jej, poczuwają się wolniej, wykonują różne ruchy bez napięcia. Z czasem gry i zabawy skierowują na przyswojenie oddzielnych elementów techniki pływania: poślizgu, oddechu, ruchów jednonóż, i tym podobnie. Oni sprzyjają kształtowaniu i doskonaleniu umiejętności pływackich, sprawdzaniu sił i umiejętności uczestników gry w sytuacji współzawodnictwa. Wszystkie gry i zabawy ruchowe sprzyjają rozwoju motorycznemu: siły, szybkości, wytrzymałości i zwinności. Na początkowym etapie kształtowania umiejętności pływackich metody i formy dydaktyczne dzielą się na: do części wstępnej zajęcia włączać określoną ilość naśladowczych i zabawowych ćwiczeń na lądzie; do części głównej najpierw gry i zabawy w wodzie dla opanowania z środowiskiem wodnym, potem dla opanowania umiejętności trzymać się na wodzie, kształtowanie ruchów pływaka i rozwojowi sprawności fizycznej; w części końcowej włączamy gry i zabawy na koncentracje uwagi, uspokojenia organizmu i stopniowego przełączania na inne rodzaje działalności. Wyniki badań W rezultacie wykonania testu Oswojenie z środowiskiem wodnym (grupa eksperymentalna) otrzymali taki dane: samodzielne poruszanie sie od ściany do ścianki basenu (10 m) za pomocą rąk 28 punktów; poruszanie się skokami (10 m), ręce na pasie 32 punktów; wdech, zatrzymać oddech, zanurzyć twarz w wodę 23 punktów; pochylić się do wody (po podbródek), potężnym wydechem utworzyć fali na powierzchni wody 24 punktów; Wyskoki z wody z oporą na brzeg basenu (bez zatrzymania się) 40 punktów. Podsumowawszy dane z testu Oswojenie z środowiskiem wodnym otrzymano punktów. Odpowiednio kontrolna grupa: 19, 21, 24, 24, 30 punktów. Co w ogólnej sumie 118 punktów (tabl. 7). Podczas wykonania zadania Zanurzenia w wodę z głową i wydechu do wody było przeprowadzono szereg testów: zanurzyć się pod wodę, otworzyć oczy, policzyć, ile palców pod wodą pokazują nauczyciel 26 punktów; stojąc po pasek w wodzie, ręce w strony, zatrzymać oddech, opuścić głowę w wodę 29 punktów; wdech, zanurzyć się w wodę, wykonać długi pełny wydech 26 punktów; dostać zabawkę, która leży na dnie, stojąc po pasek w wodzie 26 punktów; wyskoki z wody, z pomocą ruchów rękami (bez zatrzymania się) 27 punktów. W wyniku otrzymano 137 punktów. Odpowiednio kontrolna grupa składa: 22, 20, 21, 21, 21, z sumą 105 punktów (tabl. 7). 420

421 Grupa Tabela 7.Wyniki kontroli umiejętności pływackich uczniów do i po eksperymentu,średnia arytmetyczna Zadanie - test Temat Suma punktów I II I II I II I II I II I II Oswojenie z środowiskiem EG wodnym KG Zanurzenia w wodę z głową i EG wydechu do wody KG Leżenie (pasywne pływanie) i EG poślizg KG Ruch kończynami dolnymi EG KG Ruch kończynami górnymi EG KG Uzgodnienie ruchów rąk, nóg i oddech EG KG Rezultaty zadania Leżenie (pasywne pływanie) i poślizg przedstawia tabela 7: wykonanie ćwiczenia Spławik 24 punktów; wykonanie ćwiczenia Gwiazda 25 punktów; poślizg na piersi z pchnięcia od ścianki basenu (z deską albo bez) 26 punktów; wykonać poślizg, na rachunek 5 Gwiazda ( Spławik ) 28 punktów; stojąc w wodzie po piersi, przysiadać i robić wydechy w wodę, z rzędu bez zatrzymania się 28 punktów. Suma łączna punktów składa 131. Odpowiednio kontrolna grupa: 21, 21, 20, 23, 27 i z sumą 112 punktów. Z analizy średnich wartości zadania Ruch kończynami dolnymi : wykonanie ćwiczenia Torpeda (z deską albo bez) 26 punktów; kombinacja: poślizg na (na rachunek 3) piersi, wydech w wodę, Torpeda (na rachunek 3) 30 punktów; ruchy nogami obok ściany basenu: 3 serii uderzeń nogami po 10 w każdej, z wydechem w wodę po każdej z serii 28 punktów; z położenia siedząc na brzegu basenu, ręce w górę, wykonać poślizg ( Torpeda ) 29 punktów; stojąc w wodzie po piersi, nachyl tułowia do przodu, robić wdechy i wydechy w wodę, z skrętem głowy 29 punktów. Przy wykonane tych testów suma stanowi 142 punktów. Odpowiednio kontrolna grupa ma 17, 19, 20, 24, 23 z sumą 103 punktów. W rezultacie testowań Ruch kończynami górnymi dzieci wynika, że: Z pozycji ręki w górę, poślizg ruch prawej ręki kraulem, poślizg, ruch lewej ręki kraulem, poślizg 23 punktów; Torpeda, na 5 uderzeń nogami wykonać ruch kraulem jedną ręką, powtórzyć 3 razy 28 punktów; Ruchy rękami kraulem na piersi bez pracy nóg (deska między nogami) 28 punktów; Z położenia przysiady, ręce wyprostowani w górę, wykonać skok w wodę, Torpedę 29 punktów; Poruszając się w wodzie po piersi, nachyl tułowia naprzód, imitować pracę rękami, robić wdechy i wydechy w wodę, z skrętem głowy 29 punktów. Ogólna suma 137 punktów. Kontrolna grupa: 18, 17, 23, 28, 22 z sumą łączną 108 punktów. Podczas wykonania zadania Uzgodnienie ruchów rąk, nóg i oddech było przeprowadzono szereg testów: Kraul na piersiach w koordynacji 21 punktów; Skok w wodę z położenia przysiady, przepływanie kraulem na inną stronę basenu (10-15 m) 26 punktów; Torpeda na piersi z robotą prawą (lewą) ręką i wdechem-wydechem 28 punktów; Dostawanie przedmiotów z dna basenu skokiem z położenia stojąc na brzegu basenu 32 punktów; Torpeda na grzbiecie 30 punktów. Suma punktów 137 punktów. Kontrolna grupa odpowiednio: 23, 16, 24, 25, 23 i z sumą łączną 111 punktów. Porównując rezultaty pierwszego i drugiego testowania można konstatować, że największą ilość punktów eksperymentalna i kontrolna grupy nabrały w zadaniu Oswojenie z środowiskiem wodnym, która stanowi w Pierwszem testowanie 147, i 153 w drugim. Różnica w przeciętnych testowania, naszym zdaniem, związana z tym, że podczas przeprowadzenia analizy wyników na pierwszem etapie eksperymentu (2012 r.) nami było zrobiono korekcja metodyki nauczania. Dana korekcja polegała w tym, że z treści zajęci były wycofane te gry, które nie w pełnej mierze 421

422 odpowiadały tym zadaniom, które stawiał przed sobą nauczyciel. Ujawnić specyfikę takich gier udało się tylko podczas przeprowadzenia praktycznych zajęć, chociaż teoretyczne oni odpowiadali postawionym zadaniem w pełnej mierze. W wyniku wykonania testu Oswojenie z środowiskiem wodnym (grupa eksperymentalna) otrzymali taki dane: samodzielne poruszanie sie od ściany do ścianki basenu (10 m) za pomocą rąk 31 punktów; poruszanie się skokami (10 m), ręce na pasie 33 punktów; wdech, zatrzymać oddech, zanurzyć twarz w wodę 25 punktów; pochylić się do wody (po podbródek), potężnym wydechem utworzyć fali na powierzchni wody 24 punktów; Wyskoki z wody z oporą na brzeg basenu (bez zatrzymania się) 40 punktów. Podsumowawszy dane z testu Oswojenie z środowiskiem wodnym otrzymano punktów. Odpowiednio kontrolna grupa: 25, 25, 25, 24, 30 punktów. Co w ogólnej sumie 129 punktów (rys.1). Podczas wykonania zadania Zanurzenia w wodę z głową i wydechu do wody było przeprowadzono szereg testów: zanurzyć się pod wodę, otworzyć oczy, policzyć, ile palców pod wodą pokazują nauczyciel 29 punktów; stojąc po pasek w wodzie, ręce w strony, zatrzymać oddech, opuścić głowę w wodę 32 punktów; wdech, zanurzyć się w wodę, wykonać długi pełny wydech 28 punktów; dostać zabawkę, która leży na dnie, stojąc po pasek w wodzie 26 punktów; wyskoki z wody, z pomocą ruchów rękami (bez zatrzymania się) 27 punktów. W wyniku otrzymano 142 punktów. Odpowiednio kontrolna grupa składa: 23, 22, 21, 22, 20, z sumą 108 punktów (tabl..1). Rys. 1. Różnica w szybkości opanowania umiejętności pływackich uczniów eksperymentalnej i kontrolnej grupy 422

423 Rezultaty zadania Leżenie (pasywne pływanie) i poślizg przedstawia tabela 7: wykonanie ćwiczenia Spławik 26 punktów; wykonanie ćwiczenia Gwiazda 26 punktów; poślizg na piersi z pchnięcia od ścianki basenu (z deską albo bez) 26 punktów; wykonać poślizg, na rachunek 5 Gwiazda ( Spławik ) 28 punktów; stojąc w wodzie po piersi, przysiadać i robić wydechy w wodę, z rzędu bez zatrzymania się 28 punktów. Suma łączna punktów składa 134. Odpowiednio kontrolna grupa: 22, 23, 23, 24, 28 i z sumą 120 punktów. Z analizy średnich wartości zadania Ruch kończynami dolnymi : wykonanie ćwiczenia Torpeda (z deską albo bez) 29 punktów; kombinacja: poślizg na (na rachunek 3) piersi, wydech w wodę, Torpeda (na rachunek 3) 30 punktów; ruchy nogami obok ściany basenu: 3 serii uderzeń nogami po 10 w każdej, z wydechem w wodę po każdej z serii 29 punktów; z położenia siedząc na brzegu basenu, ręce w górę, wykonać poślizg ( Torpeda ) 29 punktów; stojąc w wodzie po piersi, nachyl tułowia do przodu, robić wdechy i wydechy w wodę, z skrętem głowy 29 punktów. Przy wykonane tych testów suma stanowi 145 punktów. Odpowiednio kontrolna grupa ma 19, 20, 21, 24, 22 z sumą 106 punktów. W rezultacie testowań Ruch kończynami górnymi dzieci wynika, że: Z pozycji ręki w górę, poślizg ruch prawej ręki kraulem, poślizg, ruch lewej ręki kraulem, poślizg 29 punktów; Torpeda, na 5 uderzeń nogami wykonać ruch kraulem jedną ręką, powtórzyć 3 razy 28 punktów; Ruchy rękami kraulem na piersi bez pracy nóg (deska między nogami) 31 punktów; Z położenia przysiady, ręce wyprostowani w górę, wykonać skok w wodę, Torpedę 31 punktów; Poruszając się w wodzie po piersi, nachyl tułowia naprzód, imitować pracę rękami, robić wdechy i wydechy w wodę, z skrętem głowy 32 punktów. Ogólna suma 152 punktów. Kontrolna grupa: 20, 21, 25, 28, 22 z sumą łączną 114 punktów. Podczas wykonania zadania Uzgodnienie ruchów rąk, nóg i oddech było przeprowadzono szereg testów: Kraul na piersiach w koordynacji 24 punktów; Skok w wodę z położenia przysiady, przepływanie kraulem na inną stronę basenu (10-15 m) 28 punktów; Torpeda na piersi z robotą prawą (lewą) ręką i wdechem-wydechem 30 punktów; Dostawanie przedmiotów z dna basenu skokiem z położenia stojąc na brzegu basenu 34 punktów; Torpeda na grzbiecie 32 punktów. Suma punktów 137 punktów. Kontrolna grupa odpowiednio: 26, 22, 25, 25, 24 i z sumą łączną 122 punktów. Po przeprowadzeniu 12 zajęć, a także specjalnych testowań na każdym drugim zajęciu, i wskutek obróbki danych było ujawniono, że rezultaty grupy eksperymentalnej dzieci przekraczają rezultaty grupy kontrolnej (średnie arytmetyczne na 25,1 28,5). To świadczy o tym, że metodyka nauczania pływaniu dzieci istotnie nie różniła się od metodyki, która wykorzystywała się wczesniej, aczkolwiek były nieznaczne zmiany w przeprowadzenie gier i zabaw w wodzie i na sali (2,15, czyli t<0,05). To znaczy zdobyte wyniki jest rzetelnymi. Pedagogiczne obserwacje pokazały, że uczniowie grupy eksperymentalnej szybciej przywykali do wody, pozbywali się własnych lęków, szybciej adaptowali się w nowym środowisku. Wnioski. Gry i zabawy z imitacją elementów techniki pływania na lądzie i w wodzie dają możliwość dzieciom, po - pierwsze, nabyć pewnych ruchowych nawyków i przygotować do roboty w wodzie te grupy mięśni, który uczestniczą w pływaniu; po - drugie, opanować potrzebne umiejętności pływacki w optymalnych umowach, po trzecie, przezwyciężać dyskomfort i lęk do niezwykłego poziomego położenia ciała w wodzie. Porównując rezultaty pierwszego i drugiego testowania można konstatować, że największą ilość punktów eksperymentalna i kontrolna grupy nabrały w zadaniu Oswojenie z środowiskiem wodnym, która stanowi w Pierwszem testowanie 147, i 153 w drugim. Różnica w przeciętnych testowania, naszym zdaniem, związana z tym, że podczas przeprowadzenia analizy wyników na pierwszem etapie eksperymentu (2012 r.) nami było zrobiono korekcja metodyki nauczania. Dana korekcja polegała w tym, że z treści zajęci były 423

424 wycofane te gry, które nie w pełnej mierze odpowiadały tym zadaniom, które stawiał przed sobą nauczyciel. Ujawnić specyfikę takich gier udało się tylko podczas przeprowadzenia praktycznych zajęć, chociaż teoretyczne oni odpowiadali postawionym zadaniem w pełnej mierze. Po przeprowadzeniu 12 zajęć, a także specjalnych testowań na każdym drugim zajęciu, i wskutek obróbki danych było ujawniono, że rezultaty grupy eksperymentalnej dzieci przekraczają rezultaty grupy kontrolnej (średnie arytmetyczne na 25,1 28,5). To świadczy o tym, że metodyka nauczania pływaniu dzieci istotnie nie różniła się od metodyki, która wykorzystywała się wczesniej, aczkolwiek były nieznaczne zmiany w przeprowadzenie gier i zabaw w wodzie i na sali (2,15, czyli t<0,05). To znaczy zdobyte wyniki jest rzetelnymi. Pedagogiczne obserwacje pokazały, że uczniowie grupy eksperymentalnej szybciej przywykali do wody, pozbywali się własnych lęków, szybciej adaptowali się w nowym środowisku. Piśmiennictwo 1.Gilewicz Z. (1964). Teoria wychowania fizycznego, Sport i Turystyka, Warszawa. 2.Trześniowski R. (1989).Gry i zabawy ruchowe, Sport i Turystyka, Warszawa. 3.Trześniowski R. (1956). Gniewkowski W., Zabawy w życiu i rozwoju dziecka, WP, Warszawa. 4.Okoń W. (2003). O zabawach dzieci, PZWS Warszawa. 5.Trześniowski R. (1995). Zabawy i gry ruchowe, Warszawa, WSiP 6.Ulatowski T. (1971). Teoria i metodyka sportu, Warszawa, Sport i Turystyka 7.Chromiński Z. (1976). Metodyka sportu dzieci i młodzieży Wydawnictwo Sport i Turystyka. Warszawa 8.Denisiuk L., H. Milicerowa (1968). Rozwój sprawności motorycznej dzieci i młodzieży w wieku szkolnym, PZWS Warszawa 9. Łobocki M. (1982). Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa. 10. Napierała M. (2001). Zbiór zabaw i gier ruchowych, Wydawnictwo Uczelniane Akademii Bydgoskiej 11. Napierała M., (2012). Zabawy i gry ruchowe dla każdego, UKW, Bydgoszcz 12. Cieślicka M., Napierała M., Sitkowski D. (2013). Zabawy i gry ruchowe nad wodą i w wodzie, UKW, Bydgoszcz 424

425 AKTYWOŚĆ FIZYCZNA RÓŻNYCH GRUP SPOŁECZNO ZAWODOWYCH W CZASIE WOLNYM NA PRZYKŁADZIE MIESZKAŃCÓW BYDGOSZCZY Physical activity of various social groups - unions in their free time on the example of a community on the Bydgoszcz Norbert Łysiak 1, Marek Napierała 2, Walery Żukow 1 1 University of Economy in Bydgoszcz 2 Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz Liczba znaków: (ze streszczeniami). Liczba grafik: 13 = znaków Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami) =1,12 arkuszy wydawniczych. Number of characters: (with abstracts and graphics)=1,12 spreadsheets publishing. Słowa kluczowe: aktywność fizyczna, Bydgoszcz Key words: physical activity, Bydgoszcz Streszczenie Celem pracy było przedstawienie aktywności fizycznej różnych grup społeczno-zawodowych na przykładzie mieszkańców Bydgoszczy. Materiał i metody. Badaną grupę stanowiło 1017 mieszkańców Bydgoszczy przedstawicieli 6 grup zawodowych. Posłużono się specjalnie opracowanym kwestionariuszem. W niniejszej publikacji skupić się chcę na 2 części kwestionariusza na temat AF tygodniowej. Badania prowadzili przeszkoleni ankieterzy wyłącznie w marcu i czerwcu 2011 roku. Wyniki. Uczestnictwo Polaków w AF wzrasta nie tylko w stosunku do krajów europejskich, ale i do wcześniejszych badań w Polsce. Aktywności Fizycznej w przeciągu tygodnia najwięcej czas poświęcają służby mundurowe i wynosi to 28,6%. Do najaktywniejszych sportowo i rekreacyjnie, należą uczniowie i studenci. Aktywność Fizyczna dotyczy uczniów i studentów na poziomie 33,4%. Inaczej wygląda to z urzędnikami państwowymi czy pracownikami ENEA, których AF jest na poziomie 15,1 % czy 14,6 % przy ćwiczeniach podejmowanych 3 razy w tygodniu. Jeszcze gorzej wygląda to w przypadku nauczycieli bo wynosi 10 %. Wnioski. Posiadanie wiedzy(wykształcenie) nie ma znaczenia dla podejmowania AF( nauczyciele, urzędnicy państwowi). Podejmowana aktywność ruchowa nadal nie zbliża się do zalecanych norm WHO i ATMS. Abstract The aim of the study was to exercise various social and professional groups for example the inhabitants of Bydgoszcz. Materials and methods. The study group consisted of 1017 inhabitants of Bydgoszcz - the representatives of the six groups. Using a specially designed questionnaire. In this paper I want to focus on two parts of the questionnaire on the AF weekly. Research conducted by trained interviewers exclusively in March and June Results. Polish participation in the SA increases not only in relation to European countries, but also to earlier studies in Poland. Physical Activity within a week, spend most of the time the uniformed services and is a 28.6%. The most active sports and recreational, are pupils and students. Physical activity refers students at 33.4%. The situation is different with government officials or employees of ENEA, the AF of 15.1% and 14.6% of the exercises undertaken three times a week. Even worse is the case because teachers is 10%. Conclusions. Having knowledge (education) is not relevant to making AF (teachers, civil servants). Undertaken physical activity is still not close to the recommended WHO standards and ATMs. 425

426 Wstęp Aktywność, sprawność i wydolność fizyczna jest wartościowym miernikiem zdrowia człowieka (Demel 1997, Karski 2003) Dlatego w naukach o kulturze fizycznej są częstym tematem prac badawczych. Obecnie znaczenie tych badań wzrasta. Postępuje bowiem obniżanie się poziomu aktywności fizycznej społeczeństwa (Drygas 2002, Osiński 2005). Prowadzi to do niekorzystnych zmian elementów morfologicznych powodując tym samym wzrost zagrożenia chorobami cywilizacyjnymi. Negatywne konsekwencje zdrowotne niesie tu głównie nadmierne otłuszczenie poprzez nieodpowiednią dietą (Cordero- MacIntyre i wsp. 2006) oraz obniżenie gęstości mineralnej tkanki kostnej (Czerwiński i wsp.2006) jak również niedokrwienia serca (Kohl 2001) i chorób nowotworowych (Lee 1995), prowadząc często do zgonów. Wg Światowej Organizacji Zdrowia (WHO 2004), sprzyjającym czynnikiem takiego stylu życia jest z pewnością siedzący tryb życia polegający na wykonywaniu pracy umysłowej nie wymagającej zaangażowania fizycznego przy jednoczesnym spadku aktywności ruchowej uprawianej w czasie wolnym. Szczególnie wysiłek statyczny, występujący podczas długotrwałej pracy przy komputerze, ale również bierny odpoczynek podczas oglądania telewizji powodują nie tylko schorzenia układu ruchu, ale także obniżenie wydolności fizycznej człowieka. Dlatego rola aktywności fizycznej jest wyjątkowo istotna w zapobieganiu chorób cywilizacyjnych (Booth i wsp. 2002). Odpowiednia dawka aktywności ruchowej może spowodować wiele korzyść zdrowotnych (Åstrand 2000). Poprawa wydolności układa krążenia i oddychania (Watts 2004) oraz opóźnia pojawienie się objawów tych schorzeń (Janssen 2002). Zwiększa pojemność płuc, głębokość oddechu i zużycia tlenu, a zmniejsza liczbę oddechów na minutę i wielkość długu tlenowego. Powodując tym samym kształtowanie klatki piersiowej rozrost i poprawę postawy ciała, przez co znaczenie usprawniają zapotrzebowanie organizmu w tlen (Podolec 200). Wysiłek fizyczny powoduję korzystne zmiany w układzie ruchu: zwiększa masę i siłę mięśniową, wzmacnia i stabilizuję stawy, zwiększa ich zakres ruchomości, wzmacnia przyczepy, ścięgna i więzadła oraz zapobiega zwyrodnieniom stawów (Hootman 2008). Podtrzymuję także prawidłową mineralność kości (Czerwiński i wsp.2006), zapobiega i koryguję je, a w przypadku bólów krzyża stwarza szansę powrotu do codziennych czynności (Chakravarthy 2002). Ćwiczenia fizyczne mogą usuwać lub zmniejszać zaburzenia równowagi i koordynacji ruchowej(wytyczne EU dotyczącej aktywności fizycznej 2008). Regularna aktywność ruchowa skutkuje pozytywnymi zmianami także w układzie nerwowym: wspomaga sprawność intelektualną (McAuley 2004). Należy pamiętać, iż umiarkowany i systematyczny wysiłek wpływa na ogół korzystnie na układ immunologiczny (zwiększa odporność organizmu na zachorowania) (Rothenbacher 2003). Obecnie aktywność fizyczna odgrywa główną rolę w kształtowaniu zdrowego stylu życia, staję się integralnym elementem rytmu życia człowieka. Dlatego takie organizacje światowe, jak WHO (Światowa Organizacja Zdrowia), FIMS (Międzynarodowa Federacja Medycyny Sportowej), CDDS (Komitet Rozwoju Sportu), NIH (Narodowy Instytut Zdrowia w Stanach Zjednoczonych), UNESCO (Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty), zaniepokojone niskim stanem sprawności fizycznej oraz wzrastającą hipokinezja obywateli rozpoczęły promocję prozdrowotnej aktywności fizycznej jak zasadniczego celu strategii zdrowia publicznego. Prowadząc tym samym do tendencji utrzymania tzw. Health related fitness, (Bouchard 1994). Państwa UE przygotowują strategie wspierania aktywności fizycznej (wytyczne UE dotyczące aktywności fizycznej, 2008), a także wytyczne pomagające instytucją rządowym i podmiotom prywatnym promować świadomość dotyczącą korzyści wynikających z systematycznego wysiłku i 426

427 zmiany niezdrowych nawyków (Depertment of Culture, Media and Sport, Sport England 2004). Zwiększanie świadomości o roli wysiłku fizycznego na profilaktykę i leczenie chorób cywilizacyjnych ma posłużyć do większego zainteresowania aktywności ruchową społeczeństwa. I tak wzrost poziomu wykształcenia czy przynależności do grupy zawodowej mogą być czynnikami pogłębiającymi świadomość ludzi, a docelowo kształtującymi potrzeby i nawyki aktywnego stylu życia nie tylko jednostki, ale przede wszystkim społeczeństwa. Obecnie obserwuję się podejścia do aktywnego stylu życia wśród osób młodych lub dobrze usytuowanych. Wzrost rozbudowy bazy sportowo rekreacyjnej jak również tzw. Klubowy sposób spędzania czasu wolnego sprzyja nie tylko poprawie możliwości fizycznych, ale przede wszystkim pełni rolę towarzyską. Wspólne zajęcia sportowo rekreacyjne sprzyjają zawiązywania więzi towarzyskich i poprawie relacji pracowniczych. Wykorzystywanie czasu wolnego przez przedstawicieli różnych grup społeczno zawodowych a w szczególnie podejmowanie aktywnych jego form (sport, rekreacja, turystyka)- stanowi pole badawcze, które nie da się pominąć w ocenach procesów gospodarczo społecznych (Słaby 2006). Cel Celem badań było stan aktywności fizycznej w zależności od czynników społeczno zawodowych badanych respondentów w czasie wolnym na terenie Bydgoszczy. - Jak często poszczególne grupy społeczno-zawodowe poświęcają czas na AF w ciągu tygodnia? - Czy wykonywany zawód ma wpływ na czas poświęcony AF w ciągu tygodnia? - Jak wypadają badane grupy społeczno zawodowe zamieszkujące Bydgoszcz w stosunku do innych badań na terenie Polski. Materiały i metoda Badania prowadzono od marca do czerwca 2011 roku. Wzięto pod uwagę zbliżone przeciętne temperatury i opady w tych miesiącach oraz to, że nie jest to okres wzmożonej aktywności fizycznej (np. wakacji, ferii, czy urlopów). Zatem mierzona aktywność sportowa może być określana jako aktywność nawykowa. Wywiady zbierało 8 przeszkolonych ankieterów w miejscu pracy respondentów, a w sytuacjach awaryjnych dodatkowo 1 osoba z kierownictwa badań. Średnio na ankietera wypadło ok. 125 zebranych wywiadów. W wypadku większości grup, procent odmowy udzielenia wywiadu był niewielki i zamykał się w przedziale 1-3 %. Kwestionariusze wywiadu przeznaczone były dla następujących grup społecznych: Studentów czterech największych uczelni w Bydgoszczy (UKW, UTP, UMK CM Bydgoszcz, WSG). Służby mundurowe: pracowników Państwowej Straży Pożarnej, Policjantów z Komendy Miejskiej, Urzędników państwowych (pracowników Urzędu Miasta Bydgoszczy), Pracowników Enea Operator Bydgoszcz Nauczycieli, 427

428 Badane grupy Tabela 1. Charakterystyka liczbowa badanych. Mężczyźni Kobiety Razem N % N % N % Studenci, uczniowie , , ,1 Służby mundurowe ,1 15 3, ,6 Urzędnicy państwowi 24 4,5 31 6,5 55 5,5 Pracownicy Enea Operator 50 9,5 16 3,3 66 6,6 Nauczyciele 21 18,0 86 4, ,6 Inne 14 2,6 13 2,7 27 2,6 Razem , , ,0 (Źródło: opracowanie własne) Narzędzie badawcze W badaniach kwestionariuszowych dotyczących podejmowania aktywności fizycznej główną miarą są liczby, które skategoryzowane (zgrupowane według różnych kryteriów), zestawione w tabelach, przedstawiają relacje pomiędzy poszczególnymi czynnikami analizy i wpływu konkretnego czynnika. W tym celu należało stworzyć tabele wieloelementowe, umożliwiające wykrywanie korelacji miedzy zmiennymi, stosowanie indukcji statystycznej, pozwalającej na wyciągnięcie wniosków i uogólnień na całą populacje (Winiarski, Alejziak 2005). Dzięki rozwojowi techniki komputerowej oraz udoskonalenia warsztatu metodologicznego statystyki i ekonometrii, istnieje możliwość analizy wpływu całego zespołu czynników na badane zjawisko oraz dokładnego określenia każdego z nich. Jednak by tego dokonać należy korzystać z wiedzy specjalistów oraz bogatej i rzetelnej bazy informacyjnej. Badanie zjawisk masowych, czyli takich, które występują wielokrotnie (w sektorze sportu, rekreacji i turystyki), wymaga użycia określonych metod statystycznych (Słaby 2007). Narzędziem badawczym był kwestionariusz opracowany i zmodyfikowany po pilotażu. Pytano o rodzaj i częstotliwość uprawianych dyscyplin sportowych i rekreacyjnych. Analiza statystyczna Wszelkie analizy dokonano za pomocą polskiego programu SPSS 14- program zaprojektowany specjalnie do analizy danych w naukach społecznych. SPSS oferuję szeroki zakres technik statystycznych. Aby określić, czy zaobserwowane różnice są zgodne z oczekiwaniami, wykorzystano metodę wnioskowania statystycznego. Pozwalały one stwierdzić, czy między zmiennymi występują zależności, jaki jest ich charakter i siła, czy otrzymane dane są zgodne z podstawowymi hipotezami. I tak ich istotność różnić frakcji oceniano za pomocą testu chi-kwadrat (Sokal 2000), oraz reszt skorygowanych, a przypadku różnic średnich i mediany za pomocą testu Kruskala-Wallisa (Majka 2007). Analiza wyników badań Aktywność fizyczna przebadanych różnych grup społeczno zawodowych zamieszkujących Bydgoszcz oceniono na podstawie podejmowanych w ostatnim tygodniu wysiłku. Na który składało się wszystkie rodzaje aktywności fizycznej związanej z czasem wolnym i wypoczynkiem. Pod uwagę brano czynności wykonywane poza pracą zawodową czyli czasie wolnym poświęconym rekreacji i sportowi. Obliczając poziom aktywności fizycznej, opierano się na informacjach dotyczących czasu spędzonego w pozycji siedzącej, w trakcie chodzenia oraz czasu poświęconego na aktywność ruchową. Jednak pod uwagę brano wyłącznie ćwiczenia trwające co najmniej 30 min w tygodniu. W niniejszym badaniu nie brano pod uwagę współczynnika intensywności, odpowiadającego wielokrotności przemiany podstawowej( Metabolic Equivalent of Work- MET). 428

429 Obserwując aktywność fizyczną poszczególnych grup zawodowych można zauważyć (tab. 2 i 3), iż służby mundurowe ćwiczą sposób systematyczny 28,6% (3 razy w tygodniu) a nawet na poziomie 26,3% cztery razy w tygodniu, co w porównaniu z urzędnikami państwowymi czy pracownikami ENEA, których AF jest na poziomie 15,1 % czy 14,6 % przy ćwiczeniach podejmowanych 3 razy w tygodniu. Jedynie studenci (33 %) czy uczniowie na poziomie 23 % mogą być porównywalnym poziomem AF. Ten stan rzeczy może być podyktowany zajęciami obowiązkowymi w ramach zajęć WF czy sekcji sportowych typu SKS czy AZS. Gdzie różnorodność oraz obowiązek wpływają na wysoki odsetek podejmowanej AF przez wspomniane grupy zawodowe. Tabela 2. Aktywność fizyczna a rodzaj wykonywanej pracy. Jak często w tygodniu ćwiczysz co najmniej 30 minut? * Rodzaj wykonywanej pracy Rodzaj wykonywanej pracy służby ENEA mundurowe Urzędnicy państwowi 2.5. Jak często jeden raz Liczebność w tygodniu % z Rodzaj wykonywanej 24,1% 60,4% 50,0% ćwiczysz co najmniej 30 dwa razy pracy Liczebność minut? % z Rodzaj wykonywanej 21,1% 15,1% 23,8% pracy trzy razy Liczebność % z Rodzaj wykonywanej 28,6% 15,1% 14,3% pracy cztery razy i Liczebność więcej % z Rodzaj wykonywanej pracy 26,3% 9,4% 11,9% Ogółem Liczebność (Źródło: opracowanie własne) Tabela 3. Aktywność fizyczna a rodzaj wykonywanej pracy. Jak często w tygodniu ćwiczysz co najmniej 30 minut? * Rodzaj wykonywanej pracy 2.5. Jak często w tygodniu ćwiczysz co najmniej 30 minut? Rodzaj wykonywanej pracy nauczyciele studenci uczniowie jeden raz Liczebność % z Rodzaj 53,8% 25,7% 28,2% wykonywanej pracy dwa razy Liczebność % z Rodzaj wykonywanej pracy 25,0% 17,9% 27,1% trzy razy Liczebność % z Rodzaj wykonywanej pracy 10,0% 23,0% 21,4% cztery razy i Liczebność więcej % z Rodzaj 11,3% 33,4% 23,3% wykonywanej pracy Ogółem Liczebność % z Rodzaj 100,0% 100,0% 100,0% wykonywanej pracy (Źródło: opracowanie własne) 429

430 Jak długo trwają podejmowane ćwiczenia? Idąc dalej ścieżką analizy zbadania szczegółowo czasu poświęconego na ćwiczenia fizyczne w ciągu tygodnia, poddano analizę średniej trwania ćwiczenia, jeśli już respondent zdecyduję się na podjęcie AF z uwzględnieniem rodzaju wykonywanej pracy (tab. 4, 5, 6, 7). Tabela 4. Jak długo (średnio) trwają te ćwiczenia, a rodzaj wykonywanej pracy. Jak długo (średnio) trwają te ćwiczenia? * Rodzaj wykonywanej pracy Rodzaj wykonywanej pracy nauczyciele studenci 2.7. Jak długo (średnio) do 15 min Liczebność trwają te ćwiczenia? % z Rodzaj wykonywanej 27,2% 8,6% pracy min Liczebność % z Rodzaj wykonywanej 30,4% 21,3% pracy min Liczebność % z Rodzaj wykonywanej 18,5% 21,3% pracy min Liczebność % z Rodzaj wykonywanej 10,9% 19,8% pracy powyżej 60 min Liczebność % z Rodzaj wykonywanej 13,0% 29,0% pracy Ogółem Liczebność % z Rodzaj wykonywanej 100,0% 100,0% pracy (Źródło: opracowanie własne) Tabela 5. Jak długo (średnio) trwają te ćwiczenia? * Rodzaj wykonywanej pracy Jak długo (średnio) trwają te ćwiczenia? * Rodzaj wykonywanej pracy Rodzaj wykonywanej pracy służby mundurowe ENEA 2.7. Jak długo (średnio) do 15 min Liczebność trwają te ćwiczenia? % z Rodzaj wykonywanej 7,5% 29,8% pracy min Liczebność % z Rodzaj wykonywanej 24,8% 21,1% pracy min Liczebność % z Rodzaj wykonywanej 27,1% 19,3% pracy min Liczebność % z Rodzaj wykonywanej 23,3% 19,3% pracy powyżej 60 min Liczebność 23 6 % z Rodzaj wykonywanej 17,3% 10,5% pracy Ogółem Liczebność % z Rodzaj wykonywanej 100,0% 100,0% pracy (Źródło: opracowanie własne) 430

431 Tabela 6. Jak długo (średnio) trwają te ćwiczenia? * Rodzaj wykonywanej pracy Jak długo (średnio) trwają te ćwiczenia? * Rodzaj wykonywanej pracy Rodzaj wykonywanej pracy urzędnicy państwowi uczniowie 2.7. Jak długo (średnio) do 15 min Liczebność 7 59 trwają te ćwiczenia? % z Rodzaj wykonywanej 14,9% 21,6% pracy min Liczebność 6 58 % z Rodzaj wykonywanej 12,8% 21,2% pracy min Liczebność % z Rodzaj wykonywanej 31,9% 19,0% pracy min Liczebność % z Rodzaj wykonywanej 25,5% 14,3% pracy powyżej 60 min Liczebność 7 65 % z Rodzaj wykonywanej 14,9% 23,8% pracy Ogółem Liczebność % z Rodzaj wykonywanej pracy 100,0% 100,0% (Źródło: opracowanie własne) Tabela 7. Jak długo (średnio) trwają te ćwiczenia? * Rodzaj wykonywanej pracy. Jak długo (średnio) trwają te ćwiczenia? * Rodzaj wykonywanej pracy Rodzaj wykonywanej pracy inne Ogółem 2.7. Jak długo (średnio) do 15 min Liczebność trwają te ćwiczenia? % z Rodzaj wykonywanej 12,5% 15,6% pracy min Liczebność % z Rodzaj wykonywanej 37,5% 22,6% pracy min Liczebność % z Rodzaj wykonywanej 16,7% 21,5% pracy min Liczebność % z Rodzaj wykonywanej 29,2% 18,4% pracy powyżej 60 min Liczebność % z Rodzaj wykonywanej 4,2% 22,0% pracy Ogółem Liczebność % z Rodzaj wykonywanej pracy 100,0% 100,0% (Źródło: opracowanie własne) Dyskusja We współczesnym świecie do określenia aktywności fizycznej jednostek i grup oraz jej organizowania w różnych formach i dla różnych celów używa się jednego pojęcia sport. Różnice w rozumieniu tego pojęcia na świecie uniemożliwiają porównanie wyników badań, prowadzą do błędnej ich interpretacji. Dotychczasowe wyniki badań sugerują, że na tle innych krajów, miejsce Polski w uczestnictwie w sporcie jest odległe. Dlatego też w niniejszej pracy stosując się do definicji europejskich określono sport dla wszystkich 431

432 jako dziedzinę obejmującą zarówno sport zorganizowany (wyczynowy), jak i rekreację sportową. Przy czym wzięto pod uwagę wyłącznie regularne uczestnictwo w rekreacji z uwagi na to, że mierzona aktywność może być określana jako nawykowa. Obserwując aktywność fizyczną poszczególnych grup zawodowych można zauważyć (tab. 2 i 3), iż służby mundurowe ćwiczą sposób systematyczny (3 razy w tygodniu) na poziomie 28,6%, a nawet na poziomie 26,3% cztery razy w tygodniu, co w porównaniu z urzędnikami państwowymi czy pracownikami ENEA, których AF jest na poziomie 15,1 % czy 14,6 % przy ćwiczeniach podejmowanych 3 razy w tygodniu. Jedynie studenci (33 %) czy uczniowie na poziomie 23 % mogą być porównywalnym poziomem AF. Ten stan rzeczy może być podyktowany zajęciami obowiązkowymi w ramach zajęć WF czy sekcji sportowych typu SKS czy AZS. Gdzie różnorodność oraz obowiązek wpływają na wysoki odsetek podejmowanej AF przez wspomniane grupy zawodowe. Analizując poszczególne uzyskane rezultaty w kwestii podejmowanej aktywności fizycznej a wykonywany zawód można zauważyć ( tab. 2,3,4) rażąco niską AF mają nauczyciele oraz urzędnicy państwowi, gdzie 3 razy w tygodniu, badana grupa podejmuje ćwiczenia tylko 10 % czy 14,3 % w przypadku urzędników. Co stawia te dwie grupy na końcu badanych grup zawodowych. Autorem, który również badał służby mundurowe (Policja) jak również służbę zdrowia (lekarze) w województwie Kuj- Pomorskim była Szark M.(2008 s. 199). Wyniki badań objęły preferencje spędzania wolnego czasu, gdzie połowa kobiet obu badanych grup zawodowych nie posiada wolnego czasu (odpowiednio: lekarki 55%, policjantki 50 %) znaczne różnice w odpowiedziach odnotowano w grupie mężczyzn. Spośród 59,1 % policjantów i tylko co trzeci lekarz (31,3 %) aktywnie spędza swój czas wolny. Biernie spędza czas wolny preferuję co siódmy policjant (13,6 %) i co czwarta policjantka (21,4%). Powyższe rezultaty zbliżone są z tymi jakie uzyskano w tab. 2. Odmiennie wyglądają wyniki uzyskane przez nauczycieli i urzędników państwowych, gdzie AF podejmowaną 3 razy w tygodniu wynoszą wyłącznie 10 % i 14,3 % (tab.2 i 3). Innym autorem który odniósł się do AF nauczycieli w naszym regionie był Napierała M. (2011, s.51). Zbadał on nauczycieli z Solca Kujawskiego, miejscowości położonej 10 km od Bydgoszczy, gdzie tylko grupy badanych nauczycieli 13 % mężczyzn i 6 % kobiet przeznacza czas wolny na AF. Natomiast Gołąb S. (2005) zbadał populacje Krakowską, gdzie AF ze względu na wykształcenie: Struktura wykształcenia i aktywności fizycznej dla całości badanych wskazuje, że ok. 40% mężczyzn z wykształceniem średnim i poniżej nie podejmuje aktywności fizycznej w czasie wolnym. Jedynie w grupie z wykształceniem powyżej średniego zmniejsza się procent nieaktywnych a powiększa deklarujących kontynuację aktywności fizycznej w stylu życia. Mimo niskiej AF badanych grup ich samoocena swojej sprawności jest zadawalająca i wynosi 80 % dla kobiet i 87,1 % dla mężczyzn. Wśród współczesnych ujęć odnoszących się do sprawności fizycznej, jej znaczenia dla kondycji fizycznej i potrzeby upowszechniania szerokie uznanie zyskuję koncepcja health- related- fitness (tj. sprawności zorientowanej na zdrowie ) jako podstawa kształtowania zdrowia fizycznego, które powinno warunkować zmniejszenie ryzyka wystąpienia problemów zdrowotnych. W konsekwencji różnic w tych definicjach, statystyki polskie pokazujące, że w sporcie uczestniczy tylko 9-21% (CBOS ,0% regularnie, 12% dość często, 21% rzadko) lub 28,2% (GUS 2000 sporadycznie lub okazjonalnie], a zadowalającą aktywność fizyczną wykazuje 3-10% Polaków w zależności od grupy wiekowej, przedstawia nasz kraj jako mało usportowiony w porównaniu z innymi krajami. Sport z pewną regularnością 432

433 (3-4 i 1-2 razy w tygodniu) uprawia 31% obywateli krajów UE (2010). Potwierdzeniem powyższych wyników jest z pewnością badania przeprowadzone przez Biernat E.(2011) W swej książce zbadała Aktywność fizyczną mieszkańców Warszawy. Gdzie, AF wśród wszystkich respondentów, regularnie podejmowało 41% badanych (47% mężczyzn i 36% kobiet), de facto liczba uczestniczących w rekreacji jest niższa. Największy odsetek wykonujących regularne ćwiczenia odnotowano wśród studentów II roku i uczniów ostatniej klasy gimnazjum i liceum, nauczycieli akademickich i aktorów. Najniższy natomiast wśród handlowców i pracowników służby zdrowia. Wyniki pokazują, że aż 86% pracowników hipermarketów, 76% pracowników handlu detalicznego i 73% pracowników służby zdrowia nie uprawiało żadnej dyscypliny sportowej lub ćwiczeń regularnie w ostatnim roku. Podobnie było wśród pracowników naukowych w instytutach naukowych, pracowników administracji samorządowej i wśród nauczycieli licealnych. W opublikowanych badaniach GUS (2009, s ) na temat uczestnictwa Polaków w sporcie i rekreacji ruchowej można zauważyć na rycinie 1 dane dotyczące Polaków wykonujących intensywny (IAF) i umiarkowany wysiłek fizyczny (UAF) oraz podejmujących lokomocyjną aktywność fizyczną (chodzenie) w ciągu ostatniego tygodnia (w okresie 7 dni poprzedzających badanie) na tle obywateli 15 państw starej Unii Europejskiej. W ciągu ostatniego tygodnia 53,4% społeczeństwa polskiego zadeklarowało, że nie wykonywało żadnego intensywnego wysiłku fizycznego (IAF). Odsetek ten był niższy od średniej dla piętnastu państw Unii Europejskiej, która w tym przypadku wynosiła 57,4%. Odnośnie aktywności fizycznej o umiarkowanej intensywności (UAF), 39,8% badanych z Polski nie podejmowało takiego wysiłku. W przypadku średniej europejskiej odsetek ten był zbliżony i wyniósł 40,0%. Poza intensywną i umiarkowaną aktywnością fizyczną badano również, jaki odsetek społeczeństwa polskiego podejmuje lokomocyjną aktywność fizyczną. Rycina 1. Porównanie danych pochodzących z polskiej i europejskiej próby badawczej dotyczących poziomu aktywności fizycznej. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Special Eurobarometer 183-6/58.2 Physical Activity (2003). European Commission. Badanie dotyczyło aktywności obejmującej czynności domowe, pracę, chodzenie ulicą, np. po zakupy, do pracy, a także spacery. Jedynie 12,8% społeczeństwa polskiego zadeklarowało, że w ogóle nie chodziło przez co najmniej dziesięć minut w ostatnim tygodniu. Należy tutaj dodać, że jedynie dawka aktywności fizycznej trwająca minimum 10 minut bez przerwy była uwzględniana jako wysiłek. W innym przypadku bardzo 433

434 zaskakującym byłby wynik, że prawie 13% respondentów z Polski, a ponad 17% Europejczyków w ogóle nie chodziło w ciągu ostatnich siedmiu dni przez co najmniej dziesięć minut. Rycina 2 stanowi graficzne przedstawienie wyżej ukazanych wyników. W Polsce prawie co czwarty obywatel (27,9%) zadeklarował niski poziom aktywności fizycznej, w innych państwach Unii Europejskiej odsetek ten, jak wspomniano wcześniej, był wyższy i wyniósł 31,0%. Najwyższy odsetek osób deklarujących niski poziom aktywności fizycznej zaobserwowano we Francji (43,1%) i Belgii (39,8%), a zatem jest to lustrzane odbicie danych przedstawionych na rycinie 2, gdzie obywatele tych państw charakteryzowali się najniższym odsetkiem osób o wysokim poziomie aktywności fizycznej. Najniższy odsetek odnotowano w Holandii 19,3% oraz Danii 22,3%. Rycina 2. Odsetek osób o niskim poziomie aktywności fizycznej w badanych państwach Źródło: Opracowanie na podstawie wyników badań własnych oraz (Sjöström et al., 2006) Rycina 3. Aktywność fizyczna podejmowana w czasie wolnym przez obywateli badanych państw. Źródło: Opracowanie na podstawie wyników badań własnych oraz Eurobarometru 183-6/

435 Wyniki badania w poszczególnych krajach wskazują, że największa aktywność rekreacyjno - sportowa cechuje mieszkańców Holandii - 24,2%, Luksemburga - 22,2%, Irlandii - 19,8% oraz Austrii - 19,3% (rycina 3). Jedynie około 10% mieszkańców południowych państw europejskich Grecja - 8,7%, Portugalia - 9,4%, Włochy - 9,8% - przyznało, że byli bardzo aktywni w tym obszarze. W przypadku Finlandii - 11,7% obywateli było bardzo aktywnych, jednak równocześnie aż 46,7% badanych określiło się jako trochę aktywni w zakresie sportu i rekreacji. Jak już wcześniej wspomniano niestety w tym obszarze wypadliśmy znacznie gorzej niż przeciętni Europejczycy. Wnioski 1. Aktywność fizyczna mieszkańców Bydgoszczy nie jest wysoka, chociaż nie wyróżnia ich in minus na tle innych badań. 2. Wykonywany zawód sprzyja w podejmowaniu systematycznie AF( służby mundurowe- straż pożarna, policja). 3. Posiadanie wiedzy(wykształcenie) nie ma znaczenia dla podejmowania AF( nauczyciele, urzędnicy państwowi). 4. Całkowita aktywność fizyczna studentów jest wyższa od starszych grup wiekowych ale tylko dzięki obowiązkowym zajęciom WF jak również bogatej oferty zajęć sportowych na terenie uczelni. 5. Podejmowana aktywność ruchowa nadal nie zbliża się do zalecanych norm WHO i ATMS. Piśmiennictwo Åstrad P.O. (2000). Dlaczego wysiłek?, Medicina Sportiva, nr 4, s. 83. Booth F.W., Chakravarthy M.V., Gordon S.E., Spangeburg E.E. (2002). Waging war on physical inactivity: using modern molecular ammunition against an ancient enemy, Journal of Applied Physiology, no 93, s Chakravarthy M.V. (2002). An obligation for primary care physicians to prescribe physical activity to sedentary patients to reduce the risk of chronic health conditions, Mayo Clinic Proceedings, no.77,s Cordero-MacIntyre, Z., Peterson R., Fukuda D. & Gungur S. (2006). Obesity a Worldwide Problem. New Horisons. 24th International Council for Physical Activity and Fitness Research Symposium, Wroclaw, s Czerwiński E. i wsp.: (2006). Stanowisko Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Wielodyscyplinarnego Forum Osteoporotycznego w sprawie standardów diagnostyki i leczenia osteoporozy w Polsce. Wersja z dn Medycyna po Dyplomie Luty; 4(06): Demel M. (1997). Wychowanie zdrowotne, [w:] Encyklopedia kultury fizycznej (red) Krawczyk Z., Instytut Kultury Fizycznej, Warszawa, s

436 Drygas W., Bielecki W. & Puška P. (2002). Ocena aktywności fizycznej mieszkańców sześciu krajów europejskich. Projekt "Bridging East West Health Gap". Polish J. Sports. Gajewski A.K., Biernat E. & Jasionek A. (2004). Aktywność sportowa, rekreacyjna i turystyczna warszawskich policjantów z policji sądowej. Roczniki Naukowe AWF Warszawa 43, s Gołąb S. (2005). Uwarunkowania sprawności i wydolności fizycznej mężczyzn z populacji krakowskiej Katedra Antropologii, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie. GUS. (2009). Uczestnictwo Polaków w sporcie i rekreacji ruchowej 2008 roku. Warszawa. s Hootman Jennifer M. (2008). Physical activity, fitness, and Joint and Bone Health, w : Phyhical Activity and Health no.5, s Janssen I. (2002). Physical Activity, Fitness, and Cardiac, Vascular, and Pulmonary Morbidities, w : Physical Activity and Health, red. C. Bouchard, S.N. Blair, W.L. Haskel Journal of Applied Physiology no. 93, s Kohl III H.W. (2001). Physical activity and cardiovascular disease evidence for a response, Medicine &Science in Sport & Exercise no. 33, s Majka A., Jankowska D. (2007). Zastosowanie testu Kruskala- Wallisa jako alternatywy analizy wariancji w badaniach ekonomiczno- społecznych Zeszyty Naukowe WSH w Kielcach, seria 5a Świętokrzyskie Centrum Edukacji na Odległość WSH w Kielcach, s ( McAuley E. (2004). Physical activity and psychical outcomes, w: Physical activity, Fitness, and Health, red. Bouchard C.,Shepard R.J no. 49, s Napierała M., Żukow W. (2011). Wybrane problemy turystyki, rekreacji fizjoterapii i ochrony zdrowia człowieka. [w]. Aktywność fizyczna nauczycieli z Solca Kujawskiego M. Napierał, I. Michalak, W. Żukow. Radomska Szkoła Wyższa w Radomiu. s. 51. Osiński W. (2005). Starzenie się osobnika i populacji a aktywność fizyczna [w:] Rekreacja ruchowa w teorii i praktyce, (red.) Z. Kubińska, B. Berger, PWSZ, Biała Podlaska, Rothenbacher A., Hoffmeister, Brenner H, Koenig W. (2003). Physical activity, coronary hart disease and inflammatory response, Archives of internal Medicine, no.163, s Sokal R.R., F.J Rohlf, Biometry. (2004). The principles and practice of statistics In biological research, W.H. Freeman &Co, San Francisco. Szczepanowska E., Sokołowski M. (2008). Aktywność Fizyczna i odżywianie się jako uwarunkowania promocji zdrowia, [w]. Szark M. Ocena aktywności fizycznej różnych grup zawodowych w czasie wolnym. Wielkopolska Szkoła Wyższa Turystyki i Zarządzania Poznań. S Winiarski R. red., W. Alejziak (2005). Turystyka w badaniach naukowych, AWF Kraków- Rzeszów, s

437 Number of characters: (with abstracts). Number of images: 299 x 1000 characters (lump sum)= characters. Total: Number of characters: (with abstracts, summaries and graphics)=38,45 sheet publications. 437

438 Notatki 438

439 439

440 ISBN