Broszura informacyjna o przeszczepianiu narz¹dów od ywych dawców

Transkrypt

1 Broszura informacyjna o przeszczepianiu narz¹dów od ywych dawców European Living Donation and Pubic Heath Pubikacja powsta³a w ramach projektu EULID ze rodków Programu Ramowego Zdrowie Pubiczne Unii Europejskiej

2 Broszura informacyjna o przeszczepianiu narz¹dów od ywych dawców Przeszczepienie narz¹du od ywego dawcy Ingea Fehrman-Ekhom, Nicas Kvarnström, Caro De Ciia Danica Avsec and På-Dag Line Ochrona dawcy 1

3 Przeszczepienie nerki Przeszczepienie nerki jest najepsz¹, choæ nie jedyn¹ metod¹ eczenia schy³kowej niewydonoœci nerek. Zaety przeszczepienia od dawcy ywego s¹ oczywiste: biorca nie czeka na przeszczep, otrzymuje dobr¹ nerkê od osoby zdrowej, zabieg operacyjny jest zapanowany i ma miejsce wówczas gdy zarówno dawca, jak i biorca s¹ dobrze do niego przygotowani. Przeszczepienie narz¹du od dawcy ywego biorcy z isty oczekuj¹cych skraca czas oczekiwania innym chorym na tej iœcie. Nerki Nerki s¹ narz¹dem usuwaj¹cym z organizmu produkty metaboiczne, minerane i wodê. Reguuj¹ ciœnienie têtnicze krwi, równowagê wapniow¹ w organizmie oraz wp³ywaj¹ na produkcjê krwinek czerwonych poprzez wp³yw na produkcjê hemogobiny. Hemogobina jest niezbêdna do transporut tenu w organizmie. Kiedy nerki s¹ niewydone, roœnie ciœnienie têtnicze krwi, dochodzi do odwapnienia koœci, pojawia siê niedokrwistoœæ. Kiedy czynnoœæ nerek jest poni ej 5% normy, niezbêdne jest eczenie diaizami ub przeszczepienie nerki. Po udanym przeszczepieniu nerki konieczne jest sta³e eczenie immunosupresyjne ceem zapobiegania odrzucaniu przeszczepu. Co to znaczy oddaæ komuœ nerkê? Czy mo na normanie yæ z jedn¹ nerk¹? Wiêkszoœæ z nas urodzi³a siê z dwiema nerkami, ae niektórzy z jedn¹. Posiadanie dwóch nerek jest pewn¹ rezerw¹ bezpieczeñstwa. Gdy jedna nerka zostaje usuniêta, druga przejmuje a 50% jej funkcji; zwiêksza swoj¹ wydonoœæ z dotychczasowych 50 do 75%. Tak siê dzieje w pierwszym okresie po usuniêciu jednej z dwóch nerek, a najnowsze badania wskazuj¹ tak e na to, e funkcja tej nerki poprawia siê wraz z up³ywem koejnych at. Nie ma wiêkszego ryzyka rozwoju choroby nerek, gdy posiada siê jedn¹ nerkê, a czas jej prze- ycia jest taki sam jak dwóch a nawet d³u szy w porównaniu z popuacj¹. Kto mo e byæ dawc¹ nerki? Obecnie prawie ka da osoba, która ma zdonoœæ do czynnoœci prawnych, mo e byæ dawc¹. Warunkiem niezbêdnym jest bezinteresowna motywacja i dobry stan zdrowia dawcy potwierdzony dok³adnymi badaniami. Oddanie nerki jest bezp³atne, bo nerka jest darem. Jakiekowiek próby sprzedawania narz¹dów s¹ niezgodne z prawem. Obecnie wiêkszoœæ dawców to: rodzice ma³ onkowie rodzeñstwo Rzadziej dawcami s¹: dasi krewni: wujek, ciocia, dziadkowie, córki, synowie, kuzyni przyjaciee koedzy z pracy anonimowi dawcy 2

4 Broszura informacyjna o przeszczepianiu narz¹dów od ywych dawców Ka de pañstwo posiada okreœone przepisy uwzgêdniaj¹ce odmiennoœci kuturowe, doœwiadczenie i bezpieczeñstwo. Wa n¹ rzecz¹ jest, by potencjany dawca by³ traktowany z pe³n¹ odpowiedzianoœci¹ i jeœi w czasie badañ pojawi siê jakiœ probem medyczny ub narastaj¹ca niechêæ do wczeœniejszej decyzji, nae y to uszanowaæ, potraktowaæ z pe³n¹ powag¹, tak by nie wp³ynê³o to w aden sposób na wczeœniejsze reacje z potencjanym biorc¹. Ryzyko dawcy To jest oczywiœcie najwa niejsze pytanie. Czy powinno siê poddawaæ zdrow¹ osobê tak du ej operacji, jak usuniêcie nerki bez jakichkowiek korzyœci da niej? Zabieg operacyjny zawsze jest obarczony jakimœ ryzykiem. W przypadku oddania nerki do przeszczepienia ryzyko zgonu wynosi oko³o 0,03%. Najpowa niejszymi, zagra aj¹cymi yciu, powik³aniami s¹ du e krwawienia, krwiak op³ucnej, uszkodzenie jeit i zawa³ serca. Pubikowane dane pokazuj¹, e czêstoœæ wystêpowania tych zagra aj¹cych yciu kompikacji nie przekracza 0,5 2%. Mniej groÿne powik³ania to zaka enie uk³adu moczowego, zaka enie rany, zapaenie p³uc, uszkodzenie nerwu, probemy psychoogiczne, depresja, siny bó pooperacyjny, zakrzepica y³ obwodowych, reakcje aergiczne, probemy kardioogiczne, zaparcia, przepukina i przemijaj¹ce uszkodzenie w¹troby. Wystêpuj¹ one z czêstoœci¹ 15 40%, a wœród nich najczêstszy jest bó pooperacyjny. Najbardziej istotne jest stworzenie takich warunków, by w najwy szym stopniu zapobiec jakimkowiek kompikacjom u dawcy, a jeœi te siê pojawi¹, to jak najszybciej je rozpoznaæ i rozpocz¹æ ich eczenie. Niektórzy dawcy, wykonuj¹cy niebezpieczny zawód, jak nurek czy stra ak, powinni byæ poddani szczegónej trosce do czasu, gdy ich stan zdrowia pozwoi na bezpieczny powrót do pracy. Jakie s¹ odeg³e konsekwencje pobrania? Kika procent dawców ma d³u ej utrzymuj¹cy siê bó zwi¹zany z operacj¹ pobrania nerki (przeciêcie tkanek bocznej okoicy brzucha). Nowa technika aparoskopowego pobrania eiminuje ten bó. Po atach u dawców mo e rozwin¹æ siê nadciœnienie têtnicze. Pytanie czy jest ono zwi¹zane z oddaniem nerki, pozostaje bez odpowiedzi. Pojawianie siê wysokiego ciœnienia têtniczego krwi, definiowane obecnie jako ciœnienie powy ej 140/90 mmhg, roœnie z wiekiem i czêœciej dotyczy mê czyzn. W wyniku ograniczenia funkcji nerki u niektórych dawców wystêpuje podwy szone stê enie kwasu moczowego i pojawia siê dna. Faktem jest, e nie maj¹ oni rezerwy nerkowej. Obserwuj¹c d³ugoœæ ycia dawców po nefrektomii w rejestrach Skandynawii, widaæ, e dawcy yj¹ d³u ej. Kryje siê za tym prawda, e dawcy to szczegóna grupa zdrowych udzi i nie skraca im ycia fakt posiadania jednej nerki. Czy s¹ jakieœ korzyœci wynikaj¹ce z oddania nerki? S¹ obserwacje, które wskazuj¹, e dawcy maj¹ wiêksze poczucie w³asnej wartoœci. Trudno powiedzieæ, czy jest to zwi¹zane z faktem oddania nerki, czy w prosty sposób charakteryzuje udzi, którzy zostaj¹ dawcami. yciowa satysfakcja zawsze jest zwi¹zana z udan¹ transpantacj¹. Udane przeszczepienie i brak powik³añ z tym zwi¹zanych z pewnoœci¹ decyduj¹ o dobrym samopoczuciu dawcy. 3

5 Czy rzeczywiœcie ka dy mo e byæ ywym dawc¹ nerki? Oczywiœcie, e nie. Dawca musi byæ zdrowy, bez adnej choroby przewek³ej. Nie mo e mieæ: choroby nerek granicznej czynnoœci nerek nadciœnienia têtniczego nowotworu choroby serca przewek³ej obturacyjnej choroby p³uc (POChP) wirusowego zapaenia w¹troby B ub C ani HIV choroby psychicznej znacznej oty³oœci choroby ogónoustrojowej jak np cukrzyca typu I ub II Badanie kiedy i kogo? Badania mo na rozpocz¹æ, kiedy biorca wchodzi w schy³kowy etap przewek³ej choroby nerek z obni eniem ich funkcji do oko³o 15 20% normy. Nie musi siê diaizowaæ. Nefroog, który opiekuje siê biorc¹, ustaa moment rozpoczêcia badañ potencjanego dawcy. W pierwszej koejnoœci nae y wykonaæ pomiary ciœnienia têtniczego krwi, wagi, wzrostu i podstawowe badania krwi i moczu. Nastêpnie kandydata bada ekarz, który chce poznaæ obecny stan zdrowia, jak te probemy zdrowotne wystêpuj¹ce w przesz³oœci. Kwaifikacja trwa zwyke kika tygodni i wymaga specjaistycznych badañ krwi i moczu (ok. 50 badañ) oraz ok. 10 innych. Ceem badañ jest ocena nerek, serca, p³uc, ryzyka powik³añ zakrzepowych ub krwotocznych w okresie oko³ooperacyjnym. Kiedy wiêkszoœæ badañ jest ju wykonana, dochodzi do spotkania z ekarzem ceem uzyskania indywiduanych informacji. Informacji mo e te udzieaæ pracownik socjany ub socjanoekonomiczny (patrz oddzieny rozdzia³). Potencjany dawca nie powinien ponosiæ adnych kosztów badañ. Nieobecnoœæ w pracy zwi¹zana z badaniami, zabiegiem operacyjnym i rekonwaescencj¹ powinna byæ zrekompensowana. Badania dawcy ciœnienie têtnicze krwi, wzrost, waga, BMI Badania krwi grupa krwi, próba krzy owa, HLA (zgodnoœæ tkankowa) Inne badania krwi: hemogobina, p³ytki krwi, krwinki bia³e Badania w¹trobowe: enzymy, biirubina Ró ne badania nerek: kreatynina, mocznik, cystatyna C, eektroity Ró ne testy na infekcjê: OB, CRP HCV, HBV, HIV, VZV, CMV (ró ne wirusy) Koaguogram: APTT, INR, bia³ko S, bia³ko C i inne 4

6 Broszura informacyjna o przeszczepianiu narz¹dów od ywych dawców Inne: poziom choesterou, gukozy Badania moczu cukromocz, krwinkomocz, bia³komocz. eektroforeza bia³ek moczu, mikroabuminuria, posiew Badania czynnoœciowe i obrazowe Kirens precyzyjna ocena czynnoœci nerek. Po 3 4 godzinach od podania znakowanej substancji, która jest wydaana tyko przez nerki, pobiera siê próbkê krwi. Kirens powinien wynosiæ ok. 80 m/min i jest wy szy u m³odszych osób. Rozdziena funkcja nerek prawid³owo czynnoœæ ewej i prawej nerki s¹ podobne. Do tej oceny stosuje siê badanie scyntygraficzne nerek. Substancja izotopowa jest odczytywana przez kamerê od momentu gdy pojawi siê w nerkach a nastêpnie w drogach moczowych i w pêcherzu moczowym. Jeœi któraœ z nerek ma obni on¹ funkcjê, jest preferowana do oddania. Bardzo wa ne jest wypicie du ej ioœci p³ynów przed tym badaniem. Badanie utrasonograficzne nerek proste badanie do oceny wiekoœci nerek, obecnoœci nieprawid³owych zmian ub torbiei. Tomografia naczyniowa nerek (angio-ct). To jedno z ostatnich badañ oceniaj¹ce unaczynienie têtnicze i yne obu nerek. Jest ono wykonywane w oddzia³ach radioogicznych. Wyniki tego badania s¹ istotne da chirurgów podejmuj¹cych decyzjê, któr¹ nerkê i jak¹ technik¹ nae y pobraæ. Badanie to dostarcza tak e informacji o obu moczowodach i pêcherzu moczowym i obustronnym wydaaniu moczu. Nerka, która ma kika naczyñ mo e stwarzaæ techniczne probemy podczas pobrania i podczas przeszczepienia. Badanie rozpoczyna siê od podania œrodka kontrastowego do y³y na przedramieniu. Kontrast ten bardzo szybko dociera do nerek i badanie nie zajmuje du o czasu. Aternatywnym badaniem jest angiografia metod¹ rezonansu magnetycznego (angio-mr). W badaniu tym nie u ywa siê promieniowania X, tyko sine poe magnetyczne. Osoba badana znajduje siê wewn¹trz d³ugiego tuneu i w trakcie robienia zdjêæ s³yszy g³oœne dÿwiêki. Badanie to zajmuje wiêcej czasu i nie jest wskazane da osób z kaustrofobi¹. Trzecim sposobem jest tradycyjna angiografia nerek. W tym badaniu kontrast jest podawany przez pachwinê do têtnicy udowej. Pojawia siê wówczas uczucie gor¹ca, a po badaniu konieczne jest pozostanie w ³ó ku przez kika godzin z opatrunkiem uciskowym w miejscu wk³ucia i czêste badanie ciœnienia têtniczego krwi i têtna. Eektrokardiogram (EKG). Proste badanie z u yciem eektrod umieszczonych na katce piersiowej, koñczynach górnych i donych, które zapisuje rytm i pracê serca. Próba wysi³kowa. Ekg podczas wysi³ku. To badanie jest wykonywane u osób po ukoñczeniu piêædziesi¹tego roku ycia. W czasie wysi³ku i po jego zakoñczeniu zapisywane jest wiekoœæ obci¹ enia, têtno i ekg. Badanie to pokazuje, jak serce reaguje na stres wywo³any ciê kim wysi³kiem i zwiêkszonym zapotrzebowaniem na ten. Badanie radioogiczne serca i p³uc (rtg katki piersiowej). Badanie s³u ¹ce ocenie zmian p³ucnych i /ub sercowych. Powtarzane jest rutynowo w przeddzieñ operacji pobrania nerki. 5

7 Doustny test obci¹ enia gukoz¹ to badanie pozwaa na wykrycie cukrzycy ub predyspozycji do cukrzycy. Po wypiciu s³odkiego napoju z okreœon¹ ioœci¹ gukozy, w sta- ³ych odstêpach czasu pobiera siê próbki krwi i mierzy siê w nich stê enie cukru. Ochrona socjana ywego dawcy (zobacz oddzieny rozdzia³) W szczegónych sytuacjach mog¹ byæ dodatkowo wykonywane inne badania: Przep³yw cewkowy moczu. Badanie ocenia, jak szybko opró nia siê pêcherz moczowy i jaka jest objêtoœæ pêcherza po oddaniu moczu. Badanie to jednoznacznie wykucza utrudnienie wydaania moczu, co najczêœciej zdarza siê u mê czyzn z przerostem prostaty. Badania czynnoœciowe p³uc. Ca³kowita pojemnoœæ oddechowa p³uc, przep³yw maksymany, pojemnoœæ wydechowa dostarczaj¹ informacji o ewentuanych obturacyjnych chorobach p³uc. Szczegónie dotyczy to paaczy tytoniu zarówno by³ych, jak i obecnych. Badanie utrasonograficzne serca wykrywa nieprawid³owoœci anatomiczne serca oraz ró ne wady zastawkowe serca. Konsutacja psychiatryczna dawca powinien mieæ szansê porozmawiaæ z psychiatr¹, choæ nie jest to obowi¹zkowe w ka dej sytuacji. Pomocna jest ona w przypadku dawców z grona przyjació³ ub osób spoza rodziny, a przede wszystkim dawców anonimowych. Decyzja Po tych wszystkich badaniach dochodzi do spotkania z ekarzem ceem podsumowania przeprowadzonych badañ i uzyskania opinii. Wszystkie dokumenty zostaj¹ przes³ane do oddzia³u transpantacyjnego da omówienia i podjêcia decyzji o wstêpnej akceptacji. Ostateczn¹ decyzjê wydaje zespó³ z³o ony z chirurga transpantooga, ekarza transpantooga, koordynatora. Wyznaczony zostaje wówczas wstêpny termin zabiegu chirurgicznego. Istotne jest, aby w czasie zapanowanego zabiegu zarówno dawca, jak i biorca byi zdrowi. Zwyke obie osoby s¹ przyjmowane do szpitaa jeden do dwóch dni przed pobraniem i przeszczepieniem. Wykonywane s¹ wówczas rutynowe badania przedoperacyjne, rtg katki piersiowej i ekg. Obie osoby spotykaj¹ siê z anestezjoogiem, chirurgiem, fizykoterapeut¹, pieêgniark¹ i ekarzem prowadz¹cym w oddziae. Dawca otrzymuje do podpisania dokument, e oddaje nerkê dobrowonie i bezinteresownie. Zwyke chirurg potwierdza swoim podpisem tê dekaracjê. Takie s¹ wymogi prawne. Kryteria akceptacji Kryteria akceptacji dawcy zmieniaj¹ siê w czasie i mog¹ te zae eæ od doœwiadczenia oœrodka. Chodzi o dwa probemy; jakie medyczne czynniki ryzyka mo emy zaakceptowaæ u dawcy i które z nich ogranicz¹ sukces transpantacji? 6

8 Broszura informacyjna o przeszczepianiu narz¹dów od ywych dawców Kwaifikacja nie budzi zastrze eñ, gdy przestrzega siê œciœe regu³, które akceptuj¹ zdrowych udzi bez adnych chorób, nie przyjmuj¹cych ekarstw i z dobr¹ czynnoœci¹ nerek. Zaakceptowanie osoby z eczonym nadciœnieniem têtniczym, oty³oœci¹ itp. mo e stwarzaæ probemy w przysz³oœci. Trzeba na to zwróciæ szczegón¹ uwagê. Oko³o 1% potencjanych dawców a- ³uje swojej decyzji. Tak wiêc ogromnie wa ne jest skrupuatne przeprowadzenie ca³ej kwaifikacji, by oddanie nerki by³o zawsze dobrze przemyœan¹, œwiadom¹ i dobrowon¹ decyzj¹. Techniki chirurgiczne pobrania nerki S¹ dwie metody pobrania nerki: otwarta i aparoskopowa. Metoda otwarta Jest to popuarna technika pobierania nerki poprzez ciêcie boczne ewe (ewej nerki) ub prawe (prawej nerki). Przecina siê wówczas du ¹ partiê miêœni i czasem fragment ebra, by swobodnie wyj¹æ nerkê. Znane s¹ zwi¹zane z tym powik³ania, jak przed³u ony bó czy uszkodzenie nerwu, których czêstoœæ wynosi 1 5%. Popuarna w wieu oœrodkach przednia technika pobrania nerki jest mniej boesna. Coraz czêœciej stosowana jest metoda aparoskopowa pobierania nerki. Przygotowuje siê w tej metodzie trzy otwory w jamie brzusznej: centranie da kamery, jeden na instrumenty do ciêcia i jeden na instrumenty do utrzymania hemostazy. Chirurg pracuje, obserwuj¹c poe operacyjne przez kamerê. W czasie zabiegu do jamy brzusznej podaje siê gaz, by u³atwiæ w ten sposób pobranie nerki. Mo e to wywo³aæ gorsze samopoczucie i bóe ramion przez krótki okres po operacji. Nerka jest wyjmowana przez szeœcio- siedmiocentymetrowy otwór przy u yciu specjanych sterynych instrumentów. Oddzia³ pooperacyjny Po operacji dawca czuje bó. Biorca ma siê z ka dym dniem epiej, a posiadanie nowej nerki poza tym oczyszcza go z wszekich toksyn. Stan ogóny dawcy tak e poprawia siê. Na pocz¹tku czêste s¹ pomiary ciœnienia têtniczego i badania krwi a bó stopniowo zmniejsza siê. W pierwszym dniu nie mo na nic jeœæ. Podawane s¹ kropówki. Nastêpnego dnia, jeœi nie pojawi¹ siê probemy, zostaje usuniêty cewnik z pêcherza. Wa ne jest jak najszybsze uruchomienie dawcy; wstanie z ³ó ka i poruszanie siê dziêki pomocy personeu. Chodzenie zmniejsza ryzyko zakrzepicy i zapobiega zaparciom, które mog¹ pojawiæ siê po œrodkach uœmierzaj¹cych bó. Wkrótce dawca mo e zacz¹æ jeœæ. Jego stan ogóny poprawia siê i mo e wracaæ do domu. W domu Gojenie rany trwa kika tygodni. Nie mo na nosiæ ciê kich rzeczy, ae mo na wykonywaæ proste czynnoœci. Wa ne s¹ codzienne spacery i odpoczynek. Wieu dawców ma poczucie du ego zmêczenia po bardzo niewiekich wysi³kach. To jest normane. Oni nie czuj¹ siê niezdrowo. Nie nae y wpadaæ w panikê. Z czasem wszystko wróci do normy. Czas rekonwaescencji wynosi zwyke kika tygodni. 7

9 Dasza opieka Poecamy raz w roku wykonywaæ podstawowe badania kontrone, jak pomiar ciœnienia têtniczego krwi i masy cia³a, badania czynnoœci nerki, badanie ogóne moczu. Przeprowadzenie tych badañ jest w gestii oœrodka transpantacyjnego, który zajmuje siê dawc¹. Rejestr W wieu krajach Unii Europejskiej obowi¹zkowe jest prowadzenie rejestru ywych dawców. W ka dym kraju s¹ odpowiednie organizacje, które dbaj¹ o jakoœæ i rzetenoœæ prowadzonych rejestrów dawców. Podczas prac grupy EULID stworzyiœmy projekt rejestru dawców z uwzgêdnieniem informacji, jakie powinien on zawieraæ: wiek i p³eæ dawcy wiek i p³eæ biorcy, reacja z dawc¹, data pobrania i wszczepienia technika chirurgiczna czas powrotu do zdrowia zmierzony GFR, kreatynina, ciœnienie têtnicze krwi, mikroabuminuria powik³ania chirurgiczne wczesne powik³ania w ci¹gu pierwszych 3 miesiêcy czas rekonwaescencji konsekwencje spo³eczno-ekonomiczne utrata pracy strata finansowa d³ugoterminowa i odeg³a obserwacja: GFR po oddaniu nerki, kreatynina, ciœnienie têtnicze, mikroabuminuria raz w roku Zdarza siê, e dawcy czuj¹ siê ju niepotrzebni, nie s³ysz¹ adnego podziêkowania. Biorcy s¹ zapraszani na badania do oœrodka transpantacyjnego, a dawcy s¹ pod tym wzgêdem zaniedbywani. Nae y do³o yæ szczegónych starañ, by tego typu sytuacje nie mia³y miejsca. 8

10 Broszura informacyjna o przeszczepianiu narz¹dów od ywych dawców Przeszczepienie w¹troby Przeszczepienie w¹troby jest jedyn¹ metod¹ eczenia przewek³ej niewydonoœci tego narz¹du. Tak e w ostrej niewydonoœci w¹troby przebiegaj¹cej z jej martwic¹ pine przeszczepienie w¹troby jest jedynym ratunkiem. Nie ma tu mo iwoœci d³ugoterminowej diaizy, jak to jest w przypadku chorych ze schy³kowa niewydonoœci¹ nerek. Przeszczepienie w¹troby jest o wiee trudniejsze ni przeszczepienie nerki. Uszkodzona w¹troba musi byæ usuniêta przed wszczepieniem nowego narz¹du, a zabieg operacyjny trwa wiee godzin. Przeszczepienie od dawcy ywego W¹troba sk³ada siê z dwóch p³atów: prawego wiêkszego i ewego mniejszego. Segmentana struktura w¹troby umo iwia jej podzia³. Do zachowania yciowych procesów metaboicznych i utrzymania normanej funkcji, biorca potrzebuje przeszczepu w¹troby o masie stanowi¹cej co najmniej 1% masy cia³a. Da dzieci, które potrzebuj¹ przeszczepu w¹troby, wystarczaj¹ca jest boczna czêœæ ewego p³ata. Da doros³ego biorcy czêsto musi byæ u yty ca³y prawy p³at w¹troby, by zapewniæ jej wydonoœæ. Ryzyko zgonu dawcy w¹troby wynosi ok. 0,5% i jest 10-krotnie wiêksze ni dawcy nerki. Wskazaniem do przeszczepienia w¹troby od dawcy ywego s¹ na ogó³ wrodzone choroby w¹troby u ma³ych dzieci. Wówczas rodzice mog¹ oddaæ dziecku czêœæ swojego ewego p³ata w¹troby. Ostra niewydonoœæ w¹troby tak e mo e byæ wskazaniem do przeszczepienia w¹troby od dawcy ywego, jeœi bardzo trudno jest w szybkim czasie znaeÿæ dawcê zmar³ego. W przypadku raka w¹troby, kiedy wyd³u anie oczekiwania na w¹trobê zwiêksza ryzyko progresji nowotworu u biorcy, przeszczepienie w¹troby od dawcy ywego powinno byæ rozwa one ze szczegón¹ trosk¹. Wczesne i póÿne ryzyko dawcy Wyciêcie ewego ub prawego p³ata w¹troby jest du ym zabiegiem. Z ewego p³ata jest mo iwe pobranie segmentu 2 3, który stanowi ok. 300 m mi¹ szu w¹troby. Prawy p³at umo iwia pobranie segmentu 5 8, który stanowi ok m mi¹ szu w¹troby. Przeciek ó³ci, krwawienie, infekcja, siny bó brzucha i powik³ania zakrzepowo-zatorowe to wczesne probemy, które dotycz¹ oko³o 10 20% dawców. Powik³ania prowadz¹ce do zgonu, jakie odnotowano zarówno w USA, jak i Europie by³y, spowodowane zaka eniem, zatorem p³ucnym, nasionym krwawieniem ub niewydonoœci¹ w¹troby. Odeg³ym probemem, który dotyczy kiku procent dawców, jest sta³y, d³ugo utrzymuj¹cy siê bó oraz zapaenie o³¹dka. W¹troba ma niezwyk³¹ zdonoœæ regeneracji. U dawcy jest ona w stanie odnowiæ siê a do 95% wyjœciowej masy i wymiarów. Jest to szybki proces i zachodzi w pierwszych trzech miesi¹cach po zabiegu. Parametry w¹trobowe w odeg³ym czasie s¹ prawid³owe. Niema wszystkie parametry s¹ prawid³owe, czego nie mo na powiedzieæ o omawianych wczeœniej ywych dawcach nerki. 9

11 Dawca pozostaje w oddziae intensywnej terapii do nastêpnego dnia. Po powrocie na oddzia³ chirurgiczny, wiêkszoœæ pacjentów zaczyna piæ i stopniowo jeœæ. Wa ne jest, by pacjent jak najszybciej by³ zmobiizowany do wyjœcia z ³ó ka. Badania krwi s¹ wykonywane 1 raz dziennie przez pierwsze dni. Bó jest zwyke uœmierzany przez znieczuenie podtwardówkowe w ci¹gu 4 5 dni. W tym czasie stopniowo redukuje siê bó przy pomocy tabetek przeciwbóowych. Wiêkszoœæ pacjentów pozostaje w szpitau przez 7 10 dni. Rana goi siê po 2 tygowww.euivingdonor.eu Badania kwaifikacyjne Badania krwi oceniaj¹ce czynnoœæ w¹troby oraz inne: ASAT, ALAT, biirubina, ALP, abuminuria, INR, hemogobina, eukocytoza, poziom p³ytek krwi, gikemia, amyaza, eektroity, kreatynina Koaguogram: APTT, AT-III, bia³ko C, bia³ko S, opornoœæ na aktywowane bia³ko C (APC resistance), mutacja genu B da protrombiny Grupa krwi, HLA(zgodnoœæ tkankowa) Wirusy: HBV, HCV, EBV, CMV, HIV Waga, wzrost, podstawowy wywiad ekarski oraz ocena stanu ogónego z pomiarem ciœnienia têtniczego. Ekg Rtg katki piersiowej USG w¹troby z Dopperem Tomografia komputerowa w¹troby ub choangio-angio MR ceem oceny wiekoœci i masy w¹troby ze szczegónym uwzgêdnieniem tych segmentów, które s¹ panowane do pobrania Konsutacja anestezjooga Przed samym zabiegiem dawca podpisuje ostateczn¹ zgodê na pobranie i otrzymuje premedykacjê przedoperacyjn¹ Zabieg chirurgiczny Pobranie w¹troby zwyke odbywa siê z ciêcia pod ebrowego. P³aty w¹troby s¹ wone od wiêzade³ i tkanek, co sprzyja szybkiemu uwidocznieniu du ych naczyñ krwionoœnych i ó³ciowych. Zostan¹ one podzieone i wyizoowane na stronê, z której ma byæ pobranie. Po podzieeniu tkanki w¹trobowej, przewód ó³ciowy jest przecinany a naczynia krwionoœne s¹ zamykane i czêœæ w¹troby przygotowana do przeszczepienia zostaje pobrana i umieszczona w zimnym p³ynie konserwuj¹cym ceem ochrony tkanek. Drena powinien byæ utrzymany tak d³ugo, jak utrzymuje siê jakikowiek wyciek czy niewiekie krwawienie. Opieka pooperacyjna 10

12 Broszura informacyjna o przeszczepianiu narz¹dów od ywych dawców dniach od zabiegu, a poczucie zdrowia wraca po ok. 6 tygodniach. W tym czasie dawca powinien unikaæ ciê kiej pracy, ae mo e prowadziæ norman¹ aktywnoœæ yciow¹. Czas powrotu do zdrowia jest ró ny u ró nych osób, ae najczêœciej wynosi ok tygodni. Obserwacja odeg³a Dawca w¹troby powinien byæ pod opiek¹ oœrodka, w którym pobrano fragment w¹troby, i mieæ wykonywane co 3 miesi¹ce badania: kiniczne, badania krwi oceniaj¹ce funkcjê w¹troby i USG w¹troby po 3, 6 i 12 miesi¹cach. Jeœi kiedykowiek po operacji pojawi¹ siê jakieœ probemy, dawca powinien mieæ dostêp do oœrodka transpantacyjnego, by móc uzyskaæ jak najepsz¹ pomoc. Optymanym rozwi¹zaniem by³oby sprawowanie sta³ej opieki nad dawc¹, ae praktycznie ka dy oœrodek transpantacyjny ma swoje w³asne zasady, które nie wymagaj¹ naszej rekomendacji. Najwa niejsza jest optymana opieka nad dawc¹ w okresie oko³ooperacyjnym. Ubezpieczenia spo³eczne i system ochrony dawcy ywego Dawcy ywi powinni byæ otoczeni szczegón¹ trosk¹ pañstwa (nasze rekomendacje s¹ wydane oddzienie). Ubezpieczenia spo³eczne winny sprawowaæ opiekê na ka dym etapie ycia. W XX wieku stopniowo wprowadzano wiee istotnych reform a mimo to nada pozostaje miejsce na koejne uepszenia i tu pojawia siê szczegóne zadanie da cz³onków EU. Ochrona socjana dawcy ywego praktyka na dzisiaj i wskazówki na jutro Czy dawcy maj¹ prawo do zwonienia ekarskiego po zabiegu oddania nerki? Dawcy maj¹ prawo do zasi³ku chorobowego Kto p³aci? Powszechnie praktykowany jest podzia³ p³atnoœci miêdzy pracodawcê a w³adze. My proponujemy ustanowienie jednego organu jako p³atnika dawców. Czy s¹ jakieœ ograniczenia do prywatnego ubezpieczenia na ycie dawcy? Bycie dawc¹ nie powinno byæ traktowane jako czynnik ryzyka i powodowaæ odmowy ubezpieczenia na ycia. Przeciwnie. Faktem jest, e zgodnie z dotychczasow¹ wiedz¹ dawcy yj¹ d³u ej. Czy s¹ jakieœ ograniczenia da dawców, którzy chc¹ otrzymaæ kredyt? Nie ma adnych ograniczeñ. 11

13 Czy s¹ jakieœ systemy ubezpieczenia pacjenta, z których mogiby skorzystaæ dawcy w przypadku powik³añ w trakcie zabiegu i póÿniejszym okresie? System ubezpieczenia pacjenta, czyi taki, w którym pacjenci mog¹ otrzymaæ zap³atê za nieprzewidziane powik³ania, nie wystêpuje wszêdzie. Tyko Szwecja, Norwegia, W³ochy, Francja i Wieka Brytania maj¹ w swoim prawie uwzgêdnione tak e te aspekty. Jeœi istniej¹cy system ubezpieczenia danego chorego móg³by zostaæ rozszerzony i dotyczyæ tak e dawców, to powinno tak siê staæ. Jest to istotna forma sprawowania opieki umo iwiaj¹ca wszystkim dawcom otrzymanie odszkodowania pieniê nego w przypadku niepowodzenia. Co z systemem zajmuj¹cym siê zwrotem kosztów poniesionych przez dawców z tytu³u procedury? Systemy zwrotu kosztów dawcom istniej¹ w krajach z d³ugim doœwiadczeniem w przeszczepianiu narz¹dów od ywych dawców. Powinny istnieæ w ka dym kraju ceem u³atwienia eczenia dawców ywych. S¹ to bowiem osoby zdrowe, które na co dzieñ pracuj¹,a staj¹ siê pacjentami na bardzo krótki czas. Dawcy s¹ zmêczeni i os³abieni po zabiegu i maj¹ prawo do przejœciowej niezdonoœci do pracy. Czy dawcy powinni otrzymywaæ zwrot kosztów za dojazd do i ze szpitaa na badania, zabieg, kontroe ekarskie? Tak, wszystkie kraje powinny tego przestrzegaæ. Dawcy, poddaj¹c siê zabiegowi, nie tyko ratuj¹ swoich biskich, ae jak wynika z wieoetniego doœwiadczenia, przyczyniaj¹ siê do zmniejszenia spo³ecznych kosztów terapii. Dawcy powinni mieæ wiêc zapewniony ten typ us³ugi. Co z badaniami dawcy? Kto za nie p³aci? Zaecamy, by aden dawca nigdy nie p³aci³ za jakiekowiek badania kontrone, nawet w bardzo odeg³ej obserwacji po zabiegu. Koszty te powinien pokrywaæ system ochrony zdrowia. Co w sytuacji braku funduszy na pokrycie wszystkich badañ? Kto za to p³aci? Zaecamy, by wszystkie koszty zosta³y zrefundowane. Co z kosztami eków? Ró ne kraje maj¹ ró ne zasady w tej sprawie. My zaecamy refundacjê kosztów eków. Czy jest mo iwoœæ otrzymania zwrotu kosztów za niezbêdne okoicznoœci spo³eczne, jakie zaistnia³y w zwi¹zku z procedur¹ dawstwa? Mo e zaistnieæ taka sytuacja np. wœród roników, którzy musz¹ zapewniæ dodatkow¹ opiekê dzieciom, starym rodzicom i zwierzêtom domowym. W tym przypadku da zwrotu kosztów potrzebna jest pisemna dekaracja z wykazaniem kosztów dodatkowych dzia³añ zwi¹zanych z procedur¹. 12

14 Broszura powsta³a jako projekt EULID w ceu ustaenia wspónych rekomendacji do standardów europejskich zapewniaj¹cych zdrowie i bezpieczeñstwo ywych dawców Autorzy Ingea Fehrman-Ekhom Sahgrenska University Hospita Göteborg, Sweden Pa-Dag Line Rikshospitaet Oso, Norway Nicas Kvarnström Sahgrenska University Hospita Göteborg, Sweden Danica Avsec Sovenija Transpant Ljubjana, Sovenia Aessandro Nani Costa ISS-Centro Nazionai Trapianti Rome, Itay Caro De Ciia ISS-Centro Nazionai Trapianti Rome, Itay Caudio Rago ISS-Centro Nazionai Trapianti Rome, Itay Paoa di Ciaccio ISS-Centro Nazionai Trapianti Rome, Itay Koordynatorzy programu: Martí Manyaich Hospita Cínic de Barceona Barceona, Spain Assumpta Ricart Fundació Cínic per a a Recerca Biomedica Barceona, Spain David Paredes Hospita Cínic de Barceona Barceona, Spain Jordi Viarde Hospita Cínic de Barceona Barceona, Spain Choë Baesté Universitat de Barceona Barceona, Spain Irene Martínez Fundació Cínic per a a Recerca Biomdica Barceona, Spain Partnerzy Rosário Caetano Pereira Centro Hospitaar do Porto Porto, Portuga Leonídio Dias Centro Hospitaar do Porto Porto, Portuga Christian Hiesse Hôpita Necker Paris, France Christophe Legendre Hôpita Necker Paris, Francia Jaros³aw Czerwiñski POLTRANSPLANT Warsaw, Poand Piotr Domaga³a POLTRANSPLANT Warsaw, Poand Agnieszka Krawczyk POLTRANSPLANT Warsaw, Poand Dorota Lewandowska POLTRANSPLANT Warsaw, Poand Janusz Wa³aszewski POLTRANSPLANT Warsaw, Poand Garabet Khasho Paraskevaidion Surgica and Transpant Center Nicosia, Cyprus George Kyriakides Paraskevaidion Surgica and Transpant Center Nicosia, Cyprus Andy Maxwe UK Transpant Bristo, UK Victor Gheorghe Zota ANT Fundatia Pentru Transpant Bucarest, Romania Rosana Turcu ANT Fundatia Pentru Transpant Bucarest, Romania Frank Van Geder Institute for LifeLong Learning Barceona, Spain Goria Páez Institute for LifeLong Learning Barceona, Spain Project promoted by Hospita Cinic of Barceona