STAN ŚRODOWISKA KIELC

Transkrypt

1 STAN ŚRODOWISKA KIELC Urząd Miasta Kielce, 2012

2

3 Rozdział: Położenie... 2 Ludność... 4 Gospodarka... 7 Budowa geologiczna... 9 Rzeźba terenu Gleby i grunty antropogeniczne Topoklimat Wody Wody powierzchniowe Zlewnia Bobrzy Zlewnia Lubrzanki Wody podziemne Zagrożenia środowiska wodnego Bioróżnorodność Ochrona przyrody Chęcińsko-Kielecki Park Krajobrazowy (CH-KPK) Rezerwaty przyrody Obszary NATURA Chęcińsko-Kielecki Obszar Chronionego Krajobrazu (CH-KOCHK) Kielecki Obszar Chronionego Krajobrazu (KOCHK) Pomniki przyrody Użytek ekologiczny Stanowiska dokumentacyjne Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Grabina Dalnia Zabytki

4 Rozdział: POŁOŻENIE POŁOŻENIE Kielce są miastem o powierzchni 109,45 km 2 położonym w środkowej części województwa świętokrzyskiego, stanowiąc siedzibę jego władz administracyjnych a także powiatu ziemskiego i grodzkiego. Mapa 1.1. Kielce na tle województwa świętokrzyskiego. 2

5 Rozdział: POŁOŻENIE Graniczą z 7 gminami wiejskimi. Mapa 1.2. Miasto Kielce i gminy sąsiednie 3

6 Rozdział: LUDNOŚĆ LUDNOŚĆ Według danych statystycznych GUS w dniu r. miasto zamieszkiwało osób, co w rankingu miast polskich lokowało je na 17 pozycji. Wykres 2.1. Ranking miast polskich wg liczby ludności. Warszawa Kraków Łódź Wrocław Poznań Gdańsk Szczecin Bydgoszcz Lublin Katowice Białystok Gdynia Częstochowa Sosnowiec Radom Toruń Kielce Gliwice Zabrze Bytom Średnia gęstość zaludnienia wynosiła tu wówczas 1802,3 osoby/km 2. 4

7 Rozdział: LUDNOŚĆ Mapa 2.1. Mapa gęstości zaludniania. Dynamikę zachodzących procesów urbanizacyjnych w cyklu wieloletnim odzwierciedlają w pewnym stopniu zmiany liczby mieszkańców. I tak, w 1950 r. Kielce zamieszkiwało 63 tys. osób, a w 1964 r. już 100 tys. Największy przyrost liczby mieszkańców a zatem także infrastruktury komunalnej i mieszkaniowej następował od połowy lat 70-tych aż do 1992 roku od 150 tys. do 214 tys. osób. Od tego roku notuje się systematyczne zmniejszanie stałej liczby mieszkańców miasta. Tendencja ta utrzyma się prawdopodobnie w najbliższych latach. Prognozuje się, że w 2025 roku liczba mieszkańców Kielc będzie wynosiła jedynie 177,4 tys. (Prognoza demograficzna 2004). Prognoza demograficzna z 1999 r. była zbyt optymistyczna, bowiem zakładała, że liczba mieszkańców Kielc będzie rosła aż do 2015 roku osiągając 211,4 tys. (Strategia rozwiązywania problemów, 2004). Przyczyny zmniejszania się liczby stałych mieszkańców są złożone i należy ich upatrywać m.in. w pogarszającej się sytuacji materialnej młodych małżeństw, w trudnościach z zatrudnieniem, w braku właściwej polityki prorodzinnej itd. Dalszą tego konsekwencją jest wyraźny spadek dzietności kobiet, 5

8 Rozdział: LUDNOŚĆ Liczba mieszkańców a także postępujący odpływ migracyjny ludności miejskiej zjawisko suburbanizacji, migracji zagranicznych oraz migracji młodych ludzi, zwłaszcza z wyższym wykształceniem do innych miast. Wykres 2.2. Zmiany liczny ludności Kielc w latach

9 Rozdział: GOSPODARKA GOSPODARKA Od połowy XIX w. do czasów dzisiejszych funkcja Kielc jako ośrodka miejskiego ulegała zmianom. Początkowo rozwój miasta następował dzięki funkcjonowaniu Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego a następnie Centralnego Okręgu Przemysłowego. Funkcja ta była dominująca do końca lat 80-tych, tj. momentu zapoczątkowania zmian ustrojowych, a w konsekwencji restrukturyzacji, zmiany profilu produkcyjnego a w wielu przypadkach upadłości przedsiębiorstw przemysłowych. Od tego czasu obserwuje się proces kształtowania nowych funkcji miasta z dominującą handlową, a w dalszej kolejności przedsiębiorstw z branży budownictwa oraz przetwórstwa przemysłowego, które są jednak stosunkowo małe bowiem tylko niewielki ich odsetek zatrudnia powyżej 250 osób (Strategia rozwoju 2006). W strukturze zatrudnienia mieszkańców Kielc utrzymuje się wysoki poziom zatrudnienia w sektorze publicznym tj. administracji, edukacji, ochronie zdrowia, szkolnictwie wyższym, bankowości itp. W ostatnich latach wizerunek miasta kształtują prężnie działające Targi Kielce, będące wiceliderem na polskim rynku targowym. Współcześnie bardzo istotne znaczenie dla rozwoju miasta ma dynamicznie rozwijające się szkolnictwo wyższe. Kielce stają się coraz większym ośrodkiem edukacyjno-naukowym i kulturalnym, bowiem funkcjonuje tu 14 wyższych uczelni, w tym 4 państwowe (Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy i Politechnika Świętokrzyska oraz dwie filie) i 10 prywatnych. W 2009 r. kształciło się na nich 46,6 tys. studentów, co stanowiło aż 23,6% stałych mieszkańców miasta. Jeszcze wyższy udział procentowy zanotowano w 2004 roku 27,8% ( W tym miejscu warto jednak dodać, że z infrastruktury miejskiej Kielc okresowo, zwłaszcza w roku akademickim i szkolnym, może korzystać nawet o kilkadziesiąt tysięcy więcej niż wynika to z ww. statystyk i należy to brać pod uwagę w strategii rozwoju miasta a także w programach ochrony środowiska. Szczegółowa analiza jakości życia mieszkańców Kielc została przedstawiona w ujęciu kartograficznym i tekstowym w postaci atlasu (Dzwonkowska i in., 2009). Kielce są siedzibą firm z rodzimym kapitałem m.in. Kolportera, Cersanitu, Barlinka, Echa Investment. Wszystkie ww. podmioty podnoszą koniunkturę gospodarczą regionu, dynamizują kontakty biznesowe i są atrakcyjną wizytówką Kielc i Kieleckiego Obszaru Metropolitalnego (Kielecki Obszar, 2010). Znaczącym wydarzeniem, które zapewne zdynamizuje rozwój gospodarczy miasta, jest umieszczenie Kielc na liście metropolii w najważniejszym długookresowym krajowym dokumencie strategicznym, dotyczącym zagospodarowania przestrzennego (Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, 2011). 7

10 Rozdział: GOSPODARKA Zmiany w strukturze gospodarowania na terenie Kielc mają swoje odzwierciedlenie w kształtowaniu zagrożeń środowiska przyrodniczego a w dalszej konsekwencji również polityki ekologicznej. Szeroko pojęty postęp technologiczny i wykorzystanie alternatywnych źródeł energii sprzyja poprawie stanu środowiska, jednakże skokowy przyrost liczby pojazdów samochodowych, a zatem i ruchu, niesie nowe problemy i wyzwania mające na celu ograniczenie zanieczyszczeń komunikacyjnych i hałasu. Niezwykle istotne znaczenie dla poprawy stanu środowiska miasta miało oddanie do użytku w 1984 r. obwodnicy drogi S7. Przejęła ona ruch kołowy o charakterze tranzytowym na kierunku Warszawa-Kraków (DK7), w dużej części związany z uciążliwym transportem surowców skalnych i produktów przemysłu cementowo-wapienniczego. Obecnie, na terenie miasta Kielce, w trakcie realizacji jest budowa drogi szybkiego ruchu S74 łączącej Sulejów i Nisko, na odcinku Kielce Cedzyna (6,8 km). Wskazane wyżej zmiany ustrojowe i gospodarcze przyczyniły się pośrednio do sposobu gospodarowania odpadami. W tym czasie postęp technologiczne wytwarzania różnorodnych jednorazowych opakowań, w połączeniu ze zwiększoną dostępnością do produktów i rosnącym standardem życia, wywierały wpływ na aktualną strukturę i masę wytwarzanych odpadów na terenie miasta. Łączna masa zebranych odpadów komunalnych w ostatnich 4 latach ( ) zmieniała się od 64,2 tys. t (2009) do 73,5 tys. t (2008), a w ich strukturze dominowały odpady opakowaniowe 22,8% ogółu (w tym papier i tektura 40,7%, szkło 25,5%) oraz odpady budowlane 46,6%. Istotnym problemem, który w Kielcach jest rozwiązywany we właściwym kierunku, jest znaczący wzrost w tym okresie odsetka masy odpadów komunalnych zebranych selektywnie od 2,9% w 2007 r. do 19,7% w 2010 r. (Ankieta 2011). Zwiększał się także wówczas odsetek mieszkańców miasta objętych zorganizowanym systemem odbierania odpadów komunalnych od 85% (2007 r.) do 89% (2009 r.). 8

11 Rozdział: BUDOWA GEOLOGICZNA BUDOWA GEOLOGICZNA Na omawianym obszarze wyróżnić można struktury i utwory należące do trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich (Filonowicz 1967a, b; 1973a, b; 1980). Struktury paleozoiczne wykształcone są w postaci antyklin (dymińskiej, kieleckiej, szydłówkowskiej i niewachlowskiej) i synklin (bolechowickiej, kieleckiej, szydłówkowskiej, niewachlowskiej i miedzianogórskiej) o kierunkach WNW ESE. Pocięte są one gęstą siecią uskoków oraz dwoma nasunięciami (Studencki 2006). Te nieciągłe dyslokacje często stanowią drogę migracji roztworów zawierających rozpuszczone związki, a wśród nich mogą się znajdować szkodliwe dla zdrowia ludzi pierwiastki promieniotwórcze (Kowalski 1995). W strefach niektórych uskoków na terenie miasta (okolice Karczówki, Grabiny i Dalni) i w bezpośrednim jego sąsiedztwie stwierdzono podwyższoną koncentrację naturalnych izotopów promieniotwórczych (Kowalski 1995; Kowalski, Olszak 2003; Jaśkowski i in. 2007, 2008). We współczesnych badaniach geologicznych obszaru świętokrzyskiego, zwraca się uwagę na przejawy aktywności tektonicznej w Padole Kielecko-Łagowskim. W granicach miasta aktywizowane są neotektonicznie, paleozoiczne jednostki blokowo-fałdowe zarówno w synklinie kieleckiej, jak i w antyklinie dymińskiej. Jednym z przejawów neotektonicznej aktywności podłoża są trzęsienia ziemi, które zostały tu zarejestrowane m.in. w 1837 oraz 1932 roku (Janczewski 1932; Kowalski 1995, 1996; Hojny-Kołoś 2002). Kielce mają być objęte monitoringiem pod względem sejsmologicznym i to przy zastosowaniu najnowocześniejszych technologii. Stacje sejsmologiczne mają być zlokalizowane na Karczówce, w Dyminach oraz w bezpośrednim sąsiedztwie miasta (Promnik, Sitkówka, Góra Domaniówka pod Masłowem). Z geologicznego punktu widzenia interesującą cechą tego obszaru jest występowanie skał osadowych reprezentujących wszystkie okresy ery paleozoicznej. W przeszłości były one intensywnie eksploatowane na terenie miasta (Filonowicz 1967, 1970; Zaręba 1977; Rubinowski 1979), co stanowiło przez kilka wieków podstawę rozwoju gospodarczego (eksploatacja i przetwórstwo surowców mineralnych (rud żelaza, miedzi i ołowiu) oraz surowców skalnych). Pomimo tego, że obecnie eksploatacja ta nie jest już prowadzono, to jej skutki wywarły wyraźne piętno w krajobrazie przyrodniczym i kulturowym miasta a także w jego układzie przestrzennym stanowiąc nieraz bariery w rozwoju (Opracowanie fizjograficzne 1990). Bezpośrednio na skałach litych zalegają osady związane ze zlodowaceniami plejstoceńskimi i są to gliny zwałowe, piaski wodnolodowcowe częściowo deluwialne oraz piaski i żwiry rzeczne (wypełniające niższe części dolin Bobrzy, Silnicy i Sufragańca). Do osadów eolicznych należą piaski eoliczne zlokalizowane są w międzyrzeczu Sufragańca i Bobrzy oraz płaty lessów w Paśmie 9

12 Rozdział: BUDOWA GEOLOGICZNA Posłowickim. Osady holoceńskie, w postaci piasków i mułków rzecznych i torfów, występują w dolinach wszystkich rzek. Litologia utworów powierzchniowych, która decyduje o nośności gruntów ma zasadnicze znaczenie dla budownictwa. Najkorzystniejsze warunki gruntowe występują w obrębie wychodni skał starszego podłoża oraz piasków i glin czwartorzędowych o dużej miąższości. Średnio korzystne warunki geotechniczne związane są z glinami zwałowymi, piaskami i deluwiami gliniasto-rumoszowymi w położeniu stokowym i zboczowym. W dnach dużych jak i małych dolin występują grunty o znacznej ściśliwości, plastyczne, które pod obciążonymi fundamentami mogą powodować znaczne osiadania (Cywicki 1990a, b). Lokalizacja obiektów budowlanych na tych terenach wymaga specjalnych zabiegów, zwiększając m.in. kosztochłonność. 10

13 Rozdział: RZEŹBA TERENU RZEŹBA TERENU Zróżnicowanie morfologiczne terenu miasta związane jest z budową geologiczną starszego podłoża, jego tektoniką, działalnością lądolodu a współcześnie z procesami erozji i akumulacji zwłaszcza rzecznej a także z intensywną działalnością człowieka. Problematyka ta była przedmiotem kilku publikacji i opracowań naukowych (Filonowicz 1967b, 1973b, Radłowska 1967, Gilewska 1972, Ciupa 2008a, 2009a). Miasto położone jest w zachodniej części szerokiego Padołu (Doliny) Kielecko-Łagowskiego o urozmaiconej rzeźbie, wynikającej m.in. z występujących tu wzniesień Pasma Kadzielniańskiego oraz Grzbietu Szydłówkowskiego. Miasto obramowane jest pasmami górskimi: od strony północnej Dąbrowskim a od południa Dymińskim i Posłowickim. W ich obrębie stoki posiadają dość duże nachylenia, przekraczające 10 o a lokalnie 15 o, stanowiąc jednocześnie destymulantę rozwoju przestrzennego miasta. Jednocześnie warunkują one istotnie szybkość obiegu wody w granicach miasta szczególnie w obrębie obszarów zabudowanych. Bardzo charakterystycznym i istotnym elementem rzeźby Kielc są przełomowe odcinki dolin Silnicy, Sufragańca, Bobrzy i Lubrzanki, wykształcone w obrębie ww. pasm górskich, ich rola w przestrzennym rozwoju miasta będzie omówiona w dalszej części rozdziału. Powyżej nich wytworzyły się równiny akumulacyjne, które są często podmokłe i współcześnie nadbudowywane osadami biogeniczno-mineralnymi (Sołtysik 2002; Ciupa 2009a). Zachodnia część miasta położona jest w obrębie rozległego kotlinowatego obniżenia zwanego Doliną Białogońską, gdzie znajduje się węzeł hydrograficzny, utworzony przez rzeki Bobrzę, Sufraganiec i Silnicę. Cały ten obszar, mający tendencje do obniżania, jest współczesnym basenem sedymentacyjnym, o czym świadczą występujące w jego podłożu kilkudziesięciometrowej miąższości plejstoceńskie utwory zastoiskowe a na głębokości kilku metrów grunty organiczne (namuły i torfy) (Zaręba 1977, Ciupa 2009a). 11

14 Rozdział: RZEŹBA TERENU Mapa 5.1. Mapa hipsometryczna Kielc Wskazany amfiteatralny układ głównych form rzeźby terenu wraz z przełomami warunkuje przebieg wielu zjawisk przyrodniczych, osadniczych, komunikacyjnych i społeczno-gospodarczych. Do tych pierwszych można zaliczyć zróżnicowanie topoklimatu, kształtowanie warunków aerosanitarnych, spływu powierzchniowego i odpływu rzecznego oraz migracji organizmów żywych. We wszystkich fazach rozwoju Kielc widoczny był związek między jego przestrzennym zasięgiem a ukształtowaniem terenu. W pierwszej fazie (do lat 80-tych XIX w.) osadnictwo koncentrowało się na terenach wyniesionych i stokowych o niewielkim nachyleniu, gdzie warunki środowiskowe były najkorzystniejsze. Drugi etap rozwoju przestrzennego Kielc związany był z wybudowaniem linii kolejowej w 1885 roku i wkraczaniem zabudowy miejskiej w dolinę Silnicy oraz najniżej położone 12

15 Rozdział: RZEŹBA TERENU części Padołu Kielecko-Łagowskiego. Trzeci etap (po II wojnie światowej) wiązał się z wkraczaniem osadnictwa i zabudowy przemysłowej na tereny o mniej korzystnych warunkach morfologicznogruntowych tj. w dna dolin rzecznych, na kulminacje wzniesień i stoki o dużych nachyleniach (Zaręba 1977). W efekcie ww. uwarunkowań istnieją pewne utrudnienia w rozwoju ciągłej zabudowy miasta i z tego względu powstało szereg odizolowanych dzielnic. Z kolei przełomy są wykorzystywane przez rzeki jak również przez człowieka (Ciupa 2009a). Tędy biegną główne, wylotowe szlaki komunikacyjne Kielc (m.in. przełom Bobrzy droga i linia kolejowa w kierunku Krakowa, przełom Silnicy w Dąbrowie droga w kierunku Warszawy). Mapa 5.2. Historyczne mapy zabudowy na terenie miasta Kielce. 13

16 Rozdział: RZEŹBA TERENU Bardzo ważną rolę w funkcjonowaniu środowiska przyrodniczego Kielc odgrywają doliny rzeczne, szczególnie Silnicy, a także Bobrzy, Sufragańca i Lubrzanki, odwadniając obszar miasta w kierunku południowym. Wraz z wodą odprowadzany jest ładunek zanieczyszczeń, wytwarzanych w obrębie miasta. Problem ten szczegółowo został omówiony w pracach T. Ciupy (2001; 2002; 2003; 2005; 2006a, b, c; 2008b,c; 2009a). Poniżej zwrócono jednak uwagę na pewne problemy związane z funkcjonowaniem koryta rzeki Silnicy w różnych jej odcinkach. Do zbiornika retencyjnego jest ono na ogół naturalne, a tylko fragmentarycznie uregulowane (głębokości do 1,5 m, brzegi miejscami umocnione płytami betonowymi). Istotnym problemem jest nadsypywanie i zabudowywanie terasy zalewowej skutkujące zmniejszaniem przekrojów poprzecznych pojemności łożyska powodziowego, a w konsekwencji wzrostem amplitudy stanów wody w korycie i występującym tam coraz częściej podtopieniom (Biernat, Ciupa 2003). W odcinku przełomowym przez Pasmo Szydłówkowskie, gdzie występują bardzo trudne dla budownictwa warunki litologiczno-morfologiczne, a miejscami stoki schodzą nawet bezpośrednio do koryta rzecznego, dolina Silnicy zachowała stan seminaturalny. Silnica, wpływając do zbiornika retencyjnego zwanego Zalewem Kieleckim, akumuluje w dużym tempie transportowany materiał klastyczny (do 200 ton/rok) budując deltę (Ciupa 2009). Powoduje to konieczność okresowego bagrowania zbiornika wodnego. Poniżej zapory w centrum Kielc charakter koryta Silnicy zmienia się. Jest proste, uregulowane, z wysokimi umocnionymi brzegami (od 1,4 do 3,5 m). Powierzchnia przekrojów poprzecznych jest przystosowana do wysokich przepływów. Taka jego geometria powoduje, że przy niskich stanach woda płynie tam cienką warstwą, co w połączeniu ze słabym zacienieniem przyczynia się do silnego nagrzania wody, której temperatura jest wyższa o o C niż w odcinkach naturalnych (Ciupa 2006d). Progi korekcyjne i betonowe umocnienia brzegów uniemożliwiają procesy erozyjne. Uregulowane koryto i duże spadki nie sprzyjają również występowaniu akumulacji. Na ponad 4-kilometrowym odcinku poniżej zapory koryto Silnicy pełni jedynie w transporcie fluwialnym funkcję tranzytową. Wysokie brzegi sprawiają, że dość rzadko dochodzi tam do wystąpienia wody z brzegów. Występują liczne mosty i kładki, z których część w ostatnich latach została przebudowana. Są tu również progi korekcyjne, wyloty rur kanalizacji burzowej, rynny powierzchniowego odprowadzania nadmiaru wód itd. Poniżej centrum Kielc koryto Silnicy ma umocnienia kamienne lub z darni. Na tym odcinku występuje w nim intensywna akumulacja materiału pochodzącego z obszaru miasta. W szerokim korycie łachy przybrzeżne tworzą wewnątrzkorytową pseudoterasę zalewową o szerokości 1-3 m i wysokości 0,2-0,5 m, która jest zalewana i nadbudowywana przy podwyższonych stanach wody (Ciupa 2007b). Narastanie łach powoduje zmniejszenie przekroju poprzecznego koryta i wzrost wysokości stanów wody. Łachy okresowo są erodowane i bagrowane, ale bardzo szybko ponownie akumulowane powstają w tych samych odcinkach koryta. Jest to efektem m.in. zmniejszania się spadków na tym odcinku i przeciążenia rzeki transportowanym materiałem, który, szczególnie w sezonie zimowym, spłukiwany jest z posypywanych piaskiem dróg i chodników. Łachy w okresie wegetacyjnym szybko porastają roślinnością przechwytującą w znacznej części materiał wleczony i transportowany w zawiesinie podczas wezbrań (Ciupa 2005, 2006e, 2007a, 2008, 2010b). W odcinku ujściowym Silnicy, gdzie brak jest sztucznych umocnień brzegów, obserwuje się bardzo intensywne procesy erozji bocznej i dennej. W konsekwencji prowadzi to do rozcinania brzegów i niebezpiecznego pogłębiania dna koryta wyciętego w utworach ilastych, stanowiących warstwę izolacyjną zbiornika wód podziemnych. Problematyka ta była przedmiotem kilku prac T. Ciupa (2001, 2009a). Na obszarze zurbanizowanym Kielc występują różnorodne i najczęściej trwałe antropogeniczne formy rzeźby związane z zabudową miejską. Polegają one głównie na zniwelowaniu i zmianie wysokości terenu, zmianie nachyleń oraz kształtu stoków i zboczy dolin, w tym starasowaniu. Plany przestrzennego zagospodarowania przewidują pod inwestycje coraz to nowe obszary, co sprawia, że 14

17 Rozdział: RZEŹBA TERENU zabudowa wkracza na tereny o coraz większych spadkach. Powoduje to wzrost powierzchni nieprzepuszczalnych i dalszą rozbudowę systemu szybkiego drenażu. Mapa 5.3. Mapa nachylenia powierzchni terenu pod kątem lokalizacji zabudowy W centrum Kielc pierwotna rzeźba została całkowicie przeobrażona, a na ich obrzeżu stopień zmian sięga kilkudziesięciu procent ogólnej powierzchni. Na pozostałych terenach nie przekracza on kilku procent. W wyniku odkrywkowej eksploatacji surowców mineralnych powstały wyrobiska i hałdy, których strome stoki są modelowane przez ruchy masowe i procesy erozyjne (Rodzik i in. 2008; Ciupa 2009a). Do innych form antropogenicznych, widocznych w krajobrazie miasta a jednocześnie stwarzających różnorodne problemy, należą podcięcia i nasypy drogowe. W obrębie tych pierwszych pojawiają się zerwy ziemne i spełzywanie, które niszczą infrastrukturę komunikacyjną. W ich strefie, 15

18 Rozdział: na skutek uplastycznienia gruntu i pojawiających się wycieków, deformowane są chodniki i nawierzchnie dróg, a zimą stają się dodatkowo niebezpieczne ze względu na zamarzającą w ich strefie wodę pochodzącą z wysięków. Rowy poprowadzone wzdłuż tych podcięć wypełnianie są w krótkim czasie materiałem osadowym. Nasypy drogowe również są intensywnie modelowane przez wyżej wymienione procesy, a jednocześnie przegradzając doliny i obniżenia przyczyniają się ograniczenia spływu wód i przepustowości ekologicznej, niezależnie od istnienia mostów i przepustów drogowych. Ruchy masowe, w tym osuwiska, zerwy ziemne, odpadanie występują w głównie obrębie nieczynnych kamieniołomów (Wietrznia, Ślichowice, Kadzielnia itd.), które są często rekultywowane i zagospodarowywane a ściany zabezpieczane przed tego typu procesami np. w ramach działalności Geoparku Kielce. Procesy te występują także w obrębie skarp, podcięć drogowych oraz w przełomowych odcinkach rzek: Silnicy i Bobrzy. Przestrzenny obraz występowania osuwisk przedstawiono w Atlasie Geologiczno-Inżynierskim Kielc (2010) oraz w opracowaniu B. Jaśkowskiego i in. (2008). 16

19 Rozdział: GLEBY I GRUNTY ANTROPOGENICZNE GLEBY I GRUNTY ANTROPOGENICZNE Na obszarze Kielc stan zachowania naturalnych typów gleb jest bardzo zróżnicowany. W obrębie centralnej części miasta pokrywa glebowa została zdegradowana i dominują tu grunty antropogeniczne 38,5% (urbanoziemy, industroziemy, kulturoziemy), a na pozostałych obszarach zachowały się gleby wyraźnie nawiązujące swymi właściwościami do skały macierzystej i uwarunkowań naturalnych (autogeniczne, litogeniczne, hydrogeniczne bagienne i pobagienne, semihydrogeniczne oraz napływowe). Wykres 6.1. Udział poszczególnych gleb na terenie miasta Kielce. gleby industro- i urbanoziemne 46% gleby wapnicowe o różnym stopniu rozwoju 4% gleby brunatnoziemne 27% gleby aluwialne 2% gleby pobagienne 3% gleby bagienne 1% czarne ziemie 3% gleby glejoziemne 2% gleby bielicoziemne 12% 17

20 Rozdział: GLEBY I GRUNTY ANTROPOGENICZNE Mapa 6.1. Mapa gleb na terenie miasta Kielce. Szczegółową ich charakterystykę, w tym rozkład przestrzenny i bonitację omówiła A. Świercz (2005, 2009). Gleby i grunty antropogeniczne w kontekście ich wpływu na procesy infiltracji i spływu powierzchniowego zaprezentował T. Ciupa (2009a). Znaczne zróżnicowanie gleb oraz gruntów antropogenicznych warunkuje dużą przestrzenną zmienność przepuszczalności podłoża. Jej rodzaje, z uwzględnieniem rzeźby i użytkowania terenu, określono na podstawie Mapy Hydrograficznej Polski 18

21 Rozdział: GLEBY I GRUNTY ANTROPOGENICZNE (Biernat i in. 2004a, b). W Kielcach występuje duża przestrzenna zmienność wszystkich klas przepuszczalności (6) a w obrębie obszaru zurbanizowanego dominuje przepuszczalność zróżnicowana. Występujące duże powierzchnie zajęte są tereny przemysłowe i budownictwo mieszkaniowe, sieć komunikacyjną a także kamieniołomy i hałdy (m.in. Ślichowice, Kadzielnia, Wietrznia). Mapa 6.2. Przepuszczalność gruntów na terenie miasta Kielce. 19

22 Rozdział: GLEBY I GRUNTY ANTROPOGENICZNE Powszechnym zjawiskiem obserwowanym w glebach na terenach zurbanizowanych jest wysoka koncentracja metali ciężkich. Podstawowym ich źródłem jest mokry opad atmosferyczny, co nie wyklucza innych źródeł o lokalnym zasięgu. Charakterystyczną cechą miasta jest nasilony ruch kołowy i związana z tym emisja znacznej ilości zanieczyszczeń do atmosfery w tym metali ciężkich pochodzącymi ze spalania paliw samochodowych, a także oddziaływanie stacji paliw i obiektów infrastruktury transportowej. Inną sferą działalności ludzkiej, nierozerwalnie związaną z obszarami miejskimi, jest produkcja energii cieplnej, która w Kielcach oparta jest głównie na węglu kamiennym. Lotne popioły emitowane do atmosfery są wielokrotnie bogatsze w metale ciężkie niż węgiel, z którego powstały. Do metali tych należą: ołów, kadm, cynk, rtęć, miedź itd. W rejonie Kielc istotnym źródłem zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi jeszcze do niedawna były również pobliskie cementownie. Z przeprowadzonych badań wynika, że koncentracja tych pierwiastków w glebach Kielc mieści się - w większości wypadków, w granicach zawartości najczęściej notowanych w glebach Polski. Przeciętne zawartości metali ciężkich na terenie Kielc są jednak wyższe od zawartości stwierdzonej na przykład w glebach aglomeracji warszawskiej. Według L. Lenartowicza (1994) przyczyną tego są paleozoiczne skały macierzyste zawierające większą ilość pierwiastków śladowych. W przypadku dwóch metali ciężkich (Hg i Mo) ich koncentracje były tak niskie, że znalazły się poniżej granicy detekcji zastosowanej metody analitycznej. Analizując średnie koncentracje pozostałych metali ciężkich na przełomie XX i XXI w. stwierdzono pewne prawidłowości w przestrzennym ich występowaniu: 1. tereny osiedlowe najwyższe średnie koncentracje chromu, żelaza i niklu; 2. tereny wzdłuż tras komunikacyjnych najwyższe średnie koncentracje kobaltu, miedzi, ołowiu i cynku; 3. ogrody działkowe najwyższe średnie koncentracje arsenu i manganu; 4. tereny zieleni miejskiej najniższe średnie koncentracje manganu i niklu; 5. tereny rolnicze najniższe średnie koncentracje arsenu, kobaltu, chromu, miedzi, żelaza, ołowiu i cynku. To przestrzenne zróżnicowanie średnich koncentracji dziewięciu metali ciężkich na terenie Kielc nawiązuje dość wyraźnie do charakteru działalności gospodarczej i sposobu użytkowania terenu (Ciupa, Biernat 1999, 2000; Ciupa 2009a). 20

23 Rozdział: GLEBY I GRUNTY ANTROPOGENICZNE Mapa 6.3. Przestrzenne zróżnicowanie średnich koncentracji metali ciężkich na terenie Kielc. Stwierdzone koncentracje nie są na ogół wysokie, a jedynie w pojedynczych próbach pobranych wzdłuż tras komunikacyjnych udokumentowano przekroczenia norm, zwłaszcza ołowiem i cynkiem (Ciupa, Biernat 2006). Podobne koncentracje i rozkład przestrzenny wykazała A. Świercz (Szulczewska i in. 2009) prowadząc badania kilka lat później. 21

24 Rozdział: GLEBY I GRUNTY ANTROPOGENICZNE Gleby Kielc uległy silnej alkalizacji wywołanej wieloletnią akumulacją pyłów emitowanych z cementowni w Nowinach, Małogoszczy i Trzuskawicy, co wykazała A. Świercz (2005). Konsekwencją nadmiaru wapnia w glebie się były zmiany gatunkowe roślin naczyniowych, porostów a nawet degradacja siedlisk. Miało to jednak też pewne pozytywne skutki w kształtowaniu wartości ph wód powierzchniowych w granicach od 6,5 do 8,5 a to pozwala zaliczyć je do mało agresywnych (Ciupa 2009a). Ponadto wysokie wartości ph nie sprzyjają procesowi wymywania metali ciężkich z osadów, co w przypadku Silnicy stwierdziła E. Bezak-Mazur (1996). Innym rodzajem zanieczyszczenia gleb są chlorki sodu, wapnia i magnezu stosowane od dawna do zimowego utrzymania dróg (Ciupa 2006c, 2009a, b). Sole te migrują z wodami do gleb a następnie są absorbowane przez rośliny powodując ich choroby (np. chloroza międzyżyłkowa) (Ocena wpływu soli 2010). Gleby na terenach zurbanizowanych mają podstawowe znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania ekosystemu (m.in. kształtowanie mikroklimatu, warunków sanitarnych, zdolności retencyjnych). Istotną przesłanką ochrony gleb na obszarach miejskich jest zachowanie funkcji estetycznych przestrzeni, bezpośrednio związanych z różnorodnością biologiczną percepcja otaczającego nas krajobrazu jest integralnym czynnikiem decydującym o jakości życia. Monotonny krajobraz miejski, pozbawiony istotnego udziału zasobnych w wodę powierzchni czynnych biologicznie, tworzy nieprzyjazne człowiekowi "pustynie urbanizacyjne", powodujące poczucie dyskomfortu, zakłócenia relacji społecznych, ograniczające możliwości rekreacji, a poprzez interakcję tych czynników bezpośrednio oddziałujących na stan zdrowia populacji. Obszary takie są w powszechnym odczuciu odbierane jako "zapylone i pozbawione powietrza" a istnieje bezpośredni związek tego stanu rzeczy z jakością siedlisk glebowych, w których funkcjonują obszary zielone. W okresie letnim, przy gęstej zabudowie, mieszkańcy osiedli wyraźnie odczuwają dyskomfort związany z wyższymi temperaturami powietrza, w porównaniu ze skupiskami, gdzie siedliska dobrych gleb o wysokiej pojemności wodnej zachowano z przeznaczeniem pod obiekty zieleni i powierzchnie rekreacyjne. Gleby te i związana z nimi różnorodna gatunkowo roślinność mają zdolność akumulowania ciepła łagodząc ekstrema termiczne osiedli. Ich ochrona, a zwłaszcza gruntów organicznych, jest niezwykle ważna dla zachowanie różnorodności biologicznej. Tymczasem przeprowadzona w 2009 roku nowelizacja ustawy z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych spowodowała wyłączenie jej działania w odniesieniu do gruntów stanowiących użytki rolne położone w granicach miasta. 22

25 Rozdział: TOPOKLIMAT TOPOKLIMAT Warunki klimatyczne Kielc były przedmiotem kilku opracowań (Kupczyk, Pielacińska, 1992; Suligowski 2007, 2008; Ciupa 2009a). Dotyczyły one jednak głównie warunków pluwialnych i termicznych, a przeprowadzano je w oparciu o dane pochodzące z odległej o ok. 8 km od centrum Kielc stacji meterorologicznej IMGW w Sukowie. Charakterystyki te jednak nie odzwierciedlają specyfiki topoklimatu Kielc, który jest bardzo zróżnicowany przestrzennie i uwarunkowany zagospodarowaniem terenu i jego morfologią. Mapa 7.1. Mapa warunków klimatycznych. 23

26 Rozdział: TOPOKLIMAT Zróżnicowanie topoklimatyczne miasta z uwzględnieniem szeregu parametrów przedstawił G. Żarnowiecki (2002), J.L. Olszewski i in. (2003) oraz autorzy Opracowania fizjograficznego (Szulczewska i in. 2009). Ten pierwszy autor wykazał również związek sytuacji synoptycznych ze wskaźnikiem umieralności mieszkańców Kielc (Żarnowiecki 1998). Obszar Kielc, podobnie jak i wielu innych miast, charakteryzuje się podwyższoną temperaturą powietrza, stanowiąc na tle terenów sąsiednich wyspę ciepła, z uwagi na intensywne nagrzewanie się powierzchni asfaltowych, betonowych, metalowych i innych. Ma to swoje konsekwencje meteorologiczne, hydrologiczne i bioklimatyczne. W tym pierwszym przypadku, zdaniem T. Ciupy (2009a), największy ich wpływ odzwierciedla się w kształtowaniu wzmożonych procesów konwekcyjnych skutkujących wzrostem częstości i intensywnymi opadów burzowych o charakterze nawalnym i ulewnym, w centralnej części miasta. W dobowym rozkładzie opadów wyraźnie zaznacza się ich maksimum w godzinach popołudniowych i wieczornych. Zarówno w rozkładzie wartości średnich, jak i maksymalnych widoczne są wyższe wartości opadu w godzinach Ma to swoje konsekwencje hydrologiczne, bowiem opady te wywołują wezbrania występujące w godzinach popołudniowych i wieczornych, a zagadnienia te szczegółowiej będzie zaprezentowane w rozdziale poniżej (Ciupa 2009a). Podobne problemy związane z przestrzenną i czasową zmiennością wysokości opadów atmosferycznych stwierdzono na obszarze Poznania, Warszawy i innych dużych miast. Położenie morfologiczne miasta Kielc, o którym była mowa w rozdziale 4.3., oraz jego układ przestrzenny sprzyjają tworzeniu się zastoisk powietrza atmosferycznego wraz zanieczyszczeniami. Potwierdzają to wyniki badań G. Żarnowieckiego i G. Szałacha (2001) oraz prowadzonych w ramach biomonitoringu (Jóźwiak, Jóźwiak 2010). Wskazują oni na np. na wyjątkowo wysokie wartości wskaźnika ciszy atmosferycznej, który określa intensywność wentylacji miasta, a w Kielcach osiąga aż 15,5% dni w roku. Zjawisko to sprzyja także powstawaniu mgieł inwersyjnych jednocześnie utrudniając pionową wymianę powietrza. W tych sytuacjach synotycznych, w powiązaniu z istniejącą emisją zanieczyszczeń pochodzących z lokalnych emitorów (zakłady przemysłowe, ciepłownia, kotłownie osiedlowe, paleniska domowe, komunikacja), dochodzi do pogorszenia stanu aerosanitarnego, pogłębianego szczególnie w okresie jesienno-zimowym. Stan czystości powietrza atmosferycznego uległ w ostatnich 20 latach wyraźnej poprawie, na co wskazują wyniki prowadzonych badań monitoringowych i naukowych (Starzyk-Brach 1990, Olszewski i in. 1995, Żarnowiecki 2000, WIOŚ ). Obszerne zestawienie materiałów dokumentacyjnych i publikacji na ten temat zawierają, wykonane w ostatnich latach na zlecenie Urzędu Miasta, opracowania dotyczące problematyki związanej ze stanu środowiska przyrodniczego Kielc, w tym warunków aerosanitarnych (Rybka i in. 2004, Program ochrony powietrza 2007, Szulczewska i in. 2009). Warunki te, za ostatnie 5 lat, zostały również ocenione w Raporcie WIOŚ (2010) wykonanym na mocy art. 88 ustawy Prawo ochrony środowiska (2008) oraz Rozporządzenia Ministra Środowiska (2009). W związku z wymienionymi przepisami klasyfikacja jakości powietrza w Kielcach dotyczy jedynie kryterium ochrony zdrowia. W świetle otrzymanych wyników z czterech punktów monitoringu, strefa miasta Kielce w zakresie stężenia dwutlenku siarki (SO2), tlenku węgla (CO), ołowiu (Pb), arsenu (As), kadmu (Cd) i niklu (Ni) znajduje się w klasie 1; dwutlenku azotu (NO2) i benzenu (C6H6) w klasie 2; natomiast zawartości pyłu zawieszonego PM10, benzo(a)pirenu w pyle PM10 (BaP) i ozonu O3 w klasie 3 (WIOŚ 2010). W raporcie (Chmura i in. 2010) dotyczącym inwentaryzacji źródeł emisji na terenie miasta Kielce stwierdzono (wykazując to na: mapach, w zestawieniach tabelarycznych i wykresach) zmniejszenie całkowitego ładunku pyłu zawieszonego PM10 w 2009 r. w stosunku do wartości z 2005 r. określonych w Programie ochrony powietrza (2007). 24

27 Rozdział: TOPOKLIMAT PM 10 Rysunek 7.1. Klasyfikacja jakości powietrza w Kielcach Klasa 1 Klasa 2 Klasa 3 dwutlenek siarki (SO2), tlenek węgla (CO), ołów (Pb), arsen (As), kadm (Cd) nikiel (Ni) dwutlenek azotu (NO2) benzen (C6H6) pył zawieszony (PM10), benzo(a)piren w pyle PM10 (BaP) ozon (O3) Pyły o średnicy poniżej 10 mikrometrów absorbowane są w górnych drogach oddechowych i większych oskrzelach. Na pyłach tych osadzone są również różne związki chemiczne i metale o potencjalnej szkodliwości dla zdrowia człowieka. Inhalowane do płuc pyły mogą powodować różne reakcje ze strony ustroju jak np. kaszel, trudności z oddychaniem i zadyszkę, szczególnie w czasie wysiłku fizycznego. Przyczyniają się do zwiększenia zagrożenia infekcjami układu oddechowego oraz występowania zaostrzeń objawów chorób alergicznych jak astmy, kataru siennego i zapalenia alergicznego spojówek. Nasilenie objawów zależy w dużym stopniu od stężenia pyłu w powietrzu, czasu ekspozycji, dodatkowego narażenia na czynniki pochodzenia środowiskowego oraz zwiększonej podatności osobniczej (dzieci i osoby w podeszłym wieku, współwystępowanie przewlekłych chorób serca i płuc). Ponieważ pewne składniki pyłów mogą przenikać do krwioobiegu, dłuższe narażenie na wysokie stężenia pyłu może mieć istotny wpływ na przebieg chorób serca (nadciśnienie, zawał serca) lub nawet zwiększać ryzyko zachorowania na choroby nowotworowe, szczególnie płuc. Nowe dane świadczą o ujemnym wpływie inhalowanego pyłu na zdrowie kobiet ciężarnych oraz rozwijającego się płodu (niski ciężar urodzeniowy, wady wrodzone, powikłania przebiegu ciąży). Źródło: O3 Ozon może powodować chwilowe zaburzenia funkcji oddechowych, szybki i płytki oddech oraz bóle głowy, zwłaszcza przy większym obciążeniu wysiłkiem fizycznym. Wysokie stężenia ozonu mogą powodować podrażnienia górnego odcinka dróg oddechowych, kaszel i napady duszności. Możliwe są podrażnienia i swędzenie oczu, bóle klatki piersiowej, podrażnienia śluzówki, a także choroby dróg oddechowych (nosa, gardła i płuc). Źródło: Obecnie źródłem zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego na terenie miasta Kielce, odpowiedzialnym za przekroczenia poziomu dopuszczalnego stężenia 24-godzinnego pyłu zawieszonego PM10, jest emisja z zakładów energetyki, kotłowni i palenisk indywidualnych (do 60 %). Duże znaczenie ma również emisja komunikacyjna, szczególnie w centrum miasta (do 50 %) (Szulczewska i in. 2009). Pewne znaczenie mają również zanieczyszczenia 25

28 Rozdział: TOPOKLIMAT przenoszone z terenów sąsiednich, np. z rejonu Sitkówki-Nowiny (Olszewski i in. 1995, Rybka i in. 2004). Istotny wpływ na stan czystości powietrza ma wtórne unoszenie się zanieczyszczeń pyłu z powierzchni terenu, szczególnie z powierzchni dróg w długich okresach bezopadowych z silnymi wiatrami. Mapa 7.2. Poziom stężenia pyłu PM10 na terenie miasta Kielce Badania porostów, jako biowskaźników do oceny zanieczyszczenia powietrza, wykonano w 2010 roku (Jóźwiak, Jóźwiak 2010) wykazały, że największe obciążenia środowiska ze strony metali ciężkich, 26

29 Rozdział: TOPOKLIMAT w ujęciu hierarchicznym, są następujące: Zn-Pb-Cu-Cr-Cd. Zagrożenia wynikają również ze strony stężenia siarki i wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA). Zanieczyszczenia te wykazują również duże zróżnicowanie przestrzenne, ale ich stężenia są największe w rejonach najintensywniejszego ruchu samochodowego. Mapa 7.3. Rozmieszczenie punktów pomiarowych na terenie miasta Kielce. Mapa 7.4. Wskaźnik toksyczności Zn w Kielcach 27

30 Rozdział: TOPOKLIMAT Mapa 7.5. Wskaźnik toksyczności WWA w Kielcach Mapa 7.6. Wskaźnik toksyczności S w Kielcach 28

31 Rozdział: TOPOKLIMAT Mapa 7.7. Wskaźnik toksyczności Pb w Kielcach Mapa 7.8. Wskaźnik toksyczności Cu w Kielcach 29

32 Rozdział: TOPOKLIMAT Mapa 7.9. Wskaźnik toksyczności Cr w Kielcach Mapa Wskaźnik toksyczności Cd w Kielcach 30

33 Rozdział: TOPOKLIMAT Badania mikrobiologiczne, zapylenia i występowania aktywnych biologicznie substancji w powietrzu na terenie Kielc przeprowadzano w latach , w różnych sytuacjach pogodowych i 40 punktach pomiarowych (Królikowska i in. 2008; Królikowska, Kaca 2006, 2007; Kwinkowski i in. 2007). Wykazały one, że powietrze atmosferyczne Kielc jest generalnie czyste pod względem mikrobiologicznym, a jedynie lokalnie i sezonowo odnotowano zwiększoną obecność endotoksyn w stężeniu nie zagrażającym zdrowiu (w tunelu pod dworcem PKP). Najwyższa oznaczona wartość stężenia endotoksyn w powietrzu była ponad 10-krotnie niższa od proponowanego najwyższego dopuszczalnego stężenia dla mieszkań i biur. Badane powietrze atmosferyczne nie zawierało grzybów w ilości przekraczającej dopuszczalne normy. Poziom stężenia pyłków roślin również nie odbiega znacząco od norm. Mieszkańcy Kielc, podobnie jak każdego miasta, narażeni są na negatywne skutki oddziaływania hałasu, pochodzącego z różnych źródeł i zmiennego w cyklu dobowym. Problem ten od wielu lat dostrzegany jest przez władze miasta a także WIOŚ, czego odzwierciedleniem są liczne ekspertyzy i opracowania archiwalne (Ekspertyza 2003, 2004; Plan akustyczny 2000; Praca zbiorowa , 1999, 2000a, b, c; Sprawozdania 2004; Borkowski, Głocki 2010). Dopuszczalne normy natężenia hałasu, określone w Rozporządzeniu Ministra Środowiska (2007) są w wielu miejscach Kielc przekraczane. Głównym źródłem zanieczyszczenia akustycznego jest transport drogowy wzdłuż głównych arterii komunikacyjnych miasta (DK73, DK74 i DK7), ulic łączących centrum z dzielnicami mieszkalnymi (Warszawska, Krakowska, Jagiellońska, Grunwaldzka i Ściegiennego) oraz ulic w samym centrum (Aleja IX Wieków Kielc, Czarnowska, Żytnia, Żelazna, Ogrodowa, Seminaryjska) zróżnicowany w cyklu dobowym i tygodniowym (Borkowski, Głocki 2010). Zasięg ponadnormatywnego oddziaływania hałasu w środowisku zależy od zagospodarowania terenu wokół dróg. Drogi osiedlowe oraz drogi drugorzędne nie powodują uciążliwości akustycznej (Olszewski 2006). 31

34 Rozdział: TOPOKLIMAT Mapa Emisja hałasu w ciągu dnia na wybranych ulicach na terenie miasta Kielce. Hałas towarzyszy także liniom kolejowym: nr 8 (Warszawa Kraków) i nr 61 (Kielce Częstochowa), szczególnie w bliskim sąsiedztwie (w ciągu dnia) a w godzinach nocnych w zależności od sytuacji synoptycznej na znacznie większym obszarze. Punktowymi źródłami hałasu, ale już o mniejszej uciążliwości są obiekty przemysłowe, handlowe a okresowo także rozrywkowe, m.in.: amfiteatr Kadzielnia, muszla koncertowa w parku miejskim oraz stadion KS. Korona Kielce (Ekspertyza 2004; Olszewski 2006). 32

35 Rozdział: TOPOKLIMAT Kolejnym rodzajem zanieczyszczenia powietrza jest promieniowanie elektromagnetyczne, którego źródła są różnorodne liniowe i punktowe. Stanowią je: linie przesyłowe energii elektrycznej 110kV, stacje transformatorowe, stacje nadawcze i przekaźnikowe (radiowe i telewizyjne), nadajniki systemów monitorowania alarmów, stacje bazowe telefonii komórkowej (Jaśkowski i in. 2009), radiotelefony bazowe oraz nadajniki radioamatorów. Mapa Lokalizacja nadajników telefonicznych i linii energetycznych na terenie miasta Kielce 33

36 Rozdział: TOPOKLIMAT Ich liczba rośnie w szybkim tempie, proporcjonalnym do wzrostu zapotrzebowania na energie elektryczną, usługi telefonii komórkowej i radiokomunikacji. Problem ten został zasygnalizowany już w 2004 roku w Programie Ochrony Środowiska (Rybka i In. (2004). Należy jednak zauważyć, że w związku wejściem w życie ustawy z dnia 7 maja 2010 r. o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych wpływ gmin na lokalizację, gabaryty oraz rozwiązania techniczne w zakresie sieci telekomunikacyjnej został znacząco ograniczony (zgodnie z art. 46 ust. 1 ustawy nie jest dopuszczalne ustanawianie zakazów albo uniemożliwianie lokalizacji inwestycji celu publicznego z zakresu łączności publicznej, jeżeli inwestycja taka jest zgodna z przepisami odrębnymi). 34

37 Rozdział: WODY WODY Wody powierzchniowe Kielce położone są w dorzeczu Nidy, w dwóch zlewniach IV rzędu, tj. rzeki Bobrzy i Lubrzanki. W zlewni Bobrzy przebiegają działy wodne V rzędu zlewni jej dopływów, tj. Sufragańca i Silnicy a w zlewni Lubrzanki Zajączkowskiej Strugi. Na obszarze miasta znajdują się również izolowane zagłębienia bezodpływowe chłonne, pochodzenia antropogenicznego i ewapotranspiracyjne. Znajdują się one głównie w obrębie dużych kamieniołomów (np. Ślichowice, Kadzielnia i Wietrznia) a także mniejszych wyrobisk (Biernat i in. 2004a, b). Główne rzeki Kielc, tj. Bobrza i Lubrzanka, płynące na obrzeżach miasta charakteryzują się znacznymi sezonowymi wahaniami poziomu wody, dochodzącymi do 2,0-2,5 m. Mapa 8.1. Mapa wód powierzchniowych 35

38 Rozdział: WODY Zlewnia Bobrzy Największymi lewostronnymi dopływami Bobrzy w granicach administracyjnych miasta są Silnica i Sufraganiec ze swym dopływem Potokiem Sufragańczyk. Silnica jest główną rzeką, przepływającą przez Kielce (długość na terenie miasta ok. 17,0 km). W km 8,3 jej biegu znajduje się zbiornik wodny Zalew Kielecki. Poniżej niego rzeka ta płynie w sztucznie uregulowanym i częściowo wybetonowanym korycie. Silnica ma charakter rzeki podgórskiej, charakteryzuje się dużymi spadkami w profilu podłużnym i dużą zmiennością przepływów. Sufraganiec płynie wzdłuż północnozachodnich obrzeży miasta (długość na terenie miasta ok. 14,0 km). Znaczą część zlewni zajmują tereny podmiejskie pokryte luźną zabudową, gruntami ornymi i łąkami. Zlewnia Lubrzanki Na terenie miasta biorą początek niektóre dopływy Lubrzanki: Zajączkowa Struga i Zagórka (ciek z okolic Nowego Folwarku) oraz Chodcza wypływająca z południowych stoków Pasma Posłowickiego i uchodząca poza jego granicami do Czarnej Nidy. Zlewnia Chodczy obejmuje obszar pomiędzy zlewniami Bobrzy i Lubrzanki w południowej części odwadniając m.in. osiedle Dyminy. Na obszarze miasta brak jest naturalnych zbiorników wodnych, a jedynie występują sztuczne. Największe z nich to: zbiornik w Mójczy (o powierzchni 12,5ha), Zalew Kielecki (9,1 ha), a także zespół osadników przy Elektrociepłowni na Gruchawce w Kielcach. Ponadto na terenie miasta znajdują się: Staw w Parku Miejskim na Silnicy oraz oczka wodne na terenie kamieniołomów Wietrznia, Biesak-Białogon i okresowo Kadzielnia i Ślichowice. W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy jako inwestycję priorytetową wskazano budowę zbiornika na rzece Sufraganiec z ujęciem wody dla EC Kielce. Tereny okresowo podmokłe występują w dolinie Bobrzy, na obszarze byłego Stawu Białogońskiego w węźle hydrograficznym rzek Bobrzy, Silnicy i Sufragańca, lokalnie w dolinie Sufragańca, Potoku Sufragańczyk oraz Chodczy (Biernat i in a, b). Staw Białogoński istniał do 1993 roku, do momentu przerwania grobli przez powodziowe wody Bobrzy (Kupczyk i in. 1994). Analiza hydrologiczna wód powierzchniowych, opracowywana na podstawie obserwacji i pomiarów z dwóch posterunków obserwacyjnych IMGW (na Bobrzy w przekroju Słowik lata i na Lubrzance w Cedzynie i posterunków monitoringu lokalnego Urzędu Miasta w Kielcach (Silnica Dąbrowa, Piaski, Jesionowa, Pakosz, Białogon; Sufraganiec Niewachlów, Pietraszki w latach ) wykazała, że istnieje bardzo duże przestrzenne i czasowe zróżnicowanie wielkości odpływu oraz czasu koncentracji fal wezbraniowych (Kupczyk i in. 1994; Ciupa ; 2009a, c, d). Autorzy Ci wykazali, że największy odpływ występuje w marcu (Bobrza i Lubrzanka) oraz w kwietniu (Silnica i Sufraganiec) wynik roztopów wiosennych i opadów deszczu. Drugorzędne maksimum na wszystkich rzekach występuje w lipcu i spowodowane jest opadami letnimi. Najniższe średnie wartości miesięczny współczynnik przepływu na Bobrzy i Lubrzance osiąga we wrześniu, a na Silnicy i Sufragańcu w sierpniu. Na rytm odpływu Silnicy, a także częściowo Sufragańca ma wpływ charakter użytkowania ich zlewni. Silnica przepływa przez tereny zurbanizowane Kielc, a Sufraganiec na znacznym odcinku przez strefę podmiejską. Występują tu tereny o nieprzepuszczalnych powierzchniach i rozbudowanej sieci drenażowej oraz hydrotechnicznej. Powoduje to zachwianie naturalnych proporcji pomiędzy infiltracją i spływem powierzchniowym, a to z kolei przyspieszenie odpływu powierzchniowego z tych obszarów. Duża niestabilność i dynamika przepływów Bobrzy i Lubrzanki wynika głównie z uwarunkowań naturalnych a Silnicy i częściowo Sufragańca wielokierunkowych zaburzeń antropogenicznych (m.in. tereny zurbanizowane, zrzuty wód burzowych, zbiorniki retencyjne, itd.). 36

39 Rozdział: WODY Zasobność wodną zlewni określa średnia roczna wartość współczynnika odpływu jednostkowego. Współczynnik ten znacznie większe wartości osiąga w zlewni Silnicy i Sufragańca (odpowiednio q = 7,5 dm 3 /s km 2, q = 8,0 dm 3 /s km 2 ) niż w zlewni Bobrzy i Lubrzanki (q = 6,1 dm 3 /s*km 2 i q = 6,4 dm 3 /s km 2 ) (Ciupa 2009a). Dla Kielc szczególnie istotna jest znajomość cech hydrologicznych rzeki Silnicy, przepływającej przez centrum miasta oraz Sufragańca odwadniającego zachodnie dzielnice. W okresie średnie roczne przepływy Silnicy wzrastały do profilu Piaski (0,150 m 3 /s), a następnie ulegały zmniejszeniu na odcinku Zalewu Kieleckiego osiągając poniżej niego tylko 0,131 m 3 /s. Zbiornik ten, pomimo tego, że nie jest duży (V= m 3 ) to zmienia istotnie obieg wody w tej części zlewni Silnicy powodując spłaszczenie fal wezbraniowych, wzrost parowania a także infiltrację wody (na skutek podpiętrzenia) w terasy nadzalewowe (Ciupa 2003). Od profilu Jesionowa (poniżej Zalewu) do profilu Pakosz wzrost średnich rocznych przepływów był prawie trzykrotny. Tak duży wzrost przepływów nie wynika tylko z przyrostu powierzchni zlewni, ale przede wszystkim z dodatkowego zasilania antropogenicznego licznymi kanałami dochodzącymi do Silnicy, a także z bardzo dużego udziału odpływu powierzchniowego dochodzącego prawie do 85-90% w okresie intensywnych opadów deszczu. Kanałami odpływa również woda pochodząca z niekontrolowanych zrzutów komunalnych i przemysłowych. Na odcinku od przekroju Pakosz do przekroju Białogon (odcinek ujściowy) średnie roczne przepływy Silnicy zmniejszają się o około 50 dm 3 /s. Ucieczka wód rzecznych spowodowana jest przede wszystkim lejem depresyjnym jaki się utworzył wokół ujęć wód podziemnych na Białogonie. Średnie roczne przepływy Silnicy ( ) w odcinku ujściowym (0,298 m 3 /s) są o wiele mniejsze od przepływów Sufragańca (0,587 m 3 /s), co wynika zapewne z licznych wspomnianych zaburzeń, a nie tylko z niewielkich różnic powierzchni ich zlewni na korzyść tej drugiej. Znaczące też są zapewne straty na parowanie wody z koryta Silnicy, bowiem przez cały rok prowadzi ona wody znacznie cieplejsze niż Sufraganiec (Ciupa 2009a). W górnych częściach obydwu zlewni, o niewielkiej antropopresji, wysokość fal wezbraniowych jest stosunkowo mała, czas reakcji rzeki na opad wydłużony, a zmienność przepływów dość wyrównana. Zupełnie odmienny charakter przepływów obserwuje się w środkowym i dolnym odcinku Silnicy, tj. na obszarze zurbanizowanym. W tej części zlewni przeważają nieprzepuszczalne powierzchnie dróg, placów, dachów uniemożliwiające infiltrację wód opadowych oraz kanały odprowadzające w szybkim tempie wody nawet z obszarów położonych blisko działów wodnych. Opady deszczu, nawet o wysokości 2-3 mm/15 min., powodują natychmiastowy wzrost stanów wody o cm (Ciupa 2010a). Powoduje to bardzo dużą nieregularność przepływów i prędkości. Duża częstotliwość tych procesów sprawia że takie odcinki rzeki Silnicy w centrum i poniżej narażone są na zintensyfikowane oddziaływanie energetyczne wód płynących a to przyczynia się do niszczenia umocnień brzegowych i infrastruktury hydrotechnicznej (Ciupa 2009a, e). Czas koncentracji fal wezbraniowych (o wysokości 1,5-2,5 m) jest na ogół znacznie krótszy od jednej godziny. W sytuacjach powodziowych ogranicza to niezwykle możliwość reakcji służb kryzysowych w ochronie życia i mienia mieszkańców miasta. Na obszarze Kielc katastrofalna powódź, jaka może się zdarzyć w bliżej nieokreślonym terminie, przy obecnym stanie zagospodarowania den dolin, w tym infrastruktury hydrotechnicznej, może spowodować olbrzymie szkody materialne, ekologiczne, społeczne i inne. Do wystąpienia takiej powodzi w Kielcach może się przyczynić: wzrost powierzchni nieprzepuszczalnych (ulice, place, dachy itp.), co sprzyja formowaniu się gwałtownego spływu powierzchniowego; zabudowa terenów zalewowych den dolinnych, co powoduje eliminowanie obszarów naturalnej retencji; szybki spływ wody systemem kanalizacji burzowej, co przyczynia się do gwałtownego wzrostu stanów wody 37

40 Rozdział: WODY w korytach rzecznych; niewystarczająca przepustowość jeszcze niektórych mostów i przepustów, co może powodować podpiętrzanie wód powodziowych, a nawet zniszczenie mostów, wraz z infrastrukturą towarzyszącą (różnego rodzaju przewody, rury z gazem, wodą itp.); niedostateczne zabezpieczenie wałami przeciwpowodziowymi (Biernat, Ciupa 2007). Mapa 8.2. Mapa zabudowy na terenach zalewowych. 38

41 Rozdział: WODY W sytuacji nowych inwestycji drogowych przebiegających w głębokich wykopach, jak np. fragment drogi ekspresowej S74 (węzeł na skrzyżowaniu ul. Świętokrzyskiej z Aleją Solidarności) pojawia się nieznany dotąd, ale możliwy do wystąpienia problem. Istniejący tu system kanalizacji burzowej nie jest w stanie odprowadzić wód po opadach ulewnych i nawalnych, które mogą zalać drogę w wykopie spływając po powierzchni dróg krzyżujących się z nimi. Takie przypadki miały miejsce do tej pory po każdym intensywniejszym opadzie deszczu. Zatem pilnym zadaniem jest zwiększenie wydolności systemu odwodnienia powierzchniowego dróg w tym obszarze Rozmiary potencjalnych strat i zagrożeń można znacznie ograniczyć, a nawet częściowo wyeliminować, wykorzystując współczesne osiągnięcia techniczne, organizacyjne i prawne. Wyznaczenie stref ochronnych przed powodzią wiąże się ściśle z ryzykiem wystąpienia katastrofalnego wezbrania, ale także z ryzykiem strat związanych z ograniczeniem działalności człowieka w obszarach zagrożonych. Rodzą się przy tym konflikty między chęcią swobodnego zagospodarowania tych terenów, a planem ochrony dla zapewnienia bezpieczeństwa (Biernat, Ciupa 2007). Problem zagrożenia powodziowego w Kielcach jest dostrzegany przez władze miasta od wielu lat, co znalazło swój wyraz w kilku opracowaniach (Kupczyk i in ; Biernat i in. 2007a,b,c,d; Drożdżal i in. 2009). Ich efektem było wyznaczenie terenów zalewowych na obszarze miasta, o zadanym prawdopodobieństwie wystąpienia, a w przypadku tych ostatnich map ryzyka powodziowego, które mogą stanowić niezbędną pomoc w podejmowaniu decyzji w czasie akcji ratowniczej, w sytuacjach kryzysowych. Największy obszar zagrożony powodziami znajduje się w węźle hydrograficznym na Białogonie, wyznaczony przez dwa niezależne zespoły ekspertów (nie zostały one jednak uwzględnione w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego). 39

42 Rozdział: WODY Mapa 8.3. Mapa ryzyka powodziowego w węźle hydrograficznym na Białogonie. 40

43 Rozdział: WODY Groźnym zjawiskiem obserwowanym na terenie Kielc (np. przy ul Warszawskiej, Krakowskiej, itd.) jest zasypywanie terasy zalewowej i wznoszenie na tych terenach budynków. Takie działania powodują zmniejszenie przepływowych przekrojów poprzecznych dolin, a to z kolei w sytuacji kryzysowej zwiększa zagrożenie (Biernat, Ciupa 2003). Mapa 8.4. Mapa nasypów w terasie zalewowej Bardzo istotnym i pilnym problemem w Kielcach jest przedsięwzięcie systemowych działań zmierzających do zmniejszenia spływu powierzchniowego w całej zlewni Silnicy, a zwłaszcza w centrum miasta, m.in. poprzez rygorystyczną kontrolę wzrostu powierzchni nieprzepuszczalnych. 41

44 Rozdział: WODY Mapa 8.5. Mapa obszarów nieprzepuszczalnych na terenie miasta Kielce Pożądane jest opracowanie strategii ograniczenia ryzyka na wypadek powodzi. Szereg działań zmierzających do zmniejszenia zagrożenia powodziowego zostało już zrealizowanych, bowiem przebudowano kilka mostów i kładek, zwiększając ich przepustowość oraz powstał kanał ulgi przy przepuście pod ul. Krakowską obok Kadzielni. Skutkiem nadmiernego spływu powierzchniowego, pojawiającego się podczas krótkotrwałych opadów ulewnych i nawalnych, jest przeciążenie systemu kanalizacyjnego, który nie radzi sobie z dużą ilością wody. Szybkie odprowadzanie wód deszczowych przez systemy kanalizacji powinno zostać zweryfikowane i konieczne jest przyjęcie reguł zagospodarowania wód deszczowych zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Docelowo chodzi o zaproponowanie takiego systemu obiegu 42

45 Rozdział: WODY wody na terenach miejskich, aby był on zbliżony jak najbardziej do naturalnego (Cebula 1998). Można to osiągnąć poprzez zmniejszenie spływu powierzchniowego wód opadowych i doprowadzenie możliwie jak największej części wody deszczowej do bezpośredniego wsiąkania w grunt. Alternatywą wobec infiltracji wód deszczowych w grunt może być ich retencjonowanie w specjalnie do tego przygotowanych zbiornikach i przeznaczenie tych wód do praktycznego wykorzystania. W procesie zagospodarowania terenów miejskich należy stosować proprzyrodnicze rozwiązania dotyczące ochrony ekosystemów rzecznych przed presją cywilizacji, co zwiększyłoby bezpieczeństwo dla mieszkańców miasta Kielce (Ciupa, Biernat 2004). Problem jest tak pilny, że w 2010 roku opracowano kompleksową koncepcję zagospodarowania wód deszczowych w Kielcach (Woźniak i in. 2010). Nieodzownym elementem sytemu jest stworzenie jednolitej bazy danych obejmującej wyniki pomiarów, zestawień, obliczeń i raporty. Pozwoliłoby to w sposób zorganizowany podejmować decyzje na etapie projektowania, eksploatacji urządzeń oraz w sytuacjach kryzysowych. Innym, ale również ważnym, zagadnieniem dotyczącym wód płynących w Kielcach jest ich stan czystości. Najbardziej zagrożone są wody powierzchniowe na obszarze zurbanizowanym, gdzie do Silnicy, Sufragańca, Bobrzy, Chodczy i Lubrzanki zrzucane są okresowo systemem kanalizacji burzowej głównie wody opadowe wraz z zanieczyszczeniami komunikacyjnymi a także pojawiają się nieraz dzikie zrzuty ścieków bytowo-gospodarczych. Na przełomie XX i XXI w. ( ) funkcjonował lokalny monitoring jakości wód powierzchniowych, w systemie comiesięcznych pomiarów kilkunastu wskaźników, na terenie miasta Kielce (Silnica 4 przekroje, Sufraganiec 2, Zagórka 1, Chodcza 2). Wyniki tych badań wskazywały, że wody najlepszej jakości prowadził Sufraganiec, przy czym ich klasa pogarszała się w kierunku ujścia, podobnie jak wzdłuż profilu podłużnego Silnicy, gdzie poniżej centrum miasta najczęściej stwierdzano wody pozaklasowe (NON), według obowiązującej wówczas (do 2004 roku) klasyfikacji jakości wód powierzchniowych (Ciupa, Wójcik ). O tak niskiej jakości wód decydowały przeważnie związki chemiczne pochodzące ze ścieków bytowo-gospodarczych (przekroczenia norm stężenia azotu azotynowego, fosforu, fosforanów i miana Coli). Jakość wód obniżały również duże stężenia detergentów anionowych, fenoli, a w kilku przypadkach także metali ciężkich (Bezak-Mazur i in. 2001). Potwierdzało to wyniki wcześniejszych badań i obserwacji terenowych, że tego typu ścieki spływają kanałami burzowymi do koryta Silnicy na odcinku od Zalewu do Pakosza. Duże koncentracje związków biogennych w wodach badanych rzek były przyczyną m.in. zakwitów glonów (np. w Zalewie Kieleckim), a także nadmiernego wzrostu roślinności wodnej w korytach i w strefie przybrzeżnej. Potwierdzają to późniejsze wyniki badań J. Czerwik-Marcinkowskiej (2008). Badania fizyko-chemiczne wód wykonane w styczniu 2011r., w strefie plaży i przystani Zalewu Kieleckiego, wykazały że miały miejsce przekroczenia kilku wskaźników m.in. paciorkowców kałowych (enterokoków) i bakterii z grupy Coli, w tym typu kałowego (Pobieranie i wykonywanie analiz próbek 2011). Zdecydowanie najniższej jakości wody prowadziła rzeka Chodcza, która była i jest nadal w zasadzie otwartym kanałem ściekowym (powyżej i poniżej ulicy Ściegiennego). Szerszą charakterystykę stanu czystości wód Chodczy zawiera Ekspertyza w zakresie oceny stanu, zagrożeń i ochrony środowiska wód płynących w niekontrolowanej zlewni cieku Chodcza na tle katastrów w granicach miasta Kielce (Ciupa T., Biernat T., Suligowski R., 2010). Warto dodać, że w odcinku ujściowym (p- 43

46 Rozdział: WODY pk. Zastawie) WIOŚ w 2009 roku stwierdził umiarkowany i słaby stan (potencjał) ekologiczny tej rzeki (Janiszewska 2010). Wyniki te jednak w żaden sposób nie odzwierciedlają stanu czystości tej rzeki powyżej i poniżej ulicy Ściegiennego, tj. w granicach miasta. Brak badań fizykochemicznych na tym odcinku nie oznacza braku zanieczyszczeń, które można określić organoleptycznie. Kielce na tle obszarów sąsiednich stanowią słoną wyspę bowiem w zimie obserwuje się tu znaczne zanieczyszczenie wód powierzchniowych głównie chlorkiem sodu. Bowiem sól zmieszana z piaskiem jest wykorzystywana do zimowego utrzymania dróg. Rowy przydrożne i kanały odprowadzają wówczas wody o zasoleniu sięgającym 0,5% (Ciupa 2006c, 2009). Analiza koncentracji ww. związków chemicznych wykazała silny związek z charakterem użytkowania zlewni cząstkowych, a to pozwoliło przedstawić przestrzenny obraz wskaźników zanieczyszczeń wód powierzchniowych na terenie miasta w postaci kartogramów i zestawień tabelarycznych, w odniesieniu do pól jednostkowych o powierzchni 1km 2 (Jóźwiak i in. 2010). W celu porównania aktualnego stanu czystości środowiska wodnego z ukazanymi w Raporcie wskaźnikowym i innych wcześniejszych opracowaniach należy dysponować bieżącymi pomiarami i wynikami. Wyniki takie można uzyskać jedynie poprzez reaktywację monitoringu jakości wód płynących w newralgicznych punktach miasta, a takie były zlokalizowane w systemie poprzedniego projektu (Ciupa, Prażak 2001). Warto zaznaczyć, że wyniki badań monitoringowych wód powierzchniowych (w zakresie ilościowym i jakościowym) doprowadziły do przestrzennego i czasowego rozpoznania, m.in. ich stanu i czystości. Wymiernym efektem tych badań było podejmowanie przez władze miasta decyzji o budowie kolejnych oczyszczalni wód deszczowych. Aktualnie w ramach monitoringu jakości wód powierzchniowych prowadzonego przez WIOŚ na terenie miasta istnieją dwa punkty pomiarowo-kontrolne, zlokalizowane w ujściowych odcinkach rzeki Silnicy (0,9 km) oraz Sufragańca (0,2 km). Warto dodać, że na rzekach Bobrzy (4,5 km) i Chodczy (2,0 km) punkty pomiarowo-kontrolne jakości ich wód prowadzone są w profilach poza granicami miasta. Wyniki tych badań przedstawione są już zgodnie z nowym systemem jakości wód jako tzw. jednolite części wód (JCW), zgodnie z koniecznością dostosowania prawa polskiego do przepisów i wymagań Ramowej Dyrektywy Wodnej Rady Europy (2000; Rozporządzenie 2004; Ustawa 2001). W 2009 roku stwierdzono, że Silnica i Bobrza charakteryzowały się słabym stanem i potencjałem ekologicznym, natomiast Sufraganiec i Lubrzanka umiarkowanym. Ponadto stwierdzono umiarkowany stan ekologiczny Chodczy. W latach , jednolita część wód zlewni Silnicy oraz Czarnej Nidy od Pierzchnianki do Morawki z Lubrzanką (od Zalewu Cedzyna do ujścia) posiadały zły stan chemiczny. W tym samym okresie pozostałe cieki nie podlegały wymienionej klasyfikacji. Wyniki analizy stanu czystości wód Silnicy wskazują na konieczność dalszej rozbudowy oczyszczalni wód burzowych i rozbudowy kanalizacji sanitarnej, a także identyfikację i likwidację dzikich zrzutów ścieków komunalno-bytowych, a sporadycznie i przemysłowych, do kanalizacji deszczowej. Aktualnie na terenie miasta funkcjonuje ponad 20 takich oczyszczalni wód deszczowych, a ich liczba sukcesywnie się powiększa. Odbiornikiem wody z większości z nich jest rzeka Silnica (16), Bobrza (3), a Sufraganiec (1). Ścieki komunalne z Kielc kierowane są do dużej oczyszczalni ścieków w Sitkówce (na południe od granic miasta) oraz częściowo do oczyszczalni FABET w Dyminach (w dolinie Chodczy). Z uwagi na długi transport wód zanieczyszczonych do oczyszczalni niezbędna jest dbałość o szczelność systemu kanalizacji, bowiem wody te przerzucane są nad głównym zbiornikiem wód podziemnych, zaopatrującym w wodę pitną około 65% mieszkańców miasta. 44

47 Rozdział: WODY Prace nad problemem identyfikacji miejsc zrzutów ścieków (legalnych i nielegalnych), z zastosowaniem metodyki kartowania ekohydrologicznego cieków, przeprowadzono w zlewni rzeki Chodczy w 2010 r. (Ciupa i in. 2010), a konieczne jest wykonanie takich ekspertyz dla pozostałych cieków w obrębie miasta. Wody podziemne Warunki hydrogeologiczne w obrębie miasta Kielce, z uwagi na złożoną budowę geologiczną, są wyjątkowo skomplikowane, ale dobrze rozpoznane (Herman 1997; Machowska, Kos 2006). Problem ten znalazł odzwierciedlenie w licznych publikacjach i opracowaniach archiwalnych. Wyjątkowość tego zagadnienia wynika z faktu, że pod miastem rozciągają się dwa szczelinowo-krasowe zbiorniki wód podziemnych z poziomów: górno- i środkowodewońskiego (GZWP 417 oraz GZWP 418). Ten pierwszy ma wyznaczone obszary najwyższej ochrony (ONO) i wysokiej ochrony (OWO) (Prażak 1994), bowiem znaczna jego powierzchnia położona jest pod centralną częścią Kielc i z niego pochodzi woda, w którą zaopatrywana jest ponad połowa mieszkańców 200-tysięcznego miasta (Kleczkowski 1990; Prażak 1994, 1997a, b; Kleczkowski i in. 1994; Rybka i in. 2004; Kos, Machowska 2006; Herman, Młyńczak, 2006). Drugi zbiornik zaś, obejmujący jedynie południowowschodni kraniec miasta (w rejonie gdzie Chodcza opuszcza jego granice) nie ma jeszcze opracowanej pełnej dokumentacji hydrogeologicznej, chociaż jest on tu eksploatowany dwoma ujęciami (Górka, Biedroński 2009). Strefy ochronne są wyznaczone również wokół ujęć wód podziemnych i mają charakter ochrony bezpośredniej, natomiast teren ochrony pośredniej ustanowiono tylko dla trzech ujęć komunalnych (Kielce-Białogon nr 51, Pakosz-Stadion nr 56 i Kielce-Dyminy nr 1036 i 1037) (Rozporządzenie Dyrektora 2005; Decyzja Wojewody 1994, 1997). W związku z tym, że w strefach tych istnieje zwiększone zagrożenie wód podziemnych, wprowadzono w nich dodatkowe ograniczenia w zakresie zabudowy terenu i lokalizacji zrzutów ścieków. Strefa ochrony pośredniej dla ujęć w Białogonie obejmuje obszar o powierzchni 634,6 ha (w granicach miasta), w pozostałych ujęciach wyznaczają ją koła o promieniu od 44 m do 245 m. 45

48 Rozdział: WODY Mapa 8.6. Wody podziemne Szczególnie duży wpływ miasto wywiera na pierwszy poziom wód gruntowych, zasilający źródła, a miejscami ujmowany studniami kopanymi. Na problem ten zwrócili uwagę Biernat i in. (2004 a, b) i Ciupa i in. (2009). Ostatnio przeprowadzone badania stanu fizyko-chemicznego wód źródlanych na terenie Kielc potwierdziły te wnioski, bowiem w obszarach o silnej antropopresji (źródło przy ul. Piaski) wykazano przekroczenia w zakresie azotanów, manganu, a także obecność bakterii z grupy 46

49 Rozdział: WODY Coli. W innych źródłach na terenie miasta, położonych poza strefą intensywnej antropopresji, przekroczeń tych nie wykryto (Badania jakości prób wody ). Kielce wywierają wielokierunkową antropopresję również na wody podziemne, co znalazło wyraz w pracach J. Prażaka i in. (2005, 2007) oraz Opracowaniu ekofizjograficznym miasta Kielce... (Szulczewska i in. 2009). Autorzy do podstawowych zagrożeń ilościowych zaliczają: wpływ zabudowy terenu na warunki hydrogeologiczne i jakość wód (zwiększenie odpływu powierzchniowego kosztem infiltracji wód opadów atmosferycznych)ł obniżenia zwierciadła wód podziemnych w lejach depresji dużych ujęć i odwadnianych kopalń. W granicach miasta istnieją dwa duże leje depresji wytworzone na skutek eksploatacji ujęć wód w rejonie Białogonu i Dymin. Obniżenie zwierciadła wody w ujętych warstwach wodonośnych wynosi tam od kilku do kilkudziesięciu metrów. Efektem hydrologicznym jest wyjątkowe ubóstwo naturalnych wypływów (w tym źródeł). Dużo groźniejszym zjawiskiem jest zmniejszanie się przepływu zanieczyszczonej rzeki Silnicy, która na odcinku Pakosz Białogon traci średnio rocznie 18% wody. Zjawisko to nasila się szczególnie w latach kiedy prowadzone jest bagrowanie koryta Silnicy, mające na celu jego udrożnienie (Ciupa 2009); lokalnych podtopień terenu w rejonie studni wyłączanych z eksploatacji (np. studnia komunalna przy ul. Leszczyńskiej po 2004). Zjawisko to mogłoby mieć również miejsce na Białogonie, w przypadku rezygnacji tam z eksploatacji ujęcia komunalnego Kielce-Białogon. Podatność wód podziemnych na przenikanie do nich zanieczyszczeń w obrębie miasta jest zróżnicowana przestrzennie i uzależniona od uwarunkowań geologicznych oraz rodzajów piętra wodonośnego (Młyńczak, Wiktorowicz 2010). Najbardziej podatne, a jednocześnie najbardziej zanieczyszczone, są wody poziomu piętra czwartorzędowego. Odporność na migrację zanieczyszczeń do głębiej położonych zbiorników wód podziemnych, w poziomach przedczwartorzędowych, uwarunkowana jest lokalną miąższością i przepuszczalnością pokrywy czwartorzędowej. Na przeważającej powierzchni jest ona bardzo mała (czas przesiąkania infiltrujących wód opadowych <25 lat) lub jest jej brak (czas przesiąkania infiltrujących wód opadowych <5 lat). Lokalnie jest ona średnia (czas przesiąkania lat) lub duża (czas przesiąkania >100 lat). Te ostatnie na szczęście występują w dnie doliny rzeki Silnicy i Sufragańca izolując na znacznych odcinkach przepływające zanieczyszczone wody zwłaszcza tej pierwszej, od zbiorników wód podziemnych (Kleczkowski i in. 1994; Prażak 1994; Kos, Machowska 2006; Herman, Młyńczak, 2006). Stwierdzone zmniejszające się wartości przepływu wody w ujściowym odcinku Silnicy (o 18%) mogą jednak wskazywać na zróżnicowanie miąższości i składu frakcjonalnego osadów izolujących GZWP na tym odcinku biegu rzeki. Na terenie miasta znajduje się wiele obiektów, które stwarzają potencjalne zagrożenie zanieczyszczeniem wód podziemnych. Ich ewidencję, głównie pod kątem zanieczyszczenia GZWP 417, prowadzono począwszy od 1990 roku (Rybka, Prażak 1990; Rybka, Kościelniak 1992; Rybka 1992; Kleczkowski i in. 1994; Prażak 1994; Sokolińska, Kowalik 1994; Prażak i in. 2005). Efektem tych prac były podjęte działania związane z ich rozpoznaniem, a następnie likwidacją niektórych. Jednakże ciągle powstają nowe uciążliwe inwestycje. Szczegółowe zestawienie tego typu obiektów zamieszczone jest w załączniku do Opracowania ekofizjograficznego... (Szulczewska i in. 2009). Zanieczyszczenia wód podziemnych pochodzą w dużej części z tych samych źródeł co wód powierzchniowych. Mimo dużego zagrożenia użytkowych pięter wodonośnych ujmowane wody podziemne mają jeszcze stosunkowo dobrą jakość zarówno fizykochemiczną, jak i bakteriologiczną. Nie są one poddawane procesowi uzdatniania oraz dezynfekcji. Woda z ujęć na Białogonie posiada II klasę czystości, z wyjątkiem dwóch studni (nr 1 i 7 III klasa). W pozostałych ujęciach na terenie miasta jest to klasa 47

50 Rozdział: WODY II, a jedynie woda ze studni przy ulicy Wojska Polskiego została zaliczona do III klasy (Jakość wód., 2011). W 2009 roku podjęto także badania warunków hydrogeologicznych pod kątem oceny zasobów wód termalnych i leczniczych (Barbacki i in. 2009). Pierwsze wyniki nie wykazały w strefie rozpoznania występowania wód o temperaturze powyżej 60oC. Autorzy opracowania sugerują, że zasoby tych wód istnieją w strefie uskokowej kontaktu skał syluru i dewonu, na głębokości ok m. Potwierdzenie tej hipotezy wymagałoby jednak wykonania otworu wiertniczego. Zagrożenia środowiska wodnego Zagrożenia środowiska wodnego, wynikające z działalności gospodarczej generującej różnego rodzaju zanieczyszczenia, pogrupowano na: punktowe, liniowe i obszarowe. Do tej pierwszej grupy zaliczono m.in.: składowiska surowców i ich skupiska (przemysłowych, rolniczych, leśnych), składowiska i stacje paliw (stałych, płynnych, gazowych) (Siejka 1990), składowiska odpadów np. przemysłowych (chemicznych) w Górkach Szczukowskich. Charakterystyczną cechą rozkładu przestrzennego lokalizacji punktowych ognisk zanieczyszczeń i zagrożeń środowiska wodnego jest ich duża gęstość na obszarze miasta w stosunku do terenów bezpośrednio przylegających do jego granic. W okresach intensywnych opadów deszczu, z niektórych wymienionych obiektów zależnie od ich rodzaju, mogą tworzyć się odcieki wód zawierające różne związki chemiczne m.in. azotu, fosforu, węglowodorów, kwasów organicznych, chlorków (Ciupa 2009b; Ciupa i in. 2005). Istotne zagrożenie dla środowiska wodnego mają również zrzuty ścieków komunalnych i mieszanych, których na samym obszarze Kielc jest kilkanaście. Szczególnie obciążonymi, wodami zanieczyszczonymi pochodzącymi ze zrzutów, są rzek Silnica, Chodcza i Bobrza, które przyjmują również zanieczyszczenia komunikacyjne z terenu miasta. Rzeki te, przenoszące różnorodne zanieczyszczenia, przepływają przez obszary chronione (Chęcińsko-Kielecki Park Krajobrazowy, Cisowsko-Orłowiński PK, Kielecki OCHK). Ogniskiem zanieczyszczeń mogą być także zrzuty z oczyszczalni ścieków. Do zagrożeń środowiska wodnego można zaliczyć także przemysłowe emitory gazów i pyłów oraz skupiska źródeł niskiej emisji. Należą one do obiektów punktowych, ale ich oddziaływanie jest obszarowe i ma charakter zewnętrzny lub lokalny. Poważnym liniowym źródłem zanieczyszczeń wód są drogowe szlaki komunikacyjne. Zanieczyszczenia te tworzą głównie produkty spalania, ścierania opon, tarcz, klocków hamulcowych, powierzchni dróg, a także substancje służące do zimowego utrzymania dróg (Ciupa 2006c, 2009a). Z wyżej wymienionych źródeł, a także wtórnego zapylenia powietrza dochodzi do imisji i kumulacji w glebie toksycznych związków chemicznych, które częściowo są wypłukiwane a częściowo migrują wraz wodą do strefy saturacji. Lokalnymi źródłami zanieczyszczeń wód podziemnych, m.in. związkami fosforu, azotu, potasu, są cmentarze (por. Żychowski 2008). W zasięgu terenów uszczelnionych następuje nienaturalnie wysoki spływ powierzchniowy. Odpływ ten odbywa się systemem kanalizacji deszczowej, dróg i rynien powierzchniowego odprowadzania. Ten pierwszy na wielu odcinkach nie jest przystosowany do odbioru tak dużej objętości wód i staje się tam niedrożny (Kupczyk i in. 1998). Modelowanie określające relację wykładniczą między udziałem terenów uszczelnionych a maksymalnym odpływem jednostkowym na terenie Kielc przeprowadził T. Ciupa (2009, Jóźwiak i in. 2010). Interpretacja tego związku pozwala prognozować zmiany tego drugiego w miarę dalszego wzrostu intensywności zagospodarowania, a jego charakter wykładniczy 48

51 Rozdział: WODY wskazuje, że nawet niewielki wzrost powierzchni uszczelnionych będzie wywoływał znaczący przyrost odpływu. Koncepcję zagospodarowania wód deszczowych dla miasta Kielce, w tym niewydolności sieci odwadniającej, szeroko zaprezentowano w opracowaniu R. Woźniak i innych (2010). W procesie tym wraz z wodą do wód powierzchniowych, z dużą łatwością dostają się różnorodne zanieczyszczenia do koryt rzecznych (Ciupa 2006c, 2009). Zróżnicowana wielkość ładunków zanieczyszczeń, obliczona dla poszczególnych kolektorów w granicach Kielc, wskazuje na potrzebę a także kolejność budowy następnych podczyszczalni wód deszczowych (Woźniak i in. 2010). Nie bez znaczenia pozostają również dzikie wysypiska śmieci (niewielkie, choć liczne i rozproszone nieraz zlokalizowane w dolinach), z których następuje wymywane zanieczyszczeń do pierwszego poziomu wodonośnego lub rzek. Ponadto zanieczyszczenia do wód powierzchniowych mogą przedostawać się sporadycznie ze szlaków turystycznych i migrować wzdłuż niektórych ich odcinków. Na obrzeżach miasta może dochodzić do zanieczyszczenia wód wynikającego z nieuporządkowanej gospodarki wodnościekowej. Na terenach nieposiadających kanalizacji, przy istniejącej jednocześnie sieci wodociągowej, ścieki z gospodarstw domowych odpływają najczęściej wprost do gruntu, rowów i rzek. Eksploatacja wód podziemnych a także wielokierunkowe przeobrażenia rzeźby terenu związane z działalnością człowieka przyczyniły się powstania dwóch rozległych lejów depresyjnych. Zasięg pierwszego obejmuje środkową część miasta, a jego granica wyraźnie nawiązuje do zasięgu południowej części GZWP417 a drugi rozciąga się w południowej części miasta (Prażak i in. 2005, 2007). W obrębie miasta możliwe jest również zanieczyszczenie środowiska wodnego spowodowane nieszczelnościami i awariami systemu kanalizacji, bowiem znaczna część urządzeń sieci kanalizacyjnej jest wyeksploatowana wieloletnim użytkowaniem (np. w 2005 r. wiek powyżej 30 lat posiadało 42,6% tych urządzeń). Trudności w wykrywaniu tego typu nieszczelności mogą w konsekwencji doprowadzić do zanieczyszczenia zbiorników wód podziemnych. Duże zagrożenie istnieje również w rejonie ujęcia Kielce-Białogon, gdzie przebiega główny kolektor sanitarny z Kielc do oczyszczalni ścieków w Sitkówce-Nowiny (Plan wodny 2001a, b; Szulczewska 2009) a także droga kołowa i linia kolejowa Kielce-Kraków. Reasumując należy stwierdzić, że w przypadku braku realizacji zadań określonych w Programie Ochrony Środowiska miasta Kielce dojdzie do pogłębiania się problemów dotyczących środowiska wodnego tj.: wzrostu spływu powierzchniowego; wzrostu zagrożenia powodziowego; ograniczenia przepustowości mostów i kładek, a także drożności koryt rzecznych na niektórych odcinkach; pogorszenia się stanu czystości wód płynących, stojących oraz podziemnych; wzrostu częstości awarii i wyeksploatowania sieci kanalizacji sanitarnej, deszczowej, urządzeń hydrotechnicznych i konsekwencji z tym związanych; pogłębiania i rozszerzania zasięgów istniejących lejów depresyjnych; zmian w przebiegu sieci rzecznej; 49

52 Rozdział: WODY Najważniejsze działania dotyczące ochrony wód powierzchniowych i podziemnych powinny koncentrować się m.in. na: rozbudowie sieci kanalizacji sanitarnej; ograniczeniu spływu powierzchniowego po opadach burzowych wraz z rozdzieleniem ścieków opadowych od komunalnych; modernizacji i rozbudowie kanalizacji deszczowej; budowie oczyszczalni i podczyszczalni ścieków komunikacyjnych; zwiększeniu małej retencji wód powierzchniowych; prowadzeniu jedynie niezbędnych regulacji koryt rzecznych i systematycznym konserwowaniu istniejących urządzeń hydrotechnicznych; z zachowaniem nienaruszalności lokalnych ekosystemów i naturalnych terenów zalewowych; zapewnieniu swobodnego przepływu wód w dnach dolin rzecznych w strefach przebiegu nasypów drogowych; stworzeniu nowego systemu monitoringu ilościowo-jakościowego wód: opadowych, spływu powierzchniowego i rzecznych; ograniczeniu składowania odpadów i organizowania składowisk na obszarach nieposiadających naturalnej izolacji poziomów wodonośnych; przestrzeganiu zasad eksploatacji ujęć wód. Ranking wielu problemów do rozwiązania i zadań do wdrożenia, w zakresie poprawy stanu środowiska wodnego, został nakreślony w Celach i zadaniach polityki ekologicznej miasta (Rybka i in. 2004). 50

53 Rozdział: BIORÓŻNORODNOŚĆ BIORÓŻNORODNOŚĆ Wyjątkowo duże zróżnicowanie uwarunkowań przyrodniczych miasta Kielce przyczyniło się do wytworzenia tu bogactwa naturalnych oraz półnaturalnych zespołów i zbiorowisk roślinnych z towarzyszącymi im zbiorowiskami wykazującymi cechy pośrednie. Ich szczegółowy wykaz i rozmieszczenie przestrzenne zostało przedstawione w opracowaniu ekofizjograficznym pod redakcją B. Szulczewskiej i in. (2009). Z przeprowadzonej analizy wynika, że w granicach administracyjnych Kielc dominują zbiorowiska synantropijne (siedliska ruderalne związane z zabudową oraz segetalne zbiorowiska chwastów polnych). Znaczący udział mają również zespoły roślinności murawowej i ziołoroślowej związane z dolinami rzecznymi. Duże znaczenie ekologiczne i krajobrazowe spełniają zbiorowiska leśne, których powierzchnia w 2003 roku wynosiła 20,3% a w 2009 r. wzrosła do 21,1% ogólnej powierzchni miasta. Lasy zajmują ogółem 2367,5 ha, w tym niestanowiące własności Skarbu Państwa 471,2 ha (19,9%). W obrębie lasów, otaczających obszary zabudowane Kielc z trzech stron tj. od południa i północy a także od zachodu, wyróżnia się 5 klas fitocenoz. Lasy te stanowią jedynie niewielkie fragmenty większych kompleksów znajdujących już poza jego granicami administracyjnymi, ale wywierającymi pozytywny wpływ na funkcjonowanie systemu przyrodniczego całego miasta. Zarówno w granicach miasta jak i na terenach sąsiednich zdecydowanie przeważają lasy ochronne. Pozyskanie drewna odbywa się jedynie z lasów prywatnych (177 m 3 w 2009 r.) ( Od 2004 roku nie prowadzono w granicach miasta nowych zalesień i odnowień. Na terenach wyłączonych z użytkowania rolniczego obserwuje się powiększanie terenów zalesień samoistnych i pojawianie się nowych stanowisk gatunków rzadkich i chronionych. Stopień i charakter degradacji lasów jest uwarunkowany w znacznej mierze ich przestrzennym rozmieszczeniem. Najmniejsze zagrożenia występują w zwartym kompleksie leśnym w południowej części miasta. Na pozostałym obszarze nie tworzą one już tak zwartych powierzchni i są narażone na oddziaływanie niskiej emisji zanieczyszczeń oraz linii kolejowych i dróg kołowych (zanieczyszczenia komunikacyjne, wzrost wilgotności gruntu powyżej nasypów i przepustów drogowych w dolinach, przeszkody terenowe dla zwierząt), a to obniża ich odporność na antropopresję oraz zagrożenia biotyczne i abiotyczne. 51

54 Rozdział: BIORÓŻNORODNOŚĆ Mapa 9.1. Mapa siedlisk i zbiorowisk leśnych Duża zawartość wapnia w glebie ekosystemów leśnych, wynikająca z wieloletniej depozycji pyłów przemysłu cementowo-wapienniczego, doprowadziła do ich alkalizacji a to z kolei wywołało ograniczenia w przyroście sosny oraz rozwoju wrzosowisk. W ostatnich latach obserwuje się korzystny trend polegający na stopniowej regeneracji siedlisk (Świercz 2005). Penetracja człowieka (kradzież drzewa, kłusownictwo, zbieractwo, zaśmiecanie, uszkodzenia mechaniczne drzewostanu i runa leśnego, pożary) występują w lasach na całym obszarze, ale jej skala jest odwrotnie proporcjonalna do wielkości kompleksów leśnych. Dodatkowo może ona wynikać z niezorganizowanego ruchu turystycznego (głównie świątecznego). Do zagrożeń biotycznych należy 52

55 Rozdział: BIORÓŻNORODNOŚĆ zaliczyć choroby drzew, ataki szkodników, patogeniczne grzyby oraz zwierzynę, powodującą zgryzanie młodych drzew. Na terenie Kielc, zgodnie z Dyrektywą Siedliskową z 1992 roku (92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r.) oraz Rozporządzeniem Ministra Środowiska (2001, 2005) stwierdzono występowanie 29 siedlisk przyrodniczych chronionych. Do najcenniejszych zaliczono murawy kserotermiczne, murawy bliźniczkowe, mszary, sosnowy bór bagienny, łęg topolowy, łęg wierzbowy, niżowy łęg jesionowoolszowy, podgórski łęg jesionowy i ciepłolubne dąbrowy (Szulczewska i in. 2009). KodNatura 2000 Fitosocjologiczne identyfikatory siedlisk (wg Matuszkiewicz 2001) 2330 zespół (Ass.) Spergulo vernalis-corynephoretum - murawy szczotlichowe 3150 związek (All.) Potamion, Nymphaeion starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne zespóły (Ass.) Lemnetum gibbae, Spirodeletum polyrhizae, Lemnetum trisulcae 3270 rząd (O.) Bidentetalia tripartiti zalewane muliste brzegi rzek 4030 rząd (O.) Calluno-Ulicetalia - suche wrzosowiska 6210(*) klasa (Cl.) Festuco-Brometea - murawy kserotermiczne 6230* rząd (O.) Nardetalia - murawy bliźniczkowe 6410 związek (All.) Molinion caerulae zmiennowilgotne łąki trzęślicowe 6510 związek (All.) Arrhenatherion elatioris niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie 7110* rząd (O.) Sphagnetalia magellanici mszary 7140 klasa (Cl.) Scheuchzerio-Caricetea fuscae torfowiska przejściowe i trzęsawiska 7150 związek (All.) Rhynchosporion albae - obniżenia na podłożu torfowym 7230 zespół (Ass.) Caricetum lasiocarpae mechowisko z turzycą nitkowatą 8210 zespół (Ass.) Asplenietum trichomano-rutae-murariae zespoły zanokcicowe 9110 podzwiązek (SubAll.) Luzulo-Fagenion kwaśne buczyny 9150 zespół (Ass.) Cephalanthero rubrae-fagetum nadbałtycka buczyna storczykowa, zbiorowisko Fagus sylvatica-cruciata glabra małopolska buczyna storczykowa 9170 zespół (Ass.) Tilio cordatae-carpinetum betuli - grąd subkontynentalny 91D0* zespół (Ass.) Vaccinio uliginosi-pinetum sylvestris - sosnowy bór bagienny 91E0* zespół (Ass.) Populetum albae łęg topolowy, Salicetum albo-fragilis łęg wierzbowy, Fraxino- Alnetum niżowy łęg jesionowo-olszowy, Carici remotae-fraxinetum podgórski łęg jesionowy 91I0* rząd (O.) Quercetalia pubescenti-petraeae ciepłolubne dąbrowy 91P0 91T0 zespół (Ass.) Abieteteum polonicum wyżynny jodłowy bór mieszany zespół (Ass.) Cladonio-Pinetum - sosnowy bór chrobotkowi * oznacza: siedliska priorytetowe (*) oznacza: priorytetowe są tylko murawy z istotnymi stanowiskami storczyków Na obszarze miasta występuje cały szereg gatunków flory: rzadkich, zagrożonych i ginących (156) (Bróż, Durczak, 1978; Bróż, Maciejczak, 1991, 2004; Bróż i in. 1990; Maciejczak 1983, 1995, 2008; Maciejczak, Bróż 1987). Ich wykaz i analizę występowania w obrębie Kieleckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu przedstawił A. Przemyski i in. (2009). Wśród nich 119 zostało uwzględnionych na regionalnej czerwonej liście, a 37 gatunków uznano za ginące, rzadkie lub zagrożone w skali całego kraju (Zarzycki, Szeląg 2006). Ponadto udokumentowano istnienie 75 gatunków objętych ochroną prawną. Z kolei J. Łuszczyński (1993) wykazał przestrzenne zróżnicowanie grzybów na tle środowiska przyrodniczego Kielc. 53

56 Rozdział: BIORÓŻNORODNOŚĆ Zgodnie z danymi zawartymi w opracowaniu ekofizjograficznym miasta Kielce należy wskazać na następujące, rzadkie i podlegające szczególnej ochronie gatunki roślin : 1. Skrzypy Equisetum variegatum (skrzyp pstry), 2. Paprotniki Ophioglossum vulgatum (nasięźrzał pospolity), Dryopteris cristata (nerecznica grzebieniasta) [PCLR] 3. Okrytonasienne Cypripedium calceolus (obuwik pospolity), Epipogium aphyllum (storzan bezlistny), Scorzonera purpurea (wężymord stepowy), Pulsatilla vernalis (sasanka wiosenna), Pulsatilla pratensis (sasanka łąkowa), Pulsatilla patens (sasanka otwarta), Malaxis monophyllos (wyblin jednolistny), Iris sibirica (kosaciec syberyjski), Gladiolus imbricatus (mieczyk dachówkowaty), Epipogium aphyllum (storzan bezlistny), Corallorhiza trifida (żłobik koralowy), Cimicifuga europaea (pluskwica europejska), Cerasus fruticosa (wiśnia karłowata), Carlina acaulis (dziewięćsił bezłodygowy), Carex limosa (turzyca bagienna), Carex davalliana (turzyca Davalla), Allium ursinum (czosnek niedźwiedzi) Występowanie gatunków roślin objętych ochroną gatunkową skoncentrowane jest głównie na zachodnich i południowo zachodnich obrzeżach Kielc. Rolę wód powierzchniowych w procesie zwiększania bioróżnorodności, w tym zwiększenia gatunków flory i fauny, zaprezentowała J. Czerwik-Marcinkowska (2008). Autorka wykazała istnienie, w biotopach wodnych Kielc, 187 taksonów okrzemek, 111 zielenic oraz 36 sinic. Do najcenniejszych biotopów wodnych zaliczyła doliny cieków: Bobrzy, Silnicy (do Zalewu Kieleckiego), Sufragańca i Lubrzanki oraz Szmaragdaowe Jeziorko na Kadzielni, jak również użytek ekologiczny położony na północ od rezerwatu przyrody Wietrznia. Przeprowadzona analiza siedliskowa oraz rozmieszczenia gatunków chronionych i zagrożonych pozwoliła wydzielić, a jednocześnie potwierdzić, przestrzenne występowanie najcenniejszych przyrodniczo obszarów na terenie Kielc. Należą do nich zalesione fragmenty Pasm - Kadzielniańskiego, Posłowickiego, Zgórskiego i Dymińskiego oraz dolin rzecznych (okolice węzła hydrograficznego Bobrzy, Sufragańca i Silnicy w Dolinie Białogońskiej, rejon Gruchawki). 54

57 Rozdział: BIORÓŻNORODNOŚĆ Tabela 9.2. Mapa obszarów najcenniejszych przyrodniczo. Obszerną charakterystykę fauny Kielc przeprowadzono w odniesieniu do rezerwatów przyrody, wybranych wzniesień uznanych za cenne przyrodniczo (Telegraf, Brusznia, Dalnia, Grabina, Szydłówka i Świnia Góra), dolin rzecznych i terenów zieleni miejskiej (Ichniowska-Korpula 2005a,b; Wypiórkiewicz 2005; Barga-Więcławska 2006; Bąk 2006). W opracowaniach tych wykazano przestrzenny obraz występowania wybranych gatunków owadów, ślimaków, małży, płazów, gadów, ptaków i ssaków. Wyniki badań ichtiofaunistycznych wód powierzchniowych Kielc (Silnica, Sufraganiec, Zajączkowa Struga, Zalew Kielecki) przedstawiono w Raporcie z badań monitoringowych ryb (Nowak, Popek 2010). Zidentyfikowano w nich 20 gatunków ryb, w tym karpiowate, okoniowate, kozowate, ciernikowate, przylgowate, szczupakowate i miętusowate. Wśród nich stwierdzono 5 gatunków chronionych, 3 narażone na wyginięcie i 4 gatunki bliskie zagrożenia. Dodatkowo stwierdzono 55

58 Rozdział: BIORÓŻNORODNOŚĆ obecność minoga ukraińskiego (gatunek rzadki w wodach Polski, objęty ochroną i wpisany na Polską czerwoną listę w kategorii gatunków zagrożonych wyginięciem) i raka. W świetle przeprowadzonych badań monitoringowych stwierdzono zaskakująco wysoką bioróżnorodność ichtiofauny kieleckich cieków i zbiorników. Przebadane ryby nie wykazywały przekroczeń zawartość metali ciężkich, które mieszczą się w normach Unii Europejskiej. Spośród występujących na terenie Kielc gatunków płazów należy wskazać na występowanie na terenie a terenie piaszczystych uskoków Karczówki nielicznego na terenie Polski gatunku ropuchy paskówki (Bufo calamita). Gady reprezentowane są przez główne gatunki występujące w Polsce, z tym, że, jak wynika z opracowania ekofizjograficznego, na skałkach wśród roślinności kserotermicznej na zboczu Góry Stokowej odłowiono 1 osobnika gniewosza plamistego (Coronella austriaca). Gniewosz jest gatunkiem objętym ochroną czynną i strefową 100/500m Jednocześnie warto zwrócić uwagę na wyniki ostatnich badań gatunków ptaków na terenie Kielc, które wykazały niezwykłe ich bogactwo. Zdaniem P. Wilniewczyca, koordynatora 6-letniego projektu badań nt. Ptaki Kielc, występuje tu 221 gatunków ptaków, w tym 129 lęgowych ( Stwierdzona tu liczba gatunków jest porównywalna do znacznie większych powierzchniowo miast europejskich. Jak wynika ze wskazanych tam badań wynika, że na terenie Kielc stwierdzono takie rzadkie gatunki ptaków jak muchołówka mała (Ficedula parva), dzięcioł zielonosiwy (Picus canus), pliszka górska (Motacilla cinerea) oraz zniczek (Regulus ignicapilla). W budce lęgowej na jednej z posesji gniazduje bardzo rzadka muchołówka białoszyja (Ficedula albicollis). Z kolei na terenie Elektrociepłowni Kielce ornitolodzy odkryli podróżniczka (Luscinia svecica), który silnie związany jest z mokradłami. Ptak ten zanika w Polsce i jego gniazdowanie na terenie miasta jest ewenementem. Źródło zdjęcia: Niezwykle cennym przyrodniczo fragmentem Kielc jest dolina Bobrzy w dzielnicy Pietraszki. Z uwagi na różnorodność siedlisk, na obszarze wielkości zaledwie 200 m na 200 m łęgu z olchą i topolą gniazduje jedna piąta wszystkich gatunków lęgowych Polski. Teren ten jest również miejscem występowania rzadkich ssaków m.in. darniówki zwyczajnej (Pitymus subterraneus). Biorąc pod uwagę uwarunkowania faunistyczne, do obszarów uznanych za cenne przyrodniczo w przypadku Kielc w opracowaniu ekofizjograficznym zaliczono: Górę Telegraf, Górę Brusznię, Górę Dalnię, Górę Grabina, Górę Szydłówkę i Świnią Górę. Aktualnie, fragment północnej części miasta, wchodzi w skład międzynarodowego obszaru węzłowego (31M Świętokrzyski) Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET Polska. W miejskim systemie przyrodniczym, pomimo silnej antropopresji w jej centralnej części, można wyodrębnić lokalne korytarze i węzły ekologiczne, które dają schronienie i umożliwiają migrację gatunków, osobników, a nawet pól genowych. Rolę korytarzy spełniają doliny wraz z rzekami oraz zalesione pasma górskie, zaś węzłów obszary m.in. Doliny Białogońskiej, przełomu rzeki Bobrzy, rejonu zbiornika wodnego w Mójczy na Lubrzance. Zachowaniu dobrego stanu ekologicznego ww. terenów sprzyja fakt objęcia ich różnymi formami ochrony prawnej, o czym będzie mowa poniżej. 56

59 Rozdział: BIORÓŻNORODNOŚĆ Jednak do głównych barier w funkcjonowaniu korytarzy ekologicznych należą istniejące drogi o dużym natężeniu ruchu. Przede wszystkim jest to droga wojewódzka 762 Kielce Małogoszcz. Drugim miejscem o podobnym znaczeniu jest droga krajowa nr 73 Kielce Morawica. Mapa 9.3. Mapa korytarzy ekologicznych Jednocześnie warto podkreślić, że ta stosunkowo bogata szata roślinna i fauna Kielc podlega wielu wyżej już omówionym zagrożeniom środowiska przyrodniczego (Przemyski 2009). Przejawiać się to może, zwłaszcza w przypadku braku realizacji Programu Ochrony Środowiska, następującymi konsekwencjami: "grądowieniem, tj. przekształcaniem się niektórych, bardziej wilgotnych siedlisk leśnych w lasy grądowe; 57

60 Rozdział: BIORÓŻNORODNOŚĆ lądowieniem zanikaniem niewielkich zbiorników wodnych, podmokłości, łąk, torfowisk; jałowieniem siedlisk i ubożeniu florystycznym na skutek zmian w zagospodarowaniu w tym zaniku pasterstwa i łąkarstwa; wprowadzaniem gatunków obcych siedliskowo, co wpływa negatywnie na całe zbiorowisko roślinne i gleby; eutrofizacją na skutek nienaturalnie wysokiej dostawy substancji biogenicznych do wód, gleb a także ubogich siedlisk Zagrożenia te można częściowo eliminować i ograniczać poprzez: ochronę siedliskową, tj. zachowanie siedliska przyrodniczego w jakim dany gatunek, czy grupa gatunków występuje; ochronę czynną; ekstensywną działalność człowieka (spasanie, wykaszanie, prześwietalnie drzew); zachowanie odpowiednich warunków klimatyczno-edaficznych. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że skuteczność podejmowanych działań będzie możliwa tylko wówczas, gdy będą one prowadzone zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, przy równoczesnym podnoszeniu świadomości ekologicznej mieszkańców i prowadzeniu edukacji wśród uczniów. 58

61 Rozdział: OCHRONA PRZYRODY OCHRONA PRZYRODY Miasto Kielce, na tle innych miast polskich, liczących powyżej 100 tys. mieszkańców, wyróżnia się bardzo dużym udziałem terenów chronionych (ok. 51%), zajmując pod tym względem czołowe miejsce w kraju (w 2005 roku drugie po Koszalinie, ( Wykres Ranking miast powyżej 100tys. Mieszkańców pod względem udziału obszarów chronionych w 2005r. Koszalin Kielce Bielsko Biała Bydgoszcz Gdynia Rybnik Poznań Elbląg Warszawa Gdańsk Znajdują się tu: 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% Chęcińsko-Kielecki Park Krajobrazowy, Chęcińsko-Kielecki Obszar Chronionego Krajobrazu, Kielecki Obszar Chronionego Krajobrazu, 5 rezerwatów przyrody, 47 pomników przyrody (łączna liczba chronionych drzew pomnikowych 127), 1 zespół przyrodniczo krajobrazowy, 2 stanowiska dokumentacyjne, 1 użytek ekologiczny. Formy ochrony przyrody zajmują większość terenów niezabudowanych w obrębie miasta (Maksymiuk, Papińska 2005a,b). Mapa Obszary chronione na terenie miasta Kielce. 59

62 Rozdział: OCHRONA PRZYRODY 60

63 Rozdział: OCHRONA PRZYRODY Chęcińsko-Kielecki Park Krajobrazowy (Ch-KPK) Pierwszy w Europie park geologiczny, został powołany przez wojewodę kieleckiego w dniu r. (Dz. Urz. Woj. Kieleckiego Nr 52, poz. 202), a obecnie podstawą prawną jego funkcjonowania jest Rozporządzenie wojewody świętokrzyskiego (2005a). Oprócz aspektów geologicznych ochronie podlegają zbiorowiska roślinne, w tym: lasy (37,7% powierzchni Ch-KPK), łąki i pastwiska oraz zespoły i zbiorowiska muraw bliźniczkowych i murawy kserotermiczne. Park składa się z dwóch części zajmujących w granicach miasta powierzchnię 21,07 km 2. Mapa Chęcińsko-Kielecki Park Krajobrazowy. 61

64 Rozdział: OCHRONA PRZYRODY Rezerwaty przyrody Zajmują na terenie miasta głównie obszary poeksploatacyjne, ukazując walory geologiczne (4 - przyrody nieożywionej) i krajobrazowe (1). Warto podkreślić fakt, że trzy rezerwaty nie posiadają zatwierdzonego planu ochrony, w tym najstarszy z nich (1952 r.) z ochroną ścisłą. Tabela Rezerwaty przyrody na terenie miasta Kielce. Lp. Nazwa (typ ochrony) 1. Ślichowice im. Jana Czarnockiego (ścisła) 2. Karczówka (częściowa) 3. Kadzielnia (częściowa) 4. Wietrznia im. Zbigniewa Rubinowskiego (częściowa) 5. Biesak-Białogon (częściowa) Podstawa powołania prawna Zarządzenie ML z dn r. Zarządzenie ML z dn r. Zarządzenie ML z dn r. Rozp. Wojewody nr 45/1999 z dn r. Rozp. Wojewody nr 6/2004 z dn r. Powierzchnia (ha) Nr ewid. Plan ochrony 0,55 Nr WKP: 001 brak 27,29 Nr WKP: 004 jest 0,6 Nr WKP: 030 brak 17,95 Nr WKP: 066 brak 13,09 Nr WKP: 045 jest Rezerwat Ślichowice Rezerwat Karczówka Rezerwat Biesak-Białogon Rezerwat Kadzielnia Rezerwat Wietrznia 62

65 Rozdział: OCHRONA PRZYRODY Mapa Rezerwaty na terenie miasta Kielce. 63

66 Rozdział: OCHRONA PRZYRODY Obszary NATURA 2000 Obejmują fragmenty miasta Kielce, zostały utworzone decyzją Komisji Europejskiej nr K(2010) 9669 z dnia r. w sprawie przyjęcia na mocy dyrektywy Rady 92/43/EWG czwartego zaktualizowanego wykazu terenów mających znaczenie dla Wspólnoty składających się na kontynentalny region biogeograficzny. Są to: Dolina Bobrzy (PLH260014) fragment doliny (Wilniewczyc i in. 2009; Siedliska objęte ochroną, w ramach sieci Natura 2000 występujące na terenie miasta Kielce: 1. Wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi; 2. Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion; 3. Nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników Ranunculion fluitantis; 4. Zalewane muliste brzegi rzek; 5. Ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae); 6. Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea) - priorytetowe są tylko murawy z istotnymi stanowiskami storczyków; 7. Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion); 8. Ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium); 9. Niżowe i górskie świeźe łąki uźytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris); 10. Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea); 11. Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum); 12. Bory i lasy bagienne (Vaccinio uliginosi-betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi-pinetum, Pino); 13. Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion); Gatunki objęte ochroną: 1. Ptaki błotniak stawowy (Circus aeruginosus), błotniak łąkowy (Circus pygargus), kropiatka (Porzana porzana), derkacz (Crex crex), brodziec leśny (Tringa glareola), lelek zwyczajny (Caprimulgus europaeus), zimorodek zwyczajny (Alcedo atthis), dzięcioł zielonosiwy (Picus canus), dzięcioł czarny (Dryocopus martius), skowronek borowy (Lullula arborea), pokrzewka jarzębata (Sylvia nisoria), dzierzba gąsiorek (Lanius collurio) [wymieniono tylko gatunki objęte w Polsce ochroną prawną, jednocześnie wymienione w załączniku nr I do Dyrektywy Ptasiej UE); 2. Ssaki bóbr europejski (Castor fiber), wydra europejska (Lutra Lutra); 3. Płazy traszka grzebieniasta (Triturus cristatus), kumak nizinny (Bombina bombina); 4. Ryby minóg strumieniowy (Lampetra planeri), koza (Cobitis taenia); 5. Bezkręgowce trzepla zielona (Ophiogomphus cecilia), czerwończyk nieparek (Lycaena dispar), przeplatka aurinia (Euphydryas aurinia); 6. Rośliny sasanka otwarta (Pulsatilla patens), dzwonecznik wonny (Adenophora lilifolia). Błotniak stawowy, Fot. M. Karetta Wydra europejska, Fot. M.Pomaski Dzwonecznik wonny, Fot. M. Szymańska, S. Gawroński 64

67 Rozdział: OCHRONA PRZYRODY Ogółem stwierdzono tu występowanie 13 typów siedlisk przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, zajmujących łącznie ponad 37% obszaru. Do najcenniejszych i dobrze zachowanych w skali kraju należą murawy kserotermiczne, łąki o różnym stopniu wilgotności oraz starorzecza. Na różnego typu murawach kserotermicznych występuje wiele rzadkich, chronionych i zagrożonych w skali kraju gatunków roślin, np. Cerasus fruticosa, Scorzonera purpurea, Gentiana cruciata, G.ciliata. Na uwagę zasługuje także Pulsatilla vernalis (sasanka wiosenna) gatunek zamieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin, występujący na Górze Bruszni, G. Marmurek i G. Stokowej. Stwierdzono także wystąpienie dwóch gatunków z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej - Adenophora liliifolia, notowanego na G. Bruszni, G.Marmurek i G. Stokowej oraz Pulsatilla patens podawany z Góry Bruszni. Ostoja jest niezbędna dla zachowania dwóch wyżej wymienionych gatunków, a zwłaszcza nielicznej, ale znajdującej się na południowym kresie występowania w Polsce - populacji sasanki otwartej Pulsatilla patens. W wodach ostoi występują jedne z najlepiej zachowanych i najliczniejszych populacji minoga strumieniowego (Lampetra planeri) (NT) w woj. świętokrzyskim. Gatunkiem częstym jest koza (Cobitis taenia) oraz inne chronione gatunki ryb: strzebla potokowa (Phoxinus phoxinus), kleń (Leciscus cephalus), jelec (Leuciscus leuciscus). Znacząca w skali regionu jest populacja ważki trzepli zielonej (Ophiogomphus cecylia), zapełniająca lukę geograficzną w występowaniu gatunku na obszarze G. Świętokrzyskich. Z dwóch wymienianych w II Załączniku Dyrektywy 92/43/EWG motyli na uwagę zasługują izolowane stanowiska motyla przeplatki aurinii (Euphydryas aurinia). Występujące tu zróżnicowane warunki ekologiczne związane z ukształtowaniem terenu, charakterem utworów geologicznych i warunkami hydrologicznymi oraz obecność wapieni i dolomitów dewońskich pozwoliła na wykształcenie się cennych muraw kserotermicznych na których występują rzadkie gatunki ślimaków Cecilioides acicula, Chondrula tridens i Helix lutescens. Bogactwo i stan zachowania siedlisk przekłada się na bardzo wysoką różnorodność biologiczną zwierząt. W ostoi wykazano dziesiątki chronionych gatunków owadów i mięczaków, w tym wiele rzadkich, np.: strzępotek soplaczek (Coenonympha tullia) (VU), modraszek alkon (Maculinea Aldon) (VU), górówka medea (Erebia aethiops) (VU), Trox hispidus (EN), szklarka zielonawa (Nesovitrea petronella) (NT), Polyphylla fullo, Psammobius asper, Ampedus pomonae. Bardzo wysoka jest różnorodność ptaków - w jednym z płatów zadrzewień łęgowych przystępuje do lęgów 1/5 gatunków krajowych. Należy podkreślić, że Dolina Bobrzy stanowi ważny korytarz ekologiczny o randze krajowej. Ostoja posiada także znaczne walory krajobrazowe. Wzgórza Chęcińsko-Kieleckie (PLH260041) fragmenty Pasm Posłowickiego i Zgórskiego (Buszko i in. 2001; Siedliska objęte ochroną: 1. Wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi; 2. Brzegi lub osuszane dna zbiorników wodnych ze zbiorowiskami z Littorelletea, Isoëto- Nanojuncetea; 3. Twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki wodne z podwodnymi łąkami ramienic Charetea; 4. Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion; 5. Ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae); 65

68 Rozdział: OCHRONA PRZYRODY 6. Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea) - priorytetowe są tylko murawy z istotnymi stanowiskami storczyków; 7. Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion); 8. Ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium); 9. Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris); 10. Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea); 11. Wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis; 12. Jaskinie nieudostępnione do zwiedzania; 13. Kwaśne buczyny (Luzulo-Fagenion); 14. Ciepłolubne buczyny storczykowe (Cephalanthero-Fagenion); 15. Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum); 16. Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stokach i zboczach (Tilio plathyphyllis-acerion pseudoplatani); 17. Bory i lasy bagienne (Vaccinio uliginosi-betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi-pinetum, Pino); 18. Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion); 19. Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum); 20. Ciepłolubne dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae); 21. Wyżynny jodłowy bór mieszany (Abietetum polonicum); 22. Sosnowy bór chrobotkowy (Cladonio-Pinetum i chrobotkowa postać Peucedano-Pinetum). Gatunki objęte szczególną ochroną: 1. Ptaki z załącznika I do dyrektywy Ptasiej: bąk zwyczajny (Botaurus stellaris), czapla biała (Egretta alba), bocian czarny (Ciconia nigra), bocian biały (Ciconia ciconia), łabędź krzykliwy (Cygnus cygnus), trzmielojad (Pernis apivorus), błotniak stawowy (Circus aeruginosus), orlik krzykliwy (Aquila pomarina), derkacz (Crex crex), puszczyk uralski (Strix uralensis), lelek zwyczajny (Caprimulgus europaeus), zimorodek zwyczajny (Alcedo atthis), kraska (Coracias garrulus), dzięcioł zielonosiwy (Picus canus), dzięcioł czarny (Dryocopus martius), dzięcioł średni (Dendrocopos medius), skowronek borowy (Lullula arborea), świergotek polny (Anthus campestris), pokrzewka jarzębata (Sylvia nisoria), muchołówka mała (Ficedula parva), muchołówka białoszyja (Ficedula albicollis), dzierżba gąsiorek (Lanius collurio), trznadel ortolan (Emberiza hortulana). Pozostałe gatunki chronione zagrożone lokalnie/regionalnie: czapla siwa (Ardea cinerea), łabędź niemy (Cygnus olor), cyranka (Anas querquedula), tracz nurogęś (Mergus merganser), wodnik zwyczajny (Rallus aquaticus), łyska (Fulica atra), sieweczka rzeczna (Charadrius dubius), czajka (Vanellus vanellus), bekas kszyk (Gallinago gallinago), Czapla Biała, Fot. J. Grzesiak Zimorodek, Fot. A. Gerersdorf 66

69 Rozdział: OCHRONA PRZYRODY słonka zwyczajna (Scolopax rusticola), krwawodziób (Tringa totanus); 2. Ssaki wymienione w załączniku do Dyrektywy siedliskowej: mopek (Barbastella barbastellus), nocek Bechsteina (Myotis bechsteinii), nocek duży (Myotis myotis), bóbr europejski (Castor fiber), wydra (Lutra lutra); Bóbr europejski, Fot. A. Tabor 3. Płazy i gady traszka grzebieniasta (Triturus cristatus), kumak nizinny (Bombina bombina); 4. Ryby minóg strumieniowy (Lampetra planeri); 5. Bezkręgowce poczwarówka zwężona (Vertigo angustior), poczwarówka jajowata (Vertigo moulinsiana), skójka grubo skorupowa (Unio crassus), trzepla zielona (Ophiogomphus cecilia), modraszek telejus (Maculinea teleius), czerwończyk nieparek (Lycaena dispar), przeplatka aurinia (Euphydryas aurinia), zatoczek łamliwy (Anisus vorticulus); Kumak nizinny, Fot. P. Śmietana 6. Rośliny sasanka otwarta (Pulsatilla patens), dzwonecznik wonny (Adenophora lilifolia). Sasanka otwarta, Fot. M. Karczewska Obszar o wysokiej różnorodności biologicznej: zidentyfikowano tu 25 rodzajów siedlisk z załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG oraz 2 gatunki z załącznika II tej Dyrektywy. Flora roślin naczyniowych obejmuje prawie 1200 gatunków, w tym 112 podlegających ochronie (96 ochrona całkowita, 16 ochrona częściowa). Występuje tu aż 212 gatunków uznawanych za ginące i zagrożone w regionie i kraju. Obszar ten wchodzi w ciąg ekologiczny siedlisk na wapiennych i krasowych od Staszowa do Przedborza. Znajdują się tu też liczne stanowiska rzadkich bezkręgowców (motyle) oraz zimowiska nietoperzy. Unikatem są występujące tu płaty bardzo dobrze wykształconych świetlistych dąbrów (zwłaszcza okolice Małogoszczy), a także cenne florystycznie łąki trzęślicowe. Regionalnym unikatem są płaty nawapiennych buczyn ze storczykami nawiązujących do siedliska Obszar wyróżnia charakter hydrogeologiczny związany z położeniem w widłach dwóch rzek. Ma on charakter niecki, w której zachodzą procesy torfotwórcze. Zaznacza się zbliżony do naturalnego skład roślinności. Teren położony jest na utworach węglanowych. Silne uwodnienie obszaru wyraża się obecnością drobnych oczek wodnych o charakterze torfianek a także głębszych zbiorników wodnych o naturalnych sprzyjających warunkach ekologicznych dla występowania zarówno gatunków mięczaków z załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG (Vertigo moulinsiana, Anisus vorticulus) jak i innych rzadkich im towarzyszących gatunków mięczaków (np Anodonta cygnea). Na terenie obszaru stanowiska ma także Unio crassus. Obszar ma też wyjątkowe walory geologiczne i geomorfologiczne oraz historyczno-kulturowe. Warto dodać, że utworzona na mocy powyższego dokumentu Ostoja Wierzejska (PLH260035) (fragment Pasma Masłowskiego z Górą Wierzejską położona jest bezpośrednio na północ od granic administracyjnych miasta (wspólna granica na dwóch krótkich odcinkach) (Gwardjan, Bidas 2009; Teren ten obejmuje głównie kwaśne buczyny i wyżynny jodłowy bór mieszany. 67

70 Rozdział: OCHRONA PRZYRODY Mapa Obszary NATURA 2000 Chęcińsko-Kielecki Obszar Chronionego Krajobrazu (Ch-KOChK) Istnieje od 2005 roku. Znajduje się on na obszarze byłej otuliny Ch-KPK (Rozporządzenie Nr 75/2005 Wojewody Świętokrzyskiego z dnia 14 lipca 2005 r., zmiana - Rozporządzenie Nr 5/2009 Wojewody Świętokrzyskiego z dnia 28 stycznia 2009 r.), obejmując południowo-zachodnią część miasta. Jego zadaniem jest ochrona różnorodności biologicznej ekosystemów łąkowych i torfowiskowych, naturalnych fragmentów obszarów mokradłowych oraz cennych elementów przyrody nieożywionej (Rozporządzenie Nr 83/2005 Wojewody Świętokrzyskiego z dnia 14 lipca 2005r., zmiana - Rozporządzenie Nr 13/2009 Wojewody Świętokrzyskiego z dnia 28 stycznia 2009 r.) 68

71 Rozdział: OCHRONA PRZYRODY Kielecki Obszar Chronionego Krajobrazu (KOChK) został utworzony na podstawie decyzji Rady Miejskiej w Kielcach w 2006 r. (Uchwała Nr LXVI/1262/2006 Rady Miejskiej w Kielcach z dnia 27 lipca 2006 roku w sprawie ustanowienia Kieleckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu), a zaktualizowany w dniu 23 lipca 2009 r. (Uchwała Nr XXXIX/921/2009 Rady Miejskiej w Kielcach z dnia 23 lipca 2009 r. w sprawie wyznaczenia Kieleckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu) oraz uchwałą Sejmiku Województwa Świętokrzyskiego z 2010 r. (Uchwała NR XLI/729/10 Sejmiku Województwa Świętokrzyskiego z dnia 27 września 2010 r. w sprawie wyznaczenia Kieleckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu). Mapa Kielecki Obszar Chronionego Krajobrazu. 69

72 Rozdział: OCHRONA PRZYRODY Pomniki przyrody 47 pomników przyrody (łączna liczba chronionych drzew pomnikowych 127) - 38 ustanowionych uchwałą Rady Gminy (Uchwała Rady Miejskiej w Kielcach Nr XXIX/673/2008 z dnia 30 października 2008r. w sprawie ustanowienia pomników przyrody) i 9 rozporządzeniem Wojewody (Zarządzenie Wojewody Kieleckiego Nr 26/86 z dnia 24 grudnia 1986r. w sprawie uznania za pomniki przyrody zm. Rozporządzenie Wojewody Kieleckiego Nr 8/93 z dnia 12 sierpnia 1993r. w sprawie uznania za pomniki przyrody). Wszystkie z nich, mimo różnego stanu zdrowotnego (od złego do bardzo dobrego) stanowią cenne dziedzictwo przyrodnicze, także pod względem wartości przeliczanej na jednostki pieniężne (Ocena stanu wybranych drzew 2007). Ich rola społeczna i zdrowotna jest także ogromna co uzasadnia ekonomiczną potrzebę ochrony. Mapa Mapa pomników przyrody na terenie miasta Kielce. 70

73 Rozdział: OCHRONA PRZYRODY Użytek ekologiczny stanowi 1 obiekt, położony na północ od rezerwatu przyrody Wietrznia o powierzchni 1 ha, tj. Oczko Wodne zwane Gliniankami (Dz. Urz. Woj. Święt. z dn r., Nr 23, poz. 291, nr. rej. U-067), gdzie obowiązują ogólnie przyjęte zakazy dla tej formy ochrony. Stanowiska dokumentacyjne Na terenie miasta znajdują się obecnie dwa obiekty: Odsłonięcie skalne u podnóża Góry Hałasa - funkcjonujący od r. (Uchwała Nr XXIX/674/2008 Rady Miejskiej w Kielcach z dnia 30 października 2008 r. w sprawie uznania za stanowisko dokumentacyjne), a obejmujący formacje skalne piaskowca ordowickiego, na kontakcie z serią osadów środkowego kambru, Odsłonięcia skalne na Górze Słonecznej - istniejący od 19.XI.2009 r. (Uchwała Nr XLIII/1032/2009 Rady Miejskiej w Kielcach z dnia 19 listopada 2009 r. w sprawie ustanowienia stanowiska dokumentacyjnego Odsłonięcie skalne na Górze Słonecznej ), obejmujący wychodnie wapieni dewońskich z pozostałościami odkrywkowych wyrobisk po ich wydobywaniu. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Grabina Dalnia utworzony mocą Uchwały Rady Miasta, z dnia 19 października 2009 r. (Uchwała Nr XLI/999/2009 Rady Miejskiej w Kielcach z dnia 19 października 2009 r.), obejmuje grzbietowe partie tych wzniesień. Celem ochrony jest zachowanie reliktów świętokrzyskiego górnictwa kruszcowego oraz odsłonięć skał paleozoicznych ze stanowiskami paleontologicznymi i elementami rzeźby krasowej. Zasady funkcjonowania ww. form ochrony wraz z określonymi zakazami wynikają z zapisów Ustawy o ochronie przyrody (2004) i nie ma prawnej możliwości ich modyfikacji. Tak duża powierzchnia, a także różnorodność i ilość funkcjonujących obszarów oraz obiektów chronionych - zlokalizowanych wokół centrum miasta wpływa korzystnie na stan jego środowiska przyrodniczego, w tym na warunki życia mieszkańców. Obszary prawnie chronione nie są jednak wolne od różnych zagrożeń, o których była mowa we wcześniejszych rozdziałach, bowiem na ich terenie prowadzona jest działalność gospodarcza, a obowiązujący katalog zakazów jedynie przyczynia się do dążenia, natomiast w przyszłości osiągnięcia tam zrównoważonego ich rozwoju. Granice wyodrębnionych na terenie miasta obszarów chronionych mogą ulegać zmianom w celu poprawy zarządzania i respektowania zakazów wynikających z zapisów Ustawy o ochronie przyrody (2004). Przykładowo Kielecki Obszar Chronionego Krajobrazu obejmuje swym zasięgiem zarówno tereny stosunkowo słabo przekształcone antropogenicznie pełniące funkcje korytarzy ekologicznych, jako biocentra różnorodności gatunkowej flory i fauny (np. fragmenty doliny rzek, wzniesień), obejmujące głównie strefę krajobrazową (A), oraz tereny silniej przekształcone: urządzonej zieleni miejskiej, cmentarze, ogrody działkowe (strefa B), tereny rolne (C), parków (P). W przypadku obiektów położonych w strefach A, B i P obowiązują jednolite zasady ochrony czynnej, tymczasem specyfika ich charakteru i użytkowania wymusza odrębny sposób zarządzania nimi, w tym postępowania w zakresie respektowania zasad ochrony. Jedynie dla strefy C ustalono inne zasady czynnej ochrony ekosystemów (Uchwała Nr XLI/999/2009 Rady Miejskiej w Kielcach z dnia 19 października 2009 r.). Zatem nasuwa się wniosek, że dla każdej strefy z osobna powinny być ustalone odrębne przepisy regulujące tam zakres ochrony i możliwości zarządzania oraz gospodarowania. Zdaniem Szumacher i Ostaszewskiej (2010) parki miejskie cieszą się uznaniem mieszkańców głównie ze względów użytkowych bowiem są często miejscem ich wypoczynku, rekreacji, obserwacji przyrodniczych. Autorki te podkreślają, że docenianie przez coraz większą 71

74 Rozdział: OCHRONA PRZYRODY liczbę mieszkańców, użytkowej roli parków jest bardzo istotne w momencie prowadzonych dyskusji społecznych na temat ochrony zieleni miejskiej przez zabudowaniem. Parki o prawidłowej strukturze nie tylko pełnią funkcję społeczną, ale także ekologiczną. Zatem tego typu zaangażowanie mieszkańców może stać się skutecznym argumentem w procesie zintegrowanej rewitalizacji urbanistyczno-przyrodniczej. Z przedstawionego przeglądu form ochrony przyrody wynika, że wiele z nich dotyczy tego samego obszaru. Szczególne znaczenie w porządkowaniu informacji dotyczących obowiązujących nakazów i zakazów powinien odgrywać MSIP, umożliwiający identyfikację reżimu ochronnego dla danego obszaru, wynikającego z różnych podstaw ochrony. 72

75 Rozdział: ZABYTKI ZABYTKI Jednym z atutów decydujących o jakości życia mieszkańców Kielc jest sprzężenie krajobrazu kulturowego z naturalnym. Cechą charakterystyczną lokalizacji walorów kulturowych w przestrzennym obrazie Kielc jest wyraźna koncentracja zabytków architektury i budownictwa oraz krajobrazów z nimi związanych w obrębie centrum miasta. Występują tu najcenniejsze obiekty o znaczeniu ogólnopolskim i regionalnym, do których należą m.in.: Pałac Biskupów Krakowskich z odbudowanym ogrodem włoskim, bazylikowy kościół katedralny NMP, zespół kościoła p.w. św. Wojciecha (1763 r.), zespół pałacyku Zielińskich, układ przestrzenny i architektura pl. Wolności (II poł. XIX w), zabudowa ul. Sienkiewicza od pl. Moniuszki do ul. Paderewskiego (XIX-XX w.), hotel Bristol. Obiekty te, tworzące miejski układ urbanistyczny, objęte są strefą ochrony konserwatorskiej. Cenne zabytki występują również w innych częściach miasta, m.in. na Karczówce (zespół pobernardyński) i Białogonie (zespół kościoła par. p.w. Przemienienia Pańskiego, zespół przemysłowy) a także obiekty sakralne w Dąbrowie i w Zagórzu. Innymi obiektami dziedzictwa kulturowego są stanowiska archeologiczne (huty miedzi i ołowiu oraz ślady osadnictwa). Wykaz obiektów na terenie Kielc, wpisanych do rejestru zabytków, przedstawiono w opracowaniach Obiekty nieruchome woj. świętokrzyskiego (2007), Mirowskiego ( ), a także Szulczewskiej i in. (2009) oraz w Uchwale Rady Miasta dotyczącej powołania KOChK (2009). 73

76 Rozdział: ZABYTKI Mapa Mapa walorów kulturowych Kielc. Charakterystycznym elementem krajobrazu Kielc są widoczne z różnych miejsc wieże zabytkowych kościołów zlokalizowanych na wzgórzach. Obiekty te cieszą się szczególnym zainteresowaniem mieszkańców miasta oraz turystów. 74

77 Rozdział: ZABYTKI Jednakże warto wspomnieć, że w krajobrazie kulturowym Kielc - uwzględniającym układ przestrzenny, formę oraz funkcje zabudowy, architekci krajobrazu wyróżniają pięć typów obszarów: śródmiejskie, miejskie, miejskie powstałe z podmiejskich, podmiejskie powstałe z wiejskich oraz obszary powstałe na surowym korzeniu (Szulczewska i in. 2009). Mapa Mapa obszarów kulturowych Kielc. W opracowaniu tym zidentyfikowano dominanty: budujące historyczną sylwetkę miasta, zaburzające otwarcia widokowe ze starego miasta oraz szczególnie agresywne w krajobrazie. Interesująca jest również analiza ekspozycji widokowej miasta, która umożliwiła przedstawienie na mapie zasięgów 75

78 Rozdział: ZABYTKI obszarów szczególnie eksponowanych w krajobrazie. Dodatkowo wskazano tu punkty widokowe wraz z głównymi kierunkami otwarć widokowych. Wskazano także obszary miasta, które są eksponowane z punktów widokowych. Mapa Mapa ekspozycji widokowej. 76