Collection of Contemporary Polish Pastel Art from the collections of the Nowy Sącz District Museum

Transkrypt

1

2

3 Kolekcja współczesnego pastelu polskiego ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu Collection of Contemporary Polish Pastel Art from the collections of the Nowy Sącz District Museum Małopolskie Centrum Kultury SOKÓŁ SOKÓŁ Małopolska Culture Centre Galeria Sztuki Współczesnej BWA SOKÓŁ BWA SOKÓŁ Gallery of Contemporary Art Nowy Sącz 2012

4 Europejski Festiwal Pasteli Małopolska VI Międzynarodowe Biennale Pasteli Nowy Sącz 2013 Patronat Honorowy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Bogdana Zdrojewskiego oraz Marszałka Województwa Małopolskiego Marka Sowy European Pastel Festival Małopolska 6th International Biennial Pastel Exhibition Nowy Sącz 2013 Honorary patronage of Bogdan Zdrojewski, Minister of Culture and National Heritage and Marek Sowa, Marshal of Małopolska Province

5 Krzysztof Kuliś Marzenia, kłopoty, sukcesy Wielokrotnie zadawano mi pytanie, jak to się stało, że inicjator i organizator Ogólnopolskich i Międzynarodowych Biennale Pasteli, czyli Biuro Wystaw Artystycznych w Nowym Sączu, nie jest właścicielem i dysponentem kolekcji współczesnego pastelu, będącej wynikiem tej inicjatywy. Aby wyjaśnić tę kwestię być może istotną dla badaczy dziejów kultury Nowego Sącza trzeba przypomnieć okoliczności zorganizowania w tym mieście owego znanego i cenionego przeglądu. Biuro Wystaw Artystycznych w Nowym Sączu formalnie powstało w 1957 roku z chwilą przydzielenia mu przez władze miejskie lokalu o powierzchni około 100 m 2 w prywatnej kamienicy. Była to tak zwana decyzja kwaterunkowa. Ja objąłem kierownictwo tej placówki, jako Delegatury BWA w Krakowie, w 1973 roku. Po reformie administracyjnej i powstaniu województwa nowosądeckiego w 1976 roku na terenie miasta działało kilka instytucji kultury, których założycielem był wojewoda nowosądecki, między innymi Muzeum Okręgowe, Wojewódzki Ośrodek Kultury, Wojewódzka Biblioteka Publiczna i wspomniane już Biuro Wystaw Artystycznych. Wojewódzkie Biura Wystaw Artystycznych zarówno te stare, sprzed reformy, jak i te nowo powstałe konkurowały z sobą, starając się tworzyć wyróżniające je prestiżowe wydarzenia artystyczne. Organizowano między innymi Małe Formy Rzeźbiarskie w Poznaniu, Biennale Grafiki w Krakowie, Triennale Autoportretu i Portretu w Radomiu, Triennale Akwareli w Lublinie, Tematy Muzyczne w Tarnowie czy Bielską Jesień w Bielsku-Białej. Zrozumiałe było więc, że ja także marzyłem o powołaniu jakiegoś interesującego wydarzenia artystycznego o zasięgu ogólnopolskim. Nadmienię, że oprócz sprawowania obowiązków szefa BWA pełniłem w tym czasie także funkcję prezesa Oddziału Związku Polskich Artystów Plastyków w Nowym Sączu i udzielałem się społecznie, pozostając jednak przede wszystkim artystą plastykiem. Chętnie posługiwałem się techniką pastelową, gdyż była ona dla mnie, jako człowieka wiecznie zajętego i spieszącego się, bardzo przydatna. Wyniki były natychmiastowe dało się jednocześnie malować i rysować, co było bardzo pomocne w notowaniu wrażeń i pomysłów na plenerach i podczas podróży artystycznych. Ciekawiło mnie także, jak radzą sobie z tym medium inni artyści, gdyż nie pamiętałem, aby gdziekolwiek w kraju zorganizowano przegląd pastelu. W 1987 roku przypadała 30. rocznica powołania BWA. Była to odpowiednia okazja, aby uzyskać zgodę i środki na zorganizowanie liczącego się wydarzenia artystycznego uświetniającego ten jubileusz. Postanowiłem, że będzie to pierwsza Ogólnopolska Wystawa Pasteli o charakterze konkursowym. W regulaminie zaznaczono, że prace nagrodzone i wyróżnione zostaną zakupione w celu zapoczątkowania kolekcji współczesnego pastelu polskiego. Zainteresowanie konkursem przeszło moje oczekiwania. Wpłynęło mnóstwo zgłoszeń z całego kraju. Powołano jury konkursowe, do którego zaproszono także przedstawiciela Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu. Wystawa wyglądała imponująco 5

6 Krzysztof Kuliś i cieszyła się dużym zainteresowaniem zwiedzających. Można było myśleć o kontynuacji przeglądu malarstwa pastelowego. I w tym momencie pojawił się wielki kłopot, który o mało nie zniweczył pięknie rozwijającej się inicjatywy. Na fali zmian politycznych i liberalizacji gospodarczej przełomu lat 80. i 90. właściciele kamienicy, w której miało siedzibę BWA, starali się o zwrot swojej nieruchomości. Po negocjacjach oddaliśmy im jedną z głównych sal, co jednak uniemożliwiło zorganizowanie wystawy konkursowej w pozostałej, niewielkiej części lokalu, którą zresztą mieliśmy opuścić po znalezieniu innej siedziby. Nie mogąc ani nie chcąc odwoływać już zapowiedzianego konkursu, zwróciłem się do ówczesnego dyrektora Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu, Wacława Kawiorskiego, z prośbą o pomoc i umożliwienie pokazu drugiej Ogólnopolskiej Wystawy Pasteli w obiektach Muzeum. Na podstawie podpisanego porozumienia ustalono, że druga wystawa będzie eksponowana w Galerii Dawna Synagoga, niedawno utworzonej i wyremontowanej przez Muzeum. Na rok 1989 rozpisaliśmy następny, drugi konkurs, którego współorganizatorem zostało Muzeum Okręgowe, i ponownie odnieśliśmy sukces. Do konkursu przystąpiła jeszcze większa niż poprzednio liczba artystów. Nie zmieniło to jednak faktu, że BWA dalej było zagrożone bezdomnością, a być może z tego powodu likwidacją. Mając pewność, że Muzeum, z racji swojej natury, ma przed sobą stabilną i najdłuższą przyszłość ze wszystkich jednostek kultury, zaproponowałem stałą współpracę w kontynuacji przeglądów pastelowych, a przede wszystkim w tworzeniu pierwszej w kraju kolekcji współczesnego pastelu polskiego. Byłby to widzialny i materialny wynik organizowanych konkursów. Dwie pierwsze Ogólnopolskie Wystawy Pasteli pokazały znakomicie, że ta piękna technika o wielowiekowej tradycji wciąż żyje i jest chętnie uprawiana przez wielu artystów tworzących dzieła na najwyższym poziomie. Na konkurs wpłynęły prace reprezentujące różne style, postawy twórcze i formalne, wyraziście ukazujące kondycję malarstwa polskiego. Specyfika tej techniki powodowała jednak, że w odróżnieniu od obrazów olejnych były one bardziej delikatne, zwiewne i z natury bardziej estetyczne. Zresztą już dawno temu ktoś określił pastele jako motyle w ogrodach sztuki. Ponieważ kredka pastelowa to czysty pigment z niewielką domieszką spoiwa, obrazy pastelowe zachowują świetlistość i siłę barwy przez bardzo długi okres. Jedynym mankamentem jest ich wrażliwość na uszkodzenia mechaniczne (otarcia, wstrząsy itp.) i dlatego powinny być oprawiane pod szkłem. W tej technice tworzyli artyści rokoko, klasycyzmu, impresjoniści, twórcy secesji i modernizmu. W Polsce znamy piękne pastele Wyspiańskiego, Wyczółkowskiego, Mehoffera czy Witkacego. Na nowosądeckich przeglądach pojawiły się prace nawiązujące do tradycji realizmu, symbolizmu, konstruktywizmu czy koloryzmu, a także abstrakcyjne i nowatorskie w swym wyrazie artystycznym. Nagrodzone i wyróżnione prace, które miały się stać zalążkiem kolekcji, już od początku zapowiadały jej bardzo wysoki poziom i atrakcyjność wizualną. Część będących już własnością BWA prac przekazano Muzeum. Ustalono, że obrazy z następnych konkursów będzie ono gromadzić, kupując je bezpośrednio od nagrodzonych artystów, oraz wybierać inne prace zgodnie z własną koncepcją budowania kolekcji. Osobą merytorycznie odpowiedzialną za dobór prac przez wiele lat była Pani kustosz Maria Teresa Maszczak, która wykazała się dużym wyczuciem, gustem i profesjonalizmem w powiększaniu zbiorów. Po wielu miesiącach nerwowych i pełnych niepewności starań o nowy lokal dzięki dobrej woli wojewody nowosądeckiego i prezydenta miasta Nowego Sącza udało się pozyskać siedzibę dla BWA. Nowe pomieszczenia, zajęte w 1990 roku, były usytuowane w reprezentacyjnym miejscu centrum miasta przy zbiegu ulic Jagiellońskiej i Szwedzkiej 2 jako Galeria Pod Jagiełłą. 6

7 Marzenia, kłopoty, sukcesy Lokal był dużo większy i miał odpowiednie zaplecze magazynowe i biurowe. W tej sytuacji można by było myśleć o samodzielnym tworzeniu kolekcji. Ale nauczony gorzkim doświadczeniem wiedziałem, że jeżeli nie ma się lokalu na własność, to nie ma też żadnej gwarancji, że obiekt będzie na zawsze w dyspozycji BWA. W związku z tym Muzeum w dalszym ciągu gromadziło prace, które pozyskiwało z kolejnych Biennale Pasteli, u siebie. Obawy o przyszłość jednostki były uzasadnione, gdyż los BWA zależał od kolejnych władz miasta i pomysłów zagospodarowania centrum. Umowy przedłużano nam na rok, dwa lata, czasem dłużej, co powodowało ciągłą niepewność i brak stabilizacji. Nie ułatwiało to planowania pracy i koniecznej już modernizacji Galerii. Mimo wielu starań o zagwarantowanie najmu na dłuższy czas nie doszło do konstruktywnego porozumienia pomiędzy marszałkiem województwa małopolskiego, w którego gestii było BWA, a włodarzami miasta Nowego Sącza, których własnością był lokal. Mimo to 20 lat BWA spędzone w Galerii Pod Jagiełłą było najlepszym okresem w jego historii. Zorganizowano wiele świetnych wystaw i wydarzeń artystycznych, a przede wszystkim kontynuowano konkursowe przeglądy pasteli, które z czasem ewoluowały i nabierały znaczenia. Z dawna przeczuwana feralna chwila w końcu jednak nadeszła. Małopolskie Centrum Kultury SOKÓŁ pod auspicjami Marszałka Województwa Małopolskiego wybudowało okazałą galerię Na Bursztynowym Szlaku. Logiczną konsekwencją tego faktu stało się przeniesienie działalności BWA do nowego obiektu. Decyzją zarządu województwa małopolskiego połączono BWA z MCK SOKÓŁ. Małopolskie Biuro Wystaw Artystycznych po ponad 50 latach istnienia przestało funkcjonować jako jednostka samodzielna. Dotychczasowi pracownicy zostali zatrudnieni w nowej jednostce. Działalność i zadania statutowe MBWA zostały przejęte przez MCK SOKÓŁ, które zobowiązało się także do kontynuowania Międzynarodowych Biennale Pasteli. Zadania te są realizowane przez nowo utworzony Oddział MCK SOKÓŁ Galeria Sztuki Współczesnej BWA SOKÓŁ. Ja przeszedłem na emeryturę. V Międzynarodowe Biennale Pasteli zorganizowano już w nowej Galerii MCK SOKÓŁ w roku Czasami żałowałem, że nie zaryzykowałem samodzielnego tworzenia kolekcji. Z perspektywy czasu widzę jednak, że ówczesna decyzja o przekazaniu tej inicjatywy Muzeum była słuszna. Kolekcja pod profesjonalną opieką pracowników tej instytucji stała się unikatowym zbiorem znakomitych dzieł sztuki w pięknej technice pastelowej. Była kilkakrotnie prezentowana, jednak zbyt rzadko, aby mogło się nią nacieszyć wielu miłośników tego malarstwa. Wynika to przede wszystkim ze względów konserwatorskich. Trzeba więc zadać pytanie o przyszłość i dalszy rozwój kolekcji. Może nadszedł już czas, aby znaleźć lub wybudować budynek dla stałej prezentacji zbiorów? Mogłoby to się stać początkiem muzeum, instytutu czy Centrum Malarstwa Pastelowego w Nowym Sączu o europejskim znaczeniu artystycznym. Marzenie?! A czyż marzeniem nie były kiedyś próby stworzenia w Nowym Sączu: skansenu, Miasteczka Galicyjskiego, Międzynarodowego Festiwalu Święto Dzieci Gór, Międzynarodowego Konkursu im. Ady Sari, budowa Galerii BWA SO- KÓŁ i podjęcie wielu innych, sfinalizowanych już, inicjatyw? Snujmy więc marzenia, bo od nich wszystko się zaczyna. Trzeba je tylko zrealizować, tak jak 25 lat temu I Ogólnopolską Wystawę Pasteli, która z czasem przeistoczyła się w Międzynarodowe Biennale Pasteli. Pochodną tego wydarzenia było zarówno powstanie kolekcji, jak i powołanie Stowarzyszenia Pastelistów Polskich liczącej się w kraju i za granicą organizacji artystycznej, która zajmuje się promowaniem i rozwojem malarstwa pastelowego. W imieniu tego Stowarzyszenia i własnym dziękuję wszystkim, którzy przyczynili się do osiągnięcia sukcesu. 7

8 Krzysztof Kuliś Serdeczne podziękowania składam Panu Antoniemu Malczakowi, Dyrektorowi MCK SOKÓŁ w Nowym Sączu, za stworzenie warunków do rozszerzenia formuły dotychczasowych przeglądów i zorganizowanie Europejskiego Festiwalu Pasteli Małopolska, w którego ramach odbywają się pokaz kolekcji, międzynarodowy plener malarski, sympozjum poświęcone tej technice, a w 2013 roku VI edycja Międzynarodowego Biennale Pasteli. Dziękuję Dyrekcji Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu za odwagę i życzliwość w podjęciu decyzji o zapoczątkowaniu Kolekcji oraz twórcze rozwijanie pomysłu, a kustoszom i pracownikom Muzeum za profesjonalizm i pieczę nad tymi delikatnymi z natury dziełami sztuki. Specjalne podziękowania składam Ewie Rams, która wraz ze mną przez wiele lat z zaangażowaniem budowała pozycję ogólnopolskich i międzynarodowych Biennale Pasteli. Dziękuję Artystom, którzy udziałem w dotychczas organizowanych przeglądach pasteli wzbogacili wyobraźnię i wrażliwość wielu tysięcy zwiedzających wystawy osób, a niektórzy z nich swoimi dziełami współtworzą kolekcję. Dziękuje wszystkim, którzy w jakikolwiek sposób przyczynili się do rozwoju i znaczenia tej nowosądeckiej inicjatywy. Pamiętajcie o marzeniach! Pamiętajcie o pastelach! Krzysztof Kuliś dyrektor Biura Wystaw Artystycznych w Nowym Sączu w latach , prezes Stowarzyszenia Pastelistów Polskich, kurator, artysta malarz. 8

9 Krzysztof Kuliś Dreams, Problems and Successes I have been asked numerous times how it happened that the initiator and organiser of the National and International Biennial Pastel Exhibitions, i.e. BWA the Art Exhibition Office in Nowy Sącz, is not the owner and administrator of the collection of modern pastel art which has resulted from this initiative. In order to explain this issue, which may be of importance to researchers of the history of culture of Nowy Sącz, we need to remind everyone of the circumstances in which this well-known and respected exhibition was organised in Nowy Sącz. Biuro Wystaw Artystycznych [Art Exhibition Office] in Nowy Sącz was formally established in 1957 when the local authorities granted it the premises of approx. 100 m2 in size located in a private tenement building. This was the so-called administrative decision on premises allocation. In 1973, I took over as the Manager of this institution, which was a Branch of Art Exhibition Office in Kraków. Following the administrative reform and the creation of the Nowy Sącz Voivodeship in 1976, several institutions of culture operated in the city. Their founder was the Voivode of Nowy Sącz and among them there were Muzeum Okręgowe [The District Museum], Wojewódzki Ośrodek Kultury [Voivodeship Culture Centre], Wojewódzka Biblioteka Publiczna [Voivodeship Public Library] and the above-mentioned Biuro Wystaw Artystycznych [Art Exhibition Office]. Voivodship Art Exhibition Centers, both those old ones which had been established before the reform and the newly-established ones, competed with one another attempting to arrange prestigious artistic events that would distinguish them from the rest. Some examples of these events include Small Format Sculpture in Poznań, Graphic Art Biennial Exhibition in Kraków, Self-portrait and Portrait Triennial Exhibition in Radom, Watercolour Triennial Exhibition in Lublin, Musical Themes in Tarnów or Bielsko Autumn in Bielsko-Biała. Thus, it was understandable that I also dreamed about creating some interesting artistic event on a national scale. I would like to add that at that time, apart from being the manager of the Art Exhibition Office, I also held the post of the President of the Nowy Sącz branch of the Association of Polish Artists and Designers and I was also active in the community while being first and foremost an artist. I used pastel technique gladly since, for me personally, as a man who was always in a hurry, this technique was very convenient. It offered immediate results; one could draw and paint at the same time, which was very helpful in noting down impressions and ideas during plein-air painting or during artistic trips. I was also curious as to how other artists manage this medium since I could not recall any place in Poland which would organise pastel exhibitions. In 1987, we were to celebrate the 30 th anniversary of establishing the Art Exhibition Office, which provided a suitable opportunity to obtain the approval and funds to organise a major artistic event that would mark that anniversary. I decided to organise the first national pastel exhibition in Poland, in the form of a contest. The Regulations for the event stipulated that the winning works and the ones 9

10 Krzysztof Kuliś which receive honourable mentions would be purchased from their authors in order to start a collection of contemporary Polish pastel art. The interest in the event exceeded my expectations. We received a large number of entries from all over the country. The contest Jury was appointed which included, among others, a representative of the District Museum in Nowy Sącz. The exhibition looked impressive and attracted a big audience. We could plan to continue organising pastel exhibitions in the future. And at that moment, we encountered a big problem which almost thwarted our plans for this beautifully-developing initiative. Following the political transformation and economic liberalization which marked the turn of the 1980s, owners of the tenement building which housed the Art Exhibition Office demanded the return of their property. After negotiations, we returned one of the main exhibition halls to them, which made it impossible for us to organise the contest exhibition in the remaining, smaller, part of the premises which we were to eventually vacate anyway after we found some other place for the gallery. Not being able and not wishing to call off the already-announced contest, I asked Wacław Kawiorski, the then Head of the District Museum in Nowy Sącz, to help us and enable to showcase the second national pastel exhibition on the premises of the Museum. Based on an ensuing agreement, it was decided that the second exhibition would be displayed in the Former Synagogue Gallery, which the Museum had set up and redecorated recently. We invited entries for the next, 2 nd pastel contest in 1989, which was co-organised by the District Museum, and we were successful again. An even greater number of artists participated in the contest as compared with the first one. However, it did not alter the fact that the Art Exhibition Office faced homelessness and possibly, in consequence, closing down. Being sure that the District Museum, due to its nature, had a stable and, in comparison with other cultural institutions, the longest future, I offered its management an on-going cooperation on organising pastel exhibitions and, above all, in creating the first collection of contemporary Polish pastel art. The collection would be a tangible and visible result of the pastel contests we had organised. The two initial National Pastel Exhibitions had proved that this beautiful medium with a centuries-old tradition was still alive and willingly practised by numerous artists who produced top quality works of art. Entries for the contest included works representing various styles and creative and formal approaches which distinctively reflected the condition of Polish painting. The specificity of this medium resulted in the fact that, unlike oil paintings, pastel works were more delicate, ethereal and more aesthetic by nature. Actually, long ago, pastels were described as butterflies in the garden of arts. Due to the fact that a pastel crayon contains pure pigment with a very small amount of binding substances, pastel paintings retain their luminosity and colour strength for a very long time. Their only drawback is their susceptibility to mechanical damage (rubbing, shaking, etc.); therefore, they should be framed with a glass layer on top. The pastel medium was used by masters of the Rococo, Classicism, Impressionism, and Secession and Modernism periods. Poles are familiar with beautiful pastels by Wyspiański, Wyczółkowski, Mehoffer or Witkacy. The Nowy Sącz exhibitions showcased works referring to the traditions of Realism, Symbolism, Constructivism or Kapism, as well as works abstract and innovative in their artistic expression. The winning works, which were to become the beginnings of the collection, promised its very high quality and visual attractiveness. Part of the works of art, which were already the property of the Art Exhibition Office, was handed over to the District Museum. By arrangement with the District Museum, it was to purchase works in the future directly from the winning artists as well as to buy other works at its own discretion following its own concept for the collection. For many years, the person responsible for the selection of works was Ms Maria Teresa Maszczak, a Museum custodian who proved to possess a great intuition, good taste and professional attitude in expanding the collection. After many long uncertain months of desperate at- 10

11 Dreams, Problems and Successes tempts to obtain new premises for the Art Exhibition Office, thanks to the goodwill of the Voivode of Nowy Sącz and the Mayor of Nowy Sącz, a new location was found. The new premises, occupied from 1990, were situated in the city centre, on a fine site on the corner of Jagiellońska and Szwedzka streets at No. 2 Szwedzka, the place known as the Gallery Under Jagiełło. These premises were spacious and had proper storage and office areas. In such circumstances, it was possible to think about developing the pastel collection independently. However, having learnt the lesson of experience, I knew that if we did not own the premises, there was no guarantee that the building would forever be at the disposal of the Art Exhibition Office. Therefore, the District Museum continued to expand the collection with works they purchased from the consecutive Biennial Pastel Exhibitions and stored them on their premises. My fears for the future of the Art Exhibition Office were justified because the fate of this institution depended on decisions of subsequent local authorities and their ideas related to developing the city centre. The tenancy agreements we had signed were extended for a year, two years or, rarely, for longer periods of time, which resulted in a constant sense of insecurity and lack of stability. It did not facilitate making longer-term plans and conducting necessary refurbishing works in the Gallery. Despite intensive attempts to obtain a lease agreement for a longer period of time, the Marshal of the Province of Małopolska, who made the final decisions concerning the Art Exhibition Office, and the local authorities, which owned the Gallery premises, failed to reach a constructive agreement. Nevertheless, the twenty years spent in the Gallery Under Jagiełło was the best period in the history of the Art Exhibition Office. We had organised numerous excellent exhibitions and artistic events there and, most importantly, we had continued the pastel exhibition contests which, with time, evolved to assume greater prominence. However, the long-feared moment eventually arrived. SOKÓŁ Małopolska Culture Centre, under the patronage of the Marshal of Małopolska Province, erected an impressive building called The Gallery along the Amber Trail. The logical consequence of this fact was moving the activities of the Art Exhibition Office to the new building. In compliance with the decision of the Executive Board of Małopolska Province, the Art Exhibition Office was merged with SOKÓŁ Małopolska Culture Centre. After fifty years, the Małopolska Art Exhibition Office stopped its operations as an independent entity. Its staff members were employed by the newly-created entity. MCK SOKÓŁ took over the statutory activities of the Art Exhibition Office and undertook to continue the International Biennial Pastel Exhibitions. These tasks have been implemented by the newly-founded branch of the SOKÓŁ Małopolska Culture Centre, i.e. BWA SOKÓŁ Gallery of Contemporary Art. I retired. The 5 th International Biennial Pastel Exhibition was organised in the new BWA Sokół Gallery in At times, I wished that I had undertaken to build the pastel collection independently. However, in retrospect, I can see that the initial decision to hand over this initiative to the District Museum was correct. The collection, under the professional care of the Museum staff, has become a unique set of excellent works of pastel art. The Collection has been exhibited several times; however, not often enough to allow many pastel art lovers to enjoy it. This is mostly due to the reasons of restoration and conservation. Now, we need to pose a question about the future and further development of the Collection. Perhaps the time has come to find or erect a building for the permanent exhibition of the Pastel Art Collection. Such a building might become a starting point for a museum, an institute or a Pastel Art Centre in Nowy Sącz of European-level importance. Is it just a dream?! How about the open-air museum, the Galician Town, the International Festival of the Children of Mountains, the Ada Sari International Vocal Art Festival, the construction of BWA SOKÓŁ Gallery and many other initiatives which have already been finalised? Weren t they just dreams in the past? We should dream because dreams are the starting 11

12 Krzysztof Kuliś point. They only need to be implemented, just like 25 years ago we implemented the 1st National Pastel Exhibition which has evolved, with time, into the International Biennial Pastel Exhibition. What was derived from that event was both the beginning of the Pastel Art Collection and the founding of the Polish Pastellists Association an artistic organisation of national and international importance whose aim is to promote the development of pastel art. On behalf of the Polish Pastellists Association and myself, I would like to thank all of the people who have contributed to this success. Therefore, I would like to thank Mr Antoni Malczak, Managing Director of MCK SOKÓŁ in Nowy Sącz, for creating the conditions allowing the extension of the formula of the current pastel exhibitions and organisation of the European Pastel Festival Małopolska, which features such events as the Pastel Collection Exhibition, the International Plein-air Meeting, Symposium on Pastel Art and, in 2013, the 6th International Biennial Pastel Exhibition. I would like to express my gratitude to the Management of the District Museum in Nowy Sącz for their courage and kindness in taking the decision to start the Pastel Collection and for the creative way of developing this initiative, and to the Museum custodians and staff for their professionalism and care for these works of art, which are very delicate by nature. My special thanks go to Ewa Rams who has worked with me with great commitment to create the prestige of the National and International Biennial Pastel Exhibitions for many years. I would like to thank the Artists who, by their participation in the pastel exhibitions, have enriched the imagination and sensitivity of many thousands of gallery visitors. Some of those artists have cocreated the Collection with their works of art. I would like to thank all people who have contributed in any manner to the development and importance of the Nowy Sącz pastel initiative. Remember the dreams! Remember pastels! Krzysztof Kuliś Manager of the Art Exhibition Office in Nowy Sącz in the years , President of the Polish Pastellists Association, a curator, a painter. 12

13 Edyta Ross-Pazdyk Kolekcja współczesnych pasteli polskich w zbiorach Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu Znajdująca się w zbiorach sądeckiego Muzeum Okręgowego kolekcja współczesnych pasteli polskich jest ściśle związana z odbywającym się w Nowym Sączu co dwa lata przeglądem malarstwa pastelowego. Pomysł jej powstania zrodził się w 1987 roku, kiedy Biuro Wystaw Artystycznych w Nowym Sączu zorganizowało w ramach konkursu malarstwa pastelowego I Ogólnopolską Wystawę Pasteli. Jej pomysłodawca, Krzysztof Kuliś artysta malarz, ówczesny dyrektor BWA, organizując dużą imprezę o charakterze przeglądowym, chciał wypromować malarstwo pastelowe i artystów uprawiających tę technikę. Powstała na gruncie rosnącego zainteresowania pastelem wystawa osiągnęła sukces i znalazła uznanie artystów i zwiedzających. Kolejne Ogólnopolskie Wystawy Pasteli, organizowane w latach co dwa lata, zyskujące coraz większe znaczenie i prestiż, w 1996 roku zostały przekształcone w ogólnopolskie biennale, które sześć lat później, ze względu na zainteresowanie artystów zagranicznych, podniesiono do rangi imprezy międzynarodowej. Obecnie jest ono w Nowym Sączu jednym z ważniejszych wydarzeń artystycznych, które trwale wpisało się w życie kulturalne miasta i regionu. Stworzenie kolekcji polskich pasteli w sądeckim Muzeum miało dwojaki cel. Z jednej strony, Muzeum jako współorganizator pierwszych edycji konkursu, kupując prace biorące udział w wystawie, pragnęło udokumentować odbywającą się w Nowym Sączu jedyną w Polsce imprezę poświęconą technice pastelu. Z drugiej udział w Biennale artystów z całego kraju umożliwiał obserwację aktualnych kierunków, trendów i przemian zachodzących we współczesnej sztuce polskiej, które Muzeum na przykładzie malarstwa pastelowego mogłoby z czasem prezentować zwiedzającym. W ciągu 12 dotychczasowych edycji Biennale muzealne zbiory były wzbogacane nie tylko o prace nagrodzone w danym konkursie, nie mniej istotnym kryterium przy wyborze obrazów była także ich interesująca forma, treść i odmienność na tle pozostałych eksponatów kolekcji. Nierzadko więc wybór kilku obrazów spośród blisko 200 prac zakwalifikowanych do konkursu bywał trudny, starano się bowiem stworzyć urozmaicony i różnorodny pod względem tematycznym i formalnym zbiór pasteli polskich. Obecnie w kolekcji znajdują się 134 prace 96 artystów, gromadzone w latach i reprezentujące niemal wszystkie konwencje artystyczne współczesnego malarstwa. Znajdziemy w niej obrazy realistyczne i hiperrealistyczne, abstrakcyjne, postimpresjonistyczne, o dużym ładunku ekspresji oraz prace o charakterze czysto dekoracyjnym. Wszystkie jednak oddziałują na odbiorcę świeżym i subtelnym kolorem o łagodnie przenikających się odcieniach barw, które charakteryzują malarstwo pastelowe, oraz miękką i zróżnicowaną fakturą. Współczesne pastele polskie ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu były dotychczas kilkakrotnie eksponowane na wystawach w kraju i za granicą: w Obwodowym Muzeum Sztuki w Uljanowsku (Symbirsk, Rosja) w 1990 roku; w Galerii Dawna Synagoga w Nowym Sączu w 1996 roku; 13

14 Edyta Ross-Pazdyk w Polskim Instytucie w Bratysławie na Słowacji w 1997 roku; w Biurze Wystaw Artystycznych Dwór Karwacjanów w Gorlicach w 1998 roku; w Galerii Dawna Synagoga w Nowym Sączu w latach 2009/2010. Oprócz wybranych prac prezentowanych na wystawach czasowych cała sądecka kolekcja nie jest szerzej znana publiczności. Zapoznanie się z przechowywanymi na co dzień w magazynach obrazami utrudniał także brak katalogu obejmującego fotografie prac wraz z ich merytoryczną analizą. Niniejszy katalog jest zatem pierwszym wydawnictwem publikującym dotychczasową zawartość całej sądeckiej kolekcji pasteli z biogramami artystów oraz tekstem podejmującym próbę krytycznej oceny tego zbioru. Edyta Ross-Pazdyk historyk sztuki, kierownik działu sztuki Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu, opiekun Kolekcji. 14

15 The Collection Edyta Ross-Pazdyk of Contemporary Pastel Art of Muzeum Okręgowe [District Museum] in Nowy Sącz The contemporary pastel art collection of Muzeum Okręgowe [District Museum] in Nowy Sącz is closely correlated with the pastel exhibition held in Nowy Sącz every other year. The idea to start such a collection appeared in 1987, when Biuro Wystaw Artystycznych [Art Exhibition Office] in Nowy Sącz organised the 1 st National Pastel Exhibition as part of the pastel art contest. Its originator, Krzysztof Kuliś an artist, a painter and then the Manager of the Art Exhibition Office aimed at promoting pastel art and artists using this medium, while organising this extensive art review. The exhibition, which originated from a growing interest in pastel art, was a success and gained recognition of both the artists and the gallery visitors. Subsequent National Pastel Exhibitions, held every other year in the period , were transformed into the national biennial exhibition in 1996 and, six years later, since it generated substantial interest of foreign artists, it was elevated to the status of an international event. At present, the International Biennial Pastel Exhibition constitutes one of the most important artistic events in Nowy Sącz, which has become a permanent feature of the cultural scene of the city and the region. The District Museum pursued two basic objectives in creating the Polish pastel art collection. On the one hand, the Museum, as a co-organiser of the first pastel exhibitions, by purchasing the contest entries, wished to record the art event devoted to this medium which was unique in Poland. On the other hand, the participation of artists from all over Poland in the event provided an opportunity to observe current trends, directions and transfor- mations taking place in contemporary Polish art which, illustrated with the example of pastel art, the Museum could show to its visitors in due time. During the twelve biennial pastel exhibitions which have been held so far, the Museum collection has been enlarged not only with the winning works of each event. Another, equally important, criterion used in selecting pastel works was their interesting form or theme, or the fact that they have been very different from the remaining part of the collection. Therefore, the selection of several works, out of approximately 200 entries admitted to each contest, was a challenging task because the aim was to create a collection of Polish pastel art varied and diverse with respect to its themes and forms. Presently, the collection features 134 works by 96 artists obtained in the years and representing almost all artistic conventions of modern painting. One can find here pastel paintings which are realistic, hyper-realistic, abstract and post-modernist in nature, some being a powerful artistic expression as well as works of a purely decorative character. However, all of these works affect the viewer with their fresh and subtle colouring of gently interpenetrating shades of colours and soft, varied texture, which characterises pastel art. To date, the contemporary pastel art from the collection of the District Museum in Nowy Sącz has been displayed several times on exhibitions in Poland and abroad, namely at the Regional Museum of Art in Ulyanovsk (Simbirsk, Russia) in 1990; at the Former Synagogue Gallery in Nowy Sącz in 1996; 15

16 Edyta Ross-Pazdyk at the Polish Institute in Bratislava, Slovakia in 1997; at the Art Gallery Dwor Karwacjanow in Gorlice in 1998; at the Former Synagogue Gallery in Nowy Sącz in 2009/2010. Apart from the pastel works on show during the temporary exhibitions, the entire Nowy Sącz pastel art collection is not known to the wide public. Introducing the whole collection to the general public was also made difficult by the fact that there was no catalogue containing photographs of the works including their expert analysis. Thus, this catalogue constitutes the first publication containing the entire contents of the Nowy Sącz pastel art collection accompanied by the artists biographies and the text attempting to critically analyse the whole collection. Edyta Ross-Pazdyk an art historian, Head of the Art Division of the District Museum in Nowy Sącz, the custodian of the Pastel Art Collection. 16

17 Bernadeta Stano Nowi mistrzowie pasteli Od konkursu do kolekcji Droga, którą przebyła artystyczna społeczność Nowego Sącza od organizacji pierwszego konkursu dla pastelistów w 1987 roku do dzisiejszej kolekcji około 150 prac w tej technice, wydaje się długa, obfituje w wiele wystaw nie tylko zbiorowych, lecz także indywidualnych, będących plonem intensywnej pracy miejscowych działaczy i artystów 1. Należy pamiętać, że kiedy rodziła się kolekcja, czyli z końcem lat 80., w Polsce rzadko pojawiało się w mediach to słowo, było niewygodne, kojarzyło się z handlem sztuką, który u nas nie znajdował ani warunków, bo ludzie nie mieli środków na ten cel, ani oficjalnego poparcia. Należy jednak pamiętać, że definicja kolekcjonerstwa ma wiele odcieni, nie powinno się jej wiązać jednoznacznie z komercją. Kolekcjonerstwo podaje Andrzej Ryszkiewicz w Słowniku Terminologicznym Sztuk Pięknych to świadome gromadzenie przedmiotów (przede wszystkim dzieł sztuki) o ściśle ustalonym zakresie merytorycznym, chronologicznym lub topograficznym. Kolekcjoner zwykle opanowuje precyzyjną znajomość wybranego pola, dba o jednorodność kolekcji i jej możliwie najlepszy poziom, otacza swą kolekcję wszechstronną opieką i badaniem, z reguły udostępnia ją nauce i zainteresowanym, dąży do zachowania jej w całości i przekazania potomnym 2. Motywacje do podję- 1 Organizatorem wystaw pastelistów było do 2010 roku Małopolskie BWA w Nowym Sączu, obecnie stanowi ono Galerię Sztuki Współczesnej BWA SOKÓŁ, oddział Małopolskiego Centrum Kultury SOKÓŁ. 2 A. Ryszkiewicz, Kolekcjonerstwo, w: Słownik Terminologiczny Sztuk Pięknych, red. K. Kubalska-Sulkiewicz, Warszawa 2004, s cia tego rodzaju działań mogą być bardzo różne. Obok czysto egoistycznych pobudek, które tu nie dochodzą do głosu, bo to kolekcja konkretnej instytucji publicznej Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu Ryszkiewicz wymienia: wzbogacenie wiedzy o gromadzących obiekty, potrzeby badawcze, klasyfikacyjne, porządkowe w celu ratowania przedmiotów ulegających zagładzie. Prezentacja tego zbioru w miejscu tak ważnym dla historii sztuki jak Pałac Sztuki w Krakowie jest dowodem, że te warunki są spełniane 3. Każdy konserwator dopowie, że przechowywanie i opieka nad taką kolekcją nie jest łatwym zadaniem. Nie można też zapominać, że jeżeli te prace, uznane przecież za najlepsze, nie trafiłyby do kolekcji, mogłyby w najlepszym wypadku trafić w ręce prywatnego kolekcjonera, w najgorszym do szuflady artysty 4. Duże instytucje muzealne nie są zainteresowane gromadzeniem współczesnych prac na papierze. Bardzo interesujące jest także to, co inny znawca przedmiotu, filozof Michał Paweł Markowski 3 Kolekcja miała do tej pory kilka pokazów indywidualnych: w 1990 roku w Obwodowym Muzeum Sztuki w Uljanowsku w Rosji, w 1996 w Galerii Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu Dawna Synagoga, w 1997 w Instytucie Polskim w Bratysławie, w 1998 roku w Galerii Sztuki BWA w Golicach, na przełomie lat 2009/10 ponownie w Dawnej Synagodze. 4 Prace do kolekcji pozyskiwane są głównie poprzez zakupy Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu oraz sporadycznie dzięki darowiznom artystów. W latach 80. i 90. darowizny były dokonywane także na rzecz głównego organizatora wystaw pasteli Małopolskiego BWA w Nowym Sączu, które na mocy zapisów regulaminowych pozyskiwało prace nagrodzone i wyróżnione. Wyboru prac do kolekcji dokonują przedstawiciele Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu. 17

18 Bernadeta Stano rozumie pod pojęciem simulacrum: Kolekcja jest ( ) reprezentacją tego, co nie jest obecne, czyli tego, czego nie ma 5. Twierdzi on, że kolekcja, będąc reprezentacją jest zamiast, istnieje pod nieobecność tego, czego stanowi namiastkę. Idąc tropem rozważań filozofa, chcielibyśmy mieć do czynienia z dużym wyborem prac szerokiego grona pastelistów, ale to jest możliwe tylko poprzez katalogi i wyszukiwarkę internetową, wirtualnie, dzieła w oryginale są obecne i możemy je podziwiać tylko w konkretnych zbiorach, w ramach ściśle określonych reguł. Krzysztof Pomian w swojej znanej publikacji Zbieracze i osobliwości podaje jeszcze trzy inne, poza reprezentacyjnością, podstawowe cechy kolekcji, które mają ją jednocześnie definiować: autonomiczność, nieużyteczność oraz związaną z przywołanymi wyżej warunkami dostępności wizualność. Eksponowanie szerokiej publiczności Kolekcji Pasteli stanowi niejako dopełnienie tego zadania. Z Nowego Sącza do Krakowa Spełnianie warunków bycia kolekcją na miarę uniwersalnych europejskich standardów w branży kolekcjonerskiej to jeden z podstawowych powodów, dla których zbiór pasteli w Nowym Sączu trafia do Krakowa, ale nie jedyny. Kolejnym, równie istotnym, jest nawiązanie do tradycji. Mieszkało tu bowiem oraz wystawiało swoje prace, także w Pałacu Sztuki, wielu artystów posługujących się tą techniką. Na dowód wystarczyłoby przywołanie bogatego dorobku Stanisława Wyspiańskiego ( ), autora zarówno monumentalnych kartonów do witraży do Kościoła Franciszkanów ( ) czy Domu Towarzystwa Lekarskiego (1904) i polichromii, jak i alegorycznych pejzaży, między innymi słynnych Chochołów (1898/1899), interpretowanych w kontekście stanu ducha narodu, i portretów. Walory techniki pastelowej odpowiadały jego założeniom artystycznym, chęci szybkiego zanotowania obrazów powstających w wyobraźni. I choć zapoznał się z techniką w Paryżu, to w Krakowie ją doskonalił, mając za modeli rodzinę i znajomych ze środowiska miej- 5 M.P. Markowski, Anatomia ciekawości, Kraków 1999, s. 47. scowej inteligencji. Wspomniane portrety budował poprzez kontrast żywych i płaskich plam, nierzadko uzupełnianych w tle ornamentem ze stylizowanych kwiatów 6. Z Krakowem też związani byli rówieśnicy artysty Jacek Malczewski i Olga Boznańska, sprawni w posługiwaniu się tą techniką, choć nie miała ona dla nich aż takiego znaczenia jak dla Wyspiańskiego. W ich dorobku królowały uduchowione portrety i przesycone delikatną mgiełką pejzaże. Łączyło ich zainteresowanie efektami światła i atmosfery w różnych porach dnia i stanach pogody, studiowanych z okien pracowni i zaobserwowanych poza miastem. To nasuwa skojarzenie, że Małopolska miała wówczas, czyli na przełomie XIX i XX wieku, jeszcze jeden ważny ośrodek malarstwa pastelowego Zakopane. Już w II połowie XIX wieku zjeżdżali tu malarze, którzy w pastelach uwieczniali dzikie piękno krajobrazów tatrzańskich, między innymi Leon Wyczółkowski ( ), naśladujący kredką pastelową szerokie pociągnięcia pędzla 7. Dzisiaj także Kraków może się poszczycić artystami, którzy sięgają po tę technikę, choć nie zawsze w czystej postaci, najczęściej wiążąc ją z innymi. Wśród goszczących w ostatnich latach w szacownych murach Pałacu Sztuki można by wymienić uczestników I (2003), III (2007) i V (2011) edycji Międzynarodowego Biennale Pasteli, ale też wielu artystów indywidualnych. Rysunek czy malarstwo? Wydaje się, że nawet laika powinno zachwycić pudełko pełne pachnących, intensywnych i różnorodnych pod względem barwy, nowych pasteli. Im więcej kolorów, tym większy wybór, w tej technice bowiem niełatwo jest uzyskać nowy odcień poprzez mieszanie. Technika nie należy też do najłatwiejszych, jeżeli chce się w niej uzyskać mistrzowską biegłość, choć w poradnikach za 6 K. Gutowska-Dudek, O pastelu i jego mistrzach, Warszawa 1982, s Wielu uznaje Wyczółkowskiego za najznakomitszego pastelistę w Polsce. Należy pamiętać, że dużą część życia spędził on w Krakowie, w wielu domach prywatnych znajduje się do dziś jego prace; por. Najznakomitszy z polskich pastelistów, 18

19 Nowi mistrzowie pasteli taką bywa uznawana. Argumentuje się to przede wszystkim możliwością malowania prawie na każdym podłożu, nakładany kolor jest dokładnie tym, który widać na kredce, nie potrzeba czasu, by rysunek wysechł, efekt jest trwały, nie pęka, nie żółknie, nie ciemnieje 8. I tu trzeba od razu sprostować, owa trwałość, jeżeli porównać ją z techniką olejną, bywa złudna. Rysunki pastelowe łatwo ulegają uszkodzeniom mechanicznym, zwłaszcza pastele suche osypują się. Wystarczy się przypatrzeć, jak przechowywane są i eksponowane pastele w wielkich kolekcjach światowego malarstwa. Nie tylko są za szkłem, lecz także w przyciemnionych gabinetach, a żeby dokonać ich konserwacji, na przykład uzupełnienia ubytków, konserwatorzy muszą przeważnie sami wykonywać farby pastelowe, by wiernie odtworzyć ton barwy dawnych pasteli 9. Współczesny artysta najlepiej wie, że owa łatwość i szybkość osiągania efektów barwnych to nie wszystko, czego oczekuje się, wybierając tę technikę. Poza oczywiście nieprzecenioną ideą, pomysłem na pracę, należy dokonać wyboru rodzaju pasteli, wspomnianego podłoża oraz metod pracy adekwatnych do zamierzonego celu. Należy także pamiętać, że technikę pastelu można łączyć z innymi technikami rysunku i malarstwa. Nie dziwi zatem, że w podręcznikach technologii obu dziedzin występują zwykle fragmenty poświęcone pastelom i reprodukcje wybranych dzieł. W Technikach malarskich czytamy zatem: Technika pastelu wywodzi się z rysunku i właściwie zajmuje pośrednie miejsce pomiędzy rysunkiem a malarstwem. Tak samo jak w rysunku, pigment w stanie stałym rozciera się tu na odpowiednio przygotowanym podobraziu. Pastel różni się jednak od rysunku stosowaniem barw pigmentów oraz możliwością operowania zarówno pojedynczymi pociągnięciami, jak i jednolitymi płaszczyznami o subtelnie stopniowanych przejściach tonów, typowych dla gładkiej faktury w malarstwie Jak malować akt. Technika pastelu, red. Z. Szanter, Warszawa 1998, s K. Gutowska-Dudek, op.cit., s L. Losos, Techniki malarskie, tłum. A. Dębska, Warszawa 1991, s. 34. W podręcznikach do rysunku, na przykład klasycznym już dziele Karel Teissig Techniki rysunku, brak wszakże szczegółowego opisu techniki, ale pojawiają się informacje o wzbogacaniu kompozycji wykonywanej sangwiną i węglem, barwnymi kredkami, przez artystów włoskich i francuskich już w XVI wieku. Patrząc z pewnej odległości na oprawione już prace, można pomylić pastele nie tylko z rysunkiem wykonywanym sangwiną czy węglem, malarstwem olejnym lub gwaszem, lecz także z grafikami, na przykład litografią wykonywaną kredką litograficzną czy tkaniną o wyraźnym splocie, jeżeli pastel jest równomiernie rozkładany, z prześwitami, na podłożu płóciennym o wyraźnym splocie czy papierze o grubym ziarnie (por. Spotkanie Aleksandra Kowala, Impresja tatrzańska Janusza Trzebiatowskiego). Dodajmy, że wielobarwność w definicjach tworzonych na gruncie malarstwa, tak silnie eksponowana jako jego wyznacznik, nie musi być domeną pastelisty. Z dużym powodzeniem pasteliści eksperymentują w zakresie zawężonej gamy barwnej lub operują skalą szarości czy tak jak w drzeworycie kontrastami bieli i czerni. Przypomnijmy, że kolor w pastelu to nie tylko barwnik sztyftu, lecz także możliwości, jakie daje podłoże. Nawet biel papieru bywa różna w zależności od składników, z jakich się ją uzyskuje, i ziarnistości wpływającej na sposób odbijania światła. Kolor papieru, najczęściej odcienie sieny, ochry i szarości, może przez kontrast wzbogacać i pogłębiać kolory, które są nań nanoszone. Wystarczy przyjrzeć się bliżej pracy Bogdana Sopniewskiego Czarny romans I, by docenić walory kontrastu między ciemnym kolorem papieru i jasnymi znakami listu. Ryszard Miłek (Nokturn IV) odwraca niejako naturalny porządek pejzażu: na podłoże dla chłodnej gamy pasteli wybierając ciepłą szarość. Marta Zielińska-Jędo (Wschód słońca) wykorzystuje czarny papier, by uzyskać maksymalne natężenie świateł. Nie jest zatem łatwo odpowiedzieć, czy technice pastelu bliżej do rysunku, czy do malarstwa. W wielu pracach dostrzegamy, że do plam, charakterystycznych na przykład dla techniki olejnej, artysta dochodził, nawarstwiając linie, wycho- 19

20 Bernadeta Stano dząc od takiego bogactwa kreski, jakie podziwiamy samo w sobie, patrząc na kompozycje Moniki Pietsch (Wyspa 2). W wielu pastelach prawie jednorodne płaszczyzny koloru wyraźnie odcinają się od szrafowanego otoczenia. W pastelu Agaty Rościechy Koncert dla Eurydyki szrafowanie zostaje zastąpione innym rodzajem plamy, uzyskanej przez pocieranie sztyftem pastelu po fakturowym podłożu. Poszukiwanie odpowiedniego koloru, właściwe dla malarstwa i dla pastelu, rzadko kończy się na etapie wyjęcia odpowiedniej kredki z pudełka. Następuje po nim żmudny proces dochodzenia do oczekiwanego efektu kolorystycznego (zob. Alicja Gruca Pejzaż miejski 2). W zgodzie i wbrew tradycji Piotr Sztompka definiuje tradycję kulturową jako skumulowany, odziedziczony historycznie dorobek kulturowy danej zbiorowości 11. Podkreśla także, iż w zależności od rodzaju kultury istnieją różne mechanizmy kontynuacji i dziedziczenia tradycji kulturowej. W przypadku kultury materialnej, czyli między innymi pasteli ujętych w ramy kolekcji, proces ten odbywa się dzięki fizycznej trwałości obiektów. Normy, wzory właściwego działania (kultura normatywna), w tym umiejętności i zasady stosowania określonej techniki, są natomiast przekazywane ustnie i zapisywane. W tym wypadku w procesie zapamiętywania ważną rolę odgrywają powtarzane praktyki w zakresie umiejętności warsztatowych. W interesującym nas kontekście techniki pastelu owo dziedziczenie i utrwalanie tradycji będzie zatem polegało zarówno na poznaniu techniki dawnych mistrzów, na przykład na podstawie oglądu zachowanych dzieł, na korzystaniu z tradycyjnych materiałów najbardziej zbliżonych do tych z poprzednich epok, jak i na używaniu ich w sposób zbliżony do dawnych mistrzów. Im bliżej jednak naszych czasów, tym więcej także w tej dziedzinie eksperymentów, które zapoczątkowali artyści tworzący w II połowie XIX i na początku XX wieku. Dziś i oni są zaliczani do klasyki malarstwa i wynalazców technik intermedialnych. 11 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s Bliżej klasyki Zanim przyjrzymy się konkretnym dziełom, przypomnijmy, jak bogatą tradycję ma pastel. Krystyna Gutowska-Dudek podaje, że jego historia sięga czasów Leonarda da Vinci (koniec XV wieku), oraz wskazuje momenty, kiedy pojawiły się pierwsze porady dotyczące sporządzania pasteli (XVI wiek). Przyjąć należy za autorką, że do ewolucji techniki pastelowej przyczyniła się rodzina Dumonstier, słynnych francuskich portrecistów (przełom XVI i XVII wieku). W ich pracach linearność mogąca się kojarzyć z grafiką, typowa dla dotychczasowych wizerunków, została wyparta przez plamy modelujące twarze i ubrania. Ostatniemu z tego rodu Nicolasowi Dumonstier Królewska Akademia Malarstwa i Rzeźby w Paryżu nadała w 1663 roku tytuł malarza pastelisty, co stanowiło uznanie pastelu za technikę równą innym technikom malarskim 12. Należy podkreślić, że przez cały XVII i XVIII wiek wzbogacenie techniki będzie się odbywało właśnie w studiach portretowych. Obok nich, niejako na marginesie, po kredki pastelowe sięgają pejzażyści. Moda na posiadanie portretu pastelowego wpłynęła na powstanie bogatego dorobku takich artystów, jak Joseph Vivien ( ), malujący paradne portrety w epoce Ludwika XIV, czy wenecjanka Rosalba Carriera ( ), której prace spopularyzowały pastel w całych Włoszech. Krystyna Gutowska- Dudek uważa, że technika zawdzięcza jej powiew świeżości, co należy rozumieć jako rozjaśnienie palety i wzbogacenie jej o delikatne tony tęczowe 13. W twórczości młodszego o 13 lat i zafascynowanego poprzedniczką Maurice Quentin de La Tour powtarzają się zarówno wątki formalne, jak i tematy portretowe. Z tym że ma on w swoim dorobku obok portretów intymnych także kameralne wizerunki o charakterze rodzajowym oraz dużych rozmiarów portrety z pozorami reprezentacyjności, w których nie stronił od ukazywania znamion 12 K. Gutowska-Dudek, op.cit., s To uznanie nie trwało długo, bo w 1749 roku Akademia Paryska cofnęła tytuł ze względu na odkrycie ujemnych stron techniki, a artyści musieli się wykazywać dziełami z innych dziedzin. Ibidem, s Ibidem, s