3.4.2 Wulgaryzmy. 56 Zob. A. Markowski, Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa 2008.

Transkrypt

1 3.4.2 Wulgaryzmy Szczególną trudność w procesie przekładu literatury pięknej sprawiają wulgaryzmy. Ich obecność w tekstach jest uwarunkowana kulturowo i ściśle powiązana z wieloma czynnikami: aktualną wrażliwością językową (na którą duży wpływ ma dzisiaj wulgaryzacja sfery publicznej i języka mediów 56 ), historią literatury i literackimi modami czy szeroko pojętą konwencją literacką. Ów problem tłumaczeniowy ma dwojaką naturę: ilościową i jakościową, i daje się zasadniczo sprowadzić do dwóch pytań: 1. Jakie jest maksymalne nasycenie wulgaryzmami tekstu literackiego w danym języku, aby mieścił się w obowiązującej konwencji? 2. Jak dobrać ekwiwalent danego wulgaryzmu, zachowując zarówno jego funkcję, jak i poziom wulgarności? Aby odpowiedzieć na pierwsze pytanie, można by podjąć próbę zbadania frekwencji występowania wulgaryzmów w korpusie tekstów charakteryzujących się ich szczególnie wysokim nasyceniem i określić jego górną granicę (procent wulgaryzmów w danym tekście, ich rozkład przestrzenny, itp.). Nie przeprowadzałem takich badań, wydaje się jednak, że język węgierski wykazuje w tej kwestii znacznie większą tolerancję niż język polski. Dla przykładu, częstotliwość występowania wyrażenia bazmeg (funkcjonalnego odpowiednika polskiego kurwa ) w wypowiedzi jednej z osób dramatu Csirkefej autorstwa Györgya Spiró po przełożeniu na język polski byłaby moim zdaniem zdecydowanie za duża. Tekst brzmiałby pomimo całego swojego realizmu nienaturalnie i pretensjonalnie. SRÁC Rég volt bazmeg. Én azóta ez a nyolcadik intézet bazmeg nekem azóta a nyolcadik bazmeg nekem már jöhetnek tudok én mindent jöhet nekem akárki bazmeg nehéz engem átverni bazmeg. Engem már nehéz. Én rögtön látom, kinek kell pitizni és nekem is pitiznek bazmeg rögtön, én már kiszúrom. Voltak bazmeg hülye nevelők, szeretik a kölköket, bazmeg, nyalnak-falnak, cöcögnek, bazmeg, együtt éreznek, aztán kihúzzák a lábukat bazmeg és nézheted. Én már nem dőlök be az van, öregem ami van, az van hiába a nagy szöveg bazmeg látom, még a keményebb nevelők is be 56 Zob. A. Markowski, Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa

2 vannak szarva, apukám, és nem mernek ám akármit akárkivel hát velem se lehet már mindent bazmeg 57. Wyrażenie bazmeg występuje w tym fragmencie aż 12 razy (na 17 wyrazów), co stanowi 11,22% całego fragmentu. W całym dramacie nasycenie wyrażeniem bazmeg sięga,8% (127 wystąpień na wyrazów). Dla porównania Masłowska, której powieść została przecież okrzyknięta dresiarską, używa wyrazu kurwa jedynie 57 razy (,9%). I choć ciężko jest zderzać ze sobą tekst dramatyczny i prozę, tak znacząca różnica świadczy o stosowaniu przez polskich twórców odmiennych strategii stylizacyjnych. Drugie pytanie jest nie mniej złożone. Możliwe jest dokładne zbadanie poziomu intersubiektywnego odczucia wulgarności danego wyrażenia (wyniki takiego badania omawiam poniżej), jednak będzie on pomocny w wyborze odpowiedniego ekwiwalentu jedynie wtedy, kiedy zachodzi pewna dowolność w przekładzie (np. szmata, skurwysyn ). W przypadku istnienia dokładnego funkcjonalnego odpowiednika cechującego się innym poziomem wulgarności ( kurwa bazmeg ), tłumacz musi liczyć się z nieco innym wydźwiękiem całości tekstu (choć może wtedy, w celach kompensacyjnych, manipulować wspomnianą wcześniej częstotliwością występowania danego wyrażenia). Podjąłem próbę zbadania poziomu intersubiektywnego odczucia wulgarności 41 wyrażeń użytych przez Masłowską w Wojnie... (niektóre powtarzają się ze względu na różny kontekst bądź inny wariant węgierskiego tłumaczenia). Grupa 139 węgierskojęzycznych i 139 polskojęzycznych ankietowanych odpowiedziała na następujące pytanie. Na ile wulgarne w Państwa odczuciu są następujące sformułowania? Mennyire trágárnak érzi a következő kifejezéseket? Zastosowałem pięciostopniową skalę poziomu wulgarności, w porządku rosnącym: Język polski Język węgierski Wartość liczbowa potoczne köznyelvi 1 mało wulgarne egy kicsit trágár 2 dość wulgarne elég trágár 3 wulgarne trágár Gy. Spiró, Csirkefej, Budapeszt 1987, s. 3.

3 bardzo wulgarne nagyon trágár 5 Wyniki ankiety prezentuję w podgrupach, w zależności od zgodności poziomu wulgarności, synonimicznych wariantów tłumaczeniowych lub wyrazów o tym samym rdzeniu. Każde wyrażenie opatrzone jest wykresem liniowym obrazującym rozkład odpowiedzi i wyznaczającym poziom intersubiektywnego odczucia wulgarności. Wartość liczbowa poziomu wulgarności jest umieszczona także w Dodatku A słowniku slangu i wulgaryzmów Kurwa o co wtedy kurwa chodzi. 2...akkor meg mi a fasz van. 6 4 Ona mówi, że kurwa normalnie, po polsku. 2 Erre ő, hogy simán, bazmeg, gyalog. 6 4 Co kurwa? - mówię do niej... 2 Mi a fasz van? mondom Co Lewy, co kurwa Lewy... 2 Mi az, hogy a Gizda, mi az, hogy az a geci Gizda... 39

4 6 4 Kurwa mać! 2 A kurva anyád! mówię wtedy: kuuurwa twa mać... 2 A kuuurva életbe, mondom. Tłumacz stosuje wymiennie kilka ekwiwalentów wyrazu kurwa, który w języku polskim, oprócz funkcji impresywnej (wzmocnienie komunikatu) i ekspresywnej (rozładowanie napięcia, wyrażenie emocji) pełni także funkcję prozodyczną. geci mi a fasz van bazmeg a kurva anyád a kurva életbe Najbliższe funkcjonalnie jest wyrażenie bazmeg, choć ma ono zupełnie inne znaczenie ( pierdol się ). Znajduje się także na podobnym poziomie wulgarności (3). Nie najgorszym rozwiązaniem jest także mi a fasz van, które semantycznie bliższe jest raczej polskiemu co jest do chuja, cechuje się jednak analogicznym rozkładem poziomów wulgarności (szczyt: 3-4). Z dwóch wariantów kurwa mać lepszy z punktu widzenia poziomu wulgarności wydaje się a kurva életbe. 4

5 Skurwysyn, skurwiel...twój syn to by był z miejsca skurwysyn mert a te fiad már helyből csak köcsög lehet. Barman to też niezły skurwiel a Pincér is egy genyó......są tylko skurwysyny Csak gecik vannak zwykłych potencjalnych skurwysynów. 2...potenciális geciláda. Z rozwiązań zaproponowanych przez tłumacza zdecydowanie bliższe oryginałowi pod względem poziomu wulgarności są dwa ostatnie: geci i geciláda ; rozkład jest praktycznie identyczny, geciláda jest nieco bardziej wulgarne. Można także zaobserwować zmianę rozkładu w zależności od kontekstu: pierwsze użycie wyrazu skurwysyn, zestawione bezpośrednio z potomkiem płci męskiej, silniej oddziałuje na wyobraźnię czytelników. Wyrazy köcsög i genyó zdecydowanie zaniżają poziom wulgarności. 41

6 Odpierdolić, spierdalać, pierdolić 8 6 Boją się, że coś mi odpierdoli. 4 2 Félnek, hogy kurvára bekattanok. j.węgierski j.polski ani dziękuję, ani spierdalaj. 2...se egy köszönom, se egy bazmeg jej wyzwolonego pierdolenia rodem z gazety a felszabadítós baromságaival az ujságból Pierdolisz mówi Magda... 5 Linkelsz mondja Magda Spierdalaj mi. 2 Menjetek a picsába. 42 Motywem przewodnim powieści jest wkurwienie lub podkurwienie Silnego. Silny, jeśli już coś odczuwa, to właśnie zdenerwowanie stanowi ono punkt wyjścia dla

7 wszystkich innych emocji. Na tym ciągłym napięciu i stresie zbudowany jest szkielet postaci. Dlatego istotne jest dokładne oddanie tego uczucia. Silny werbalizuje je najczęściej poprzez wyrażenia odpierdala mi, czuję się lekko podkurwiony lub teraz się wkurwiam. Tłumacz oddaje zazwyczaj ten stan ducha slangowymi bepöccen i bekattan, wzmacniając je dodatkowo wyrażeniem kurvára, co stosunkowo dobrze oddaje ich poziom wulgarności. 6 4 I już jestem lekko podkurwiony... 2 És kezdek kurvára bepöccenni... Doskonałym ekwiwalentem spierdalaj okazuje się menj(etek) a picsába. Obydwa wyrażenia wykazują zaskakującą zgodność rozkładu wulgarności. Dość dobrze sprawdza się również w tej funkcji omawiane wcześniej bazmeg. Nietrafione pod względem poziomu wulgarności (niższy od oryginału) wydają się wyrażenia linkel oraz baromság, mające odpowiadać polskiemu pierdolić (w znaczeniu: mówić głupoty ) Zajebiście, zajebać, jebnięty 15 1 Ona mówi, że zajebisty. 5 Dehogyis, mondja, király. Chcę umrzeć skacząc z dachu i krzyczeć: zajebiście. 1 5 Le akarok ugrani egy tetőről, és közben azt kiáltani: kurvajóó. 43

8 oni by mnie również zajebali kicsinálták volna engem is jak jakieś jebnięte meteoryty mint valami kibaszott meteorraj... Wyrażenie zajebiście nie jest łatwe do sklasyfikowania pod względem poziomu wulgarności. Wyniki ankiety są niejednoznaczne. Mimo że najwięcej osób określiło je mianem potocznego, przewaga nad mało wulgarnym oraz dość wulgarnym nie była duża. Taki rozkład jest zapewne spowodowany niebywałą popularnością tego sformułowania w mediach, która zmniejszyła poziom intersubiektywnego odczucia wulgarności (zwłaszcza wśród ludzi młodych). Wielu ankietowanych uznaje jednak zajebiście za mało wulgarne lub dość wulgarne. Decyzja tłumacza, który stosuje często ekwiwalent király, w języku węgierskim niewykazujący cech wulgarności, jest więc poniekąd zrozumiała. Podobną niejednoznaczność wykazuje kurvajó, które stanowi być może bardziej eleganckie rozwiązanie. Dokładnym odpowiednikiem jebniętego jest natomiast kibaszott, w przeciwieństwie do pary zajebać kicsinál (odpowiednio i 1. poziom wulgarności) Pozostałe wyrażenia A. Rozbieżne poziomy wulgarności Kilka przykładów nieprecyzyjnego rozpoznania poziomu wulgarności. Szczególnie rażące wydaje się użycie wyzwiska ribanc jako odpowiednika na swój sposób pieszczotliwej nawet flądry. Pozornie potoczne kłaść na kimś laskę okazało się nieco bardziej wulgarne, niż założył tłumacz. 44

9 1 Barman mówi, żebym kładł na niej laskę. 5 A Pincér azt mondja, hagyjam a fenébe. 6...nosi mnie, żeby rozpieprzyć ten szpital w drzazgę bár nagyon mozog bennem, hogy darabokra kúrjam szét az egész kórházat zapieprza jakieś kule do chodzenia. 5...gyorsan lenyúl egy mankót chodź no, flądro, na momencik na gyere ide egy pillanatra, te kis ribanc. 1...fajna ostra dupa chce go poznać egy helyes kis bögyös akarja megismerni... 45

10 6 4 W dupę! 2 Picsába! same dziwki lófráló ribanc... B. Zbieżne poziomy wulgarności Poniżej przedstawiam pozostałe wyrażenia bez opatrywania ich komentarzem, ufając w wymowność wykresów. 6 Magda to bardziej niż zwykła szmata spod dworca Magda is pont olyan, mint a ribancok, akik a pályaudvar környékén álldogálnak... 1 Ty pizdowata matko chrzestna. 5 Te kibaszott keresztmami. 6 4 Chuj z tym, kto ją czesał. 2 Baszok rá, ki fesülte meg. 46

11 6 4...idziesz precz z jakimiś kutasami és elmész valami faszokkal. 1...zostaw mnie, głupi świrze hagyjál már, te hülye bunkó... 1 Nie będziesz mogła dawać... 5 Nem tudsz majd dugni Magda mówi, że chuj mi do tego... 2 Magda beszól, hogy mi a fasz közöm hozzá palanty łaknące się nawzajem meg köcsög. 47

12 6 4...spiżdżać stąd co sił... 2 aztán elhúzni a picsába jesteście wszystkie jeden chłam... 2 De ti, nők, mind olcsó gagyik vagytok... Na 41 przebadanych wyrażeń 21 posiada ekwiwalent węgierski na podobnym poziomie wulgarności, co stanowi 51% całości. 48