Eiil7:Lr Marin. d~e ani ni.e będziemy oczekiwać jej niezawodnego ziszczenia, ani też nie stracimy nadziei co do możliwości jej ziszczenia się.

Transkrypt

1 292 DIOGENES LAERTIOS d~e ani nie będziemy oczekiwać jej niezawodnego ziszczenia, ani też nie stracimy nadziei co do możliwości jej ziszczenia się FragmentŻywotów i poglądów słynnych filozofów DiogenesaLaertiosa Prz~drukwedługwydania,polski~go:DiogenesLaertios,Żywory i poglądy słynnych filozofow, przeł Irena Kronska l m, WydawnictwoNaukowe PWN Warszawa 2004 s " Eiil7:Lr Marin Antropologia śmierci Nawet dziecko, nawet "dziki człowiek", nawet niewolnik, jak mówi Eurypides, rozmyśla o śmierci i odczuwa strach przed nią Strach zarazem zgiełkliwy, jak i cichy, który w owej podwójnej postaci da się odnaleźć w całych ludzkich dziejach Zgiełkliwy - wybucha w trakcie uroczystości pogrzebowych, w czasie żałoby, rozbrzmiewa gromkim głosem z ambon, da się go słyszeć w wierszach [] Cichy - toczy człowieka, niewidoczny, tajemniczy, jakby wstydliwy, dochodzi do głosu nawet w zwykłym codziennym życiu [] Cierpienie wywołane przez jakąś śmierć pojawia się tylko wtedy, gdy zmarły jako jednostka był znany i obecny Im bardziej zmarły był bliski, im bardziej było się z nim zżytym, im bardziej był związany więzami rodzinnymi, kochany czy szanowany, czyli "wyjątkowy", tym gwałtowniejsze jest cierpienie; brak zaś emocji lub jest ich niewiele, gdy śmierć dotyka jakiejś istoty anonimowej, która nie była "niezastąpiona" W społecznościach archaicznych śmierć dziecka, która unicestwiała wszelkie związane z nim życiowe nadzieje, jeśli chodzi o uroczystości pogrzebowe, wywoływała niewielki oddźwięk U Kafrów śmierć wodza wywołuje przerażenie, podczas gdy śmierć kogoś obcego lub niewolnika przechodzi niezauważona Wsłuchajmy się w nasze plotki: śmierć gwiazdy filmowej, jakiegoś znanego kolarza, głowy państwa lub też sąsiada z tego samego piętra jest odczuwana silniej niż śmierć dziesięciu tysięcy Hindusów w czasie powodzi I tak samo: strach przed rozkładem nie jest niczym innym niż strachem przed stratą indywidualności Nie należy sądzić, iż zjawisko gnicia samo w sobie jest czymś przerażającym Teraz już możemy uściślić: tam, gdzie śmierć nie jest zindywidualizowana, jest tylko obojętność i pozostaje tylko zwykły fetor Przestajemy się bać, gdy mamy do czynienia ze zwierzęcym ścierwem lub ze zwłokami wroga czy zdrajcy, któremu odmawia się ostatniej posługi, którego porzuca się, by "sczezł" i "zgnił" jak pies", ponieważ nie uznaje się go za człowieka Nie boimy się trupa jako takiego, boimy się trupa podobnego do nas, i to właśnie nieczystość tych zwłok jest zaraźliwa Obsesja własnego przetrwania ujawnia oczywiście u człowieka, często nawet ze szkodą dla jego życia, uparcie powracającą troskę o ocalenie własnej indywi-

2 dualności także po śmierci Strach przed śmiercią jest zatem przeżyciem, przeczuciem lub też świadomością utraty własnej indywidualności, przeżyciem gwałtownym, cierpieniem, lękiem, strachem Przeczuciem pewnego zerwania, zła, porażki, tzn przeczuciem traumatycznym Jest świadomością pewnej pustki, nicości, która otwiera się tam, gdzie występowała indywidualna pełnia, czyli świadomością traumatyczną Owa trauma pojawiająca się w samym centrum świadomości śmierci jest pewnym zarodkowym stadium i d e i śmierci (która nie jest niczym innym jak ideą utraty indywidualności), ściśle związanym z realną świadomością faktycznej śmierci Idea ta przeciwstawia się, będąc jednak cały czas ściśle z nimi związana, metaforom nieśmiertelności, które wypełniają śmierć życiem Idea śmierci, w ścisłym sensie tego słowa, jest ideą beztreściową, czyli, jak kto chce, taką, której treść jest nieskończoną pustką Jest to najbardziej pusta ze wszystkich pustych idei, skoro jej treść jest czymś nie do pomyślenia, nie do zgłębienia, jakimś pojęciowym "nie wiadomo czym", któremu odpowiada trupie "nie wiadomo co" Jest to idea traumatyczna w pełnym rozumieniu tego słowa Istotna różnica między samobójstwem a ryzykiem śmierci polega j~dnak na tym, że samobójstwo niejako zatwierdza samotność, br~ lub utratę zamteresowania wszelkim uczestnictwem, podczas gdy ryzyko snuerci pociąga za sobą < -, obecność i bogactwo uczestnictwa [] Ryzyko śmierci w gruncie rzeczy towarzyszy też ludycznym formom uczestnictwa (przygoda dla przygody, ryzyko dla samego ryzyka itp) oraz moralnym jego formom (prawda, honor itp), przechodząc przez całą ~amę sp?łecznych form uczestnictwa (ojczyzna, rewolucja itp) Jednostka potwierdza SIę w tych formach, potwierdzając jednak zarazem to, że owe formy warte są ewentualnego Ryzyko śmierci Zabójstwo, jeśli towarzyszy śmiertelnej walce, jeśli dokonuje się go w czasie wojny, pociąga za sobą niebezpieczeństwo utraty życia Żeby zabić, trzeba ponieść ryzyko, że samemu zostanie się zabitym Narażanie się na śmierć jest największym paradoksem człowieka wobec śmierci, jest bowiem zupełnym i dogłębnym zaprzeczeniem strachu przed śmiercią Ponadto narażanie się na śmierć jest przesłanką równie fundamentalną jak strach [] Ryzyko śmierci przekracza wojnę, przekracza barbarzyństwo mordu, pojawiając się we wszystkich sferach działalności ludzkiej [] W narażaniu się na śmierć znajdujemy zawsze przesłankę antropologiczną, upadek gatunku (instynkt samozachowawczy), potwierdzenie jednostki W paroksyzmie tego upadku i tego potwierdzenia odnajdujemy samobójstwo: samobójstwo jest nie tylko wyrazem zupełnego osamotnienia jednostki, której zwycięstwo zbiega się dokładnie w czasie ze zwycięstwem śmierci, ale ukazuje nam również, że jednostka może w swoim samookreśleniu dojść aż do zupełnego, dokonanego na zimno, unicestwienia swojego instynktu zachowawczego i do unicestwienia tym sposobem swojego życia, które uważa za gatunkowe, by przez to dowieść sobie samej jakiejś własnej nieuchwytnej wszechmocy Samobójstwo będzie zatem, zwłaszcza "piękne" samobójstwo Stephane'a Mallarmego, ostatecznym gestem, szczytem indywidualizmu odpowiadającym rozgoryczeniu tego, kto go dokonuje I to właśnie pojął Kiriłłow: samobójstwo, częściowe wyrzeczenie się gatunku, jest ostatecznym sprawdzianem ludzkiej wolności 295 ANTROPOLOGIA ŚMIERCI EDGARMORlN 294, poświęcenia indywidualności Uczestnictwo zawiera więc w sobie nadzwyczajną moc: gdy chodzi o biologiczne uczestnictwo lub uczestnictwo wojenne, popchnię~a nim jed~ostka zapomina o sobie, zapomina ó własnej śmierci Być może siła, u~zestmctwa ~est tym większa, im bardziej świadoma jest ~kc;p~acj~ ryzyka sm~ercl, albowl~~ wówczas ryzyko śmierci stawia czoło grozie srmerct 1 okazuje ~I~ zdol~e do Jej pokonania Nie chodzi wówczas o ustąpienie jednost~l, lecz o }~J heroiczne s~mopotwierdzenie Samopotwierdzenie tym bogatsze, un bardzie} boh~ter cz~je się "sobą", właśnie w chwili ryzyka, kiedy rzuca na sza~ę swoje ZyCIe, czując zarazem, że żyje intensywnie, że jest cząstką rzeczywistości, ktora go przerasta Taka afirmacja "ja" w narażaniu się ~a śmierć ~wiera ~a~em bar~z~ często wywyższenie "siebie", tzn bytu całkowitego, a r?wnocze~me "nad~j,a, czyh ~~r~ tości, w której uczestniczy Owo troiste UCZUCIedaje SIę odna1ezc ~ O?0:VIes~l Lionela Terraya, jednego ze zdobywców Annapurny (o tyle wyrazmej ze me chodzi o świadectwo literackie): l Duma z racji tego, że pierwsi osiągnęli szczyt mający więcej niż 8000 m wysokości (wywyższenie "ja"); 2 Upojenie, radość z całego serca, mnno burzy 1 ' mrozu (wywyzszeme "Sle- bie");, " 3 Wywyższenie Francji, ludzkości, moralnej wartoser wyczyn~ "n~d~ja [] Tak więc narażanie się na śmierć pociąga zawsze za sobą l J,a~es ~czestnictwo jednostki, w którym ta może opanować swoje przerażenie srmercl~ Dostrzegamy tu w całej jej okazałości i jedności sp:zeczność, kt~ra przeciwstawia sobie narażanie się na śmierć i przerażenie śmiercią, rzuca ~lę ~a~ w ocz:! za jednym zamachem wspólny charakter tej par~doks~lnej dwo~s,toscl:l~rupcja jednostki rozsadza jarzmo gatunku Ga~~ek tracl SWOJązdol~osc p~zewidywania, przestaje ogarniać i ochraniać ŻyCIe mdywidualne D z 1 ę kl t e ~ ~, u p a d k o w i g a t u n k u c z ł o w i e k p o t :' l e r d ~ a "s l ~ b 1 e jak o r z e c z y w i s t ość n i e p o d l e g a J ą,c ą z a d n e J r e d u k c j i - i s t ą d t o p r z e r a e n l e s m 1 e r c l ą; s t a j e p r z e d ni e z l i c z o n y m i f o r m a m t u c z e s t n i c t w a ż i st ąd r y z y koś m i e r c i

3 296 EDGARMORIN FragmentksiążkiEdgaraMorinaL 'homme et la mort wydanejw Paryżuw 1977 roku Prze~, w~d~g wy~aniapolskiego: Edgar Morin, Antropologia śmierci, [w:] Antropo!oWa ~mlercl Mysi francuska, wybór i przeł Stanisław Cichowiczi Jakub M Godzimirski,WydawnictwoNaukowePWN, Warszawa 1993, s i Kursywęzastąpionospacją Philippe Aries Śmierć na opak Gdzie kryje się śmierć? Jeszcze z początkiem wieku dwudziestego, powiedzmy: do wojny 1914 roku, na całym Zachodzie kultury łacińskiej, katolickiej albo protestanckiej, śmierć jednostki w uroczysty sposób zmieniała przestrzeń i czas pewnej grupy społecznej, a nawet całej wspólnoty, na przykład wsi W izbie umierającego zamykano okiennice, zapalano świece, przynoszono święconą wodę, do domu schodzili się sąsiedzi, krewni, przyjaciele, szepczący i poważni Dzwon żałobny odzywał się w kościele, skąd przed chwilą wyszła mała procesja: ksiądz z Panem Bogiem Po zgonie umieszczano na drzwiach nekrolog (zamiast, jak dawniej, wystawiać w drzwiach ciało albo trumnę, bo ten zwyczaj już zarzucono) Przez uchylone drzwi, bo poza tym cały dom był dokładnie zamknięty, wchodzili ci wszyscy, których przyjaźń lub dobre wychowanie zobowiązywało do ostatnich odwiedzin Na nabożeństwie w kościele gromadziła się cała wspólnota, w tym również spóźnialscy, którzy zjawiali się dopiero pod koniec obrzędu, i po długiej defiladzie składających kondolencje powolny orszak, przez wszystkich po drodze pozdrawiany, odprowadzał trumnę na cmentarz Ale na tym się nie kończyło Okres żałoby wypełniony był odwiedzinami: rodzina chodziła na cmentarz, a ją samą odwiedzali krewni i przyjaciele Później z wolna powracano do normalnego trybu życia i tylko najbliżsi bywali co jakiś czas na cmentarzu Śmierć ugodziła grupę społeczną, która zareagowała zbiorowo, zaczynając od najbliższej rodziny aż do najszerszego kręgu znajomych i ludzi związanych wspólnymi interesami Każdy nie tylko umierał publicznie, jak Ludwik XIV, ale śmierć każdego była zdarzeniem publicznym, które poruszało, w dwojakim znaczeniu tego słowa, całą społeczność: umierała nie tylko jednostka, śmierć godziła w całą społeczność i rana musiała się zabliźnić Wszelkie warianty, jakie zachodziły w postawach wobec śmierci przez całe tysiąclecie, nie zmieniły tego fundamentalnego obrazu ani trwałego związku między śmiercią a społeczeństwem: śmierć zawsze była aktem społecznym i publicznym Jest nim jeszcze dzisiaj na wielkich obszarach łacińskiego Zachodu wcale nie jest rzeczą pewną, że ten tradycyjny model musi zaniknąć Ale nie ma już charakteru absolutnej powszechności, jakim odznaczał się niezależnie od religii i kultury, bo w wieku dwudziestym w niektórych najbar-

4 298 PHILIPPE ARIES dziej uprzemysłowionych, najbardziej zurbanizowanych i najbardziej technicznie rozwiniętych strefach świata zachodniego pojawił się zupełnie nowy model i nam zapewne dane jest oglądać dopiero jego początkową fazę Dwie cechy uderzają choćby najmniej bystrego obserwatora: oczywiście nowość tego typu umieranla, jego odmienność od wszystkiego, co go poprzedziło, a czego on jest o d w r o t n o ś c i ą, negatywem: społeczeństwo wygnało śmierć, z wyjątkiem śmierci wielkich ludzi W mieście nic nie zdradza, że coś zaszło: dawny czarno-srebrny karawan przeobraził się w zwykłą szarą limuzynę, niebudzącą żadnego zamieszania w ulicznym ruchu Społeczeństwo nie zatrzymuje się w swojej drodze: zniknięcie jednej istoty nie psuje jego ciągłości W mieście wszystko tak się odbywa, jak gdyby nikt już w ogóle nie umierał Nie mniej zadziwiająca jest druga cecha Owszem, śmierć zmieniała się w ciągu tysiąclecia, ale jak powoli! Drobne zmiany rozłożone na wiele pokoleń zachodziły tak wolno, że ludzie ich nie dostrzegali Dzisiaj zupełny przewrót w obyczajach dokonał się, albo może tylko wydaje się, że się dokonał, w obrębie jednej generacji W mojej młodości kobiety w żałobie niknęły w krepach i zwojach czarnych welonów W sferach mieszczańskich dzieci, które utraciły babkę, nosiły fioletowe ubranka Moja matka od roku 1945, przez dwadzieścia lat, jakie pozostały jej jeszcze do przeżycia, nosiła żałobę po synu poległym na wojnie A dzisiaj Szybkość i brutalność zmiany sprawiły, że ją sobie uświadomiono Zjawiska te, których pamięć przeszłości nie umiała uchwycić, nagle stały się znane, są przedmiotem dyskusji, ankiet socjologicznych, programów telewizyjnych, obrad lekarzy i prawników Wygnana ze społeczeństwa śmierć wraca przez okno, i to równie szybko, jak zniknęła Zmiana szybka i gwałtowna, ale czy tak nowa, jak wydaje się dziennikarzowi, socjologowi, nam - omamionym przez zwielokrotnione tempo? Początek kłamstwa Od drugiej połowy wieku dziewiętnastego coś zasadniczo zmieniło się w stosunku pomiędzy umierającym a jego otoczeniem Oczywiście chwila, kiedy człowiek uświadamia sobie swój bliski koniec, zawsze była bolesna Ale uczono się to przezwyciężać Czuwał nad tym Kościół, zobowiązując lekarza, aby występował jako nuntius mortis: zadanie było nieprzyjemne i trzeba było gorliwości "przyjaciela duchowego", aby zdobył się na to, od czego uchylał się "przyjaciel cielesny" Ostrzeżenie, jeżeli nie było spontaniczne, stanowiło część postępowania zwyczajowego [] Wszyscy więc uczestniczą w kłamstwie, jakie się wówczas zaczyna i które,' zataczając coraz szersze kręgi, sprawia, że śmierć kryje się Umierający i jego \ l l I I l1, o, j j ŚMIERĆ NA OP AK 299 otoczenie grają wobec siebie komedię: "nic się nie zmieniło", "życie płynie jak dawniej" i "wszystko jest jeszcze możliwe" Jest to drugi etap procesu przejęcia opieki nad chorym przez otoczenie, procesu, który zaczął się znacznie wcześniej w wyższych klasach społecznych, pod koniec wieku osiemnastego, kiedy umierający nie chciał narzucać swojej woli przez akt prawny i przekazywał ją bezpośrednio spadkobiercom, to znaczy żywił do nich zaufanie [] W praktyce udawanie to powoduje usuwanie albo opóźnianie sygnałów, które alarmowały chorego, a przede wszystkim inscenizacji publicznego aktu, jakim dawniej była śmierć, od chwili przywołania księdza Nawet w rodzinach najbardziej pobożnych i praktykujących ustalił się w początkach wieku dwudziestego zwyczaj wzywania księdza dopiero wtedy, gdy jego pojawienie się u wezgłowia chorego nie mogło już zrobić na nim wrażenia, gdyż albo stracił przytomność, albo po prostu wyzionął ducha Ostatnie namaszczenie stało się sakramentem nie umierających, lecz umarłych! Przypadki takie zdarzały się we Francji w latach Przybyło ich wiele w latach pięćdziesiątych Minęły czasy uroczystego pochodu Najświętszego Sakramentu poprzedzanego przez małego ministranta potrząsającego dzwonkiem Minęły, i to dawno, czasy podniosłych scen przyjmowania komunii przez umierającego i jego otoczenie Rozumiemy, że na dłuższą metę duchowieństwo nie chciało udzielać ostatnich sakramentów nieboszczykom i że wreszcie odmówiło uczestnictwa w tej komedii, jeśli nawet była ona inspirowana przez miłość Ten bunt wyjaśnia częściowo, dlaczego Kościół po II Soborze Watykańskim zmienił tradycyjną nazwę "ostatnie namaszczenie" na "sakrament chorych", i to nie zawsze chorych śmiertelnie: dzisiaj niekiedy udziela się go w kościele zupełnie zdrowym starcom Kościół nie tylko przypomina, że ostatnie namaszczenie należy przyjmować z całą świadomością, ale również oddziela ten sakrament od śmierci, bo nie stanowi on bezpośredniego do niej przygotowania W ten sposób Kościół milcząco podkreśla własną nieobecność w chwili śmierci; nie trzeba wtedy "wołać księdza", bo jak zobaczymy, śmierć przestała być chwilą, W dziewiętnastym wieku, gdy z testamentów znikały pobożne zapisy, szczególnej wagi nabrała ostatnia rozmowa: godzina ostatnich pożegnań, ostatnich poleceń, poufnych albo publicznych Tę intymną i uroczystą wymianę myśli uniemożliwił nakaz utrzymywania chorego w nieświadomości W końcu umierał, nic nie powiedziawszy Tak pomarli w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych zeszłego [dziewiętnastego] stulecia prawie wszyscy wielcy starcy, nawet świadomi i pobożni, zanim masowo napłynęły wzorce z Ameryki i północno-zachodniej Europy "Nawet się z nami nie pożegnała" - szepnął u wezgłowia matki syn, który jeszcze nie pogodził się z tym upartym milczeniem i może również z tym nowym rodzajem wstydliwości [] \

5 300 PHILlPPE Śmierć plugawa [ ] W drugiej połowie dziewiętnastego wieku, biorąc rzecz dość ogólnie, śmierć przestaje się wydawać zawsze piękna, dostrzega się nawet jej strony budzące odrazę Co prawda już "makabryczni" poeci wieku piętnastego i szesnastego, Ronsard i inni, czuli wstręt do starczej zgrzybiałości, do spustoszeń czynionych przez chorobę, do twarzy pooranych przez bezsenność, do wypadających zębów i przykrej woni oddechu, ale oni rozwijali tylko temat schyłku życia w czasach, gdy bardziej brutalna i bardziej realistyczna wyobraźnia odkrywała rozkładające się zwłoki i wstydliwe wnętrze człowieka Wnętrze to wydawało się szkaradniejsze niż wygląd starca i chorego [] Śmierć nie tylko wywołuje strach swoim absolutnym negatywizmem, ale również budzi wstręt, jak każdy odrażający widok Staje się n i e p r z y _ z w o i t a jak czynności fizjologiczne człowieka, wydzieliny jego ciała N i e _ p r z y z w o i c i e jest ukazywać je publicznie Ludzie nie chcą wpuszczać wszystkich do pokoju cuchnącego moczem, potem, ropą, zabrudzoną pościelą Wchodzą tam tylko nieliczni, bliscy, którzy potrafią opanować odrazę, i ci, którzy chorego leczą i pielęgnują Tworzy się nowy obraz śmierci: śmierci brzydkiej i ukrywanej, bo jest brzydka i brudna Począwszy od wyrazistych już opisów Flauberta i Tołstoja, temat ten rozwinie się w trzech kierunkach tak różnych, że z trudem przyznajemy im wspólne pochodzenie Pierwszy kierunek prowadzi do wyjątkowego i drastycznego modelu, który przeniknąłby jedynie do literatury kontestacyjnej, gdyby wojny i rewolucje od roku 1914 do naszych dni nie ukazały go z pewnym prawdopodobieństwem uczestnikom tych walk Jest to model pisarzy i żołnierzy U Flauberta i Tołstoja choroba była obrzydliwa, a śmierć spowodowana chorobą, W modelu takich pisarzy jak Remarque, Barbusse, Sartre albo Genet myśl o śmierci i wywoływany przez nią strach rozluźnia zwieracze i wywołuje w zupełnie zdrowym ciele wstrętne objawy choroby Cela skazanego na śmierć albo torturowanego staje się tak samo obrzydliwa jak pokój ciężko chorego Ten model powstał, gdyż niepodobna już było stosować konwencji pięknej, patriotycznej śmierci, jak na przykład śmierć małego dobosza na moście pod Areole, do hekatomb wieku dwudziestego, do rzezi wielkich wojen, do polowań na człowieka, do strasznych, powolnych tortur Mniemani bohaterowie "robią w spodnie", a prawdziwi usiłują przede wszystkim tego nie robić (Mur Sartre'a) [] Przenosiny ŚMIERĆ ARIES do szpitala [] W początkach dwudziestego wieku nie zawsze łatwo było obronić pokój umierającego przed niezręcznymi objawami sympatii, natrętną ciekawością i tym NA OP AK 301 wszystkim, co w ludzkich umysłach jeszcze mocno domagało się publicznego uczestnictwa w śmierci Było to trudne, dopóki ten pokój mieścił się w domu, w małym prywatnym świecie niepodlegającym biurokratycznym przepisom, zresztą jedynym, które byłyby skuteczne A jednak sami domownicy, rodzina i służba, trudniej już godzili się z uciążliwą bliskością choroby Im dalej w wiek dwudziesty, tym bliskość ta staje się coraz cięższa do zniesienia Szybkie postępy w dziedzinie komfortu, intymności, higieny osobistej i aseptyki sprawiły, że wszyscy stali się mniej odporni: nic nie można poradzić na to, że zmysły nie tolerują już woni i widoków, które jeszcze z początkiem wieku dziewiętnastego, wraz z cierpieniem i chorobą, składały się na codzienność Objawy fizjologiczne przeszły z codzienności do aseptycznego świata higieny, medycyny i moralności, których początkowo nie rozróżniano Ten świat ma swój idealny wzorzec: szpital z jego komórkową dyscypliną Poza tym ciężar pielęgnacji chorego i znoszenie wstrętnych objawów choroby dźwigała dawniej i dzieliła z rodziną cała mała wspólnota sąsiadów, przyjaciół, liczniejsza wśród warstw ludowych i na wsi, ale utrzymująca się jeszcze i wśród mieszkańców miasta Otóż ta uczestnicząca w śmierci niewielka społeczność kurczyła się nieustannie, aby w końcu ograniczyć się do bliskich krewnych, a nawet samej pary małżeńskiej bez dzieci W dodatku w miastach dwudziestego wieku obecność ciężko chorego w niewielkim mieszkaniu wymagała heroicznego wysiłku, aby jednocześnie pielęgnować go i pracować zawodowo Wreszcie ostatnie postępy chirurgii, długie i trudne kuracje, stosowanie ciężkich aparatów, częściej skłaniały poważnie chorych, aby wybierali szpital Odtąd, choć nie zawsze się ludzie do tego przyznają, szpital ofiarowuje rodzinom azyl, gdzie mogą ukryć kłopotliwego pacjenta, którego ani obcy, ani one same nie mogły dłużej znosić; z czystym sumieniem przekazują innym opiekę, zresztą niefachową, aby powrócić do normalnego życia Pokój umierającego przeniesiono z domu do szpitala Przeprowadzka ta, podjęta z przyczyn techniczno-medycznych, została przez rodziny zaakceptowana i przez ich współudział upowszechniona i ułatwiona Od tej chwili szpital jest jedynym miejscem, gdzie śmierć może uniknąć jawności - albo tego, co z niej pozostało - uważanej teraz za chorobliwą nieprzyzwoitość [] Śmierć wyeliminowana [ ] Dawniej istniały takie kodeksy na wszystkie okoliczności, przewidujące, jak okazywać innym uczucia na ogół niewyrażalne, jak świadczyć grzeczności, rodzić dzieci, umierać, pocieszać osieroconych Dziś kodeksów tych nie ma lilnikły pod koniec dziewiętnastego i w dwudziestym wieku A zatem uczucia, które chciałyby wykroczyć poza przeciętność, albo nie znajdują dla siebie wy-

6 302 PHILIPPE ARIES razu i zostają stłumione, albo wybuchają z trudną do zniesienia gwałtownością, bo nie istnieje nic, co mogłoby je ukierunkować W tym ostatnim przypadku zagrażają ładowi i bezpieczeństwu, jakich wymaga codzienna ludzka aktywność Trzeba je więc powściągać I tak najpierw sprawy miłości, a potem śmierci, zostały obłożone interdyktem Zaczął on obowiązywać z chwilą, gdy przestały działać stawidła i zapory, od tysiąclecia ujarzmiające te dzikie siły Pojawił się, zwłaszcza w angielskich public schools, model męskiej odwagi, dyskrecji i dobrego wychowania, który zabraniał publicznych aluzji do romantycznych uczuć i tolerował je wyłącznie w domowym zaciszu [] Jest rzeczą oczywistą, że przyczyną kasowania żałoby nie jest nieczułość pozostałych przy życiu, ale bezlitosny nacisk społeczeństwa, które odmawia udziału w przeżyciach człowieka pogrążonego w żałobie: jest to pewien sposób nieuznawania śmierci, nawet jeżeli w zasadzie uznaje się jej realność Moim zdaniem, po raz pierwszy protest przeciw śmierci wniesiono tak otwarcie Od pewnego czasu wzbierał on w głębinach, gdzie go uwięziono, przebijał się ku powierzchni - jeszcze jej nie sięgając - od lęku przed pozorną śmiercią, od tego, że przez miłość do drugiego człowieka ukrywano przed nim bliski koniec i że przez odrazę do chorego chowano go przed ludźmi Teraz ów protest ukazuje się w pełnym świetle, jako główny rys charakterystyczny naszej kultury Teraz łzy żałoby upodobniono do wydzielin chorego Jedne i drugie są obrzydliwe Śmierć zostaje wyeliminowana Tak więc około połowy dwudziestego wieku na najbardziej zindywidualizowanych i najbardziej zurbanizowanych obszarach Zachodu powstaje nowa sytuacja Panuje opinia, że publiczne okazywanie żałoby, a także zbyt uparte i dług~e p~atne jej zachowywanie jest czymś chorobliwym Wybuch płaczu staje Się atakiem nerwowym Załoba jest chorobą Ten, kto się z nią obnosi, daje do- :",ód słabości charakteru [] Czas żałoby nie jest okresem milczenia tego, kto Jest w żałobie, wśród gorliwego i niedyskretnego otoczenia, lecz jest okresem milczenia tych, co go otaczają: telefon nie dzwoni, ludzie was unikają Człowiek w żałobie odbywa kwarantannę [] Jest rzeczą bardzo znamienną, że gdy tylko zarysowała się taka postawa, psycholodzy natychmiast uznali ją za niebezpieczną i anormalną Do dziś nie przestali kłaść nacisku na niezbędność żałoby i na niebezpieczeństwa, jakimi grozi jej tłumienie Sigmund Freud i Karl Abraham zadali sobie wiele trudu, aby wykazać, że żałoba jest czymś różnym od depresji [] Otóż ich ocena żałoby i jej roli jest zupełnie odmienna od poglądów społeczeństwa Społeczeństwo uważa żałobę za zjawisko chorobliwe, gdy tymczasem według psychologów właśnie tłumienie żałoby jest czymś chorobliwym i powoduje stany chorobowe [] Chcąc nie chcąc psycholodzy uczynili ze swoich badań na temat żałoby historyczny dokument, dowód historycznej relatywności Ich tezą jest, że śmierć drogiej istoty jest głęboką raną, która jednak leczy się w sposób naturalny, ale pod warunkiem, że nie zrobi się niczego, aby opóźnić jej zabliźnienie Człowiek ' dotknięty żałobą powinien przyzwyczaić się do nieobecności drugiego, anulować ł ŚMIERĆ NA OPAK 303 libido jeszcze uparcie skupione na żywym, "zinterioryzować" zmarłego Zaburzenia okresu żałoby pojawiają się, kiedy taki "transfer" się nie odbędzie: jeśli nastąpi mumifikacja albo - przeciwnie - inhibicja wspomnienia Zresztą nas interesują nie te mechanizmy, lecz to, że nasi psycholodzy opisują je jako od niepamiętnych czasów właściwe ludzkiej naturze; śmierć jako fakt naturalny ich zdaniem zawsze wywoływała wśród najbliższych takie urazy, które mogła uleczyć tylko pewna seria etapów Rzeczą społeczeństwa jest pomóc dotkniętej żałobąjednostce w przebyciu tych etapów, sama bowiem nie ma na to sił Ale schemat ten, który psychologom wydaje się naturalny, powstał nie dawniej jak w osiernastym wieku [] Wszyscy zostaliśmy - dobrowolnie albo z musu - przeobrażeni przez wielką romantyczną rewolucję uczucia Stworzyła ona między nami a innymi ludźmi więzy, których zerwanie wydaje się nam nie do pomyślenia i nie do zniesienia Pokoleniem, które pierwsze zbuntowało się przeciw śmierci, było pierwsze pokolenie romantyków Uwielbiło ją, uprzedmiotowiło, a jednocześnie uczyniło ukochaną istotę kimś nierozłącznym i nieśmiertelnym Związek ten nadal istnieje mimo pewnego pozornego rozluźnienia, które wynika przede wszystkim z większej dyskrecji wyrazu [] A równocześnie, z innych przyczyn, społeczeństwo nie może już znieść widoku rzeczy związanych ze śmiercią, a w konsekwencji ani ciała zmarłego, ani opłakującej go rodziny Pozostały przy życiu ugina się więc równocześnie pod ciężarem swojego bólu i interdyktu społeczeństwa Skutki są tragiczne; socjolodzy położyli zwłaszcza nacisk na sprawę wdów i wdowców Społeczeństwo wytwarza dokoła nich pustkę - zarówno wokół starych, jak młodych, ale zwłaszcza starych (budzą wtedy podwójną odrazę) Nie mają z kim rozmawiać na jedyny interesujący ich temat, na temat osoby, którą utracili Pozostaje im tylko także umrzeć, i często to robią, nawet nie uciekając się do samobójstwa [] Przypadek amerykański [] W Stanach Zjednoczonych, a także w Kanadzie, zjawisko to ma charakter mniej radykalny: śmierć niezupełnie znikła z miejskiego krajobrazu Nie znaczy to, że widuje się tam długie orszaki pogrzebowe, ale duże szyldy otwarcie głoszą na ulicach słowa, które uważano już za wyklęte: Juneral home, Juneral parlour (dom pogrzebowy) W Ameryce proces ten przebiegł tak, jakby jedna dziedzina tej kultury popychała ją do zacierania śladów śmierci, a druga powstrzymywała ją od tego i pozostawiała śmierć na dobrze jeszcze widocznym miejscu Pierwszy prąd, już nam znany, bośmy go tutaj analizowali, propaguje we współczesnym świecie interdykt i lekceważenie śmierci Drugi, jak zobaczymy, to po prostu stary, ale przetworzony prąd romantyczny: twoja śmierć []

7 304 PHILIPPE ARIES [] Funeral directors (przedsiębiorcy pogrzebowi) zostali bezpośrednimi następcami pastorów i autorów ksiąg pocieszenia [] Pozostawili spirytystom kontakty z zaświatami, a sami zajęli się realnymi ceremoniami, w których przejawiała się wola przedłużania obecności zmarłych W tym czasie, jak się wydaje, Kościoły, nawet protestanckie, doszły do wniosku, że zmarli zajmują zbyt wiele miejsca w religijnej uczuciowości wiernych, i na tym wycofaniu się Kościołów skorzystali Juneral directors: wśliznęli się na miejsce kleru, aby wyzyskać niezaspokojone potrzeby duchowe Następnie z niezwykłą zręcznością zastosowali wskazówki psychologów zajmujących się zagadnieniem żałoby, którzy począwszy od Freuda, jak wiemy, podkreślali naturalną konieczność żałoby oraz zbiorowego pocieszania, jakiego pozostającym przy życiu odmawiało wielkomiejskie społeczeństwo mieszczańskie Wówczas zastąpili je Juneral directors Postanowili zostać doctors oj griej (lekarzami bólu), których zadaniem jest grief therapy (terapia bólu) Odtąd oni mieli łagodzić ból osieroconych rodzin Przenieśli żałobę z życia codziennego, skąd ją wykluczono, na krótki okres pogrzebu, gdzie jest jeszcze dopuszczalna To skłoniło ich do urządzenia specjalnego miejsca poświęconego bez reszty śmierci, śmierci już nie wstydliwej i potajemnej, jak w szpitalu, lecz widocznej i uroczystej Kościół nigdy nie był miejscem śmierci Zmarli przechodzili przez kościół i tylko niekiedy tam zostawali, ku irytacji duchownych-skrupulantów Jego pierwszym celem był kult Boga, a dopiero drugim przyjmowanie wspólnoty wiernych w chwilach, gdy się regenerowała, na etapach życia i śmierci FragmentyksiążkiPhilippe'aAriesa L 'homme devant la mort wydanejw Paryżuw 1977 roku Przedruk według wydania polskiego: Philippe Aries, Człowiek i śmierć, przeł Eligia Bąkowska,PIW, Warszawa1989, s Louis- Vincent Thomas Trup Trup jest nierozdzielnie związany z dyskursem o trupie: to jednak, co mówi się o zmarłym, nie może przystawać do nieuchwytnej rzeczywistości śmierci [] Wydarzenia z życia określa się na ogół bardzo prostymi słowami Śmierć jednak stanowi tu wyjątek i dla jej obwieszczenia chętnie używa się wymijających i uroczystych określeń: "zgasł", "Bóg wezwał go do siebie"; albo obrazowych określeń żargonowych: "wyciągnął kopyta" (dosł: "potłukł swą fajkę" - przyp tłum), "oddał klucze" Na oznaczenie zgonu wielkiego wodza mówi się w Afryce, że "ziemia się rozbiła", "runęło wielkie drzewo" Do określenia trupa używa się szczególnego słownictwa: nawet pobieżna analiza semantyczna potocznie używanych słów odsłania nasze głębokie popędy Termin "trup", konotujący ideę rozkładu, budzi tyle odrazy, że Robert Sabatier powściągliwie zaponmiał umieścić go w Słowniku śmierci Jeszcze gorsze byłoby słowo "padlina" o zabarwieniu tak pejoratywnym, że używa się go prawie wyłącznie w odniesieniu do zwierząt Natomiast słowo "ciało" jest ambiwalentnym i uspokajającym eufemizmem Co prawda ciało może być żywe lub martwe, co uzasadnia taką oto formułę: "Tutaj spoczywa nabożnie ciało X" Smierć jest więc utożsamiana ze snem, a przysłówek "nabożnie" wyraża intencję oczyszczenia, która kompensuje ukrytą myśl o gniciu Ciało zmarłego jest implicite utożsamiane z podporą osobowości, która gdzieś trwa, choćby tylko w pamięci potomnych Funkcją obrzędu jest właśnie symboliczne zastąpienie trupa ciałem, rzeczy przez byt Słowo "zwłoki" jest w tym względzie bardzo znamienne; [] przywołuje w sposób niezbyt uroczysty ciało wyzbyte tego, co je ożywi~ło, jak gdyby wyczerpało ono swe życiowe kwantum Implikuje ponadto coś mnego, fundamentalnego i permanentnego, czego ciało byłoby tylko powłoką Niezależnie, czy wyrażenie to opiera się na dualizmie duszy i ciała, czy nie, ujawnia w każdym razie nasze opory przed rozważeniem śmierci jako ostatecznej nicości Żargon ludowy, którego funkcja katarktyczna jest znana, podlega tym samym wymogom, popadając w śmieszność lub wulgarność dla oddrarnatyzowania sy-