Amare Roma Nasi Romowie. Podręcznik

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Amare Roma Nasi Romowie. Podręcznik"

Transkrypt

1 Amare Roma Nasi Romowie Podręcznik

2 Amare Roma Nasi Romowie Podręcznik Od wydawcy Romowie nie posiadali nigdy własnego państwa, nie mieli w związku z tym własnego systemu szkolnictwa, a język romski nie funkcjonował w formie pisemnej. Historii nikt nie spisywał ani nie nauczał, a to ona stanowi zaś fundament tożsamości narodu. Romowie nigdy nie mieli szansy poznawania własnej przeszłości. W rodzinach romskich historia jest pamięcią jednostek, to zbiór opowieści własnego rodu, losy najbliższych. Publikacja ta powstała w ramach projektu Zwykłe szanse dla niezwykłych ludzi i jest ściśle związana z innymi działaniami. Z założenia ma ona pełnić funkcję podręcznika dla Romów, którzy uczą się czytania i pisania. Chcieliśmy, żeby Romowie umiejętności w tej dziedzinie pogłębiali, ucząc się o własnej historii. Poziom trudności tekstów jest różny. Są materiały dziennikarskie, jak i teksty wymagające więcej skupienia. Ciekawostką jest fakt, że publikujemy także baśń napisaną przez miejscowego Roma. Wydawnictwo to kierowane jest nie tylko do romskiej społeczności. W świecie gadziów potomkowie przybyszów znad Gangesu wciąż pozostają nieznani. Intencją autorów i wydawcy jest, by publikacja ta przybliżyła ten tajemniczy lud wszystkim, którzy po nią sięgną. 3

3 Amare Roma Nasi Romowie Spis treści Podręcznik Od wydawcy Praca zbiorowa pod redakcją Jacka Kunikowskiego Teksty: Irena Kawałek, Jacek Kunikowski, Anna Pisulska, Adam Drogomirecki, Mariusz Suchy Ilustracje: Roman Tryhubczak (rysunki), Jerzy Jakubów (grafiki) Fotografie: Piotr Cybulski, Jacek Kunikowski, Anna Pisulska, Adam Bartosz, Alina Ślusarek, zasoby archiwalne Państwowego Muzeum KL Auschwitz- Birkenau zdjęcia archiwalne z zasobów Deutsches Bundesarchiv, Encyclopedia of the Holocaust, Michael Hanke. Korekta: Izabela Bogucka, Agnieszka Jakubik Skład: Charakter Consulting sp. z o.o. Wydawca: Miejski Ośrodek Kultury w Kowarach Kowary, marzec 2010 Wydawnictwo w ramach projektu Zwykłe szanse dla niezwykłych ludzi jest współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Nr POKL /09 1. Historia Wstęp... 7 Cyganie pochodzenie i związek z Romami Romano drom (Cygańska droga) Cyganie na ziemiach polskich Piotr Rotemberg i jego grupa Cygańscy Królowie Cyganie w Polsce XX wieku Więcej o Romach Porjamos Romowie w PRL-owskiej rzeczywistości Romskie grupy w Polsce Język romski Romskie profesje Romowie w Kowarach Rom czy Cygan Romowie wciąż nieznani Romowie współcześnie Cororo Dni kultury Romane amare Roma Rom idzie do szkoły Wykształcenie zdobywa wciąż niewielu Programy pomocowe Kurs prawa jazdy w nagrodę za naukę Wspomnienia o Romach Romowie w Kowarach Kowarscy artyści i Romowie Opowiadanie

4 Historia Wstęp Od stuleci Cyganie wzbudzali zainteresowanie, przyciągając uwagę swoją innością. Każdy, nawet dziecko bez problemu odróżni Cygana od nie-cygana. Ciemna cera, włosy, kolor oczu, niekiedy rysy twarzy, ubiór i w końcu inny, niż powszechnie używany język, pozwalają bez trudu odróżnić Cyganów od nie-cyganów. Pojawianie się Cyganów rejestrowali kronikarze w różnych krajach Europy i na innych kontynentach. Cyganie byli bohaterami podań, legend i baśni ludowych; wielu dzieł literackich, szczególnie okresu romantyzmu. Koczowniczy tryb życia, powszechnie kojarzony z wolnością, cygańska muzyka i taniec, nieodłącznie towarzyszące cygańskim taborom, były natchnieniem wielu poetów, malarzy i kompozytorów tamtego okresu. Stali się symbolem swobody, niezależności. To od nich właśnie wywodzi się termin cyganeria. Nazwę tę przyjęły środowiska artystyczne, demonstrujące pogardę dla konwenansów, norm społecznych i materializmu. W kulturze ludowej Cygan pojawił się jako jedna z postaci kolędników. W tradycyjnej szopce bożonarodzeniowej postać Cygana z niedźwiedziem przetrwała do dzisiaj. Motyw cygański przejawia się również i dzisiaj w ludowym malarstwie i rzeźbie, jako wspomnienie minionych lat. 1 Historia Irena Kawałek 6 7

5 Historia Cyganie pochodzenie i związek z Romami W większości postrzegamy historię jako pisemne świadectwa, budowle i inne materialne dowody dotyczące ważnych wydarzeń i ludzi, którzy mieli wpływ na kształt naszego życia w przeszłości. Romowie i wiele innych grup oraz społeczności istniejących od czasów prehistorycznych po czasy współczesne nie posiadają takich świadectw na swój temat i przez siebie stworzonych. Jednakże z antropologicznego punktu widzenia pojęcie historii ma szersze i głębsze znaczenie. Tym, co sprawia, że ludzie są świadomi swojej rzeczywistości społecznej oraz stają się obserwatorami i twórcami kultury przekazywanej z pokolenia na pokolenie jest tzw. pamięć historyczna. Pamięć ta w społecznościach, które przekazują kulturę ustnie, sięga czasów prehistorycznych. Takim przykładem jest kultura romska, przejawiająca się poprzez podtrzymywanie tradycji i zwyczajów, tworzenie muzyki, taniec, sztuka i rzemiosło. Stanowi to wyraz ich zbiorowej tożsamości i trwałości w czasie. Ważnym jej elementem jest także dzielenie się opowieściami dotyczącymi życia prywatnego oraz tworzenie i odtwarzanie mitów i legend o wspólnym pochodzeniu. Istnieje anegdota o pochodzeniu Cyganów. Otóż, gdy Bóg stworzył Ziemię, a plemię Adama i Ewy ją zaludniło i lud ten po niej się rozproszył Stwórca postanowił podzielić Ziemię między ludzi, by każdy wiedział, gdzie jest jego miejsce. W tym celu polecił wszystkim zgromadzić w jednym miejscu, w wyznaczonym czasie. Gdy ludzie przyszli, podzielił Ziemię między przybyłych nakazując, by o swą ziemię dbali, uprawiali ją i żyli na niej w zgodzie ze współbraćmi. Gdy wszyscy rozeszli się do swoich krain, przywędrowała na miejsce spotkania jeszcze jedna grupa ludzi. Spóźnialskimi okazali się Cyganie. Stwórca oburzony, że nie posłuchali polecenia i nie przybyli w wyznaczonym czasie, nie mając już dla nich ani kawałka Ziemi (bo wszystko już wcześniej podzielił) postanowił, że lud ten będzie wędrować przez obce krainy, głosząc Słowo Boże. Natomiast ludzie zamieszkujący krainy, do których Cyganie zawędrują, będą mieli obowiązek ich przyjąć, dać możliwość utrzymania na postojach, wesprzeć i pozwolić wędrować im dalej. I tak to lud cygański wędruje po Ziemi po dziś dzień bez swojej ojczyzny. Wędrujący Cyganie, określani niekiedy bezpaństwowcami, nie gromadzili materialnych dowodów swej historii. Dlatego też, mimo licznych badań, nie można z całą pewnością ustalić, skąd wywodzą się ich przodkowie i co było powodem rozpoczęcia ich wędrówki. Szlaki wędrówek Cyganów można jedynie odtworzyć na podstawie wpływów w ich języku i kulturze, jaki miały społeczności, wśród których przebywali. Liczne opracowania badaczy problematyki cygańskiej, szczególnie oparte na badaniach ich języka (dialektów), wskazują, że przywędrowali z Indii. Słowo Cyganie w języku polskim oraz w innych językach europejskich: Tsiganes, Zigeune, Cikan, Zinkali, pochodzi z języka greckiego od nazwy bizantyjskiej sekty religijnej wędrującej po terenie Bizancjum Athinganoi, czyli Nietykalni, której tryb życia był bardzo podobny do prowadzonego przez Cyganów (np. wróżbiarstwo). W średniowiecznych kronikach Cyganie zwani byli również Egipcjanami, a nawet jak potwierdzają to zachowane do dzisiaj ówczesne dokumenty Faraonami. Wzięło się to stąd, że Romowie podawali za swą ojczyznę Mały Egipt. W średniowieczu Małym Egiptem nazywano północno-zachodnie regiony Grecji i zachodnią Anatolię w Turcji. Anatolia to należący obecnie do Turcji półwysep w Azji, leżący między Morzem Czarnym, a Zatoką Iskenderun. Powiązanie Cyganów z Egiptem widoczne jest w nazwach jakimi określano ich w Hiszpanii (Gitano dawniej Egyptiano ), Holandii (Egyptier dawniej Gyptenares ), Anglii (Gypsies dawniej Egyptions ), na Bałkanach (Agupti). W niektórych krajach nazwy te są nadal używane (Anglia, kraje Bałkańskie). Cyganom nadawano również nazwy, które wskazywały kraj, z którego przybyli. Francuzi nazywali ich Bohemiens (Czesi), Skandynawowie Tartar lub Tartare (Tatarzy), Holendrzy Heydens (Poganie), Polacy Wołochy /Serbowie (Włosi/ Serbowie). Jednakże najbardziej rozpowszechniona nazwa to Cygan: po francusku Tsigane, bułgarsku i serbsku Ciganin, słoweńsku Cigan, rumuńsku Tigan, grecku Acingan, po polsku i rosyjsku Cygan. Obecnie w Polsce preferuje się używanie nazwy Rom, ze względu na negatywne skojarzenia ze słowem Cygan ( cyganić kraść, oszukiwać). W 1971 roku pod Londynem zorganizowano z inicjatywy kilku organizacji zachodnioeuropejskich I Światowy Kongres Romów. Uczestniczyło w nim 50 przedstawicieli z 14 krajów, w tym wielu nie-romów. Uczestnicy Kongresu ustalili wówczas, że termin Rom jest właściwy na określenie wszystkich Cyganów. W związku z tą decyzją zwrócono się do państw członkowskich Organizacji Narodów Zjednoczonych o uznanie Cyganów za odrębną grupę narodową i nazwanie ich Romami. Współczesne badania wskazują na związek nazwy Rom z nazwą grupy etnicznej pochodzenia indyjskiego, zamieszkującej kraje Bliskiego Wschodu Doma lub Domowie (co oznacza dosłownie w języku domari: ludzie ). Domowie mają bogatą kulturę opartą na muzyce, tańcu, oraz tradycji ustnej, są blisko spokrewnieni 8 9

6 Historia z europejskimi Romami, środkowoazjatyckimi Luli, Lomami z Armenii oraz indyjską kastą Domba. W ubiegłym wieku Domowie byli powszechnie uważani za bliskowschodnią grupę Romów. Najnowsze badania językoznawcze wykazały jednak liczne różnice pomiędzy językami domari i romskim. Dlatego współcześnie sądzi się, iż grupa ta opuściła Półwysep Indyjski w VI wieku, a więc około 400 lat przed Romami. Z uwagi na podobne brzmienie nazw ludów: Dom, Lom i Rom oraz ich wspólne pochodzenie od indyjskiej kasty Dombów, z którymi łączy ich ponadto podobieństwo tradycyjnie wykonywanych zawodów przypuszcza się, że najprawdopodobniej Domowie, Lomowie, Luli i Romowie stanowią oddzielne fale migracyjne, stanowiące osobne części jednej induskiej społeczności żyjącej poza subkontynentem Indyjskim, prowadzącej podobny tradycyjny tryb życia i wykonującej podobne zawody. Rom w języku romani, czyli w języku cygańskim oznacza: mężczyzna, członek grupy, swój. Nie każdy Cygan jest Romem, gdyż jak podkreśla to prof. Lech Mróz, cyganolog, szef Katedry Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego nie są to terminy tożsame, podając jako przykład najbardziej dynamiczną zbiorowość Cyganów w Niemczech, określającą siebie jako Sinti. W Polsce obecnie Cyganów określa się wspólną nazwą Roma. Ponieważ teren Europy zamieszkują Cyganie z różnych grup i oprócz Roma i Sinti są Manusz we Francji, Kale w Hiszpanii i mimo postanowień Kongresu z 1971 roku w krajach tych nazwy te są nadal używane dla zachowania poprawności pojęciowej, opisując historię Romów w minionych wiekach przyjęto najbardziej znaną nazwę tej społeczności Cyganie. Znajduje to również uzasadnienie historyczne, gdyż jak wynika z badań dopiero w XIX wieku rozpowszechniało się pojęcie Rom. W starszych tekstach słowo to niemal nie występuje, a wcześniej najczęściej stosowaną nazwą ludu cygańskiego było słowo Cygan. Romano drom (Cygańska droga) Ostatnie badania prowadzone przez francuskiego naukowca, Roma Marcela Courthiade wskazują, iż wędrówka Cyganów rozpoczęła się w drugim dziesięcioleciu XI wieku, kiedy to jedną z indyjskich stolic Kanaudż nad Gangesem, najechał afgański król Mahmud z Ghazny i wziął w niewolę cały mieszkający tam lud. Gdy państwo Mahmuda rozpadło się, uwolniony lud nie powrócił już nad Ganges, ale rozproszył się po okolicznych ziemiach. Część z nich wyruszyła na zachód. Tak rozpoczęła się wędrówka praprzodków europejskich Cyganów 1. Badania językoznawców wskazują, że szlaki cygańskiej wędrówki do Europy prowadziły przez Persję, Armenię i greckojęzyczne terytorium Bizancjum. Z dokumentów historycznych wynika, że w 1322 roku Cyganie pojawili się na wyspach greckich, a pół wieku później ich liczne grupy dotarły do Bałkanów. Pierwsze grupy Cyganów pojawiły się w krajach Europy Zachodniej w 1417 roku w Niemczech, w 1422 roku we Włoszech, a w 1427 roku we Francji. O tym, że te wędrujące grupy ludzi były grupami cygańskimi, świadczą zachowane w dokumentach ich opisy: wędrowny tryb życia i podróżowanie taborami, wygląd (ciemna cera, włosy), język, obyczaje, stroje. Żadne ze znanych dokumentów z przełomu XIV i XV wieku nie wskazują, by pojawienie się w tym okresie pierwszych Cyganów w Europie było nie akceptowane. Przeciwnie, ich odmienne stroje, uprawianie wróżby, tresura zwierząt i sposób życia spotykały się z wielkim zainteresowaniem. Powszechną była wówczas w Europie opowieść, że lud ten wyszedł z Małego Egiptu, a ich wędrówka związana jest z odbywaną pokutą za grzechy przodków przeciwko wierze chrześcijańskiej. Ponieważ Egipt kojarzył się wówczas bardzo pozytywnie, jako kraina egzotyczna i pełna bogactw Cyganie-wędrowcy-pokutnicy przyjmowani byli przyjaźnie nie tylko w ówczesnych grodach, ale goszczono ich również na dworach szlacheckich, a nawet książęcych. W tym czasie w Europie rozpoczynał się proces istotnych zmian społecznych. Tworzyły się państwa i kształtowało się poczucie przynależności narodowej. Towarzysząca toczącym się wówczas wojnom powszechna bieda, poczucie zagrożenia, nieufność, szczególnie w stosunku do obcych, wzbudzały niechęć do wędrowców, ludzi nieosiadłych, innej wiary, nie posiadających dobytku, o innej obyczajowości kulturowej. Toteż szybko z pielgrzymów wędrujących w celach pokutnych, Cyganie 1 A. Bartosz: Poznajemy historię Romów. Związek Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku. Instytut Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu. Warszawa

7 Historia Romano drom (cygańska droga) stali się włóczęgami oskarżanymi o kradzieże, rozboje i szpiegostwo. Na tym tle dochodziło do konfliktów między Cyganami a miejscową ludnością. Ponieważ byt prowadzących wędrowne życie Cyganów zależny był od społeczności osiadłych, a ta nie była im przychylna nie mając możliwości zarobku decydowali się na kradzież dla zapewnienia bytu swoim rodzinom. Coraz częstsze konflikty z prawem, skargi osiadłej ludności spowodowały, że zaczęły się pojawiać akty prawne skierowane przeciw Cyganom i innym grupom uprawiającym koczowniczy tryb życia. Już na przełomie XV i XVI wieku większość państw ówczesnej Europy wprowadziła surowe prawodawstwo skierowane przeciw wszystkim osobom prowadzącym wędrowny tryb życia. Niektóre z nich dotyczyły wyłącznie ludu cygańskiego. Na mocy edyktu z roku 1539 wydalono Cyganów z Francji. Podobnie w 1530 wydalono ich z Anglii pod karą więzienia, karę tę zamieniono w 1534 na karę śmierci. Z kolei w ówczesnej Hiszpanii Cyganów poddano pierwszej w ich historii planowanej akcji asymilacyjnej. Działania asymilacyjne nasiliły się w XVIII wieku. W Austrii, Rosji, Hiszpanii wydano dekrety zakazujące Cyganom koczowania, wykonywania tradycyjnych zajęć, używania własnego języka. Odbierano im dzieci, przekazując je Plakat informujący na wychowanie chłopom. Wcześniej, o sprzedaży niewolników traktując wszystkich Cyganów za przestępców, wywożono ich wraz z innym cygańskich, Rumunia 1852 r. skazańcami do nowo zasiedlanych wówczas krajów Ameryki i Afryki, a w późniejszym czasie do Australii. W księstwach naddunajskich począwszy od XVI wieku Cyganie zostali sprowadzeni do roli niewolników, przypisanych do bojarskich, kościelnych lub książęcych majątków. Właściciel miał prawo sprzedawać na licytacji lub darować swoich niewolników pojedynczo albo całymi rodzinami. Cygan bez właściciela uważany był za własność księcia. Wołoski kodeks karny z 1811 stwierdzał, że każdy Cygan rodzi się niewolnikiem. Edykty znoszące niewolnictwo były uchwalane stopniowo. W Mołdawii, na Wołoszczyźnie oraz w całej Rumunii proces ten rozpoczął się dopiero od 1856 roku. Bardziej sprzyjające warunki znaleźli Cyganie w krajach Europy Wschodniej. Na Węgrzech tradycyjnie wykonywane przez nich zawody okazały się przydatne. Epoka licznych wojen oraz rosnących wpływów warstwy szlacheckiej 12 13

8 Historia Wędrująca rodzina cygańska Źródło: pl.wikipedia.org/wiki/ Tabor_cyganski wykazywała duże zapotrzebowanie na różnego rodzaju usługi związane z metalurgią oraz rozrywką i muzyką. Cygańscy metalurdzy (kowale, kotlarze) byli najbardziej cenionymi specjalistami ze swych dziedzin. Ludową tradycją stało się, że wiejskim kowalem był na ogół Cygan. Uznanie na dworach magnackich i królewskich znalazła również muzyka cygańska i wybitne umiejętności cygańskich muzykantów. W XVIII wieku tamtejsi Cyganie zostali jednak poddani niezwykle brutalnej akcji asymilacyjnej ze strony administracji Habsburgów. Paradoksalnie, wprowadzenie przy okazji wdrażanych reform społeczno-ustrojowych na Węgrzech przez cesarzową Marię Teresę Habsburg ( ) królową Czech i Węgier w roku 1768 i 1773 zarządzeń mających uczynić z Cyganów pełnowartościowych obywateli, zakazujących im wędrownego trybu życia, posługiwania się własnym językiem, zawierania małżeństw, a nawet nakazujące odbieranie Cyganom dzieci i przekazywanie ich na wychowanie normalnym rodzinom stało się przyczyną powstania pierwszej monografii Cyganów. Jej autorem był Samuel Augustini 1 ( ) szlachcic, któremu tytuł szlachecki nadał Cesarz w dowód uznania za prace wokół wiedeńskiego Ogrodu Botanicznego. Augustini był teologiem i matematykiem. Zajmował się geologią, mineralogią, botaniką i historią. Przekonany, że w wyniku reform Marii Teresy Cyganie przestaną istnieć jako odrębna grupa, zgromadził o nich obszerny materiał badawczy, zawarty w 39 tomach, po raz pierwszy wskazujący na ich indyjskie pochodzenie. Tomy te Augustini opublikował w latach , podpisując je abh skrótem nadanego mu przydomka ab Hortis (ogrodnik). Materiał ten został później zawłaszczony i wykorzystany przez niemieckiego uczonego H.M.G. Grellmanna 1 A.Bartosz: Zapomniana monografia o Cyganach w: Pismo Stowarzyszenia Romów w Polsce Dialog- Pfeniben Kwartalnik Nr 1,1999 ( ) w jego rozprawie naukowej o Cyganach. Grellmann przez niemal dwa stulecia uchodził za twórcę tezy o indyjskim pochodzeniu Cyganów, a jego rozprawa stanowiła źródło późniejszych opracowań i badań kolejnych pokoleń cyganologów. Odkrycia, iż odkrywcą indyjskich korzeni Cyganów był Samuel Augustini dokonała Viera Urbancowa słowacka etnografka. Do publikacji jej badań doszło w 1995 roku. Pierwszym polskim uczonym, autorem pierwszej, naukowej publikacji o Cyganach był Tadeusz Czacki ( ) 1. Opublikował on w 1880 roku Tadeusz Czacki ( ) dzieło O literackich i polskich prawach, w którym dostępne mu informacje o tym ludzie zamieścił w przypisie Cyganie. Kolejne jego dzieło poświęcone wyłącznie Cyganom ( O Cyganach ) wydano już po jego śmierci. Innymi polskimi uczonymi badającymi historię i kulturę Cyganów w tamtym okresie, którzy uwzględniali ich indyjskie pochodzenie byli: Ignacy Daniłowicz ( O Cyganach wiadomość historyczna, Wilno 1924), Teodor Narbutt ( Rys Historyczny ludu Cygańskiego 1830)

9 Historia Cyganie na ziemiach polskich Piotr Rotemberg i jego grupa Pierwsze ślady obecności Cyganów w Polsce pochodzą z 1401 roku z Krakowa oraz z 1405 z Sanoka, co może świadczyć o ich migracji z terenu ówczesnych Węgier. Wydany w 1577 roku przez parlament Rzeszy edykt banicyjny wywołał masową migrację Cyganów na ziemie polskie, tym razem Cyganów niemieckich, dając początek dominującej dziś w kraju grupie Polska Roma. Mimo, że w ówczesnej Polsce wydano kilka ustaw banicyjnych, to nie były one jednak egzekwowane i większość Cyganów przebywających na terenach Polski prowadziła tradycyjny, wędrowniczy tryb życia. Wiedzę na temat losów Cyganów przebywających na terenach Rzeczypospolitej zawdzięczamy badaniom prowadzonym w XVIII wieku. Współcześnie wiedzę o losach Cyganów w okresie XV-XVIII wieku zawdzięczamy wnikliwym badaniom prowadzonym przez prof. Lecha Mroza. W swej książce Dzieje Cyganów- Romów w Rzeczypospolitej XV XVIII opisuje on zdarzenia dotyczące losów Cyganów z tamtego okresu, zamieszczając w swej pracy bogaty materiał źródłowy w postaci fotokopii i dosłownych tłumaczeń zachowanych dokumentów. Największym zbiorem omówionym w tej książce dokumentującym cygańskie losy jest zbiór dotyczący Piotra z Rotenbergu i jego grupy. Jak pisze autor książki 1 zbiór dotyczący Piotra z Rotembergu Filistyna z Małego Egiptu z kompanią, stanowi niemal połowę wszystkich, XVI-wiecznych dokumentów dotyczących Cyganów. Dokumenty te, podobnie jak i inne tworzyli nie-cyganie. Tak więc, pokazują tę społeczność z ich perspektywy. Dlatego tylko w niewielkim zakresie można wnioskować i to pośrednio o stosunku Cyganów do świata niecygańskiego. Nie mniej Piotr i jego grupa w dziejach Cyganów w Polsce są zjawiskiem wyjątkowym. Zbiór obejmuje 25 dokumentów i obejmuje lata Zachowane dokumenty pozwalają prześledzić szlak wędrówki Piotra z Rotembergu i jego grupy na przestrzeni około 20 lat. Przebiegał od morza i Gdańska, po dzisiejszą granicę litewsko-łotewską, a na południu aż po Zbrucz na Ukrainie. Piotr przybył ze swoją grupą na teren Polski prawdopodobnie z Niemiec. W dokumentach zachował się znany już w Europie list wystawiony (rzekomo) przez Karola kardynała Lyonu noszący datę połowy 1507 roku. List ten potwierdza, jakoby grupa ta, jak i inni Cyganie wędrujący wówczas po Europie, byli wychodźcami z Egiptu, a ich wędrówka ma charakter pokuty nałożonej na nich przez papieża za wyrzeczenie się przez ich przodków wiary chrześcijańskiej. W liście tym przytoczona jest treść bulli papieskiej dokumentu wydanego przez papieża Juliusza II. Bulla opowiada powszechnie znaną wówczas w Europie, przytaczaną często przez Cyganów historię, według której w czasach przed panowaniem cesarza Zygmunta, lud ten żył w Egipcie i uwiedziony przez pogan odstąpił od wiary chrześcijańskiej. Cesarz, ulitowawszy się nad ich losem wyzwolił Mały Egipt od pogan. Lud Małego Egiptu, by być przywróconym do wspólnoty chrześcijańskiej, ukorzył się przez papieżem Marcinem III, a ten zdecydował, że przez 70 lat członkowie tego ludu mają pielgrzymować i pokutować w ziemi obcej, gdzie wiara chrześcijańska kwitnie, by bardziej poprawili się w wierze. Papież nakazywał jednocześnie biskupom, przeorom, ludziom duchownym i świeckim, by przyjęli ich i pozwolili wędrować, nie czyniąc okazicielom tejże bulli przeszkód, by otwierano im bramy miast, grzebano na cmentarzach ciała ich zmarłych, a tym, którzy przyjdą Cyganom z pomocą odpuszczone zostaną wszystkie grzechy, jak w roku jubileuszowym mówił ów dokument. W dokumencie zapisano również, że tylko Piotr uprawniony był do sądzenia Cyganów, w czym nie należało mu przeszkadzać, a wręcz go wspomóc. 1 L. Mróz: Dzieje Cyganów-Romów w Rzeczypospolitej XV XVIII. Warszawa

10 Historia Każdy, kto chciałby temu się przeciwstawić narażał się na ściągnięcie na siebie gniewu Bożego i Apostołów Piotra i Pawła. Następnie podana jest data, kiedy papież Juliusz II, następca Marcina III miał ową bullę wystawić 12 października 1506 roku. Dalej kardynał Lyonu zwraca się do duszpasterzy, powołując się na bullę papieską, by ci gdy pojawi się wymieniony rycerz i jego poddani, pod groźbą ekskomuniki przyjmowali go, pozwolili wiernym dawać im jałmużnę, a każdy kto ich wesprze dostanie czterdzieści dni odpustu. Pismo hierarchy nosi datę 12 sierpnia 1507 roku. Dokument ten, jak wykazały późniejsze badania, był prawdopodobnie falsyfikatem, ale fakt, iż przez wiele lat stanowił podstawę wydawania Cyganom kolejnych listów przewodnich (glejtów) otwierających im bramy miast, klasztorów i dworów, zalecających ich wspieranie w pątniczej wędrówce, dowodzi że musiał on mieć cechy uwiarygodniające jego prawdziwość. Jeżeli omawiany dokument faktycznie był dziełem nieuczciwych Cyganów, to tworząc go wykazali wyjątkową przebiegłość i umiejętne dostosowanie swojej sytuacji do norm obyczajowych i powszechnie uznanych za najwyższe wartości w ówczesnej Europie. Wystawiane na przestrzeni kolejnych lat, na podstawie opisanego dokumentu listy polecające, w coraz większym zakresie zawężały nadane w nim grupie Piotra uprawnienia. Piotr i jego grupa określana jest papieża rzymskiego posłusznymi sługami, Faraonami. Sam Piotr nazywany jest: Filistynem, hrabią z małego Egiptu, co może dowodzić zasobności jego grupy. Zdarzały się określania Piotra: szlachetnym, hetmanem, sławetnym, ale najczęściej starszym albo Cyganem. W używanych określeniach Piotra i jego grupy widoczne jest obniżanie się prestiżu jego i jego grupy. Jeden z ostatnich listów wydany został w 1557 roku. W tym samym roku (w styczniu), Sejm Warszawski zdecydował o wypędzeniu Cyganów z Polski i nie przyjmowaniu ich także w przyszłości. Jak wskazują źródła historyczne, w połowie XVI wieku w Rzeczypospolitej Cyganami zaczęły zajmować się instancje państwowe, co widocznym jest w wydawanych w tamtym okresie aktach prawnych. Polska zajmowała wówczas ważne miejsce w Europie. Podobnie jak w Europie zachodniej próbowano rozwiązać problem ludzi włóczących się i żebraków, w tym Cyganów, wypędzając ich lub rejestrując, legalizując tym samym ich profesje. Jednakże wydawane w tamtym czasie zarządzenia nie były kategorycznie, przynajmniej w stosunku do Cyganów, przestrzegane. Być może wykonywane przez nich zawody związane z metalurgią, hodowlą koni były przyczyną odstępowania i zawieszania (jak np. na Podlasiu) uchwał sejmowych niekorzystnych dla Cyganów. Stosunek władz Rzeczypospolitej oraz właścicieli ziemskich do Cyganów na przestrzeni XVI i XVII wieku zmieniał się i jak można przypuszczać zależał od potrzeb lokalnej ludności, w tym przydatności wykonywanych przez nich profesji, szczególnie w dobie toczących się wojen. Nie tylko Cyganie, ale i inne prowadzące koczowniczy tryb życia grupy, jak np. Tatarzy, posądzani byli o szpiegostwo i ich obecność, szczególnie w okolicach pogranicza, była napiętnowana

11 Historia Cygańscy Królowie W wieku XVI w całej niemal Europie podejmowano próby uregulowania problemu Cyganów. Najczęściej próbowano ich wysiedlić. Nieskuteczność tych działań zrodziła potrzebę stworzenia instytucji zwierzchnika Cyganów, który byłby łącznikiem między nimi, a władzami i odwrotnie. Sami Cyganie nie uznawali jakiegoś wspólnego zwierzchnictwa nad sobą. W taborach władzę sprawował starszy, zwany po cygańsku ćhibalo (ćhib = język). Ważniejsze sprawy rozstrzygała Rada Starszych. Uwzględniając różnorodność wędrujących grup cygańskich (z różnych części Europy), próby ustanowienia zwierzchnika nad nimi, przy nasilającej się niechęci do tego ludu, były raczej trudne do przeprowadzenia. Pierwsze takie działania podjęto w krajach zachodniej Europy już w 1423 roku, jednakże nigdy nie doszło tam do trwałego wprowadzenia takiego rozwiązania. W przeciwieństwie do krajów zachodnioeuropejskich, przydzielenie zwierzchnika nad Cyganami przez władze krajowe lub panującego było konsekwentnie realizowane w Polsce za czasów Jana Kazimierza ( ), a może nawet wcześniej przez Władysława IV ( ). Tradycja powoływania zwierzchników, zwanych także starszymi, lub królami cygańskimi trwała w Polsce ponad sto lat. Pierwszy dokument nominacyjny pochodzi z 1652 roku i wystawiony był w Warszawie w kancelarii królewskiej. Mówi on o ustanowieniu Matiasza Karolowicza na dożywotni urząd starszeństwa nad wszystkimi Cyganami, znajdującymi się i przybyłymi w przyszłości do Korony i przylegających do Korony państw. Ostatni Plakat informujący o wyborze dokument nominujący Króla Cyganów wydany był w 1780 i koronacji cygańskiego króla roku i dotyczył nominacji Jakuba Znamirowskiego przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Pierwotnie przywódcą Cyganów mianowano Cygana, ale wkrótce wprowadzono zasadę mianowania ich zwierzchnikiem szlachcica; niekiedy była to nagroda za zasługi wojenne. Cygańscy zwierzchnicy posiadali prawo sądzenia Cyganów, podporządkowania taborów miejscowemu panu, pobierania od nich podatków. Czasami podobne przywileje nadawali właściciele prywatnych dóbr. W Polsce znana była instytucja cygańskiego króla, powoływanego przez Radziwiłłów w ich dobrach w Nieświeżu. Był to z reguły Cygan, a jego zwierzchnictwo obejmowało określone miasteczka czy włości. Do jego obowiązków należał zarząd nad wszystkimi Cyganami zamieszkującymi podległy rejon, pilnowanie ich sprawowania, zbieranie pogłównego, a także dozorowanie grup, które przybyły z innych terenów, aby nie naruszały praw miejscowych. W zamian ów król i podlegli mu Cyganie zyskiwali opiekę książęcej administracji i gwarancje bezpieczeństwa. Instytucja królów cygańskich istniała do końca XVIII wieku i zanikła wkrótce po utracie przez Polskę niepodległości, ponownie odżyła po I wojnie światowej. Kolejnymi królami ogłaszali się Cyganie z rodu Kwieków należący do grupy Kalderari. Rywalizowali o to stanowisko, mianując się osobiście, ogłaszając się jako jedyni i panujący nad wszystkimi Cyganami. Bywało, że jednocześnie panowało dwóch lub trzech królów, z których każdy uważał się za pełnoprawnego reprezentanta wszystkich Cyganów. Ostatnia publiczna koronacja w Polsce odbyła się w 1937 roku w Warszawie, a koronowanym królem Cyganów został wówczas Janusz Kwiek 1. 1 A. Bartosz:Cyganie Historia i Kultura. Muzeum Okręgowe w Tarnowie

12 Historia Cyganie w Polsce XX wieku W czasie I wojny światowej ( ) część Cyganów wyemigrowała z Polski uciekając przed frontem w głąb Rosji, docierając do Syberii i Azji Centralnej. Niektórzy powrócili po rewolucji sowieckiej oraz później, po zakończeniu II wojny światowej. Część z nich wyjechała później do Europy zachodniej. W tym kierunku wyemigrowały w roku 1980 i po 1985 następne, liczne grupy Cyganów, szczególnie do Anglii i Szwecji. W końcu 1990 r. rozpoczęła się kolejna migracja Cyganów Cyganów rumuńskich, którzy kierując się do krajów zachodnich, zatrzymują się na terenie Polski. Niektóre z rumuńskich grup traktują Polskę jako kolejny etap dłuższego postoju. XX wiek przyniósł polskim Cyganom-Romom dwie tragedie: rozpoczętą w 1940 roku masową eksterminację Cyganów przez III Rzeszę i zatrzymanie taborów w 1964 roku. Pierwszą tragedią był holokaust romski, nazywany przez Romów Porrajmos, co oznacza w języku romani pochłonięcie, zniszczenie. Hitlerowskie Ustawy Norymberskie kwalifikowały Cyganów, podobnie jak Żydów, do wyniszczenia. Ponieważ nie znana była przed wybuchem II wojny światowej liczba Romów zamieszkałych na terenie Europy trudno jest określić jakie straty w swojej liczebności ponieśli. W przybliżeniu szacuje się, że wymordowanych zostało od 300 do 500 tysięcy Cyganów, co stanowiło prawdopodobnie połowę ówczesnej populacji cygańskiej w Europie. Na kilka lat przed masowymi akcjami eksterminacyjnymi sporządzono w Niemczech rejestry Cyganów i osób z domieszką krwi cygańskiej. W lecie 1940 r. do obozów zorganizowanych na terenie okupowanej Polski trafiły pierwsze transporty Cyganów z Niemiec. W następnych latach do Oświęcimia, Treblinki, Majdanka i innych obozów zwożono Cyganów z okupowanych krajów zachodnich, a także z Węgier, Rumunii i krajów bałkańskich. Przejściowo Cyganów tych zamykano w gettach wraz z Żydami. W innych krajach, gdzie panowali faszyści, organizowano obozy śmierci na miejscu. Cyganów z terenu Polski i Ukrainy na ogół mordowano na miejscu, rozstrzeliwując całe tabory i osady. Nie podejmowano prób transportu miejscowych Cyganów do obozów, gdyż często stawiali oni czynny opór, a znając teren i język, łatwiej udawało im się schronić po ucieczce. Cyganie, którzy przeżyli niemieckie prześladowania, znów wyruszyli na wędrówkę. Nie wiadomo ilu Cyganów przetrwało wojnę; szacuje się, że w powojennych granicach Polski żyło ich około 20 tysięcy. Drugą tragedią, traktowaną przez Romów polskich jako przełomowy moment w ich historii, było przymusowe ich osiedlenie i przymuszenie do stałej pracy. W 1952 r. wydano uchwałę Prezydium Rządu zatytułowaną O pomocy ludności cygańskiej przy przechodzeniu na osiadły tryb życia. Zobowiązano w niej wszystkie organy władzy terenowej do zajęcia się Cyganami. Działania te nie przyniosły spodziewanych efektów. Na nowo zasiedlonych ziemiach zachodnich zamieszkało niewiele cygańskich rodzin, głównie byli to jednak z dawna osiedli Cyganie Karpaccy. Inni zgłaszali chęć zaniechania wędrówki jesienią, a wiosną wyruszali ponownie w drogę. Na wiosnę 1964 roku ostatecznie zakazano Cyganom wędrować. Zobowiązano ich do osiedlenia się w miejscu, gdzie zastała ich ostatnia zima, posiadania dowodu osobistego, odbywania służby wojskowej dzieci romskie objęto obowiązkiem szkolnym. Na miejscach tradycyjnych cygańskich zimowisk wybudowano baraki, innym przydzielono tymczasowe mieszkania. Jeszcze przez długie lata unieruchomione wozy towarzyszyły mieszkającym w domach Cyganom. Dla wielu głównie starszych ludzi, przymusowe osiedlenie było nieszczęściem. Nie przystawało do zasad ich życia, ich rromanipen. Liczba rodzin żyjących w taborach radykalnie spadała. O ile w 1964 roku wynosiła 1.146, to już w 1970 zmniejszyła się do nieco ponad 200. W 1976 wędrowało już tylko kilka taborów. 1 Dodatkowym powodem wymuszającym na Romach, ale również i innych obywatelach powojennej Polski, prowadzenie osiadłego trybu życia, były przepisy wprowadzające tzw. nakazy pracy, połączone z zakazem zmiany miejsca pracy. 2 Pierwsze wprowadzone ustawą z 1950 roku nakazujące obywatelom PRL podjęcie pracy w zawodach szczególnie ważnych dla gospodarki uspołecznionej stały się podstawą do kierowania wielu Romów, szczególnie trudniących się kotlarstwem, do pracy przy budowie m.in. Nowej Huty k/krakowa. Wielu z nich mieszka tam do dzisiaj. Region ten (obecnie województwo małopolskie) zajmuje pierwsze miejsce w liczebności zamieszkałych tam Romów. Romowie nie przystosowani do osiadłego trybu życia, ograniczani w zachowaniu swych tradycji i utrzymywaniu kontaktów z rodzinami zamieszkałymi w innych rejonach Polski i za granicą z trudem odnajdywali się w nowej sytuacji. Niechęć ze strony otoczenia, w którym byli osiedlani, wchodzenie w konflikt z ówczesnym prawem z powodu unikania stałej pracy i nie posyłania dzieci do szkół, w większości analfabeci przez wiele lat pozostawali na marginesie życia społecznego. 1 P. Krzyżanowski, G. Pytlak, L. Bończuk: Cyganie Mity i Fakty, Gorzów Wielkopolski, Stowarzyszenie Twórców i Przyjaciół Kultury Cygańskiej im. Bronisławy Wajs Papuszy,

13 Więcej o Romach Porjamos Przemieszczaliśmy się taborem, wędrując z miejsca na miejsce przez gościńce i ostępy, od wiosny do jesieni obozowiska w lesie i nad wodą rozbrzmiewały dziecięcą radością, tętniło życiem. Postrzegano moich współplemieńców i radę starszych, bezpośrednich potomków Ariów, jako obcych etnicznie, mimo, że byliśmy bardziej aryjscy niż nasi oprawcy, to oni nadali nam cech podrzędnych i przeznaczyli do likwidacji. Mieliśmy się stać jak zetlałe płótno, nim wypłowiało, było fałdzistą spódnicą, chustą o jaskrawej barwie, co przemieniło się w pył i użyźniło pole, na którym Himmler po wizytacji zbierał kwiatki, korzystając z pomocy esesmanów, bo był chorowity. Bronisława Wajs Naziści skazali Cyganów, podobnie jak Żydów, na całkowitą zagładę. Plan realizowany był z niemiecką precyzją. Do obozów śmierci jeździły pociągi ze wszystkich okupowanych krajów, na terenie których żyli potomkowie przybyszy z Indii. Symbolem zagłady stał się obóz Auschwitz-Birkenau II. Cyganie ginęli nie tylko w komorach gazowych, dzieci poddawane były tzw. eksperymentom medycznym, wielu zostało rozstrzelanych w miejscu schwytania. 2 Więcej o Romach Jacek Kunikowski Zagłada narodu cygańskiego często nazywana jest zapomnianym holokaustem. Nie uczy się o nim w szkołach, media wspominają o nim jedynie podczas obchodów rocznicowych. Przez wiele lat tematyką tą zajmowali się jedynie cyganolodzy oraz historycy badający zbrodnie hitlerowskie. Ocaleni z pożogi wojennej Cyganie nie gromadzili świadectw zbrodni, nie domagali się ukarania winnych i nie zdawali sobie nawet sprawy ze skali zagłady. Pamięć o ofiarach zachowała się co najwyżej w rodzinnych opowieściach, dotyczyła losów jednostek, a nie całego narodu. Skala zbrodni nie została poznana do dziś, pewnie nie uda się tego zrobić już nigdy

14 Więcej o Romach Dwa lata po dojściu nazistów do władzy uchwalone zostały okryte złą sławą Ustawy norymberskie (Nürnberger Gesetze), które sklasyfikowały Cyganów, podobnie jak Żydów, jako element zagrażający czystości rasy aryjskiej. Na mocy tych dokumentów między innymi Cyganie znaleźli się poza marginesem społeczeństwa. Na początku nie odczuwali oni zbyt dokuczliwie skutków nowych praw. Cyganie byli stosunkowo nieliczną grupą, nie zajmowali w przeciwieństwie do Żydów ważnych stanowisk, nie posiadali majątków, które państwo mogłoby konfiskować. Naziści nie mieli w swych szeregach specjalistów od spraw cygańskich. Mimo to uchwalone 15 września 1935 roku ustawy są zwiastunem zbliżającej się zagłady. Dla teoretyków nazizmu Cyganie stanowili pewien problem. Z rasowego punktu widzenia byli bardziej aryjscy niż sami Niemcy. Nawet Alfred Rosenberg, twórca pseudonaukowych teorii rasistowskich, zachwycał się czystością rasową Cyganów. W sukurs nazistom przyszła nauka. Udało się udowodnić, że Cyganie są grupą aspołeczną ze skłonnością do wrodzonej przestępczości. Mimo aryjskiej krwi doprowadzili oni do degeneracji swojej rasy poprzez styl życia. Ta opinia pozwoliła na wyciągnięcie przez hitlerowców prostego wniosku: Cyganów trzeba wyeliminować ze zdrowego społeczeństwa. Ta eliminacja miała mieć charakter fizyczny i precyzyjny. Przygotowania do zagłady Deportacja ludności cygańskiej z terenów okupowanej Austrii Źródło: Deutsches Bundesarchiv Rok po uchwaleniu Ustaw Norymberskich dr Robert Ritter przyrzekł zwierzchnikowi policji III Rzeszy Heinrichowi Himmlerowi daleko idącą pomoc Określenie Aryjczycy jest określeniem ludności zamieszkującej tereny obecnego Iranu. Kontynuując prace nad budową swojej ideologi w oparciu o prace Gobineau oraz innych pisarzy, naziści określili ludy północne jako wojowników, którzy w późniejszych latach osiedlali się na terenach południowych docierając do Indii. Liderzy nazistowscy określali Niemców jako plemię wojowników spokrewnionych z wojownikami z północny. Nazistowscy przywódcy byli zwolennikami takich wierzeń jak hinduistyczny Wedyzm czy aryjski Zaratusztrianizm. Obie religie zostały założone w czasie, kiedy w Europie dominowało pogaństwo, a aryjskie religie były uważane za spełniające ideologiczne kryteria, których naziści oczekiwali od statusu religii. Źródło w załatwieniu kwestii cygańskiej. Ritter, mając pełne poparcie nazistów, powołał do życia dwie instytucje: Instytut Badania Problemów Dziedziczności oraz Instytut Kryminologiczno-Biologiczny przy Państwowym Urzędzie Zdrowia i przy Urzędzie do Spraw Bezpieczeństwa Rzeszy. Służący idei nazizmu naukowcy ewidencjonowali ludność cygańską na terenie ówczesnych Niemiec. Wielką pomocą dla Rittera okazała się dr Ewa Justin. Wspólnie sporządzili tabelę, która określała stopnie cygańskości. Wkrótce stała się ona kryterium stanowiącym o tym, kto ma prawo żyć w totalitarnym państwie. Wystarczyło mieć wśród przodków cygańskiego dziadka lub babcię, by zostać skazanym na zagładę. Na mocy wspomnianych już Ustaw Norymberskich państwo wyciągało pomocną dłoń dla szanujących czystość rasową Niemców, poprzez ułatwianie rozwodów z Cyganami, Żydami czy czarnoskórymi. Dzieci z takich związków nie miały już praw do życia. Jeszcze przed wybuchem wojny Ewa Justin zaleciła sterylizację wszystkich mężczyzn z domieszką cygańskiej krwi. Dla asystentki Rittera był to temat pracy doktorskiej. Rodzina i dzieci są dla Romów wartością najwyższą, była to więc szykana dotkliwa. Naziści działali nie tylko metodami naukowymi, ale i administracyjnymi. Z polecenia Himmlera stworzyli przy Państwowej Policji Kryminalnej specgrupę, zajmującą się prowadzeniem szczegółowej kartoteki Cyganów przebywających na terenie Niemiec. Osoby, u których stwierdzono obecność cygańskiej krwi w żyłach, otrzymywały nowe dowody tożsamości

15 Więcej o Romach Pierwszy obóz Od 1936 roku do obozu koncentracyjnego w Dachau zaczęły trafiać pierwsze grupy Cyganów z terenu Niemiec. Precyzyjnie prowadzone policyjne kartoteki okazały się bardzo przydatne przy kwalifikowaniu ludzi, którzy ze względu na swoją inność byli wysyłani do miejsc odosobnienia. Pierwszymi cygańskimi więźniami byli głównie obywatele posiadający własne warsztaty i jakiś majątek, który był konfiskowany przez Trzecią Rzeszę. Po wcieleniu do państwa niemieckiego Austrii za drutami Dachau pojawili się Cyganie z tego kraju. Cyganie za drutami obozu Dachau był pierwszym nazistowskim obozem koncentracyjnym. Na jego wzór budowano później pozostałe. Został założony decyzją Heinricha Himmlera z 21 marca 1933 roku. Utworzenie obozu miało na celu izolowanie politycznych przeciwników reżimu hitlerowskiego, duchownych i Żydów. Od 1938 r. w KL Dachau szkolono członków załóg innych niemieckich obozów koncentracyjnych. Po wybuchu II Wojny Światowej naziści akcję prześladowania Cyganów rozszerzyli na okupowane przez siebie tereny. Do utworzonej na ziemiach polskich Generalnej Guberni byli przesiedlani Cyganie z oczyszczanych rasowo Niemiec. Powrót groził w najlepszym wypadku sterylizacją. W 1939 roku Niemcy nie stworzyli jeszcze odpowiedniej ilości obozów zagłady. Skupianie Cyganów na terenie Guberni ułatwiło ich późniejsze schwytanie. Getto w getcie Źródło Pierwszym miejscem masowej kaźni było łódzkie getto. Pierwszy transport nadszedł 5 listopada 1941 roku, następne w kolejnych dniach. W każdym było około tysiąca Cyganów, głównie z Austrii. Przybyłych osadzono w wydzielonej strefie żydowskiej dzielnicy, za zasiekami z drutu kolczastego. Było to getto w getcie. Z 5000 ludzi większość została zagazowana w komorach śmierci. Cyganie do Łodzi byli przewożeni całymi rodzinami, większość ofiar to dzieci. Duża część osadzonych w getcie zmarła na skutek chorób, głównie tyfusu plamistego, który dziesiątkował więźniów. Wielu z nich zostało zamordowanych podczas przesłuchań. Żydowscy grabarze, którzy chowali zmarłych na łódzkim cmentarzu twierdzili, Źródło: Encyclopedia of the Holocaust że u dużej grupy zmarłych widać było ślady na szyi świadczące o śmierci wskutek powieszenia. Niewiele zachowało się informacji o losie osadzonych w łódzkim getcie. Cyganie zostali wymordowani, podobny los spotkał żydowskich grabarzy. Świadkami historii zostali nieliczni grabarze i dokumentacja prowadzona przez oprawców. Do Łodzi trafiali w dużej części przedstawiciele szczepu Kełderaszów i Lowari. To stosunkowo zamożne grupy. Naziści odbierali im kosztowności. Jak wynika z niemieckiej dokumentacji, niektórzy mieli przy sobie złoto, cenne kamienie. Miały one pomóc w przeżyciu ciężkich chwil, wzbogaciły skarbiec Trzeciej Rzeszy. Zdolni do pracy byli zatrudniani w zakładach ślusarskich, kotlarskich. Uzbrojone oddziały szalejących morderców wtargnęły do bloków. Krwiożerczy jak wilki zaczęli niemiłosiernie tłuc Cyganów, słabych mężczyzn i płaczące kobiety, wyrywać krzyczące z przerażenia dzieci z rąk dorosłych i rzucać je na podstawione ciężarówki, aby zmusić dorosłych do wchodzenia na platformy samochodów. Cyganie próbowali się bronić, esesmani szarpali ich pośród straszliwego wrzasku, ordynarnych przekleństw i wyzwisk; walili Cyganów na oślep kolbami, ciężkimi kijami, batogami i wpychali ich na auta. Dookoła pilnowali tłumu wrzeszczący blokowi. Było to prawdziwe piekło. dr Rudolf Vitek relacja pochodzi z Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenaul 28 29

16 Więcej o Romach Dr Robert Ritter z policjantem podczas prowadzenia ewidencji Cyganów Źródło: Deutsches Bundesarchiv Getto cygańskie w Łodzi istniało bardzo krótko. W styczniu 1942 roku Niemcy przystąpili do jego likwidacji. Przyczyniła się do tego epidemia tyfusu plamistego, który mógł zagrażać też nazistom. Cyganie przewożeni byli ciężarówkami do Chełmna nad Nerem. Codziennie dziesięć samochodów wiozło ich na śmierć. W Chełmnie był obóz straceń. Ludzi mordowano w mobilnych komorach gazowych. Więźniów zaciągano biciem kolbami karabinów do hermetycznego samochodu. Odpalano silnik, a spaliny dostawały się do wnętrza. Po kilku minutach ciężarówka śmierci wiozła ciała do pobliskiego lasu. Z łódzkiego getta nie przetrwał nikt. KL Auschwitz-Birkenau Zanim okazało się, że sposób masowych mordów w Chełmnie nad Nerem okazał się z nazistowskiego punku widzenia mało wydolny i nieekonomiczny, z rozkazu Heinricha Himmlera Niemcy rozpoczęli budowę obozu w Oświęcimiu. 16 grudnia 1942 roku Himmler nakazał deportacje wszystkich Cyganów do obozu koncentracyjnego. Rozporządzenie wykonawcze tego rozkazu wydane przez RSHA 29 stycznia 1943 uściśliło, że miejscem deportacji ma być Auschwitz II (Birkenau). Himmler zamierzał ocalić niewielką grupę przedstawicieli czystej krwi Sinti i Kedelari, żeby umieścić ich w czymś na kształt rezerwatu. Pomysł ten jednak nie przypadł do gustu innym nazistom. Pierwszy obóz koncentracyjny w Dachau Na początku 1943 roku pierwsze transporty Cyganów zaczęły trafiać do miejsc odizolowania. Specjalnie dla nich był budowany na terenie Birkenau obóz rodzinny. Składał się z 32 baraków mieszkalnych i 6 sanitarnych. Trafiali tu Cyganie z 14 państw okupowanej części Europy. Najwięcej było z terenów Niemiec i Protektoratu Czech i Moraw, w mniejszej ilości z Polski. W 1943 przywieziono do Oświęcimia 1700 cygańskich więźniów z okolic Białegostoku, po dwóch tygodniach wszyscy bez wyjątku zginęli w komorach gazowych, rzekomo z obawy przed wybuchem epidemii tyfusu plamistego. Naziści nie darowali nawet tym, którzy służyli Rzeszy Niemieckiej z narażeniem życia. Do obozu wysyłani zostawali wprost z frontu również Cyganie służący w armii. Za druty obozu trafiały też cygańskie dzieci z sierocińców. Osadzeni, poza wytatuowanym na lewym przedramieniu numerem, oznaczeni byli literą Z (Zigeuner). Szacuje się, że przez obóz familijny (Familienlager) przewinęło się blisko 23 tysiące ludzi. Po Żydach i Polakach była to trzecia pod względem liczebności grupa więźniów w Auschwitz. Podobnie jak w innych obozach więźniów dziesiątkowały epidemie. Było to spowodowane ogromnym zatłoczeniem, głodem i brakiem lekarstw. Większość Cyganów zmarła na skutek chorób, w samym tylko okresie od marca do września 1943 roku siedem tysięcy osób

17 Więcej o Romach Głównym lekarzem obozowym był w tym czasie dr Josef Mengele. Już dwa dni po objęciu urzędu kazał wysłać do gazu ponad tysiąc Cyganów podejrzanych o tyfus. Zdaniem doktora, który zapracował na przydomek Anioł Śmierci, chorobę tę można tylko eliminować, a nie leczyć. Mengele przeprowadzał na więźniach eksperymenty pseudomedyczne. Obiektami jego zbrodniczych zainteresowań były między innymi bliźnięta z Familienlager, pracował też nad występującą w obozie cygańskim nomą, chorobą zwaną również rakiem wodnym. Praktyki pseudomedyczne kończyły się dla ofiar eksperymentów śmiercią w potwornych męczarniach lub zabójczym zastrzykiem fenolu w serce. Ludzie ginęli, bo do pseudobadań potrzebne były ich narządy i wyniki sekcji zwłok. W maju 1944 roku Niemcy szykowali się do fizycznej likwidacji cygańskiej części obozu, decyzję taką wydał Himmler podczas jednej z wizytacji. Cyganie mieli podzielić los Żydów. Wieść o planach dotarła do więźniów. Wieczorem 15 maja 1944 roku teren Familienlager otoczyło kilkudziesięciu SS-manów. Zaczęli nawoływać do wyjścia. Nikt nie posłuchał. Niemcy weszli do baraków, w których przebywali również Cyganie służący wcześniej w Wehrmachcie, byli prowizorycznie uzbrojeni w kije, mieli też noże. Żołnierze SS wycofali się z obawy, że dojdzie do buntu. Po demonstracji siły Niemcy użyli podstępu. Mężczyzn rozdzielono od reszty, mieli jechać na roboty w głąb Rzeszy. W rzeczywistości rozlokowano ich w innej części Auschwitz. W Familienlager pozostały kobiety, dzieci, starsi i chorzy. Po siedemnastu miesiącach załoga SS przystąpiła do ostatecznej likwidacji kwestii cygańskiej. Dzień kaźni nadszedł 2 sierpnia 1944 roku. Niemcy otoczyli obóz familijny i wśród krzyków i lamentów zaczęli pakować ludzi na ciężarówki. Do pobliskich komór gazowych Auschwitz-Birkenau symbol zostali wywiezieni wszyscy nazistowskiej zagłady kobiety, dzieci, mężczyźni. W ciągu jednego dnia zgładzonych zostało 2898 Cyganów. Kindergarten Wśród więźniów Cyganów w lagrze znajdowało się ponad dzieci, w tym 378 urodzonych w obozie. W teorii romskie dzieci miały zapewnione lepsze warunki, niż przebywające w obozie dzieci innych narodowości. Dzieci i kobiety ciężarne otrzymywały przez jakiś czas lepsze wyżywienie, w tym również mleko, o czym zadecydowała kancelaria Himmlera. Także dzieci przebywające w obozowym szpitalu były lepiej żywione, ale wkrótce wszystkie dodatkowe przydziały żywności zlikwidowano. Latem 1943 r. w barakach 29 i 31 utworzono dla dzieci do lat sześciu coś w rodzaju przedszkola i żłobka tzw. Kindergarten. Od godziny 8 do 14 dzieci przebywały (niemowlęta i maluchy do 3 roku życia w baraku 29, starsze w 31) w Kindergarten pod opieką kilku więźniarek. Wybielone wnętrze dziecięcych baraków zdobiły kolorowe rysunki, a za barakiem 31 urządzono nawet plac zabaw z piaskownicą i karuzelą. Pomysłodawcą obozowego przedszkola był dr Josef Mengele. Dzieci z Kindergarten były obiektami medycznych eksperymentów Anioła Śmierci. Bezimienne ofiary Ofiary pseudo-eksperymentów Josefa Mengele Źródło: Źródło Cyganie ginęli nie tylko w obozach zagłady i nie tylko w Birkenau. Grupy pochodzące z Polski najczęściej nie trafiały za druty lagrów, czy za mury gett. Niemcy mordowali ich na miejscu schwytania. Podobny los spotykał Cyganów żyjących na okupowanych terenach ZSRR. W ślad za jednostkami Wehrmachtu na tereny zajmowanego państwa wchodziły specjalne grupy operacyjne Einsatzgruppen. Ich zadaniem była eliminacja 32 33

18 Więcej o Romach Pojemniki po gazie Cyklon B. Po raz pierwszy naziściu użyli go przeciwko 250-osobowej grupie Cyganów w obozie w Buchenwaldzie na początku 1940 roku W takich ciężarówkach truto ofiary spalinami w w hitlerowskim ośrodku zagłady w Chełmnie nad Nerem Źródło: Archiwum Głównej Komisji Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu i izolowanie ewentualnych przeciwników politycznych. Grupy te zajmowały się między innymi likwidacją inteligencji, wrogów politycznych, a także Cyganów i Żydów. Z bardzo szacunkowych danych wynika, że Einsatzgruppen mogły wymordować nawet Cyganów. Ginęli oni całymi taborami i osadami. Grupy Operacyjne wykazały się szczególnym okrucieństwem po ataku Niemców na ZSRR. Na terenach Polski zajętych we wrześniu 1939 roku przez Armię Czerwoną żyło wiele grup cygańskich. Rozstrzeliwani na miejscu Żyjący w okupowanej Polsce Cyganie nie byli przed wojną dokładnie ewidencjonowani w policyjnych kartotekach. Posiadali natomiast dobrą znajomość terenu. Nazistom trudniej było ich wyłapywać i deportować do miejsc, w których czekaliby ma niechybną śmierć. Schwytani podejmowali próby ucieczek, bardzo często były one udane i znikali w lasach. Tam ukrywali się przed prześladowcami. Znane są przypadki, że Cyganie zasilali szeregi partyzantki, zwłaszcza na Lubelszczyźnie. Ci, którzy wpadli w ręce żandarmerii, gestapo, najczęściej byli mordowani. Wiele z grobów jest bezimiennych i zapomnianych. Na terenie Generalnej Guberni udało się zidentyfikować 150 miejsc pochówku, ofiar zbiorowych egzekucji. Mord w Szczurowej Na terenie współczesnej Polski największa zbiorowa mogiła cygańska znajduje się we wsi Szczurowa w powiecie brzeskim. Cyganie byli kolejną grupą tej miejscowości przeznaczoną do eksterminacji. Pierwszych wymordowano Żydów. Trzeciego lipca 1943 roku część zabudowań na obrzeżach miejscowości otoczył kordon SS. Z domostw wyganiano wszystkich. Niemcy wymordowali wszystkich, których zastali w domach. Oprawcy przewieźli swoje ofiary na miejscowy cmentarz i tam rozstrzelali. Życie straciło 93 Cyganów. Zbrodnia wstrząsnęła miejscową ludnością, wydarzyła się prawie na ich oczach. Ofiarami byli sąsiedzi. Corocznie Cyganie oddają hołd pamięci pomordowanych. Pamięć o zagładzie Nie wiadomo, ilu Cyganów zginęło podczas nazistowskiej nawałnicy. Przez dziesięciolecia nie starali się oni, w przeciwieństwie do Żydów, nawet dokumentować zbrodni. Nie dążyli do ukarania sprawców. Nawet sami nie zdawali sobie sprawy ze skali masowego mordu jakiego dokonali na nich naziści. Źródła podają bardzo różniące się liczby ofiar. Niektórzy podają, że wymordowano ćwierć miliona Cyganów, inni że ofiar mogło być kilkakrotnie więcej. Nie uda się tego już pewnie nigdy ustalić. Obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau stał się symbolem cygańskiego holokaustu, czasem nazywanego zapomnianym. Niektórzy nazywają go Porajmos, co w języku romani oznacza pożeranie. Rocznica likwidacji Zigeunerlager w Auschwitz-Birkenau, to dzień pamięci o wszystkich zamordowanych. Właśnie 2 sierpnia jest Dniem Pamięci o Zagładzie Romów. Nie ma narodu bez wspólnej historii, tradycji, bez języka. Paradoksalnie pamięć ofiar skazanych na zagładę zaczęła budować zręby tożsamości narodu bez ziemi i bez roszczeń terytorialnych, ale z własną flagą i hymnem

19 Więcej o Romach Romowie w PRL-owskiej rzeczywistości Po zakończeniu II wojny światowej Romowie wrócili do tradycyjnego stylu życia. Ci, którzy przetrwali w taborach wyruszyli na dawne, choć ograniczone nowymi granicami szlaki. Romowie Karpaccy powrócili do dawnych domostw i zajęć. Komunistyczni dygnitarze nieufnym okiem spoglądali na wędrujące tabory. Cygański styl życia był na bakier z obowiązującą komunistyczną ideologią. Władza postanowiła zająć się produktywizacją ludności pochodzenia cygańskiego. Władze krajów demokracji ludowej od lat 50-tych nieprzychylne były wędrówkom Romów w taborach, próbowały wymusić na ludności pochodzenia romskiego aktywność zawodową i społeczną. Gotowy wzór komuniści mieli na wschodzie. W Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich produktywizacja Romów rozpoczęła się wraz z zakończeniem wojny. Przerwana wędrówka Prowadzący nomadyczny tryb życia Romowie nie mogli stanowić wzorca dla pozostałych obywateli socjalistycznego państwa. Już dwa lata po zakończeniu wojny zaczęli oni trafiać do komunistycznych obozów pracy przymusowej. Już na początku lat 50-tych władza podjęła próby ewidencjonowania ludności pochodzenia romskiego, rozpoczęto monitorowanie szlaków wędrówek taborów. Równolegle prowadzona była akcja propagandowa zachęcająca do osiedlenia się, podjęcia pracy w socjalistycznych przedsiębiorstwach. Działania władz przyniosły niewielki skutek. Urząd Rady Ministrów podjął 24 maja 1952 roku uchwałę w sprawie pomocy ludności cygańskiej przy przechodzeniu na osiadły tryb życia. Była to przysłowiowa marchewka, Romom obiecano między innymi preferencyjne kredyty na zagospodarowanie, pomoc dla dzieci z ubogich rodzin przy podjęciu nauki, pomoc materialną przy urządzaniu domostw. W zamian ludność cygańska miała osiąść i budować socjalizm. Celem podjętych przez rząd Józefa Cyrankiewicza działań była asymilacja ludności romskiej z polską. Nie zwracano jednak uwagi na różnice kulturowe, tradycje i obyczaje. Wędrowni Romowie nie byli zbytnio zainteresowani życiem według wzorców socjalistycznego społeczeństwa. Władza została więc zmuszona podjąć bardziej stanowcze działania. Jeszcze w 1952 roku milicja rozpoczęła wydawanie wędrującym Romom dokumentów tożsamości, przy okazji pobierano od nich odciski palców. Umiłowanie wolności wzięło górę nad administracyjnymi decyzjami. Tabory wędrowały jak przed laty. W 1964 roku władza sięgnęła po kij, od wiosny funkcjonariusze Milicji Obywatelskiej przeprowadzali kolejną akcję ewidencji szykujących się do wędrówek taborów. Tym razem Romowie byli informowani, że jeśli wyruszą, prawo będzie ich ścigać z całą surowością. Wachlarz przewinień był szeroki: nielegalne zgromadzenia (tabor stanowił taką zagrażającą bezpieczeństwu publicznemu grupę), zaniedbywanie obowiązku posyłania do szkoły dzieci, lekceważenie przepisów przeciwpożarowych (palenie ognisk w lesie). Ludność cygańska początkowo zlekceważyła próby zastraszania, ale władza zaczęła nakładać sankcje. Z każdym następnym rokiem malała ilość taborów na polskich drogach. Romski proletariat Innym okiem władza ludowa patrzyła na przedstawicieli Bergitka Roma. Ponieważ prowadzili oni osiadły tryb życia, wydawali się łatwiejsi do kontrolowania. W czasie, gdy działania administracji publicznej zmierzały do zatrzymania taborów, żyjących ciągle pod dachem Romów próbowano dawać jako wzór dla pozostałych. Oczywiście działania takie nie miały szans powodzenia. Wędrówka stanowiła część cygańskiego etosu, plemiennego kodeksu, a ktoś namawiający do jej porzucenia mógł tylko skazać się na ogólną pogardę. Ówczesne władze wykorzystały fakt, że wśród Cyganów z Bergitka Roma stopień ubóstwa był bardzo wysoki, zaczęto ich nazywać cygańskim proletariatem. Byli to ulubieńcy Z Podkarpacia wywodzą się Romowie, którzy zasłynęli jako doskonali brukarze. Kiedy budowano pierwszą w Polsce kolejkę linową, powstał problem prawie nie do rozwiązania, mianowicie jak na tej wysokości zdobyć tłuczeń kamienny? Wwiezienie byłoby zbyt kosztowne, a wszelkie próby uzyskania tłucznia ze skał, przechodziły ludzkie możliwości. Praca ciężkimi młotami posuwała się zbyt wolno... Był problem. Wtedy ktoś przyprowadził gromadkę zabiedzonych, obszarpanych Romów. Na Herkulesów raczej nie wyglądali, ale twierdzili, że tłucznia naprodukują, ile tylko będzie trzeba. Dość sceptycznie pracę im zlecono. Jakie było zaskoczenie, kiedy po kilku dniach zobaczono sporą górę tłucznia. Romowie pracowali bez specjalnego wysiłku. Tajemnica czarów polegała na tym, że młotki były osadzone, nie na tradycyjnych trzonkach, a na gęsto plecionych, rzemiennych rączkach. Siła uderzenia wystarczała do rozbicia skały przy niewielkim wysiłku. Praca takimi narzędziami nie powodowała nawet odcisków. Karol Parno Gierliński, Zawody, profesje romskie 36 37

20 Więcej o Romach władzy ludowej. Z ubogich mieszkańców podkrakowskich wsi komuniści postanowili zrobić socjalistycznych robotników. Romowie znaleźli pracę i otrzymali mieszkania w Nowej Hucie. Często podejmowali się zajęć sprzecznych z cygańskimi tradycjami i obyczajami. Specjaliści od propagandy nagłaśniali te fakty, licząc że wędrujący w taborach skuszą się na dach nad głową i stałą pracę. Romscy mieszkańcy Nowej Huty wykonywali najcięższe prace fizyczne, specjalizowali się w kruszeniu kamienia do naprawy dróg. Tradycja a nowoczesność W nowohuckich blokach dach nad głową znalazło około 250 Romów. Mieszkanie w bloku dla osób, które większość życia spędziły w ubogiej wiejskiej chacie bez wygód (takie były warunki egzystencji Bergitka Roma), wydawać by się mogło luksusem. Dla gadziów toaleta w mieszkaniu, tuż obok kuchnia to może i luksus, ale dla Romów niekoniecznie. Tradycyjny kodeks obyczajowy mageripen, określający co jest czyste,a co nieczyste, nakazuje, by wszystko, co związane jest z wydzielinami ciała, było jak najbardziej odizolowane od czystej przestrzeni. Na wsi załatwianie potrzeb fizjologicznych poza własnym domem nie stanowi problemu. W mieście bywa trochę inaczej. Sama obecność toalety w mieszkaniu wśród tradycjonalistów romskich była czymś obrzydliwym i nieczystym. Opowiadał mi niedawno jeden z pracowników technicznych kowarskiego Zakładu Eksploatacji Zasobów Komunalnych, z jakimi problemami spotykają się hydraulicy przy robieniu instalacji wodnej i kanalizacyjnej. Woda, która służy do picia, gotowania posiłków nie może dochodzić z toalety. To dla Roma nie do pomyślenia znajomi, a nawet rodzina najpewniej przestaliby go odwiedzać. W megaripen kalające jest, gdy kobieta znajduje się nad mężczyzną. W Nowej Hucie cygański proletariat otrzymywał mieszkania w wielopiętrowych blokach. Zazwyczaj na wyższym piętrze mieszkała jakaś sąsiadka. Przeprowadzka z ubogich wsi do jak na owe czasu nowoczesnego miasta, wiązała się więc dla Romów ze sporymi problemami adaptacyjnymi. wysiedlana na siłę jak np. Łemkowie, ale wędrowała za opuszczającymi rodzinne wsie sąsiadami. Choć Cyganie Górscy opuszczali domostwa dobrowolnie, nie mogli już wrócić, władza nie meldowała na stałe powracającej ludności narodowości romskiej. Nowym zjawiskiem po wojnie było osadzanie Romów w miastach. W ten sposób ludność ta znalazła się między innymi na Dolnym Śląsku, w Kowarach i Kamiennej Górze. Różne zachęty stosowali przedstawiciele władz, żeby zachęcić Romów do wyjazdu z rodzinnych wsi. Jak opowiada Bronisław Suchy, asystent romski w Szkole Podstawowej nr 1 w Kowarach jego rodzina została skuszona perspektywą większych bochenków chleba, które miały być sprzedawane na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Przesiedlania Nie mieli też spokoju przedstawiciele Bergitka Roma, którzy mieszkali na terenie Bieszczad. Pod koniec lat 40-tych komuniści w ramach Akcji Wisła przymusowo przesiedlali rdzennych mieszkańców Bieszczad, którzy mogli wspierać ukraińską partyzantkę. Choć ludność pochodzenia romskiego nie współpracowała z Ukraińską Powstańczą Armią, też opuszczała swoje domostwa. Nie była 38 39

musimy zatem wiedzieć policzyć dokładnie zawołać po imieniu opatrzyć na drogę Zbigniew Herbert

musimy zatem wiedzieć policzyć dokładnie zawołać po imieniu opatrzyć na drogę Zbigniew Herbert IDEA Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego służy pogłębieniu refleksji nad polskim doświadczeniem konfrontacji z dwoma totalitaryzmami nazistowskim i komunistycznym. Został powołany

Bardziej szczegółowo

Czas Cele Temat Metody Materiały

Czas Cele Temat Metody Materiały Aleksandra Kalisz, Instytut Historii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Konspekt dnia studyjnego w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau "Dyskryminacja, prześladowanie,

Bardziej szczegółowo

ZADANIE 3. Dział III. Małe ojczyzny i wspólne państwo. Prawidłowe odpowiedzi zaznaczono w tekście przez podkreślenie.

ZADANIE 3. Dział III. Małe ojczyzny i wspólne państwo. Prawidłowe odpowiedzi zaznaczono w tekście przez podkreślenie. ZADANIE 3 Dział III. Małe ojczyzny i wspólne państwo Prawidłowe odpowiedzi zaznaczono w tekście przez podkreślenie. 1. Samorząd gminny przywrócono w Polsce w roku: a) 1989 b) 1990 c) 1998 d) 1999. 2. W

Bardziej szczegółowo

AKCJA SPOŁECZNO-EDUKACYJNA ŻONKILE 19 IV 1943 ROCZNICA POWSTANIA W GETCIE WARSZAWSKIM

AKCJA SPOŁECZNO-EDUKACYJNA ŻONKILE 19 IV 1943 ROCZNICA POWSTANIA W GETCIE WARSZAWSKIM 19 IV 1943 ROCZNICA POWSTANIA W GETCIE WARSZAWSKIM GETTO WARSZAWSKIE I POWSTANIE W GETCIE WARSZAWSKIM Utworzenie getta: W 1940 r. Niemcy ogrodzili murem część centrum Warszawy i stłoczyli tam prawie pół

Bardziej szczegółowo

Wiedza o powstaniu w getcie warszawskim i jego znaczenie

Wiedza o powstaniu w getcie warszawskim i jego znaczenie KOMUNIKAT Z BADAŃ ISSN 2353-5822 Nr 49/2018 Wiedza o powstaniu w getcie warszawskim i jego znaczenie Kwiecień 2018 Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą. Wykorzystanie

Bardziej szczegółowo

Wykonały: Ania Jankowska Karolina Kolenda Dominika Łubian

Wykonały: Ania Jankowska Karolina Kolenda Dominika Łubian Wykonały: Ania Jankowska Karolina Kolenda Dominika Łubian Wydawałoby się, że każdy miał dzieciństwo, krótsze, dłuższe, kolorowe lub mniej. Dla nie jednego tamtejszego dziecka skończyło się ono jednak bezpowrotnie

Bardziej szczegółowo

Warszawa, styczeń 2015 ISSN 2353-5822 NR 11/2015 AUSCHWITZ-BIRKENAU W PAMIĘCI ZBIOROWEJ

Warszawa, styczeń 2015 ISSN 2353-5822 NR 11/2015 AUSCHWITZ-BIRKENAU W PAMIĘCI ZBIOROWEJ Warszawa, styczeń 2015 ISSN 2353-5822 NR 11/2015 AUSCHWITZ-BIRKENAU W PAMIĘCI ZBIOROWEJ Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 14 stycznia 2014 roku Fundacja Centrum

Bardziej szczegółowo

Materiały wypracowane w ramach projektu Szkoła Dialogu - projektu edukacyjnego Fundacji Form

Materiały wypracowane w ramach projektu Szkoła Dialogu - projektu edukacyjnego Fundacji Form Materiały wypracowane w ramach projektu Szkoła Dialogu - projektu edukacyjnego Fundacji Form Nasze zajęcia w ramach Szkoły Dialogu odbyły się 27 i 28 kwietnia oraz 26 i 27 maja. Nauczyły nas one sporo

Bardziej szczegółowo

SCENARIUSZ LEKCJI. Klasa: V a Przedmiot: historia i społeczeństwo Nauczyciel: mgr Małgorzata Borowska. Temat lekcji: Wielkie religie średniowiecza.

SCENARIUSZ LEKCJI. Klasa: V a Przedmiot: historia i społeczeństwo Nauczyciel: mgr Małgorzata Borowska. Temat lekcji: Wielkie religie średniowiecza. SCENARIUSZ LEKCJI Klasa: V a Przedmiot: historia i społeczeństwo Nauczyciel: mgr Małgorzata Borowska Temat lekcji: Wielkie religie średniowiecza. Cele lekcji: Na lekcji uczniowie: poznają przyczyny i skutki

Bardziej szczegółowo

Romowie lub Cyganie są grupą etniczną pochodzenia indyjskiego, której członkowie zamieszkują większość państw świata. Stanowią społeczność wysoce

Romowie lub Cyganie są grupą etniczną pochodzenia indyjskiego, której członkowie zamieszkują większość państw świata. Stanowią społeczność wysoce Romowie lub Cyganie są grupą etniczną pochodzenia indyjskiego, której członkowie zamieszkują większość państw świata. Stanowią społeczność wysoce zróżnicowaną pod względem językowym oraz kulturowym. Mimo

Bardziej szczegółowo

HOLOCAUST SIEDLECKICH ŻYDÓW

HOLOCAUST SIEDLECKICH ŻYDÓW HOLOCAUST SIEDLECKICH ŻYDÓW Żydzi osiedlili się w Siedlcach w połowie XVI wieku. Początkowo zajmowali się karczmarstwem, a później także rzemiosłami i kupiectwem. W roku 1794 została wybudowana żydowska

Bardziej szczegółowo

70. rocznica zakończenia II Wojny Światowej

70. rocznica zakończenia II Wojny Światowej 70. rocznica zakończenia II Wojny Światowej, 11/05/2015 13:45, autor: Redakcja Bielawa Podobnie jak w całym kraju, tak i w Bielawie, 8 maja odbyły się obchody upamiętniające 70. rocznicę zakończenia II

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2012/2013

EGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2012/2013 EGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2012/2013 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI Numer zadania Wymagania ogólne (z podstawy programowej) 1. II. Analiza

Bardziej szczegółowo

Fot. 1 Stacja Radegast obecnie oddział Muzeum Tradycji Niepodległościowych

Fot. 1 Stacja Radegast obecnie oddział Muzeum Tradycji Niepodległościowych STACJA RADEGAST Na początku października otrzymaliśmy zaproszenie do wzięcia udziału w spotkaniu organizowanym przez Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi, upamiętniającym 75 rocznicę deportacji Żydów

Bardziej szczegółowo

Scenariusz zajęć dla uczniów gimnazjum OKUPACJA NIEMIECKA ZIEM POLSKICH

Scenariusz zajęć dla uczniów gimnazjum OKUPACJA NIEMIECKA ZIEM POLSKICH Scenariusz zajęć dla uczniów gimnazjum OKUPACJA NIEMIECKA ZIEM POLSKICH Wykorzystanie programu multimedialnego Historia Świata i Polski 1914-1948, Wojny światowe mgr Maria Kosterkiewicz Gimnazjum nr 12

Bardziej szczegółowo

Sztutowo Muzeum Stutthof

Sztutowo Muzeum Stutthof Sztutowo Muzeum Stutthof Historia Pierwsi więźniowie przybyli do niemieckiego obozu pod Sztutowem 2 września 1939 r. Do 30 września 1941 r. obóz nosił nazwę "Zivillager Stutthof". Termin "KL Stutthof"

Bardziej szczegółowo

HOLOKAUST- ZAGŁADA ROMÓW. W literaturze możemy spotkać, że Zagłada, Holokaust Romów jest. nazywany zapomnianym, świadomie ukrywanym lub uciszonym.

HOLOKAUST- ZAGŁADA ROMÓW. W literaturze możemy spotkać, że Zagłada, Holokaust Romów jest. nazywany zapomnianym, świadomie ukrywanym lub uciszonym. HOLOKAUST- ZAGŁADA ROMÓW W literaturze możemy spotkać, że Zagłada, Holokaust Romów jest nazywany zapomnianym, świadomie ukrywanym lub uciszonym. Pojęcie Holokaust (ang. Holocaust) wywodzi się od greckiego

Bardziej szczegółowo

Wymagania na poszczególne stopnie z historii klas I-III gimnazjum

Wymagania na poszczególne stopnie z historii klas I-III gimnazjum Wymagania na poszczególne stopnie z historii klas I-III gimnazjum Kryteria oceniania historia kl. I Ocena dopuszczająca. Poziom wymagań konieczny. - zna pojęcia źródło historyczne, era, zlokalizuje na

Bardziej szczegółowo

Obchody 73. rocznicy likwidacji Litzmannstadt Getto

Obchody 73. rocznicy likwidacji Litzmannstadt Getto 20-09-17 1/10 Litzmannstadt Getto 29.08.2017 16:38 Agnieszka Łuczak / BPKSiT kategoria: Tożsamość i tradycja Miasto Modlitwy za zmarłych, którzy zginęli w getcie i obozach zagłady, a następnie Marsz Pamięci

Bardziej szczegółowo

Narodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Niemieckich Nazistowskich Obozów Koncentracyjnych - 14 czerwca

Narodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Niemieckich Nazistowskich Obozów Koncentracyjnych - 14 czerwca Narodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Niemieckich Nazistowskich Obozów Koncentracyjnych - 14 czerwca Zespół Szkół Zawodowych im. R. Mielczarskiego w Katowicach 40-870 Katowice, al. B. Krzywoustego 13 e-mail:

Bardziej szczegółowo

PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE

PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. Zadanie 1. (0 1) 6. Dziedzictwo antyku. Uczeń: 1) charakteryzuje

Bardziej szczegółowo

Kroki prowadzące do zorganizowanego ludobójstwa:

Kroki prowadzące do zorganizowanego ludobójstwa: Holocaust Holocaust Holocaust, (całopalenie - termin angielski, pochodzący z kościelnej łaciny holocaustum, z gr. holo-kautóo - spalam ofiarę w całości), spolszczenie: Holokaust określenie stosowane do

Bardziej szczegółowo

dr Jacek Wilczur Dokumenty odnoszące się do różnych problemów Romów polskich, proweniencji okresu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

dr Jacek Wilczur Dokumenty odnoszące się do różnych problemów Romów polskich, proweniencji okresu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. dr Jacek Wilczur Dokumenty odnoszące się do różnych problemów Romów polskich, proweniencji okresu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Zespół znajdujących się w zasobach Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie.

Bardziej szczegółowo

Na krawędzi pamięci rzecz o zagładzie kutnowskich Żydów

Na krawędzi pamięci rzecz o zagładzie kutnowskich Żydów Patronat Honorowy: Na krawędzi pamięci rzecz o zagładzie kutnowskich Żydów Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Kutnowskiej zaprasza na obchody, upamiętniające 75. rocznicę utworzenia przez Niemców w Kutnie, getta

Bardziej szczegółowo

Dostarczenie uczniom wiedzy na temat kultury żydowskiej Przekazanie wiedzy na temat Holocaustu

Dostarczenie uczniom wiedzy na temat kultury żydowskiej Przekazanie wiedzy na temat Holocaustu Dostarczenie uczniom wiedzy na temat kultury żydowskiej Przekazanie wiedzy na temat Holocaustu Uczestniczyliśmy w dodatkowych zajęciach na temat historii i kultury Żydów. Wzięliśmy udział w obchodach Międzynarodowego

Bardziej szczegółowo

BADANIE DIAGNOSTYCZNE

BADANIE DIAGNOSTYCZNE Centralna Komisja Egzaminacyjna BADANIE DIAGNOSTYCZNE W ROKU SZKOLNYM 2011/2012 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI GRUDZIEŃ 2011 Numer zadania 1. 2.

Bardziej szczegółowo

Warszawa, styczeń 2012 BS/10/2012 WSPÓŁCZESNE ZWIĄZKI Z DAWNYMI KRESAMI

Warszawa, styczeń 2012 BS/10/2012 WSPÓŁCZESNE ZWIĄZKI Z DAWNYMI KRESAMI Warszawa, styczeń 2012 BS/10/2012 WSPÓŁCZESNE ZWIĄZKI Z DAWNYMI KRESAMI Znak jakości przyznany przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 13 stycznia 2011 roku Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej

Bardziej szczegółowo

1 Symbolika Auschwitz na tle sporów wokół muzeum Łukasz Razowski

1 Symbolika Auschwitz na tle sporów wokół muzeum Łukasz Razowski 1 2 Spis treści Wstęp 6 Rozdział I: Historia sporów o symbole religijne w byłym obozie Auschwitz 14 1.1. Kalendarium sporów wokół byłego obozu Auschwitz-Birkenau 14 1.2. Wizyta papieża Jana Pawła II w

Bardziej szczegółowo

UCHWAŁA NR LXXV/848/10 RADY MIASTA OŚWIĘCIM. z dnia 27 października 2010 r.

UCHWAŁA NR LXXV/848/10 RADY MIASTA OŚWIĘCIM. z dnia 27 października 2010 r. UCHWAŁA NR LXXV/848/10 RADY MIASTA OŚWIĘCIM z dnia 27 października 2010 r. w sprawie organizacji na terenie miasta Oświęcim obchodów świąt narodowych oraz innych rocznic i świąt. Na podstawie art. 18 ust.

Bardziej szczegółowo

Fundacja Pro Memoria Problemy współczesności

Fundacja Pro Memoria Problemy współczesności Problemy współczesności Obecnie przeżywamy okres, w którym ludzkość znalazła się w stadium dotychczas nieznanych, wielkich problemów cywilizacyjnych. Jesteśmy świadkami nagromadzenia się przeróżnych trudności,

Bardziej szczegółowo

WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ODNIESIENIE ZADAŃ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ

WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ODNIESIENIE ZADAŃ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ODNIESIENIE ZADAŃ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ Poniżej zapisano ogólne i szczegółowe wymagania podstawy programowej kształcenia ogólnego z historii na III etapie kształcenia,

Bardziej szczegółowo

PROJEKT EDUKACYJNY "Krokus" w GM16

PROJEKT EDUKACYJNY Krokus w GM16 Projekt gimnazjalny Krokus ocalić od zapomnienia jest elementem międzynarodowego przedsięwzięcia Irlandzkiego Towarzystwa Edukacji o Holokauście i Muzeum śydowskiego Galicja w Krakowie, które przekazują

Bardziej szczegółowo

Janusz Korczak, właściwie Henryk Goldszmit, ps. Stary Doktor lub pan doktor (ur. 22 lipca 1878 w Warszawie, zm. około 6 sierpnia 1942 w komorze

Janusz Korczak, właściwie Henryk Goldszmit, ps. Stary Doktor lub pan doktor (ur. 22 lipca 1878 w Warszawie, zm. około 6 sierpnia 1942 w komorze Janusz Korczak, właściwie Henryk Goldszmit, ps. Stary Doktor lub pan doktor (ur. 22 lipca 1878 w Warszawie, zm. około 6 sierpnia 1942 w komorze gazowej obozu zagłady w Treblince) polski pedagog, publicysta,

Bardziej szczegółowo

Genealogia żydowskich nazwisk rodowych. (Uwagi ogólne)

Genealogia żydowskich nazwisk rodowych. (Uwagi ogólne) Genealogia żydowskich nazwisk rodowych. (Uwagi ogólne) Genealogia żydowskich nazwisk rodowych w myśl przepisów o księgach stanu cywilnego (w tym metrykalnych) nie jest tak odległa jak by się początkowo

Bardziej szczegółowo

Sprawdzian nr 3. Rozdział III. Ziemie polskie w drugiej połowie XIX wieku. 1. Wśród poniższych zdań zaznacz zdanie fałszywe.

Sprawdzian nr 3. Rozdział III. Ziemie polskie w drugiej połowie XIX wieku. 1. Wśród poniższych zdań zaznacz zdanie fałszywe. Rozdział III. Ziemie polskie w drugiej połowie XIX wieku GRUPA A 1. Wśród poniższych zdań zaznacz zdanie fałszywe. Po upadku powstania styczniowego rząd rosyjski nadał Polakom autonomię. Celem działań

Bardziej szczegółowo

Agnieszka Daniłkiewicz studentka historii Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Wolontariat w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau

Agnieszka Daniłkiewicz studentka historii Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Wolontariat w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau Agnieszka Daniłkiewicz studentka historii Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach Wolontariat w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau W 1939 r. zachodnie obszary Polski zostały wcielone do

Bardziej szczegółowo

Moja mała Ojczyzna Program ścieżki - edukacja regionalna - dziedzictwo kulturowe w regionie rawskim.

Moja mała Ojczyzna Program ścieżki - edukacja regionalna - dziedzictwo kulturowe w regionie rawskim. Moja mała Ojczyzna Program ścieżki - edukacja regionalna - dziedzictwo kulturowe w regionie rawskim. Program szkoły zakłada wychowanie i przygotowanie człowieka do rozumienia otaczającego go świata. Człowiek

Bardziej szczegółowo

Wieczór poświęcony twórczości i sylwetce Artura Szyka

Wieczór poświęcony twórczości i sylwetce Artura Szyka Biuletyn Polonijny, Montreal, 10 czerwca 2011 Wieczór poświęcony twórczości i sylwetce Artura Szyka 9. VI. (czwartek), o godz.19:00 w Konsulacie RP odbył się wieczór poświęcony twórczości i sylwetce Artura

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2015/2016 CZĘŚĆ 1. ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZE: GH-HX1, GH-H2, GH-H4, GH-H5, GH-H7

EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2015/2016 CZĘŚĆ 1. ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZE: GH-HX1, GH-H2, GH-H4, GH-H5, GH-H7 EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2015/2016 CZĘŚĆ 1. HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZE: GH-HX1, GH-H2, GH-H4, GH-H5, GH-H7 KWIECIEŃ 2016 Zadanie

Bardziej szczegółowo

Konkursy Przedmiotowe w roku szkolnym 2017/2018

Konkursy Przedmiotowe w roku szkolnym 2017/2018 PROGRAM MERYTORYCZNY KONKURSU HISTORYCZNEGO DLA UCZNIÓW GIMNAZJÓW WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO I. CELE KONKURSU kształcenie umiejętności samodzielnego zdobywania wiedzy historycznej; rozbudzanie ciekawości

Bardziej szczegółowo

Struktura narodowościowa ludności Polski, Wolnego Miasta Gdańska oraz wschodnich obszarów Niemiec w latach 1931-1939

Struktura narodowościowa ludności Polski, Wolnego Miasta Gdańska oraz wschodnich obszarów Niemiec w latach 1931-1939 Spis treści str. 10 str. 12.12 str. 20 sir. 21 Wprowadzenie Wstęp Struktura narodowościowa ludności Polski, Wolnego Miasta Gdańska oraz wschodnich obszarów Niemiec w latach 1931-1939 Struktura narodowościowa

Bardziej szczegółowo

Gdynia uczciła pamięć ofiar zbrodni katyńskiej

Gdynia uczciła pamięć ofiar zbrodni katyńskiej Gdynia uczciła pamięć ofiar zbrodni katyńskiej Wiosną 1940 roku, decyzją władz ZSRR, rozstrzelano około 22 tysięcy polskich obywateli przetrzymywanych w obozach i więzieniach na terenie Związku Sowieckiego.

Bardziej szczegółowo

problemy polityczne współczesnego świata

problemy polityczne współczesnego świata Zbigniew Cesarz, Elżbieta Stadtmuller problemy polityczne współczesnego świata Wrocław 1998 Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Spis treści Od autorów 5 Wstęp 7 I. Problemy globalne współczesności -

Bardziej szczegółowo

Pamięć.pl - portal edukacyjny IPN

Pamięć.pl - portal edukacyjny IPN Pamięć.pl - portal edukacyjny IPN Źródło: http://pamiec.pl/pa/kalendarium-1/14061,2-sierpnia-1940-roku-sformowano-slynny-polski-dywizjon-mysliwski-303-sluzacy-w -n.html Wygenerowano: Piątek, 2 września

Bardziej szczegółowo

Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl. Wypracowania Motyw kata. Na podstawie wybranych utworów literackich

Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl. Wypracowania Motyw kata. Na podstawie wybranych utworów literackich Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl Wypracowania Motyw kata Na podstawie wybranych utworów literackich Wydawnictwo Psychoskok, 2013 Copyright by Wydawnictwo Psychoskok, 2013 Copyright by wiedza24h.pl

Bardziej szczegółowo

Auschwitz historia, pamięć i edukacja Nauczanie o Holokauście w autentycznym miejscu pamięci

Auschwitz historia, pamięć i edukacja Nauczanie o Holokauście w autentycznym miejscu pamięci DZIEŃ PIERWSZY Auschwitz historia, pamięć i edukacja Nauczanie o Holokauście w autentycznym miejscu pamięci Europejskie seminarium dla nauczycieli Kraków Auschwitz-Birkenau 7-13 października 2007 Niedziela,

Bardziej szczegółowo

Problemy polityczne współczesnego świata

Problemy polityczne współczesnego świata A 372536 Zbigniew Cesarz, Elżbieta Stadtmiiller Problemy polityczne współczesnego świata Wrocław 2002 Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Spis treści Od autorów 5 Wstęp 7 I. Problemy globalne współczesności

Bardziej szczegółowo

SAAMOWIE. Ludność rdzenna

SAAMOWIE. Ludność rdzenna SAAMOWIE Saamowie, zwani także Lapończykami, to rdzenna ludność Skandynawii. Obecnie zamieszkują oni głównie północne tereny Norwegii, Szwecji, Finlandii i Półwysep Kolski w Rosji. Ludność rdzenna Ssamowie

Bardziej szczegółowo

Muzeum Auschwitz-Birkenau

Muzeum Auschwitz-Birkenau Muzeum Auschwitz-Birkenau W kwietniu 1940 roku na rozkaz naczelnego dowódcy SS Heinricha Himlera rozpoczęto budowę obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu - Zasolu, przy wykorzystaniu istniejących tam już

Bardziej szczegółowo

Scenariusz warsztatów dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych

Scenariusz warsztatów dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych Scenariusz warsztatów dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych Czas trwania: 90 minut Grupa docelowa: uczniowie szkół ponadgimnazjalnych (15-30 osób) Scenariusz warsztatów realizowany jest w oparciu o projekcję

Bardziej szczegółowo

Projekt Edukacyjny Gimnazjum Specjalne w Warlubiu. Kto ty jesteś Polak mały

Projekt Edukacyjny Gimnazjum Specjalne w Warlubiu. Kto ty jesteś Polak mały Projekt Edukacyjny Gimnazjum Specjalne w Warlubiu Kto ty jesteś Polak mały Miejsca Pamięci Narodowej w okolicach Warlubia WARLUBIE- CMENTARZ PARAFIALNY mogiła żołnierzy W mogile pochowano 37 nieznanych

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne z historii do klasy I dopuszczający

Wymagania edukacyjne z historii do klasy I dopuszczający Wymagania edukacyjne z historii do klasy I dopuszczający wymagania w zakresie wiadomości omawia najważniejsze postanowienia i konsekwencje traktatu wersalskiego definiuje pojęcie totalitaryzmu omawia główne

Bardziej szczegółowo

BIRCZA I JEJ DZIEJE - OBRAZY Z PRZESZŁOŚCI kl. VI-VII

BIRCZA I JEJ DZIEJE - OBRAZY Z PRZESZŁOŚCI kl. VI-VII BIRCZA I JEJ DZIEJE - OBRAZY Z PRZESZŁOŚCI kl. VI-VII 1. 4. 2. 5. 3. 6. 7. 10. 8. 11. 9. 12. 13. 16. 14. 17. 15. 18. 19. 22. 20. 23. 21. 24. BIRCZA I JEJ DZIEJE - OBRAZY Z PRZESZŁOŚCI (opis) 1. Współczesny

Bardziej szczegółowo

mgr Wojciech Szostak O eksterminacji Romów raz jeszcze

mgr Wojciech Szostak O eksterminacji Romów raz jeszcze mgr Wojciech Szostak O eksterminacji Romów raz jeszcze Kiedy wybory w Niemczech wygrała w 1933 roku partia narodowosocjalistyczna, przejęła w spadku dobrze rozwinięty system prawny pozwalający na kontrolowanie

Bardziej szczegółowo

Konspekt lekcji języka polskiego w klasie szóstej szkoły podstawowej. Temat: DLACZEGO POWIEŚĆ HISTORYCZNA NIE JEST PODRĘCZNIKIEM HISTORII?

Konspekt lekcji języka polskiego w klasie szóstej szkoły podstawowej. Temat: DLACZEGO POWIEŚĆ HISTORYCZNA NIE JEST PODRĘCZNIKIEM HISTORII? Konspekt lekcji języka polskiego w klasie szóstej szkoły podstawowej Temat: DLACZEGO POWIEŚĆ HISTORYCZNA NIE JEST PODRĘCZNIKIEM HISTORII? Cele ogólne: kształcenie umiejętności wskazywania cech, podobieństw

Bardziej szczegółowo

Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl. Wypracowania Hanna Krall. Zdążyć przed Panem Bogiem

Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl. Wypracowania Hanna Krall. Zdążyć przed Panem Bogiem Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl Wypracowania Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem Wydawnictwo Psychoskok, 2013 Copyright by Wydawnictwo Psychoskok, 2013 Copyright by wiedza24h.pl Wszelkie prawa

Bardziej szczegółowo

Temat: Jasnowłosa prowincja film o wygnanych Wielkopolanach

Temat: Jasnowłosa prowincja film o wygnanych Wielkopolanach Temat: Jasnowłosa prowincja film o wygnanych Wielkopolanach 1. Przeczytaj podaną niżej definicję, następnie spróbuj odpowiedzieć, jaki cel ma współtworzony przez Jacka Kubiaka film Złotowłosa prowincja.

Bardziej szczegółowo

CZEGO NIE MOGLIŚMY WYKRZYCZEĆ ŚWIATU

CZEGO NIE MOGLIŚMY WYKRZYCZEĆ ŚWIATU DZIAŁANIA EDUKACYJNE WOKÓŁ WYSTAWY STAŁEJ CZEGO NIE MOGLIŚMY WYKRZYCZEĆ ŚWIATU WWW.ONEGSZABAT.ORG WWW.JHI.PL DZIAŁANIA EDUKACYJNE WOKÓŁ WYSTAWY STAŁEJ 1. CZĘŚĆ Oprowadzanie po wystawie Czego nie mogliśmy

Bardziej szczegółowo

II ETAP KONKURSU O JÓZEFIE PIŁSUDSKIM

II ETAP KONKURSU O JÓZEFIE PIŁSUDSKIM II ETAP KONKURSU O JÓZEFIE PIŁSUDSKIM Imię i nazwisko Szkoła.. 1. W którym roku uchwalono konstytucję kwietniową?... 2. Podaj lata, w jakich Piłsudski był Naczelnikiem Państwa?... 3. W jakiej tradycji

Bardziej szczegółowo

2014 rok Rok Pamięci Narodowej

2014 rok Rok Pamięci Narodowej 2014 rok Rok Pamięci Narodowej I. 100 rocznica wybuchu I wojny światowej I wojna światowa konflikt zbrojny trwający od 28 lipca 1914 do 11 listopada 1918 pomiędzy ententą, tj. Wielką Brytania, Francją,

Bardziej szczegółowo

Zagłada Romów na ziemiach polskich 1939-1945.

Zagłada Romów na ziemiach polskich 1939-1945. Zagłada Romów na ziemiach polskich 1939-1945. Według założeń przyjętych przez rządzącą w III Rzeszy partię NSDAP oraz naczelnego dowódcę SS Heinricha Himmlera całkowitą zagładą miały początkowo zostać

Bardziej szczegółowo

Rozkład materiału. kl. III/podręcznik :Poznać, zrozumieć, WSiP 2009/

Rozkład materiału. kl. III/podręcznik :Poznać, zrozumieć, WSiP 2009/ Rozkład materiału kl. III/podręcznik :Poznać, zrozumieć, WSiP 2009/ Lp. Temat jednostki lekcyjnej Zagadnienia 1. I wojna światowa geneza, przebieg, skutki Proponowana Scenariusz lekcji liczba godzin str.

Bardziej szczegółowo

BADANIE DIAGNOSTYCZNE

BADANIE DIAGNOSTYCZNE Centralna Komisja Egzaminacyjna BADANIE DIAGNOSTYCZNE W ROKU SZKOLNYM 2012/2013 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ARKUSZ GH-H1-125, GH-H4-125, GH-H5-125,

Bardziej szczegółowo

Niepodległa polska 100 lat

Niepodległa polska 100 lat Niepodległa polska 100 lat 1918-2018 UTRATA NIEPODLEGŁOŚCI Ostatni z trzech rozbiorów Polski przypieczętowała klęska powstania kościuszkowskiego w lipcu 1794 roku. W roku następnym 3 stycznia 1795 Rosja,

Bardziej szczegółowo

8 grudnia 1941 roku do niemieckiego ośrodka zagłady w Kulmhof (Chełmno nad Nerem) przybył pierwszy transport więźniów.

8 grudnia 1941 roku do niemieckiego ośrodka zagłady w Kulmhof (Chełmno nad Nerem) przybył pierwszy transport więźniów. Pamięć.pl - portal edukacyjny IPN Źródło: http://www.pamiec.pl/pa/kalendarium-1/13081,8-grudnia-1941-roku-do-niemieckiego-osrodka-zaglady-w-kulmhof-chelmnonad-nerem-.html Wygenerowano: Wtorek, 5 lipca

Bardziej szczegółowo

CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ

CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl

Bardziej szczegółowo

70. ROCZNICA ZAKOŃCZENIA II WOJNY ŚWIATOWEJ

70. ROCZNICA ZAKOŃCZENIA II WOJNY ŚWIATOWEJ 70. ROCZNICA ZAKOŃCZENIA II WOJNY ŚWIATOWEJ Wojna 1939-1945 była konfliktem globalnym prowadzonym na terytoriach: Europy, http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/galeria/402834,5,niemcy-atakuja-polske-ii-wojna-swiatowa-na-zdjeciach-koszmar-ii-wojny-swiatowej-zobacz-zdjecia.html

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2013/2014 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI

EGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2013/2014 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI EGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2013/2014 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ARKUSZE GH-H7-142 KWIECIEŃ 2014 Numer zadania 1. 2. 3. 4. 5. Wymagania

Bardziej szczegółowo

-w Wprowadzenie 12 Wstęp

-w Wprowadzenie 12 Wstęp Spis treści -w Wprowadzenie 12 Wstęp str. 12 str. 20 str. 21 Struktura narodowościowa ludności Polski, Wolnego Miasta Gdańska oraz wschodnich obszarów Niemiec w latach 1931-1939 Struktura narodowościowa

Bardziej szczegółowo

"Żył w świecie, który nie był gotowy na jego pomysły". T estament Kościuszki

Żył w świecie, który nie był gotowy na jego pomysły. T estament Kościuszki "Żył w świecie, który nie był gotowy na jego pomysły". T estament Kościuszki -Polacy niestety za często czują się ofiarami. Mieliśmy przecież takich bohaterów jak Kościuszko czy Sobieski. Nie możemy czekać,

Bardziej szczegółowo

, , POLACY I PAPIEROSY. CZY RESTRYKCYJNE PRAWO JEST SKUTECZNE? WARSZAWA, SIERPIEŃ 96

, , POLACY I PAPIEROSY. CZY RESTRYKCYJNE PRAWO JEST SKUTECZNE? WARSZAWA, SIERPIEŃ 96 CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT ZESPÓŁ REALIZACJI BADAŃ 629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET:

Bardziej szczegółowo

Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl. Wypracowania Zofia Nałkowska. Medaliony

Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl. Wypracowania Zofia Nałkowska. Medaliony Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl Wypracowania Zofia Nałkowska Medaliony Wydawnictwo Psychoskok, 2013 Copyright by Wydawnictwo Psychoskok, 2013 Copyright by wiedza24h.pl Wszelkie prawa zastrzeżone.

Bardziej szczegółowo

TESTY I KARTY PRACY DLA UCZNIÓW CUDZOZIEMSKICH Z PRZEDMIOTU

TESTY I KARTY PRACY DLA UCZNIÓW CUDZOZIEMSKICH Z PRZEDMIOTU TESTY I KARTY PRACY DLA UCZNIÓW CUDZOZIEMSKICH Z PRZEDMIOTU HISTORIA Iwona Wierzbicka Sprawdzian modyfikowany dla uczniów klasy VII I wojna światowa. 1. Z podanych państw wybierz te, które wchodziły w

Bardziej szczegółowo

Trzebinia - Moja mała ojczyzna Szczepan Matan

Trzebinia - Moja mała ojczyzna Szczepan Matan Trzebinia - Moja mała ojczyzna Szczepan Matan Na świecie żyło wielu ludzi, których losy uznano za bardzo ciekawe i zamieszczono w pięknie wydanych książkach. Zdarzało się też to w gminie Trzebina, gdzie

Bardziej szczegółowo

HISTORIA KLASA I GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA

HISTORIA KLASA I GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA 2016-09-01 HISTORIA KLASA I GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA Cele kształcenia wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je

Bardziej szczegółowo

.htit\ f -i**- J OŚRODEK BRAMA GRODZKA

.htit\ f -i**- J OŚRODEK BRAMA GRODZKA .htit\ f -i**- J OŚRODEK BRAMA GRODZKA TEATR NN Historia jednego życia Miejsce, które widać na sąsiedniej fotografii znajduje się w samym centrum Lublina. Nie wyróżnia się niczym szczególnym i nie zwraca

Bardziej szczegółowo

Tytuł. Prawa mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce. Natalia Chojnacka

Tytuł. Prawa mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce. Natalia Chojnacka Tytuł Prawa mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce Natalia Chojnacka Mniejszość narodowa- Definicja Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym precyzuje, że mniejszość

Bardziej szczegółowo

PROGRAM DLA STUDIÓW I STOPNIA NA KIERUNKU HISTORIA DLA STUDENTÓW MISHUS Rok akademicki 2012/2013 I ROK

PROGRAM DLA STUDIÓW I STOPNIA NA KIERUNKU HISTORIA DLA STUDENTÓW MISHUS Rok akademicki 2012/2013 I ROK Lp. PROGRAM DLA STUDIÓW I STOPNIA NA KIERUNKU HISTORIA DLA STUDENTÓW MISHUS Rok akademicki 2012/2013 I ROK Nazwa przedmiotu: I Semestr II Wykłady obowiązkowe Historia starożytna Zbo/1 - -. Główne nurty

Bardziej szczegółowo

HISTORIA ADMINISTRACJI W POLSCE Autor: Wojciech Witkowski

HISTORIA ADMINISTRACJI W POLSCE Autor: Wojciech Witkowski HISTORIA ADMINISTRACJI W POLSCE 1764-1989 Autor: Wojciech Witkowski Rozdział 1. Geneza i charakterystyka ustroju administracyjnego państw nowożytnej Europy 1.1. Pojęcie administracji i biurokracji 1.2.

Bardziej szczegółowo

Narodowe Czytanie Stefan Żeromski Przedwiośnie

Narodowe Czytanie Stefan Żeromski Przedwiośnie Narodowe Czytanie 2018 Stefan Żeromski Przedwiośnie Stefan Żeromski Żeromski urodził się 14 X 1864 roku w Strawczynie pod Kielcami, w patriotycznej szlacheckiej rodzinie. Trudna sytuacja materialna, częste

Bardziej szczegółowo

Migracja braci czeskich do Dolnego Śląska

Migracja braci czeskich do Dolnego Śląska Migracja braci czeskich do Dolnego Śląska Sytuacja polityczna Po zwycięstwie Ligi Katolickiej w bitwie pod Białą Górą niedaleko Pragi w 1620 roku rządy zostały przejęte przez Ferdynanda II. (1620-1637).

Bardziej szczegółowo

629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 WARSZAWA, MAJ 95

629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 WARSZAWA, MAJ 95 CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT ZESPÓŁ REALIZACJI BADAŃ 629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET:

Bardziej szczegółowo

ZACHOWAĆ PAMIĘĆ OBOZY PRACY PRZYMUSOWEJ NA TERENIE SZCZECINA W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ

ZACHOWAĆ PAMIĘĆ OBOZY PRACY PRZYMUSOWEJ NA TERENIE SZCZECINA W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ ŚCIEŻKA EDUKACYJNO - HISTORYCZNA PRZYGOTOWANA PRZEZ UCZNIÓW KL. I LA XI LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCEGO Z ODDZIAŁAMI DWUJĘZYCZNYMI W SZCZECINIE ZACHOWAĆ PAMIĘĆ OBOZY PRACY PRZYMUSOWEJ NA TERENIE SZCZECINA W

Bardziej szczegółowo

1. Wymień państwa,,trójporozumienia...

1. Wymień państwa,,trójporozumienia... 1. Wymień państwa,,trójporozumienia... 2. Dlaczego konflikt 1914-1918 nazwano I wojną światową? Jaki był charakter walk i rodzaje zastosowanej broni? 3. Wymień państwa powstałe po I wojnie światowej. 4.Kiedy

Bardziej szczegółowo

Geneza holocaustu. Przygotowywanie Żydów do wywozu do obozu zagłady

Geneza holocaustu. Przygotowywanie Żydów do wywozu do obozu zagłady 1 Geneza holocaustu W ramach Szkoły Dialogu nauczyciele z ZS-P w Dobrej znacznie wybiegają ponad podstawę programową i próbują uczniom przybliżyć dramat narodu żydowskiego podczas II wojny światowej. Szeroko

Bardziej szczegółowo

OFERTA EDUKACYJNA MUZEUM HISTORYCZNEGO MIASTA TARNOBRZEGA. dla szkół średnich

OFERTA EDUKACYJNA MUZEUM HISTORYCZNEGO MIASTA TARNOBRZEGA. dla szkół średnich OFERTA EDUKACYJNA MUZEUM HISTORYCZNEGO MIASTA TARNOBRZEGA dla szkół średnich Tarnobrzeg 2018 / 2019 SZKOŁY ŚREDNIE 1. Centralny Okręg Przemysłowy i jego inwestycje w Tarnobrzegu i okolicy Idea Centralnego

Bardziej szczegółowo

na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 6 grudnia 1972 r.

na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 6 grudnia 1972 r. Historia Gminę Lipie utworzono 1 stycznia 1973r. na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 6 grudnia 1972 r. Gmina skupia miejscowości o bogatej i pięknej przeszłości, które od dawna

Bardziej szczegółowo

Wyrok z dnia 7 października 2003 r. II UK 59/03

Wyrok z dnia 7 października 2003 r. II UK 59/03 Wyrok z dnia 7 października 2003 r. II UK 59/03 Stwierdzenie przez Kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych uprawnienia do ubiegania się o świadczenie pieniężne przewidziane w ustawie

Bardziej szczegółowo

Instytut Pamięci Narodowej

Instytut Pamięci Narodowej Instytut Pamięci Narodowej Źródło: http://ipn.gov.pl/pl/dla-mediow/komunikaty/11021,komunikat-o-podjeciu-sledztwa-w-sprawie-obozu-zaglady-kl-ausch witz-birkenau.html Wygenerowano: Środa, 4 stycznia 2017,

Bardziej szczegółowo

POWSTANIE WARSZAWSKIE

POWSTANIE WARSZAWSKIE POWSTANIE WARSZAWSKIE Powstanie Warszawskie było największą akcją zbrojną w okupowanej przez Niemców Europie, zorganizowaną przez Armię Krajową w ramach akcji BURZA. Planowane na kilka dni, trwało ponad

Bardziej szczegółowo

GIMNAZJUM NR 60 IM. CYRYLA RATAJSKIEGO W POZNANIU

GIMNAZJUM NR 60 IM. CYRYLA RATAJSKIEGO W POZNANIU Wymagania edukacyjne z podstawy programowej Klasa pierwsza I półrocze Podstawa programowa Cele kształcenia Wymagania ogólne Treści nauczania -wymagania szczegółowe 1. Chronologia historyczna. Uczeń sytuuje

Bardziej szczegółowo

Księgarnia PWN: Wojciech Witkowski - Historia administracji w Polsce

Księgarnia PWN: Wojciech Witkowski - Historia administracji w Polsce Księgarnia PWN: Wojciech Witkowski - Historia administracji w Polsce 1764-1989 Spis treści Do Czytelnika..... 11 Przedmowa....... 13 Rozdział 1. Geneza i charakterystyka ustroju administracyjnego państw

Bardziej szczegółowo

Uniwersytet Wrocławski

Uniwersytet Wrocławski Uniwersytet Wrocławski Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Instytut Historii Państwa i Prawa Zakład Historii Administracji Studia Stacjonarne Administracji pierwszego stopnia Anna Jaskóła SYTUACJA

Bardziej szczegółowo

I Obchody Międzynarodowego Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu na Lubelszczyźnie

I Obchody Międzynarodowego Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu na Lubelszczyźnie I Obchody Międzynarodowego Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu na Lubelszczyźnie 27-28, 30-31 stycznia, 1 lutego 2019 r. Pod patronatem Marszałka Województwa Lubelskiego Jarosława Stawiarskiego 27, 30-31

Bardziej szczegółowo

5. Struktura narodowościowa i wyznaniowa w Polsce. Grupy etniczne

5. Struktura narodowościowa i wyznaniowa w Polsce. Grupy etniczne 5. Struktura narodowościowa i wyznaniowa w Polsce. Grupy etniczne Polska jest zaliczana do państw jednolitych pod względem narodowościowym, etnicznym i religijnym. Wzrastające otwarcie na świat powoduje

Bardziej szczegółowo

Martyrologia Wsi Polskich

Martyrologia Wsi Polskich Martyrologia Wsi Polskich Źródło: http://martyrologiawsipolskich.pl/mwp/wirtualne-mauzoleum/modul-iii-eksploatacja/fotogaleria/2514,eksploatacja-wsi-1939-1 945-fotogaleria.html Wygenerowano: Czwartek,

Bardziej szczegółowo

Album żołnierza niemieckiego

Album żołnierza niemieckiego Nr 18/2017 15 09 17 Album żołnierza niemieckiego Autor: Bogumił Rudawski (IZ) Przechowywany w zbiorach Instytutu Zachodniego album nieznanego żołnierza Wehrmachtu zawiera 76 podpisanych czarno-białych

Bardziej szczegółowo

SCENARIUSZ LEKCJI HISTORII DLA UCZNIÓW SZKOŁY PONADGIMNAZJALNEJ

SCENARIUSZ LEKCJI HISTORII DLA UCZNIÓW SZKOŁY PONADGIMNAZJALNEJ Parys J., Scenariusz lekcji historii dla uczniów szkoły ponadgimnazjalnej nt.: Początek końca... Los ludności żydowskiej w pierwszych miesiącach niemieckiej okupacji Tarnowa w: Tarnowskie Studia Historyczne,

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 CZĘŚĆ 1. ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZ GH-H8

EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 CZĘŚĆ 1. ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZ GH-H8 EGZMIN W KLSIE TRZECIEJ GIMNZJUM W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 CZĘŚĆ 1. HISTORI I WIEDZ O SPOŁECZEŃSTWIE ZSDY OCENINI ROZWIĄZŃ ZDŃ RKUSZ GH-H8 KWIECIEŃ 2017 Zadanie 1. (0 2) 4. Cywilizacja grecka. Uczeń: 3)

Bardziej szczegółowo