Prawo Karne. Aleksandra Kowalak Anna Młynarczyk - Zalewska Paulina Wiktorska

Transkrypt

1 Aleksandra Kowalak Anna Młynarczyk - Zalewska Paulina Wiktorska Prawo Karne Koalicja Powrót do wolności Polskie Stowarzyszenie Edukacji Prawnej Warszawa 2007 Stan prawny na dzień 30 czerwca 2007 roku.

2 Wydawnictwo powstało w ramach programu PIW EQUAL Koalicji Powrót do wolności Prawo Karne Stan prawny na dzień 30 czerwiec 2007 Autorki: Aleksandra Kowalak Anna Młynarczyk - Zalewska Paulina Wiktorska Korekta językowa: Paweł Zalewski Projekt okładki i rysunki: Tomasz Januszewski Skład: Tomasz Gajek Polskie Stowarzyszenie Edukacji Prawnej psep@psep.pl Wydawnictwo sfinansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL Warszawa 2007 ISBN

3 Wstęp Oddajemy do rąk Czytelników kolejny Biuletyn Prawny, tym razem poświęcony prawu karnemu. Powstał on w ramach Inicjatywy Wspólnotowej Equal Koalicja Powrót do Wolności. Biuletyn ten trochę różni się od dwóch wydanych wcześniej. Więcej uwagi poświęcono w nim podstawowym zagadnieniom prawa karnego oraz przedstawieniu mechanizmów działania tego prawa. Wiedza prawna większości Polaków nie jest duża, do tego pełna braków w podstawach i często przetykana mitami. Dotyczy to także prawa karnego. Nawet osoby mające bezpośredni z nim kontakt, czy jako oskarżeni, czy jako świadkowie, bardzo często zupełnie nie rozumieją mechanizmów jego działania. Co więcej zdarza im się być święcie przekonanym o czymś, co tak naprawdę jest nieprawdą. A brak wiedzy akurat w tej dziedzinie wiedzy może prowadzić do wyjątkowo smutnych konsekwencji. Biuletyn ten przeznaczony jest zarówno dla tych, którzy mają z prawem karnym kontakt bezpośredni, jak i dla tych, którzy z nimi pracują. Autorki dołożyły wszelkich starań, i wykazały się wielką starannością, aby przedstawione w publikacji informacje były zrozumiałe i czytelne dla osób zawodowo nie związanych z prawem. Biuletyn ten nie pomoże nikomu uniknąć odpowiedzialności za popełnione przestępstwo, a jedynie wskaże możliwości zgodnego z prawem postępowania w sprawie karnej. Znajomość prawa nie zwalnia bowiem z odpowiedzialności za jego łamanie, ale pozwala uniknąć błędów i daje szansę na uczciwe osądzenie. Mam nadzieję, że biuletyn ten okaże się przydatny na co dzień. Krzysztof Pawłowski.

4

5 Spis treści Prawo karne Rozdział I Postępowanie karne w pigułce, czyli podstawowe zagadnienia o procesie karnym Uwagi wstępne Postępowanie przygotowawcze Postępowanie sądowe Rozdział II Dobrowolne poddanie się karze i skazanie bez rozprawy, czyli kiedy można mieć wpływ na rodzaj i wysokość kary Uwagi wstępne Dobrowolne poddanie się karze i skazanie bez rozprawy w pytaniach i odpowiedziach.. 10 Rozdział III Postępowanie przyspieszone i występek chuligański Uwagi wstępne Postępowanie przyśpieszone i występek chuligański w pytaniach i odpowiedziach Rozdział IV Postępowanie mediacyjne, czyli próba rozwiązania konfliktu, jakim jest przestępstwo, przez samych zainteresowanych pokrzywdzonego i sprawcę Uwagi wstępne Zasady mediacji Kto może ubiegać się o mediację, jej przebieg i skutki Rozdział V Probacja, czyli kilka słów o środkach związanych z poddaniem sprawcy przestępstwa próbie Uwagi wstępne Warunkowe umorzenie postępowania karnego Warunkowe zawieszenie wykonania kary Warunkowe przedterminowe zwolnienie Rozdział VI Gdy sprawca popełnia dwa lub więcej przestępstw, czyli kilka słów o karze łącznej, wyroku łącznym i ciągu przestępstw Uwagi wstępne Kara łączna Wyrok łączny Ciąg przestępstw Rozdział VII Gdy nie zgadzamy się z decyzją sądu lub prokuratora, czyli kilka słów o sposobach zaskarżenia wydanych orzeczeń w postępowaniu karnym Uwagi wstępne Sprzeciwy Zażalenie Apelacja Kasacja Wznowienie postępowania Rozdział VIII Ostatnia deska ratunku, czyli parę słów o skardze do Strasburga Uwagi wstępne Skarga do Strasburga w pytaniach i odpowiedziach

6 ROZDZIAŁ I Postępowanie karne w pigułce, czyli podstawowe zagadnienia o procesie karnym 1. Uwagi wstępne Istotą postępowania karnego jest przede wszystkim wykrycie i pociągnięcie do odpowiedzialności karnej sprawcy przestępstwa. Polskie postępowanie karne składa się z dwóch faz: postępowania przygotowawczego i postępowania sądowego. Jednocześnie należy podkreślić, iż na tych dwóch poszczególnych etapach postępowania mamy do czynienia z różnymi osobami, które mają wpływ na ich przebieg poprzez posiadane uprawnienia. Mowa tutaj o stronach postępowania. Poniżej zostaną przedstawione elementarne pojęcia dotyczące polskiego postępowania karnego. Ich znajomość jest niezbędna dla zrozumienia instytucji prawnych związanych z prawem karnym omawianych w dalszych rozdziałach biuletynu. 2. Postępowanie przygotowawcze Jest to wstępne stadium postępowania karnego. Prowadzone jest w jednej z form: dochodzenia lub śledztwa. Jego wszczęcie spowodowane jest najczęściej poprzez zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa lub na wskutek złożenia wniosku przez osobę uprawnioną. Gospodarzem tego stadium jest prokurator, który prowadzi lub nadzoruje postępowanie przygotowawcze, prowadzone zwłaszcza przez policję. Natomiast stronami są: podejrzany, czyli osoba fizyczna, której przedstawiono zarzut popełnienia przestępstwa (w formie postanowienia o przedstawieniu zarzutów albo ustnie przed przesłuchaniem tej osoby w charakterze podejrzanego); pokrzywdzony, czyli przede wszystkim osoba fizyczna (np. Jan Kowalski) lub prawna (np. spółka, fundacja), której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez w wyniku popełnionego przestępstwa. Zarówno pokrzywdzonemu, jak i podejrzanemu, jako stronom przysługuje prawo do m.in.: składania wniosków dowodowych (np. mogą wnieść o powołanie określonej osoby na świadka lub o przeprowadzenie innego dowodu); zaskarżenia decyzji organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze; korzystania z usług fachowej pomocy (tj. podejrzany z pomocy obrońcy, pokrzywdzony z pomocy pełnomocnika).

7 Obie strony są pouczane przez prowadzącego postępowanie przygotowawcze o swoich uprawnieniach i obowiązkach (np. pokrzywdzony najczęściej przy składaniu zawiadomienia, a podejrzany po postawieniu zarzutów, a przed przesłuchaniem go w charakterze podejrzanego). Uwaga! Od podejrzanego, czyli strony, należy odróżnić osobę podejrzaną. Jest to bowiem ktoś, kogo organy ścigania (policja lub prokuratura) podejrzewają o popełnienie przestępstwa, ale komu jeszcze nie postawiono zarzutów. 3. Postępowanie sądowe Momentem przełomowym pomiędzy postępowaniem przygotowawczym a postępowaniem sądowym jest wniesienie do sądu aktu oskarżenia bądź wniosku o warunkowe umorzenie postępowania. Gospodarzem tego stadium postępowania jest oczywiście sąd, a stronami są: prokurator, oskarżony, czyli osoba, przeciwko której wniesiono do sądu akt oskarżenia. Jest nim także ktoś, w stosunku do kogo prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. Co natomiast z pokrzywdzonym, który był stroną w postępowaniu przygotowawczym? Otóż pokrzywdzony może stać się stroną w postępowaniu przed sądem tylko wtedy, jeżeli zdecyduje się wystąpić jako: oskarżyciel posiłkowy. Aby zostać oskarżycielem posiłkowym należy, do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie (czyli do czasu odczytania aktu oskarżenia), złożyć sądowi oświadczenie o przystąpieniu do procesu w tym właśnie charakterze. Można to zrobić zarówno ustnie (zostanie to zapisane w protokole), jak i pisemnie; oskarżyciel prywatny. Dotyczy to sytuacji, gdzie zostało popełnione przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego, czyli np. zniesławienie (art. 212 kk), zniewaga (art. 257 kk), naruszenie nietykalności cielesnej (art.217 kk), naruszenie miru domowego (art. 193 kk). W takich to sytuacjach sam pokrzywdzony zobowiązany jest do wniesienia aktu oskarżenia do sądu; powód cywilny. Zgodnie z art. 62 kpk pokrzywdzony do czasu odczytania aktu oskarżenia na rozprawie, może wytoczyć przeciwko oskarżonemu 7

8 powództwo cywilne. Pokrzywdzony może je zgłosić już w postępowaniu przygotowawczym. Powództwo cywilne umożliwia dochodzenie roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z przestępstwa w trakcie postępowania karnego (np. odszkodowanie za zniszczone mienie w sprawie o kradzież z włamaniem, odszkodowanie za uszczerbek na zdrowiu w sprawie o pobicie). Uwaga! Jeżeli pokrzywdzony nie przystąpi do postępowania sądowego w jakiejkolwiek w/w form, nie będzie wówczas stroną. Pozostaną mu nieliczne uprawnienia (np. sprzeciw dobrowolnemu poddaniu się karze przez oskarżonego art. 387 kpk), ale nie będzie mógł on zaskarżyć zapadłego wyroku, albowiem prawo złożenia apelacji przysługuje jedynie stronom.

9 ROZDZIAŁ II Dobrowolne poddanie się karze i skazanie bez rozprawy, czyli kiedy można mieć wpływ na rodzaj i wysokość kary 1. Uwagi wstępne Instytucja dobrowolnego poddania się karze (art. 387 kpk) i skazania bez rozprawy (art. 335 kpk) zostały wprowadzone do polskiego prawa ustawą z dnia 6 czerwca 1997 roku. Inspiracja obu tych instytucji miała źródło w rozwiązaniach amerykańskich. Przepisy te miały przeciwdziałać przewlekłości postępowania karnego. Przyczyną stosowania tego rodzaju rozwiązań jest przede wszystkim konieczność szybkiego załatwienia sprawy, a co za tym idzie redukcja kosztów postępowania. Skazanie bez rozprawy art. 335 kpk ma miejsce w fazie przygotowawczej postępowania karnego, czyli zanim akt oskarżenia wpłynie do Sądu. Instytucja ta polega na zamieszczeniu przez prokuratora w akcie oskarżenia wniosku podejrzanego o wydanie wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionych z nim kary oraz środków karnych. Natomiast dobrowolne podanie się karze uregulowane w art. 387 kpk realizuje się w fazie postępowania sądowego. Jak stanowi ten przepis, do chwili zakończenia pierwszego przesłuchania wszystkich oskarżonych na rozprawie przed Sądem, oskarżony może samodzielnie zgłosić wniosek w tym trybie. Oskarżony wnioskuje o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie mu określonej kary, bez przeprowadzania postępowania dowodowego. Art. 335 kpk ma zastosowanie jedynie do występków 1 zagrożonych maksymalnie karą 10 lat pozbawienia wolności. Art. 387 kpk jest liberalniejszy i mówi tylko o występku, bez granicy zagrożenia karą. Zarówno przepis art. 335 kpk, jak i 387 kpk wymaga jednakże, by okoliczności popełnienia przestępstwa nie budziły wątpliwości, zaś postawa oskarżonego wskazywać powinna, iż cele postępowania karnego zostaną osiągnięte pomimo ograniczenia postępowania. To, że okoliczności popełnienia czynu muszą być jasne, nie oznacza, iż podejrzany musi się przyznać do winy, np. jeśli ktoś wyrywa mi torebkę na oczach kilkunastu osób i od razu zostaje zatrzymany z tą torebką 1. Polski kodeks karny reguluje odpowiedzialność za przestępstwa, które dzielą się na zbrodnie i występki. Zbrodnia jest zagrożona minimalną karą pozbawienia wolności w wymiarze 3 lat (np. zabójstwo, rozbój przy użyciu noża, fałszowanie pieniędzy), pozostałe przestępstwa, zagrożone niższą karą to występki (np. kradzież, oszustwo, zniszczenie mienia). Wykroczenia nie są przestępstwami i są uregulowane w kodeksie wykroczeń. 9

10 w ręku na gorącym uczynku. Kiedy kilkanaście osób potwierdza przebieg zdarzenia, to nie będzie wątpliwości odnośnie jego przebiegu 2. Jednakże w praktyce prokuratura negocjuje w trybie art. 335 kpk z podejrzanymi, którzy wykazują chęć współpracy i składają wyjaśnienia, co do przebiegu zdarzenia. Natomiast co do art. 387 kpk ustawodawca zakreślił jeszcze warunek, iż wnioskowi oskarżonego złożonemu do sądu nie może sprzeciwiać się prokurator oraz pokrzywdzony. 2. Skazanie bez rozprawy i dobrowolne poddanie się karze w pytaniach i odpowiedziach Czy korzystając z art. 335 kpk trzeba się przyznać do winy? Nie, przepisy tego nie wymagają. Okoliczności popełnienia przestępstwa nie mogą budzić wątpliwości. Np. w sytuacji, gdy na oczach kilku osób zniszczę wiatę przystanku autobusowego, to nie muszę się przyznawać, że to zrobiłam, ponieważ potwierdzi to kilkoro świadków, a okoliczności sprawy i tak będą jasne. Nadto należy podkreślić, iż prawo do odmowy składania wyjaśnień przysługuje podejrzanemu i korzystanie z tego prawa nie może negatywnie wpływać na jego sytuację procesową. Toteż teoretycznie jest możliwe, że podejrzany milczy przez cały proces, a nie istnieją proceduralne przeszkody do skorzystania z art. 335 kpk. Natomiast w praktyce korzystanie z dobrodziejstwa art. 335 kpk jest wykorzystywane przez prokuratorów w stosunku do oskarżonych, którzy składają wyjaśnienia i wykazują chęć współpracy z wymiarem sprawiedliwości. Do kiedy można złożyć wniosek w trybie art. 335 kpk? Momentem granicznym jest chwila wysyłania aktu oskarżenia do sądu przez prokuratora. W związku z czym wniosek taki, dobrze jest złożyć, w przypadku podejrzanego, jeszcze przed końcowym zaznajomieniem się z aktami sprawy. W wypadku jakich przestępstw można wnosić o skazanie bez rozprawy z art. 335 kpk? W przypadku takich występków, których górna granica zagrożenia ustawowego nie przekracza kary 10 lat pozbawienia wolności. 2. W tym miejscu trzeba przypomnieć naczelną zasadę kodeksu postępowania karnego, iż podejrzany, a potem oskarżony nie musi składać wyjaśnień, korzystając w ten sposób z prawa do obrony. Może nie odezwać się ani słowem w toku całego postępowania, zaś korzystanie przez oskarżonego z prawa do odmowy składania wyjaśnień, lub składanie wyjaśnień nieprawdziwych, nie może stanowić dla niego okoliczności obciążającej w procesie karnym. To prokurator wsparty rozbudowanym aparatem państwowym ma udowodnić podejrzanemu winę. 10

11 Jeśli zarzucono mi kradzież w supermarkecie, to mogę złożyć wniosek na podstawie art. 335 kpk? Kradzież jest występkiem zagrożonym karą od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności, więc pierwszy warunek jest spełniony, ale pozostaje jeszcze kilka kwestii, np. czy okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości, a nadto czy postawa podejrzanego wskazuje, że cele postępowania zostaną osiągnięte pomimo skazania bez rozprawy, czyli mówiąc wprost, czy wobec podejrzanego jest pozytywna prognoza kryminologiczna. Jeżeli tak, to złożenie wniosku jest zasadne. Czy mój adwokat może za mnie wystąpić z wnioskiem do prokuratora z art. 335 kpk? Nie, musi to zrobić osobiście podejrzany, a może być przy tym obecny obrońca. Na czym polega uzgadnianie wniosków wobec kary na podstawie art. 335 kpk? Przygotowując wniosek w akcie oskarżenia w tym trybie prokurator musi zaproponować karę i środki karne w granicach przewidzianych przez ustawę karną. Nie mogą być one dowolne. Często zdarza się, że osoby co do których ma zastosowanie dobrodziejstwo tej instytucji nie wiedzą o jej istnieniu bo pierwszy raz weszły w kolizję z prawem. Procedura rozpoczyna się od wyjaśnienia na czym polega ta regulacja oraz dolnej i górnej granicy zagrożenia karą za określony czyn przewidzianą w danych okolicznościach sprawy. Podejrzany podaje swoje propozycje, a prokurator wyraża na nie zgodę lub nie, w zależności od stanu sprawy. Czy można wnosić o zastosowanie art. 335 kpk, gdy chodzi o czyn popełniony w warunkach recydywy? Nie, bowiem nie pozwala na to brak pozytywnej prognozy kryminologicznej. Czy oskarżony może wycofać wniosek o skazanie bez rozprawy? Moim zdaniem tak, bo jest to jego prawo podmiotowe. Ale nie zostało to uregulowane wprost w przepisach. 11

12 Czy pokrzywdzony musi być pytany o zgodę na skazanie bez rozprawy na podstawie art. 335 kpk? Nie, przepisy nie wymagają takiej zgody. W przeciwieństwie do regulacji tzw. dobrowolnego poddania się karze art. 387 kpk, gdzie wymagane jest, aby pokrzywdzony nie wyraził sprzeciwu. Co oznacza brak sprzeciwu pokrzywdzonego przy dobrowolnym poddaniu się karze z art. 387 kpk? Oznacza to, że pokrzywdzony będący na rozprawie powie, że się zgadza. Albo prawidłowo wezwany na rozprawę nie stawił się bez usprawiedliwienia, a co za tym idzie nie sprzeciwił się. Czy sąd może być pewny, że ktoś został prawidłowo wezwany na rozprawę? Sąd wzywając na rozprawę otrzymuje potwierdzenia odbioru, lub dwukrotnego awizowania wezwania przez pocztę. Wówczas sąd uznaje, iż osoba została prawidłowo wezwana, choćby się nie stawiła na rozprawę. Czy w postępowaniu przyspieszonym można składać do prokuratora wniosek o skazanie bez rozprawy? Nie, instytucji z art. 335 kpk nie można stosować w trybie przyspieszonym. Czy można dobrowolnie poddać się karze w trybie przyspieszonym na podstawie art. 387 kpk? Tak, jest taka możliwość. Czy sąd godząc się na zastosowanie art. 387 kpk jest związany zaproponowanym przeze mnie wnioskiem co do kary? Tak, jeżeli Sąd zaakceptował wniosek w trybie art. 387 kpk, to jest związany jego ustaleniami i nie powinien go zmieniać, bo przeczyłoby to zasadzie lojalności procesowej, która sąd obowiązuje. 12

13 ROZDZIAŁ III Postępowanie przyspieszone i występek chuligański 1. Uwagi wstępne Z dniem 12 marca 2007 r. weszły w życie przepisy regulujące postępowanie przyspieszone oraz występek o charakterze chuligańskim. Potrzebę wprowadzenia do procedury karnej postępowania przyspieszonego uzasadniono w projekcie rządowym koniecznością szybkiej reakcji wymiaru sprawiedliwości na szereg drobnych przestępstw, które są szczególnie dotkliwie odbierane przez społeczeństwo. Wyniki wielu badań kryminologicznych doprowadziły do wniosku, że skuteczność ścigania przestępczości związana jest bezpośrednio z tempem nastąpienia sankcji za złamanie prawa. Okoliczność ta wyprzedza potrzebę orzekania surowej kary. Nadto autorzy projektu podnieśli, iż rozstrzyganie spraw prostych z procesowego punktu widzenia, do jakich ma zastosowanie tryb przyspieszony, pozwoli przemieścić siły i środki na prowadzenie tych postępowań, gdzie skomplikowane stany faktyczne wymagają wielu, często długotrwałych czynności procesowych. Jak można zaobserwować na tle obecnej praktyki, w postępowaniu przyspieszonym najczęściej rozstrzygane są sprawy prowadzenia pojazdów pod wpływem alkoholu, tak samochodów jak i rowerów, oraz drobne kradzieże. Sprawcy są zatrzymywani na gorącym uczynku i w ciągu 48 godzin przekazywani do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o rozpoznanie. Jest to możliwe ze względu na nieskomplikowany stan faktyczny i możliwość błyskawicznego zgromadzenia minimum materiału dowodowego. Chuligański charakter czynu został uregulowany w art kodeksu karnego. Nie jest odrębnym przestępstwem, a znamieniem kwalifikującym czyn. W przypadku przepisów o występku chuligańskim ustawodawca skoncentrował się na obostrzeniu sankcji za popełnienie czynu. Jeżeli sprawca działał publicznie i bez powodu, okazując przez to rażące lekceważenie porządku prawnego. Nowe przepisy przewidują w związku z tym, obligatoryjnie orzekaną przez sąd nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, możliwość wymierzenia kary zwiększonej o połowę i utrudnienia w zawieszeniu wykonania kary. Sąd nie może odstąpić od wymierzenia kary wobec sprawcy czynu o charakterze chuligańskim. Nadto jeżeli występek o charakterze chuligańskim jest rozstrzygany w trybie przyspieszonym, to jest to samodzielna podstawa do stosowania tymczasowego aresztowania. 13

14 2. Postępowanie przyspieszone i występek chuligański w pytaniach i odpowiedziach W jakich sprawach może być prowadzone postępowanie przyspieszone? W tych, w których przeprowadzono dochodzenie. Zgodnie z przepisami procedury karnej dochodzenie jest prowadzone, gdy sprawę rozpatruje sąd rejonowy, jako sąd pierwszej instancji, a przestępstwo jest zagrożone karą do 5 lat pozbawienia wolności. Dochodzenie jest prowadzone np. w sprawach o kradzież, oszustwo, kradzież z włamaniem, pod warunkiem, że szkody wywołane tym przestępstwem nie spowodowały szkód przekraczających zł. Jak sąd rozpoznaje sprawy w trybie przyspieszonym? Sąd może rozpoznać sprawę w trybie przyspieszonym, jeżeli sprawca przestępstwa został ujęty na gorącym uczynku i zatrzymany oraz doprowadzony przez policję w ciągu 48 godzin przed oblicze sądu. Co to jest wniosek o rozpoznanie? W postępowaniu uproszczonym wniosek o rozpoznanie, który zastępuje akt oskarżenia, jest przygotowywany przez policję i dostarczany do sądu wraz z podejrzanym. Wniosek o rozpoznanie musi być zaakceptowany przez prokuratora. Czy prokurator musi przesłuchać podejrzanego zanim trafi do sądu? Tak, zanim prokurator zatwierdzi wniosek o rozpoznanie musi przesłuchać podejrzanego. Czy w tym trybie można korzystać z pomocy obrońcy? Tak, w postępowaniu przyspieszonym przed sądem oskarżony musi mieć obrońcę. Jeśli oskarżony nie ma obrońcy z wyboru, prezes sądu wyznacza mu obrońcę z urzędu. W celu zapewnienia obrony, adwokaci pełnią dyżury w sądach. 14

15 Czy pokrzywdzony może wnieść powództwo cywilne w ramach tego postępowania karnego? Nie, jest to niedopuszczalne. Powództwo cywilne może być dochodzone w odrębnym postępowaniu przed sądem cywilnym. Jak długo można być zatrzymanym w postępowaniu przyspieszonym? Założeniem ustawodawcy jest, iż w tym trybie od momentu zatrzymania na gorącym uczynku, lub bezpośrednio po czynie, w ciągu 48 godzin sprawca jest przekazywany do sądu, który niezwłocznie przystępuje do rozpoznania sprawy. W tym miejscu trzeba podkreślić, że zatrzymanie nie jest tymczasowym aresztowaniem, choć dla osoby zatrzymanej może się tak kojarzyć. Zatrzymany pozostaje w policyjnej izbie zatrzymań. Tymczasowe aresztowanie jest w Polsce stosowane tylko na mocy postanowienia sądu. W postępowaniu przyspieszonym, które może dotyczyć także występku o charakterze chuligańskim, może być stosowane tymczasowe aresztowanie. Np. jeśli sprawca zostaje zatrzymany przez policję podczas kontroli drogowej, a badanie przeprowadzone alkomatem potwierdza, iż prowadził on pojazd pod wpływem alkoholu, wówczas zostaje zatrzymany. Po wysłuchaniu i przedstawieniu zarzutów przez policję, jest przesłuchiwany przez prokuratora i wraz z wnioskiem o rozpoznanie odtransportowany do sądu. W sądzie ma możliwość skorzystania z pomocy obrońcy i staje przed sądem, który niezwłocznie rozpoznaje sprawę. Czy w postępowaniu przyspieszonym można złożyć wniosek o skazanie bez rozprawy w trybie art. 335 kpk? Nie, jest to niedopuszczalne. Czy w trybie przyspieszonym można złożyć wniosek o dobrowolne poddanie się karze na zasadzie art. 387 kpk? Tak, oskarżony może złożyć taki wniosek. Czy w postępowaniu przyspieszonym może sąd zarządzić przerwę? W postępowaniu przyspieszonym sąd może zarządzić przerwę do 14 dni. Zarządzając przerwę sąd podejmuje decyzję, czy będzie stosował środek zapobiegawczy, czyli np. tymczasowe aresztowanie,dozór policji lub poręczenie majątkowe. 15

16 Co się dzieje w wypadku, kiedy przerwa w rozprawie trwa dłużej niż 14 dni? Sąd po upływie przerwy, która trwa więcej niż 14 dni może kontynuować postępowanie, ale w trybie uproszczonym. Jeżeli okaże się, że nie można rozpoznawać sprawy w trybie uproszczonym, bo np. okaże się, że sprawca jest chory psychicznie i trzeba go przebadać psychiatrycznie, wówczas sąd zwraca sprawę do prokuratury w celu przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, czyli zebranie dowodów w zwyczajnym trybie. Jak wygląda postępowanie odwoławcze od wyroku sądu wydanego w trybie przyspieszonym? Strona ma 3 dni od daty ogłoszenia wyroku na złożenie wniosku o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia wyroku. Termin na wniesienie apelacji wynosi 7 dni i jest liczony od daty doręczenia wyroku wraz z uzasadnieniem. Sąd ma 3 dni na sporządzenie uzasadnienia wyroku od daty złożenia wniosku. Na czym polega występek chuligański. Czy to jest jakieś nowe przestępstwo? Chuligański charakter czynu został uregulowany w art kodeksu karnego. Nie jest odrębnym przestępstwem, a znamieniem kwalifikującym czyn. Ustawa stanowi, że występkiem o charakterze chuligańskim jest występek polegający na umyślnym zamachu: na zdrowie, na wolność, na cześć, nietykalność cielesną, na bezpieczeństwo powszechne, na działalność instytucji państwowych lub samorządu terytorialnego, na porządek publiczny, na umyślnym niszczeniu, uszkodzeniu lub czynieniu niezdatną do użytku cudzej rzeczy, jeżeli sprawca działa publicznie i bez powodu albo z oczywiście błahego powodu, okazując przez to rażące lekceważenie porządku prawnego. 16

17 Jakie są konsekwencje, jeżeli czyn zarzucany podejrzanemu ma znamię występku chuligańskiego? Najważniejszym skutkiem jest obligatoryjne podwyższenie wymiaru kary polegające na zwiększeniu jej o połowę. Np. w art. 288 kodeksu karnego uregulowany jest występek zniszczenia mienia. Za to przestępstwo grozi kara od 3 miesięcy pozbawienia wolności do 5 lat. Jeżeli zniszczenie mienia będzie zakwalifikowane jako chuligańskie bo np. młody człowiek znajdujący się pod wpływem alkoholu zdemolował wiatę przystanku autobusowego wówczas zagrożenie karą będzie wynosić od 3 miesięcy do 7,5 roku pozbawienia wolności. Oczywiście zdaniem sądu będzie miarkowanie rozmiaru tej konkretnej kary wobec tego konkretnego sprawcy, ale granice jej orzeczenia zostały znacznie rozszerzone. Przepisy przewidują konieczność orzeczenia nawiązki dla pokrzywdzonego. Sąd nie może odstąpić od wymierzenia kary oskarżonemu. Zawieszenie wykonania kary wobec sprawcy występku chuligańskiego może nastąpić tylko w szczególnie uzasadnionych wypadkach Chuligański charakter czynu stanowi samodzielną podstawę stosowania tymczasowego aresztowania w postępowaniu przyspieszonym, czyli nie musi istnieć obawa, że sprawca będzie się ukrywał, uciekał, nakłaniał do fałszywych zeznań, znana jest jego tożsamość, a mimo to może sąd postanowić o zastosowaniu tymczasowego aresztowania. Czy sąd może w wyjątkowych wypadkach odstąpić od orzeczenia kary wobec osoby która popełniła czyn chuligański? Kodeks karny przewiduje taką możliwość. Sąd w postępowaniu karnym stwierdza, iż oskarżony dopuścił się zarzucanego mu czynu i jest winny jego popełnienia, ale nie skazuje go, bo cele kary zostaną spełnione, jeżeli zastosuje się tylko środek karny, np. grzywnę. W wypadku sprawców występków chuligańskich sąd będzie musiał oskarżonego skazać, jeśli uzna, że jest winnym zarzucanego mu przestępstwa. 17

18 ROZDZIAŁ IV Postępowanie mediacyjne, czyli próba rozwiązania konfliktu, jakim jest przestępstwo, przez samych zainteresowanych pokrzywdzonego i sprawcę 1. Uwagi wstępne Celem każdego postępowania sądowego w sprawach karnych jest dobór adekwatnych środków będących reakcją na zachowanie uznane za społecznie szkodliwe i niepożądane, czyli dobór właściwej kary. W tradycyjnym modelu postępowania karnego, gdy pokrzywdzony, na etapie postępowania sądowego, nie skorzysta z przysługującego mu uprawnienia w postaci bycia oskarżycielem posiłkowym albo nie złoży powództwa cywilnego, to przestaje być stroną na tym etapie postępowania i jego rola wówczas nie ma znaczenia. Pewną alternatywą dla tradycyjnego postępowania sądowego jest mediacja, która może być środkiem wspomagającym wymiar sprawiedliwości. Mediacja jest instytucją stosunkowo młodą, sięgającą swym rodowodem końca lat 70. ubiegłego stulecia. Wówczas to, w wielu krajach Europy oraz w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, podjęto próby zmiany modelu wymiaru sprawiedliwości. Istniejące dotychczas dwa modele nastawiony na wymierzanie sprawcy kary traktowanej głównie jako odpłata (model retrybutywny) oraz skoncentrowany na resocjalizację sprawcy (model resocjalizacyjny, rehabilitacyjny) okazały się nieefektywne. Zaczęto poszukiwać nowych rozwiązań. W wyniku tych działań powstał model, którego głównym celem jest naprawienie lub zrekompensowanie krzywdy wyrządzonej przestępstwem model sprawiedliwości naprawczej. Mediację można zdefiniować jako dobrowolne spotkanie sprawcy i pokrzywdzonego poza sądem. Jej celem jest rozwiązanie konfliktu przy pomocy trzeciej osoby bezstronnego i neutralnego mediatora. 2. Zasady mediacji Na istotę mediacji składają się następujące zasady 3 : 1. zasada dobrowolności mediacji Jest to naczelna zasada postępowania mediacyjnego. Dobrowolność oznacza brak przymusu w wyrażeniu zgody na uczestniczenie w mediacji oraz możliwość odstąpienia w każdej chwili i na każdym etapie postępowania mediacyjnego. 3. B. Czarnecka Dzialuk, D. Wójcik,..., s

19 W ustawodawstwie polskim odpowiedni zapis znajdziemy w art. 23a 1 KPK, a także została ona wyraźnie sformułowana w Rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 maja 2001 r. w sprawie postępowania mediacyjnego w sprawach nieletnich ( 11) 4. Jednakże w praktyce z zachowaniem zasady dobrowolności bywa różnie. Hipokryzją byłoby mówienie o dobrowolności w sytuacji, gdy odmowa sprawcy uczestniczenia w mediacji pociąga za sobą określone skutki prawne polegające na skierowaniu sprawy do sądu i na wymierzeniu kary. Z drugiej strony także i ofiara może odczuć wywieraną na nią presję. Może ona pochodzić od sprawcy, który w ten sposób chce uniknąć postępowania sądowego i wymierzenia surowszej kary. Ponadto ofiara może też się czuć zmuszona do wyrażenia zgody na mediację (odczuwać presję moralną) wiedząc, że w przeciwnym razie sprawca dostanie się w tryby wymiaru sprawiedliwości i skutki będą dla niego bardziej niekorzystne (np. surowsza kara, stygmatyzacja). 2. zasada równości stron Faktyczna nierówność stron może zależeć od ich sytuacji finansowej, poziomu wykształcenia, pozycji zawodowej, stosunku zależności między stronami (np. w mediacjach dzieci rodzice) itd. W takim przypadku zadaniem mediatora jest korygowanie takiej nierówności poprzez wspieranie strony słabszej, tak aby nie czuła się gorsza w trakcie postępowania mediacyjnego. Głównie to może dotyczyć mediacji w przypadku przemocy w rodzinie, np. między małżonkami, czy mediacji między rodzicami a dziećmi sprawującymi określone trudności wychowawcze. W takich przypadkach istnieje bowiem szczególny rodzaj zależności o charakterze emocjonalnym. Należy podkreślić, że korygowanie nierówności między stronami przez mediatora poprzez wspieranie słabszej strony, może nieść za sobą pewne niebezpieczeństwo. Bowiem takie przypadki mogą stawiać mediatora w niezręcznej sytuacji, gdyż wchodzi on wówczas jakby w rolę sędziego. Mediator zatem powinien mieć świadomość tego i starać się nie wypaść ze swej roli. 3. zasada neutralności i bezstronności mediatora Zadaniem mediatora jest czuwanie nad przebiegiem mediacji, zachęcanie stron do wyrażania swoich uczuć i opinii oraz do negocjowania formy zadośćuczynienia. Musi jednak pamiętać o tym, że jest jedynie pośrednikiem w sporze i w związku z tym nie może sugerować, co ma być przedmiotem ugody ani nie może narzucać rozwiązania konfliktu. 4. Dz. U. Nr 56, poz

20 Spełnienie wymogu bezstronności obliguje mediatora do równego traktowania stron, z zastrzeżeniem korygowania nierówności powstałych w wyniku rozbieżności w poziomie wykształcenia, inteligencji itd., o czym pisałam wcześniej. Istotną gwarancją zasady neutralności i bezstronności jest w szczególności brak powiązań mediatora z wymiarem sprawiedliwości, poprzez wyłączenie pewnych kategorii osób zawodowo czynnych w wymiarze sprawiedliwości z możliwości pełnienia roli mediatora. Odpowiednie regulacje odnajdziemy w art. 23a 3 kpk oraz w 6 Rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 maja 2001r. 4. zasada poufności mediacji Przebieg mediacji powinien mieć charakter poufny. Oznacza to, że mediator ma obowiązek zachowania w tajemnicy wszystkiego o czym dowiedział się od stron. Natomiast odstąpienie od poufności postępowania mediacyjnego jest możliwe wyłącznie za zgodą wszystkich uczestników. Podstawą prawną do przestrzegania zasady poufności mediacji jest 12 Rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 maja 2001 r., ale niestety nie ma odpowiedniego przepisu ani w kpk ani w Rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 czerwca 2003 r. (odnośnie mediacji w sprawach dorosłych). Przestrzeganie tej zasady w kontaktach mediator-wymiar sprawiedliwości może rodzić pewne trudności. Funkcjonariusze wymiaru sprawiedliwości (prokuratorzy, sędziowie) oczekują, że otrzymają jak najwięcej informacji, które pozwolą im podjąć właściwe decyzje. Następuje zatem konflikt interesów. Można go rozwiązać poprzez wprowadzenie wyraźnego przepisu, że prokurator i sędzia nie mogą przesłuchać mediatora jako świadka na okoliczność przebiegu postępowania mediacyjnego. 5. zasada akceptowalności 5 Została ona pominięta w katalogu zasad zaprezentowanych przez dr B. Czarnecką-Dzialuk i prof. D. Wójcik 6. Jednakże uważam, że powinna być ona wymieniona i uznana za jedną z podstawowych reguł mediacji. Jest ona konsekwencją zasady dobrowolności i oznacza, że osoba mediatora musi być bez zastrzeżeń akceptowana przez obie strony konfliktu. 5. B. Wajerowska-Oniszczuk, Mediacja jako forma zwalczania przemocy w szkołach, Mediator nr 26 (3/2003), Polskie Centrum Mediacji, s B. Czarnecka-Dzialuk, D. Wójcik,..., s

21 3. Kto może ubiegać się o mediację, jej przebieg i skutki. Przykład 1: Przeciwko mojej osobie toczy się dochodzenie. Słyszałem, że jest możliwe porozumienie się z pokrzywdzonym w postępowaniu przed mediatorem. Czy mogę poprosić prokuratora, aby ten skierował moją sprawę do mediacji? Tak, gdyż uprawnionymi do skierowania sprawy do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego między pokrzywdzonym i oskarżonym są: prokurator na etapie postępowania przygotowawczego; policja na etapie postępowania przygotowawczego (art. 325i kpk); sąd w toku całego postępowania sądowego aż do wydania orzeczenia kończącego w sprawie; sąd zamiast posiedzenia pojednawczego w sprawach z oskarżenia prywatnego (na wniosek lub za zgodą stron wyłączone jest działanie sądu z urzędu). Zgodnie z art. 23a kpk te organy mogą skierować sprawę do mediacji z inicjatywy lub za zgodą pokrzywdzonego i oskarżonego. Ponadto należy również podkreślić, iż kodeks postępowania karnego nie przewiduje żadnych ograniczeń odnośnie rodzaju spraw, które mogą zostać skierowane do mediacji. Jeżeli chodzi o przebieg postępowania mediacyjnego, to nie powinno ono trwać dłużej niż miesiąc, a jego okres nie jest wliczany do czasu trwania postępowania przygotowawczego. Z przebiegu i wyników postępowania mediacyjnego sporządza się sprawozdanie, które mediator przesyła po jego zakończeniu organowi zlecającemu przeprowadzenie mediacji. Niewątpliwie postępowanie mediacyjne powinno przede wszystkim rekompensować pokrzywdzonemu konsekwencje popełnionego na jego szkodę przestępstwa, lecz nie można zapomnieć, iż ponadto pozytywnym skutkiem zakończonej mediacji może być m. in.: bezwarunkowe umorzenie postępowania karnego; warunkowe umorzenie postępowania karnego; skazanie bez przeprowadzenia rozprawy; powtórzenie w orzeczeniu sądu warunków ustalonych między stronami w postępowaniu mediacyjnym. 21

22 ROZDZIAŁ V Probacja, czyli kilka słów o środkach związanych z poddaniem sprawcy przestępstwa próbie 1. Uwagi wstępne Kodeks karny reguluje trzy odrębne instytucje prawne związane z poddaniem sprawcy przestępstwa próbie: warunkowe umorzenie postępowania, warunkowe zawieszenie wykonania kary, warunkowe przedterminowe zwolnienie z kary pozbawienia wolności. Różnią się one pomiędzy sobą zasadniczo, zwłaszcza ze względu na etap postępowania karnego, w którym mogą być zastosowane. Jednak ich wspólnym elementem jest probacyjny charakter, polegający na istnieniu pewnego okresu próbnego, w którym oskarżony, skazany lub osadzony, otrzymuje szansę polegającą na wstrzymaniu dolegliwości sankcji karnej pod pewnymi ściśle określonymi warunkami i w ściśle określonym czasie. Istotą tych środków jest to, że mają one charakter warunkowy tzn. w razie niepomyślnego przebiegu okresu próby mogą a w niektórych przypadkach muszą zostać odwołane. Nie stanowią one instytucji wyrażających pobłażliwość dla sprawców przestępstw właśnie dzięki temu, że mają warunkowy charakter. W szczególności warunkowe przedterminowe zwolnienie z części odbywanej kary pozbawienia wolności nie powinno być traktowane jako skrócenie kary. Pozostaje ono nadal karą, tylko odbywaną w warunkach wolnościowych, dogodniejszych dla postępowania readaptacyjnego sprawcy aniżeli długotrwała izolacja więzienna. Działalność probacyjna polega w szczególności na: przejawianiu troski o osobę oskarżonego lub skazanego oraz o jego warunki rodzinne i socjalne oraz na tworzeniu warunków sprzyjających podejmowaniu decyzji o własnym życiu i odpowiedzialnym postępowaniu. 2. Warunkowe umorzenie postępowania karnego Przykład 1: Jan K. popełnił czyn określony w art. 209 kk tj. uchylanie się od płacenia alimentów, zagrożony sankcją w postaci kary pozbawienia wolności w wymiarze do lat dwóch. Jan K. nie płacił alimentów na rzecz małoletniej córki, która zamieszkiwała z matką i jej drugim mężem. Sytuacja ekonomiczna matki i córki była bardzo dobra, sytuacja pana Jana natomiast była kiepska, stracił pracę i od 22

23 ponad pół roku nie mógł znaleźć żadnej innej. Sprawa trafiła do sądu. Pan Jan nigdy wcześniej nie był karany za przestępstwo i nie miał kłopotów finansowych. Miał dobrą wolę płacenia alimentów na rzecz córki, jednak na skutek utrzymującego się bezrobocia nie był w stanie wypełniać swojego obowiązku. Sprawa została skierowana do sądu. Czy w tej sytuacji możliwe jest poddanie sprawcy próbie? Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości, a postawa sprawcy nie karanego wcześniej za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie on przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni ponownie przestępstwa. Warunkowe umorzenie postępowania można zastosować w przypadku sprawcy czynu zagrożonego karą nie przekraczającą 3 lat pozbawienia wolności. W wyjątkowych sytuacjach kiedy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sprawca naprawił szkodę lub pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób, w jaki szkoda ma zostać naprawiona, warunkowe umorzenie może być zastosowane również do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą nie przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności. Pan Jan ma szanse na skorzystanie z instytucji warunkowego umorzenia postępowania, okoliczności przestępstwa nie są wątpliwe, nie płaci on alimentów na rzecz swojej córki, jednak jej sytuacja ekonomiczna jest bardzo dobra, więc można uznać, że zarówno społeczna szkodliwość czynu, jak i wina sprawcy nie są znaczne. Powodem nie wywiązywania się z obowiązku alimentacyjnego jest utrata pracy przez Pana Jana, a nie rzeczywista niechęć. Przeprowadzanie mu sprawy może okazać się nieekonomiczne i zbędne. Czas, który pochłonęłoby postępowanie karne może być znacznie lepiej wykorzystany przez pana Jana na poszukiwania pracy, a jej znalezienie na ponowne wywiązywanie się z obowiązku alimentacyjnego wobec córki. Przykład 2: Pan Jan po upływie 14 miesięcy od umorzenia postępowania w sprawie o uchylanie się od płacenia alimentów na rzecz córki, nie znalazł pracy i popadł w silne uzależnienie od alkoholu. Trwoni na używkę pieniądze wygrywane w grach hazardowych, nie wypełniając nadal obowiązku alimentacyjnego wobec córki. Warunkowe umorzenie postępowania następuje na okres próby, który wynosi od roku do 2 lat i biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia. Umarzając 23

24 warunkowo postępowanie karne, sąd może w okresie próby oddać sprawcę pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym. Umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd zobowiązuje sprawcę do naprawienia szkody w całości lub w części, oraz może na niego nałożyć pewne dodatkowe obowiązki. Rozróżnione są dwie formy podjęcia przez sąd umorzonego postępowania: obligatoryjna (czyli obowiązkowa) i fakultatywna (pozostawiona do oceny przez sąd): Sąd obligatoryjnie podejmuje postępowanie karne, jeżeli sprawca w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne, za które został prawomocnie skazany. Sąd może, według własnego uznania i oceny, podjąć postępowanie karne, jeżeli sprawca w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności gdy popełnił inne niż popełnione wcześniej przestępstwo. Możliwe jest to również wtedy, jeżeli sprawca uchyla się od dozoru, wykonania nałożonego na niego obowiązku lub orzeczonego środka karnego albo nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody. Warunkowo umorzonego postępowania nie można podjąć później niż w ciągu 6 miesięcy od zakończenia okresu próby. W związku z tym postępowanie Pana Jana zostanie podjęte przez sąd obligatoryjnie, ponieważ pozostając w okresie próby ponownie popełnił przestępstwo uchylania się od alimentacji. 3. Warunkowe zawieszenie wykonania kary Przykład 3: Pani Janina K. została skazana na karę pozbawienia wolności w wymiarze 1 roku i 2 miesięcy za przestępstwo kradzieży. Podczas rozprawy wykazała krytyczną postawę wobec popełnionego czynu. Jest samotną matką wychowującą z dużym zaangażowaniem dwójkę małych dzieci. Jeśli trafi do zakładu karnego, małoletnie dzieci zostaną całkowicie pozbawione opieki i środków mających zapewnić im utrzymanie. Sąd może warunkowo zawiesić wykonanie orzeczonej kary pozbawienia nie przekraczającej 2 lat wolności, kary ograniczenia wolności lub grzywny, jeżeli uzna, że będzie to wystarczające dla osiągnięcia wobec sprawcy celów kary, a w szczególności zapobiegnie powrotowi do przestępstwa. Zawieszając wykonanie kary, sąd bierze pod uwagę przede wszystkim postawę sprawcy, jego 24

25 właściwości i warunki osobiste, dotychczasowy sposób życia oraz zachowanie się po popełnieniu przestępstwa. Postawa Pani Janiny oraz jej krytyczny stosunek do popełnionego przestępstwa, które dodatkowo nie było zagrożone sankcją przewyższającą 2 lata pozbawienia wolności umożliwia zawieszenie wykonania prawomocnie orzeczonej kary. Zawieszenie wykonania kary następuje na okres próby, który biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia i wynosi: od 2 do 5 lat w wypadku warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności, od roku do 3 lat w wypadku warunkowego zawieszenia wykonania grzywny lub kary ograniczenia wolności. W wypadku zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności wobec sprawcy młodocianego lub działającego w warunkach recydywy, okres próby wynosi od 3 do 5 lat. Zawieszając wykonanie kary pozbawienia wolności, sąd może w okresie próby oddać skazanego pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym. Zawieszając wykonanie kary, sąd może zobowiązać skazanego do: informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby; przeproszenia pokrzywdzonego; wykonywania ciążącego na nim obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby; wykonywania pracy zarobkowej, do nauki lub przygotowania się do zawodu; powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających; poddania się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub rehabilitacyjnemu, albo oddziaływaniom terapeutycznym lub uczestnictwu w programach korekcyjno-edukacyjnych; powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach; powstrzymywania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób; opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym; innego stosownego postępowania w okresie próby, jeżeli może to zapobiec popełnieniu ponownie przestępstwa; do naprawienia szkody w całości lub w części. 25

26 Przykład 4: Pani Janinie sąd zawiesił wykonanie kary na 3 letni okres próby. Po roku od zawieszenia wykonania kary Pani Janina została przyłapana w sklepie na kradzieży artykułów spożywczych. Co z wykonaniem zawieszonej wcześniej kary pozbawienia wolności? Są dwie formy zarządzenia wykonania zawieszonej kary pozbawienia wolności: obligatoryjna (obowiązkowa) i fakultatywna (pozostawiona do uznania sądu). Sąd zarządza wykonanie kary, jeżeli skazany w okresie próby popełnił podobne przestępstwo umyślne, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności. Sąd może zarządzić wykonanie kary, jeżeli skazany w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności gdy popełnił inne przestępstwo niż popełnione wcześniej albo jeżeli uchyla się od uiszczenia grzywny, od dozoru, wykonania nałożonych obowiązków lub orzeczonych środków karnych. Zarządzenie wykonania kary nie może nastąpić później niż w ciągu 6 miesięcy od zakończenia okresu próby. W związku z tym w przypadku Pani Janiny występują przesłanki do tego aby sąd obligatoryjnie zarządził wykonanie zawieszonej kary pozbawienia wolności. W okresie próby popełniła ona przestępstwo kradzieży, czyli to samo przestępstwo, za które została wcześniej skazana z warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności. Przykład 5: Pan Wojciech D. miał zawieszone wykonanie kary pozbawienia wolności na okres próby o długości 4 lat. Zastanawia się, czy upływ całego okresu próby ma takie same konsekwencje jak zatarcie skazania z mocy prawa i czy nie musi na żądanie podania informacji o karalności wspominać o tym, że miał orzeczoną karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Skazanie ulega zatarciu z mocy prawa dopiero po upływie sześciu miesięcy od zakończenia okresu próby. Jeżeli jednak wobec skazanego orzeczono dodatkowo grzywnę lub środek karny, zatarcie skazania nie może nastąpić przed ich wykonaniem, darowaniem albo przedawnieniem ich wykonania. Pan Wojciech musi zatem odczekać jeszcze 6 miesięcy, aby stać się osobą ze statusem niekaralności. 26

27 4. Warunkowe przedterminowe zwolnienie Przykład 6: Pan Wiesław Z. odbywa swoją pierwszą w życiu karę pozbawienia wolności w zakładzie karnym Warszawa Białołęka. Został skazany na 4 lata pozbawienia wolności. W zakładzie ukończył kurs komputerowy oraz zrobił maturę. Często pisze listy do swojej żony i 6 letniego synka. Rodzina często przyjeżdża na widzenia. Pan Wiesław nie sprawia żadnych kłopotów wychowawczych i aktywnie uczestniczy we wszystkich kulturalno sportowych imprezach organizowanych w zakładzie karnym. Żałuje popełnionego czynu, postanowia, że już nigdy nie trafi do takiego miejsca jak zakład karny. Bardzo chce wyjść na wolność, ale niestety odbył dopiero rok kary, martwi się że przed nim jeszcze trzy długie lata rozłąki z rodziną. Czy można mu coś poradzić? Skazanego na karę pozbawienia wolności sąd może warunkowo zwolnić z odbycia reszty kary pozbawienia wolności tylko wówczas, gdy spełnione są określone warunki. Dzielą się one na dwa rodzaje: pierwsze dotyczą osoby skazanego, drugie natomiast długości orzeczonego wobec niego wymiaru kary. Skazanego można warunkowo zwolnić, jeżeli jego postawa, właściwości i warunki osobiste, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa, okoliczności jego popełnienia oraz zachowanie po popełnieniu przestępstwa i w czasie odbywania kary uzasadniają przekonanie, iż skazany po zwolnieniu będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni ponownie przestępstwa. Kandydat do warunkowego zwolnienia musi charakteryzować się tak zwaną pozytywną (dodatnią) prognozą kryminologiczną, która powinna być rezultatem kumulatywnej oceny wszystkich kryteriów zawartych w przepisie dopuszczającym skorzystanie przez skazanego z instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia. Warunkowe zwolnienie nie może jednak nastąpić w dowolnym czasie, konieczne jest, aby skazany odbył pewną określoną część kary. Skazanego można warunkowo zwolnić po odbyciu przez niego co najmniej połowy kary, jednak nie wcześniej niż po 6 miesiącach. Pan Wiesław musi odbyć jeszcze przynajmniej rok kary pozbawienia wolności. Po 2 latach od osadzenia (połowa orzeczonego 4-letniego wymiaru kary) będzie mógł ubiegać się o warunkowe przedterminowe zwolnienie z reszty 27

28 kary. Musi jednak swoją postawą uzasadnić, że po wyjściu na wolność będzie przestrzegał porządku prawnego i nie popełni ponownie przestępstwa. Jeśli pan Wiesław nadal będzie się starał tak jak dotąd, ma spore szanse na wcześniejsze opuszczenie zakładu karnego. Przykład 7: Pan Bronisław G. został skazany za rozbój na 4 lata pozbawienia wolności. Odbył karę w całości, a następnie po roku ponownie trafił do zakładu karnego za dokonanie rozboju, tym razem na 6 lat. Czy fakt, że pan Bronisław stał się recydywistą, pozbawia go możliwości skorzystania z warunkowego przedterminowego zwolnienia? Jeżeli sprawca skazany za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności popełnia w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary umyślne przestępstwo podobne do przestępstwa, za które był już skazany (czyli działa w warunkach recydywy), sąd może go warunkowo zwolnić po odbyciu dwóch trzecich kary. Pan Bronisław może zatem ubiegać się o warunkowe zwolnienie po odbyciu dwóch trzecich sześcioletniego wyroku, czyli 4 lat kary pozbawienia wolności. Przykład 8: Pan Bronisław G. wyszedł na warunkowe zwolnienie po 4 latach, jednak po kolejnych 3 latach od opuszczenia zakładu karnego ponownie dokonał rozboju i tym razem został skazany na kolejne 6 lat pozbawienia wolności. Zastanawia się, czy tym razem również będzie mógł skorzystać z warunkowego przedterminowego zwolnienia i opuścić zakład karny przed upływem końca wyroku. Jeżeli sprawca uprzednio był już skazany w warunkach recydywy i odbył łącznie co najmniej rok kary pozbawienia wolności, a także w ciągu 5 lat po odbyciu w całości lub części ostatniej kary popełnia ponownie umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu, przestępstwo zgwałcenia, rozboju, kradzieży z włamaniem lub inne przestępstwo przeciwko mieniu popełnione z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia, działa w warunkach recydywy specjalnej wielokrotnej. Taki sprawca może ubiegać się o warunkowe przedterminowe zwolnienie po odbyciu trzech czwartych wymiaru kary orzeczonej i nie po roku. Zaostrzenie to stosuje się również do sprawcy, który z popełnienia przestępstwa uczynił sobie stałe źródło dochodu lub działał w zorganizowanej grupie przestępczej, jak również do sprawcy przestępstwa terrorystycznego. 28