Czesław Strzeszewski. zagadnienia społeczno - moralne. W XXV. rocznicę powstania Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego

Transkrypt

1 Czesław Strzeszewski Praca ludzka zagadnienia społeczno - moralne W XXV. rocznicę powstania Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Wydanie internetowe na podstawie wydania Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1978 opracował: Tomasz Wójcik Wrocław

2 WSTĘP... 3 Rozdział I... 4 PRACA LUDZKA, PRACA GOSPODARCZA... 4 Rozdział II TEORIE PRACY Z ZAKRESU FILOZOFII SPOŁECZNEJ I GOSPODARCZEJ Rozdział III SYSTEMY PRACY W ROZWOJU HISTORYCZNYM A. STAROŻYTNOŚĆ B. ŚREDNIOWIECZE C. NOWOŻYTNOSĆ D. WIEK XIX E. PIERWSZA POŁOWA XX WIEKU F. DRUGA POŁOWA XX WIEKU Rozdział IV TEOLOGIA PRACY A. STARY TESTAMENT B. NOWY TESTAMENT C. OJCOWIE KOŚCIOŁA D. ZAGADNIENIE PRACY W DOKUMENTACH KOŚCIOŁA E. ZAGADNIENIE PRACY W TEOLOGII WSPÓŁCZESNEJ Rozdział V FILOZOFIA PRACY A. ŚW. TOMASZ Z AKWINU B. AUTORZY WSPÓŁCZEŚNI Rozdział VI ETYKA PRACY A. OBOWIĄZEK PRACY B. PRAWO DO PRACY C. SŁUSZNA PŁACA D. OCHRONA PRACY Rozdział VII POLITYKA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA PRACY A. STADIUM MAKROEKONOMICZNE B. STADIUM MIKROEKONOMICZNE Rozdział VIII FUTUROLOGIA PRACY ZAKOŃCZENIE

3 WSTĘP Zagadnienie pracy ludzkiej wysuwa się jako podstawowy problem ekonomiki, socjologii, etyki, polityki społecznej i gospodarczej. Dla ekonomistów współczesnych nie ulega wątpliwości, że rozstrzygającym czynnikiem rozwoju gospodarczego jest produkcyjność pracy, a nie kapitału, najważniejszą inwestycją jest inwestycja w człowieka. Zagadnienie pracy ludzkiej może być badane tylko na płaszczyźnie interdyscyplinarnej, gdyż nie da się w niej rozdzielić problemów filozoficznych, teologicznych, ekonomicznych, socjologicznych i moralnych. Z zakresu filozofii pracy istnieją już w literaturze światowej przedmiotu dzieła G. Todoli, R. C. Kwanta, J. Vialatoux, ale są one nieliczne. W polskiej zaś nie ma jeszcze żadnej pozycji z tego zakresu. Teologia pracy jest poza małą książeczką M. D. Chenu białą kartą. Mało rozwinięte są ekonomika i socjologia pracy. Etyka pracy jest terenem zupełnie nie badanym. Praca ludzka, w szerokim znaczeniu aktywności człowieka, jest pojęciem wykraczającym poza dziedzinę ekonomiki, a nawet socjologii, gdyż jest przejawem samej istoty osoby ludzkiej. Stąd należyte naświetlenie problemu pracy wymaga udziału filozofii i teologii. Obok tak szeroko zakreślonego znaczenia pracy ma ono i znaczenie węższe pracy gospodarczej. Jest to teren, na którym spotykają się ze sobą pierwiastki materialne i duchowe życia ludzkiego: dobra materialne, elementy przyrody i człowiek twórca i organizator życia gospodarczego. Władza człowieka nad kosmosem decyduje o nadrzędnym charakterze pracy ludzkiej, która jest zasadą porządkującą życie społeczno-gospodarcze 1. Źródłem dominującej roli pracy w życiu społecznym jest prawo naturalne. W ten sposób problem pracy ludzkiej wkracza w dziedzinę porządku moralnego. Porządek moralny jest podstawą porządku prawnego, czynnikiem normatywnym życia społecznego i gospodarczego. Normy moralne winny być wytycznymi polityki społecznej i gospodarczej. Życie społeczne to jednak nie tylko zjawiska gospodarcze, czy relacje pomiędzy jednostkami i grupami społecznymi. Nie da się oddzielić tych elementów od zjawisk ogólnych, najszerzej pojętej kultury ludzkiej. Jest ona również wytworem pracy człowieka. Wysiłek twórczy człowieka, jego praca jest siłą motoryczną rozwoju społecznego, gospodarczego, kulturalnego i moralnego, jest źródłem postępu ludzkości. 1 J. Messner. Das Naturrecht. 2. Aufl. Wien 1950 s

4 Rozdział I PRACA LUDZKA, PRACA GOSPODARCZA Im bardziej dane zjawisko życia ludzkiego jest powszechne i im głębiej sięga w istotę tego życia, im mocniej wszczepione jest w istotę natury człowieka, tym trudniej znaleźć jego definicję. Tak jest właśnie z pojęciem pracy. Człowiek współczesny apoteozuje je widząc wszędzie jego postacie ale pojęcie, które oznacza wszystko, ostatecznie nic nie oznacza 1. Nie udało się dotychczas jak stwierdził przed pół wiekiem jeden z niemieckich teoretyków ekonomii określić w wyczerpujący sposób pojęcia pracy ludzkiej mimo, że jej istota nie budzi żadnej wątpliwości 2. Problem pracy ludzkiej pozostaje nie rozwiązany, a nawet niedostatecznie dotychczas naświetlony 3. Co więcej, jego zakres pojęciowy łączy go z różnymi naukami i różnymi dziedzinami działalności ludzkiej. Nie ma nauki, ani dziedziny sztuki izolowanej od pracy. W obrębie każdej jednak dyscypliny naukowej spotykamy się z inną definicją pracy. W tej sytuacji zadaniem filozofii społecznej jest opracowanie definicji, która mogłaby być najogólniejsza i podstawowa 4. Przed podjęciem próby definicji pracy jest przeto rzeczą niezbędną zanalizowanie jej cech charakterystycznych. Każdą niemal czynność ludzką nazywa się dziś pracą. Tak duże rozszerzenie pojęcia pracy pozwala nazywać świat dzisiejszy światem pracy. Praca jest dominantą naszego życia zarówno osobistego, jak i społecznego 5. Przykładem najogólniejszej definicji jest określenie pracy, jako wykonywanie czynności ludzkich, niezależnie od sfery działania i ich formy 6. Ponieważ człowiek jest istotą rozumną, działalność ludzka ex definitione musi być rozumna, a przez to celowa. Jest to cecha najogólniejsza, gdyż związana z właściwością natury ludzkiej cecha, na którą zwraca uwagę wielu autorów. Tak, np. J. Messner nazywa pracę czynnością władz duchowych i fizycznych człowieka, skierowaną ku określonemu celowi 7, J. Haessle zaś stwierdza, że pracą jest tylko działalność celowa 8. V. Fallon wysuwa dwie inne cechy pracy ludzkiej: jest to według niego, działalność świadoma i uporządkowana, skierowana do osiągnięcia jakiegoś celu 9. Element porządku podkreśla również autor głębokich uwag o pojęciu pracy ludzkiej, J. Lacroix 10. Z trzech wskazanych cech pracy ludzkiej celowość jest synonimem świadomości, co wynika z rozumności natury ludzkiej, a uporządkowanie jest konsekwencją świadomości i celowości. Pracą można więc nazwać każde działanie ludzkie, czyli działanie podjęte 1 P. Ricoeur. Travail et parole. W: Tenże, Histoire et verité. Paris 1955 s E. Becker. Arbeitsbegriff und Arbeitsgesinnung. Jahrbuch für Nationalökonomie und Statistik 1925 nr 123 s A. Dörschel. Arbeitspädagogik. Berlin 1972 s R. C. Kwant. Philosophy of labor. Louvain 1960 s Tamże s L. Garriguet. Regimé du travail. Vol. l. Paris 1908 s Die Soziale Frage der Gegenwart. Wien 1934 s Das Arbeitsethos der Kirche. Freiburg i. Br s Principes d'économie sociale. Paris 1951 s La notion du travail. La vie intellectuelle 1952 nr 6 s

5 świadomym aktem woli 11. Podobne stanowisko zajął już w połowie XIX w. klasyk socjologii, F. Le Play, twierdząc, że praca jest wysiłkiem władz człowieka, podjętym przy pomocy rozumnej woli 12. Cel, ku któremu skierowana jest praca ludzka, może być moralny, intelektualny lub materialny. Z płaszczyzny więc czysto filozoficznej wchodzimy w dziedzinę moralnej oceny pracy i stąd powstaje problem użyteczności wysiłku pracy. J. B. Jaccoud uważa za pracę zarówno działalność zdążającą do celu określonego, jak i pożytecznego 13. Natomiast A. Belliot w swym dawnym podręczniku socjologii katolickiej uważa, że słowo praca 14 wyraża całość wysiłku działalności ludzkiej w zakresie tworzenia wartości 14. Tworzenie wartości ma w sensie moralnym znaczenie pozytywne, a więc może być ono utożsamione z tworzeniem wartości użytecznych, z tworzeniem użyteczności. Cel rozumny musi być celem zgodnym z przeznaczeniem człowieka i jego celem ostatecznym. Narzuca się stąd nieodparcie konieczność moralna użyteczności pracy. Nie wydaje się więc szczęśliwa definicja Jaccouda dlatego, że zbytecznie powtarza celowość i użyteczność, gdyż rozumność natury ludzkiej wymaga, aby cel określony był celem, subiektywnie przynajmniej, pożytecznym. W dziedzinę teorii wartości wkracza praca ludzka dzięki swemu niewątpliwemu związkowi z kulturą 15. Tworzy ona nie tylko wartości materialne kultury, lecz przede wszystkim duchowe. Przyczyniają się one do ukształtowania człowieka w relacji do niego samego, do przyrody i innych ludzi. Stosunek ten wyraża się w postaci obecności (wobec siebie), partycypacji (z kosmosem) i służebnego stosunku wobec innych ludzi 16. Do poprzednio wskazanych cech pracy ludzkiej przybywa jeszcze jedna: użyteczność, która staje się źródłem zarówno oceny moralnej wysiłku pracy, jak i wartości moralnych przez niego tworzonych. Szczegółową i wnikliwą systematykę pojęcia pracy dał moralista francuski J. Folliet. Praca według niego jest wysiłkiem, a w konsekwencji czynnością. W przeciwieństwie jednak do myśli i czynności moralnych jest to czynność przechodnia, gdyż zakłada sobie za cel dzieło położone na zewnątrz swego podmiotu, zalicza się do zakresu tworzenia, a nie do czynienia tylko. Dzieło będące celem pracy jest dobrem użytecznym bądź dla tego, kto pracę wykonuje, bądź też dla innych osób 17. Pod pojęciem pracy, stwierdza Folliet, rozumie się w języku francuskim a możemy dodać, że i w innych językach europejskich to, co łacina określała dwoma terminami: opus i labor. Pierwszy z tych terminów oznacza dokonane dzieło, wynik działalności na zewnątrz w stosunku do podmiotu pracy. Termin labor oznacza natomiast zarówno działalność ludzką, której rezultatem jest powstanie jakiegoś dzieła, jak i czynność wychodzącą od osoby ludzkiej, lecz przechodzącą na zewnątrz. Stąd termin labor 11 U. Viglino. Lavoro e persona. W: Tomistica morum principia. Roma 1960 s Textes choisis et préface par L. Baudin. Paris 1947 s. 17. Podane z: Réforme sociale rozdz. IV. 13 Droit naturel et démocratie. Fribourg 1923 s. 123 n. 14 Manuel de sociologie catholique. Histoire Théorie Pratique. Paris 1911 s Dörschel, j. s G. Martelet. Le travail, valeur spirituelle. W: Semaines Sociale de France. Le travail et les travailleurs dans la société contemporaine. Lyon 1964 s Morale sociale. Vol. 2. Paris 1937 s. 30 n. 5

6 może być określony przez dwie definicje. Jedna w ścisłym znaczeniu odpowiada zwykłemu pojęciu pracy, pod którym rozumie się działalność ludzką, mającą jako cel bezpośredni stworzenie dzieła pożytecznego z punktu widzenia interesów osoby wykonującej pracę. Druga szersza pojęciowo definicja mówi, że praca jest wykonywaniem czynności korzystnych dla samego siebie lub innych osób 18. Dystynkcje przeprowadzone przez Follieta nie są całkiem jasne, wydaje się jednak, że w tym drugim znaczeniu pod pojęciem labor może być rozumiana czynność użyteczna dla podmiotu pracy lub innych osób, choćby nie wyrażała się w postaci konkretnego dzieła. Pod tym określeniem należałoby rozumieć wszelkie czynności intelektualne i moralne, a nie tylko zmaterializowane w postaci drukowanego, czy pisanego dzieła. W kierunku tak szerokiego pojęcia pracy zmierzają także rozważania Lacroix. Za najbardziej prymitywną i pierwszą czynność pracy uważa on opanowanie ciała przez ducha. Jakkolwiek wskazuje na to, że człowiek został powołany do trzech czynności: pracy, myśli i kontemplacji, to stwierdza jednak, że obie ostatnie czynności ludzkie nie mogą być dokonane normalnie bez udziału, czy nawet pośrednictwa pierwszej. Z dużą ostrożnością, nie chcąc wkraczać na teren teologii, przyznaje również, że kontemplacja może pozostawać poza zasięgiem pracy, lub przynajmniej zmieniać całkowicie jej naturę 19. Przez takie postawienie sprawy Lacroix rozszerza pojęcie pracy niewątpliwie na wszystkie czynności ludzkie, a więc wysiłek myśli i modlitwę. Przytacza tu pogląd Maine de Biran, że człowiek dochodzi do świadomości swego ja dzięki wysiłkowi, jaki rozwija, opanowując opory zarówno świata zewnętrznego, jak i wewnętrznego 20. W ten sposób nawet samoczuwanie może być uważane za pracę, gdyż aby zwalczyć sen, trzeba wywrzeć nacisk wewnętrzny sił duchowych na zmysły, na ciało ludzkie 21. Istotnie do tego sprowadza się w dużej mierze praca nocnego stróża, a tym bardziej pracowników biurowych w czasie dyżurów nocnych, ministra na nudnym odczycie itd. W dotychczasowych rozważaniach posługiwaliśmy się często literaturą francuską. Otóż w języku francuskim praca definiowana jest przez activité, czyli czynność, która może być uprawiana exercé i wówczas nabiera cech pracy. W języku polskim istnieją dwa terminy służące do określenia pracy: czynność i działalność. Czynność jest pojęciem jednorazowej aktywności ludzkiej, czynność powtarzana, stosowana czy wykonywana w sposób ciągły jest właśnie działalnością 22. Stosując więc przy omawianiu pojęcia pracy termin działalność mamy na myśli czynność ciągłą, i to jest jeszcze jedna cecha pracy. Cecha ciągłości ma tym większe znaczenie w określeniu pracy ludzkiej, że nie chodzi tu już o ciągłość w sensie czysto technicznym, ale w sensie historycznym i moralnym, nie tylko w zakresie materialnym, ale i duchowym. W każdej pracy ludzkiej pisze kardynał Wyszyński jest nawiązanie do pracy już dokonanej. Powstaje więź dziejowa w samej 18 Tamże s Tamże s. 8, Tamże s Tamże s Takie stanowisko zajmuje L. Leclercq określając pracę jako uporządkowaną działalność ludzką w celu użytecznościowym (Leçon de droit naturel. Vol. 4: Les droits et devoirs individuels. P. 2: Travail, propriété. Louvain 1955 s. 10). 6

7 pracy: praca dokonywana wiąże całą przeszłość z przyszłością [...] Ale w pracy każdej dostrzegamy nie tyko więź dokonań rzeczowych. Tkwi w niej przede wszystkim więź myśli ludzkiej 23. Dodajmy do tego, że w pracy tkwi więź przeznaczenia człowieka i odpowiedzialności przed Bogiem, więź moralna i duchowa. Więź historyczna, moralna i duchowa tkwiąca w pracy ludzkiej decyduje o jej charakterze społecznym. Nawet człowiek samotny, na odludnej wyspie, jest wytworem cywilizacji wielu wieków. Doskonałość pracy człowieka współczesnego to rezultat doświadczeń całej kultury ludzkości; jej dotychczasowy dorobek naukowy przesądza o wartości pracy dzisiejszego człowieka 24. G. de Schepper rozróżnia trzy aspekty problemu pracy: ekonomiczny, psychofizjologiczny i moralny. Pierwszy z nich wyraża się w tym, że praca zaspokaja większą część naszych potrzeb, drugi, że jest ona koniecznością natury ludzkiej, dzięki której człowiek rozwija w pełni swoje władze; istotą trzeciego aspektu jest zmęczenie i przykrość, jakie wysiłek pracy za sobą pociąga, będące karą za grzech pierworodny. Równocześnie jednak, dzięki opatrzności Bożej, stanowi praca środek ochrony człowieka przed złem moralnym, staje się skutecznym czynnikiem zbawienia duszy ludzkiej 25. Sądzimy, że punktem wyjściowym w aspekcie moralnym pracy nie jest jej ciężar, lecz fakt, że jako czynność świadoma i wolna jest ona tym samym czynnością moralną, a przez to podlega ocenie moralnej. Słusznie stwierdza R. Ruyer, że tylko ta czynność może być nazwana pracą, w której najmniejszą choćby rolę odgrywa wolność; czynność pozbawiona atrybutu wolności staje się czysto mechaniczna, przestaje być pracą 26. Wprawdzie zakres wolności może być bardzo różny, ale praca jako czynność ludzka jest tym samym czynnością wolną i świadomą, gdyż jest czynnością istoty rozumnej i obdarzonej wolną wolą. W pracy niewolniczej, przymusowej występuje również czynnik wolności polegający na tym, że człowiek wybiera między pracą, a prześladowaniem, biciem, czy nawet groźbą śmierci. Więzień poddany torturom może mieć osłabioną wolę na skutek działania różnych środków fizycznych i psychicznych, ale wolności woli i świadomości intelektu nie zatraca nigdy w pełni. Jest jednak paradoksem, że konieczność pracy stwarza nieuchronnie ograniczenie wolności człowieka, narzucając mu jej ciężar 27. Świadomość celu i wolność stanowi więc podstawę problemu moralnego pracy, a nie jej ciężar, jak twierdzi de Schepper. Nie można jednak wpadać w skrajność, jak to czyni Folliet twierdząc, że uciążliwość pracy jest czynnikiem akcydentalnym jedynie jako skutek grzechu pierworodnego; byłoby to równoznaczne z przypisaniem grzechowi pierworodnemu zmiany natury ludzkiej. Skoro ciężar pracy jest zjawiskiem wynikającym z naturalnych właściwości człowieka, to może i powinien on wejść do definicji terminu,, praca. Ma natomiast Folliet zupełną rację, uważając uciążliwość za kryterium odróżniające pracę od zabawy. W sposób wyczerpujący i głęboki potraktował to zagadnienie Leclerq. Przeprowadzenie 23 Ks. S. Wyszyński Duch pracy ludzkiej. Wyd. 3. Warszawa 1957 s J. Fourastié. Pourquoi nous travaillons? Paris 1970 s Conspectus generalis oeconomiae socialis. Romae 1927 s Méthaphysique du travail. Revue de Méthaphysique et de Morale 1948 s. 35 n., 39, 44, Kwant, jw. s

8 ścisłej granicy między pojęciem pracy i zabawy nie jest rzeczą łatwą. Nie ma takiej rozrywki, która nie mogłaby przybrać charakteru pracy. Tak np. sportowcy zawodowi pracują grając w tenisa, czy w piłkę nożną. Nauczyciel tańca i fordanser pracują tańcząc. Tak prosta rzecz, jak spacer lub rozmowa może przybrać charakter pracy, gdy wykonywane są zawodowo przez osoby do towarzystwa. Zabawa w przeciwieństwie do pracy, jest celem sama w sobie; występuje to w najczystszej formie w zabawie dziecka, które biega, skacze, tańczy dla samej przyjemności, jaką w tym odczuwa. Głębszym celem zabawy, który spotyka się u starszych przy wszelkich rodzajach gier, jest okazanie wartości gracza. Zabawa, a w szczególności gra, sport, jest więc wyrazem doskonałości człowieka, praca zaś ma być środkiem do osiągnięcia tej doskonałości. Przez pracę człowiek opanowuje siły od niego niezależne, wyrażając przez swą wielkość władzę nad światem zewnętrznym; przez zabawę wyraża tylko sam siebie i poza siebie nie wychodzi. Dlatego właśnie dodaje Leclercq champion sportowy po zwycięstwie jest dumny, lecz fizycznie wyczerpany, a człowiek po porannej gimnastyce, która jest pracą, czuje się zwinny i silny 28. Ostatni przykład wydaje się paradoksem. Jeżeli praca jest ciężarem, to nie może wzmacniać sił ludzkich, jeżeli zabawa jest przyjemnością, to nie może ich wyczerpywać. Należy jednak pamiętać, że natura ludzka składa się z 2 elementów: fizycznego i duchowego. Sportowiec zadaje sobie trud fizyczny dla zadowolenia psychicznego, jakim jest duma zwycięzcy. Oczywiście, zazwyczaj dołącza się do tego współcześnie poczucie solidarności i obowiązku wobec swojego zespołu, miasta rodzinnego, nawet narodu w meczach międzynarodowych. Sport staje się wówczas pracą, często nawet ciężką. Nawet u sportowców amatorów moment kariery występuje, jako pobudka do wysiłków ponad miarę pracy niszczącej zdrowie, nie mniej, niż wysiłek robotników fabrycznych. Na odwrót przyjemność fizyczna wynikająca z ruchu i natężenia mięśni może spowodować znużenie psychiczne, które tak często obserwujemy u dzieci znudzonych bieganiem i skakaniem bez celu, bez wciągnięcia do zabawy równocześnie władz fizycznych i umysłowych. I w pracy można znaleźć przyjemność; są ludzie, którzy w czasie odpoczynku, na wakacjach, w okresie urlopu nudzą się i myślami są przy swym warsztacie pracy. Leclercq wiąże to zjawisko z aktywną i ciekawą pracą 29, ale fakt, że odpoczywać nie umieją przede wszystkim ludzie pracujący fizycznie (gdyż nie znają innej formy odpoczynku niż sen i bezczynność), zdawałby się wskazywać, że przyczyna leży tu w ograniczoności zainteresowań i niskiej kulturze umysłowej. Taki pracownik fizyczny nie znajduje przyjemności w rozrywkach umysłowych, sport również nie pociąga człowieka przemęczonego pracą fizyczną. Błędem byłoby szukanie odróżnienia pracy od rozrywki w fakcie, czy stopniu zaangażowania umysłu i sił fizycznych człowieka w te czynności. Władze duchowe człowieka, jego wola i myśl biorą udział w każdej czynności ludzkiej. Każda najprostsza nawet czynność, jak np. gimnastyka, wymaga skupienia myśli po to, aby była dobrze 28 Jw. t. 2 cz. 2 s. 9, Tamże s

9 wykonana i nie stała się szkodliwa dla zdrowia. Myśl może być w niej bardziej zaangażowana niż np. przy kopaniu rowu 30. Gra w szachy, a nawet w brydża traktowana jako rozrywka wymaga większego wysiłku intelektualnego, niż niejedna praca biurowa. Pomimo, iż w niektórych wypadkach kryterium to zawodzi, ciężar pracy jest najbardziej charakterystyczną cechą różniącą ją od zabawy 31. Nawet w wypadku, gdy praca daje przyjemność, nie ona jest jedyną, a nawet najistotniejszą pobudką wysiłku pracującego, lecz jest nią poczucie obowiązku płynące bądź z zasad moralnych, bądź z potrzeb życiowych. Dlatego też w definicjach pracy spotyka się od bardzo dawnych czasów ten element, i to nie tyko u autorów katolickich, jak np. z polskich u: A. Trznadla 32, lecz także w encyklopediach ogólnych 33 bądź specjalistycznych ekonomicznych 34. Źródłem tego poglądu jest powszechność ustosunkowania się ludzi w ten właśnie sposób do pracy. Ogromna większość ludzi pisze znakomity socjolog i ekonomista katolicki, H. Pesch znajduje w pracy to, co określa łaciński jej termin, labor; bezmierny trud, gorzką konieczność, praca nie będzie nigdy jedynie zabawą i przyjemnością, rozrywką i odpoczynkiem 35. Nowością jest tu stanowisko zajęte przez Lacroix. Wprawdzie podobnie jak jego poprzednicy uważa on, że praca jest nierozerwalnie związana z trudem, ale radość traktuje jako zjawisko nie mniej naturalne dla pracy ludzkiej. Podobnie jak ciężar jest wynikiem przeszkód, na jakie napotyka człowiek w pracy, radość wiąże się z ukończeniem dzieła, z twórczością 36. Stanowisko to jest zupełnie słuszne z tą małą poprawką, że radość, zadowolenie, przyjemność wypływa z pracy nie tylko z tytułu jej twórczości, lecz także rozwijania swych sił duchowych i fizycznych, ekspansji nagromadzonej energii 37. O ile radość twórcza występuje przede wszystkim przy pracy, o tyle radość, którą lepiej nazwać przyjemnością, jest udziałem zarówno zabawy, rozrywki, gry, jak i wszelkich form pracy. Pewnych elementów twórczości nie można jednak pominąć w zabawie i rozrywce. Słusznie stwierdza Kwant, że każda wolna czynność ludzka jest przejawem twórczości człowieka 38. Szczególnie ostro występuje ten problem w twórczości artystycznej. Iluż ludzi maluje, czy pisze wiersze, dla przyjemności. Może być przedmiotem dyskusji, czy twórczość malarska Nikifora Krynickiego była pracą twórczą, czy twórczą zabawą infantylnego umysłu. Jest rzeczą charakterystyczną, że radość nie wyklucza trudu, a trud nie wyklucza radości; 30 Nie można się zgodzić więc z J. Vialatoux, który wyklucza myśl z gimnastyki (Signification humaine du travail. Paris 1953 s. 34). 31 Jako bodziec zabawy Vialatoux podaje nie tylko szukanie przyjemności, lecz jej potrzebę subiektywną. Zupełnie słusznie, gdyż właśnie ten drugi bodziec decyduje o naturalności zabawy. Zabawa podjęta pod wpływem innych bodźców przerodzi się, zdaniem tego autora, w pracę (jw. s. 14 n.). 32 Praca i płaca. Przyczynek do wyjaśnienia kwestii socjalnej w świetle etyki katolickiej. Kraków 1898 s Wielka Encyklopedia Francuska Diderota i d'alemberta cyt. za: Becker, jw. s Dalej jeszcze idzie słownik Larousse'a traktując pracę jako synonim trudu (Nouveau Petit Larousse. Paris 1952 s. 1039). 34 A. Liesse. w: Nouveau Dictionaire d'économie Politique. Vol. 2. Paris 1892 s. 1078; A. Bruder. Arbeit. Bachems Staatslexicon. Bd. l. Leipzig 1901 s Ethik und Volkswirtschaft. Freiburg i. Br s Jw. s. 10. Podobne stanowisko zajmuje Vialatoux (jw. s. 25). 37 G. Fischer. Mensch und Arbeit im Betrieb. Stuttgart 1949 s Jw. s

10 oba te uczucia mogą występować równocześnie w psychice ludzkiej. Można by wreszcie dodać jeszcze jeden element radości z pracy, jest to zadowolenie, jakie się odczuwa po skończonej pracy, a którego źródłem jest pozbycie się trudu, ciężaru, jaki praca stanowiła. Tę formę radości można by nazwać negatywną, w przeciwieństwie do dwóch pierwszych o charakterze pozytywnym. Ponieważ ciężar pracy jest zjawiskiem związanym z naturą ludzką, nie może więc dziwić skłonność do lenistwa, której powszechność, a przez to i naturalność, zaobserwował badacz etyki ludów pierwotnych, E. Westermarck 39. Na naturalność tego zjawiska wskazuje również etymologia słowa praca w niektórych językach. Tak np. termin francuski travail oznaczał w XI w. tortury, w ogóle wszelką czynność zadającą cierpienia ludziom lub zwierzętom. W XII w. w przeciwieństwie używa się czasownika travailler jako synonimu czasownika souffrir (cierpieć). Tak więc, oznacza on zarówno cierpienie rodzącej kobiety, jak i podróżowanie, które w tym czasie połączone było z ogromnymi trudami i niebezpieczeństwami. Od słowa travailler (pracować) pochodzi czasownik angielski to travel (podróżować). W XVI w. travailler oznacza urabiać, przetwarzać, wciąż jeszcze wiążąc się z pojęciem cierpienia, gwałtu i dopiero w XVI w nabiera dzisiejszego znaczenia 40. Trud związany z pracą jest kryterium indywidualnym, odróżniającym ją od zabawy, ale istnieje jeszcze inne bardzo istotne kryterium społeczne. Jest nim użyteczność pracy. Obie te cechy charakterystyczne wysuwają w swej definicji pracy dwaj myśliciele francuscy: E. Borne i F. Henry 41, a Folliet wskazuje, że użyteczność ogólna (społeczna?) odróżnia pracę od zabawy 42. To kryterium jest jednak jeszcze mniej precyzyjne niż ciężar pracy. Rozrywka jest bowiem koniecznym warunkiem odprężenia, wypoczynku człowieka, a w konsekwencji warunkiem zdrowia, warunkiem dalszej intensywnej pracy. Jest stąd niewątpliwie użyteczna subiektywnie, a pośrednio i społecznie, podobnie jak, np. praca nad pogłębieniem moralnym człowieka. Niedoskonałym kryterium jest również obowiązek, gdyż prawdziwie pracowici używają rozrywki w poczuciu obowiązku, idąc np. za poradą lekarza lub spowiednika. Ten rodzaj rozrywki wymaga od nich większego nieraz przymusu niż praca zawodowa, której oddają się z pasją. Na podstawie tego samego argumentu należy odrzucić kryterium przymusu 43 jako wystarczające kryterium odróżnienia pracy od rozrywki. Pojęcie przymusu nie jest jednoznaczne, gdyż czym innym jest przymus moralny, przymus gospodarczy i przymus fizyczny. Nawet bodźce czysto gospodarcze, czy bodźce tzw. kariery mogą w niedostatecznym stopniu odróżnić pracę od rozrywki. Kiedy sport staje się ciężką pracą, a kiedy pozostaje dbałością o zdrowie czy wyłącznie przyjemnością? Pomiędzy pojęciem amatora i zawodowca sportowego granica przebiega w sposób bardzo niejasny. Jeszcze mniej przekonywająca jest korzyść osobista, jako kryterium odróżniające pracę od 39 L origine et le développement des idées morales. Vol. 2. Paris 1928 s J. Plaquevent. De quelques aventures de la notion de travail. Esprit 1933 nr 7 s Le travail et 1'homme. Paris 1937 s Jw. t. l s Takie kryterium wysunął twórca szkoły z Nimes, Ch. Gide (cyt. za: L. Arnou. Eléments d'économie politique. Paris 1949 s. 211). 10

11 zabawy lub fakt, że zabawa nie tworzy dzieł w przeciwieństwie do pracy. Skoro rozrywka daje odprężenie i jest warunkiem zdrowia oraz intensywności pracy, to jest ona subiektywnie korzystna, a pośrednio także społeczeństwo osiąga z niej korzyść. Dowodem ogólnego zrozumienia tej korzyści społecznej jest fakt poświęcenia się części społeczeństwa zawodom związanym z godziwymi, a niestety i niegodziwymi rozrywkami, i zużywania na nie niemałej części dochodu społecznego. Wreszcie ograniczenie pracy do tworzenia dzieł zacieśniłoby ją pojęciowo do dziedziny materialnej, a w zakresie intelektualnym do dziedziny pisarskiej, malarskiej itp., wykluczając pracę pedagogiczną, artystyczno - teatralną itd. Nie ma więc kryterium, które samo przez się odróżniałoby pracę od zabawy, rozrywki, gry. W tym celu trzeba uciec się do wielu cech charakterystycznych dla obu czynności, przy czym ścisłej i bezwzględnej granicy przeprowadzić się nie da, gdyż zbyt wielkie jest bogactwo natury ludzkiej, zróżnicowań międzyludzkich, motywów i form czynności człowieka. Sądzimy jednak, że najlepszymi kryteriami są: ciężar pracy i jej obowiązek, zarówno indywidualny, jak i społeczny. Konieczne jest przy tym szukanie kryteriów obiektywnych, gdyż nie musi być pracą to, co w przeżyciu osobistym jest uważane za pracę. Dlatego autor małej encyklopedii pojęć pracy, W. Rohmert, uważa za pracę tylko te czynności ludzkie, które odnoszą się do polepszenia warunków życia przy pomocy zajęć zawodowych, czy pozazawodowych 44. Definicja ta nie wytrzymuje wprawdzie krytyki, praca nie jest bowiem podejmowana dla polepszenia tylko stopy życiowej, lecz także dla jej utrzymania, czy nie obniżania, dla celów altruistycznych, ideowych itd. Przy tym pojęcie polepszenia warunków życiowych jest wieloznaczne. Cenna jest jednak uwaga tego autora, że rozróżnienie między pracą a rozrywką może wypaść różnie, w zależności od przyjęcia kryterium subiektywnego i na podstawie oceny społecznej. Reasumując dotychczasowe rozważania, ustaliliśmy następujące cechy charakterystyczne pojęcia pracy: świadomość, celowość, uporządkowanie, wolność, użyteczność, twórczość, naturalna konieczność, a stąd obowiązek moralny, w dalszej konsekwencji moralność pracy jako obowiązku i źródła cnót, wreszcie jej ciągłość, uciążliwość i radość. Jedna z nowszych prób definicji pracy określa ją jako świadome działanie człowieka płynące z poczucia obowiązku i połączone z ciągłym wysiłkiem, którego celem jest tworzenie wartości materialnych lub duchowych 45. Przytoczona definicja S. Sobczaka nie obejmuje wszystkich cech charakterystycznych pracy ludzkiej. Wprawdzie w pojęciu świadomego działania zawiera się wolność i celowość, ale te tak ważne cechy zostały niedostatecznie podkreślone; również określenie wysiłek nie może być uważane za odpowiednik uciążliwości i trudu. Praca pierwszych ludzi w raju była także połączona z wysiłkiem, który jest właściwością każdej czynności ludzkiej, synonimem czynu. Brak wreszcie w tej definicji cechy użyteczności i konieczności naturalnej, która jest przyczyną oparcia obowiązku pracy na prawie naturalnym, a wreszcie radości. Okazuje się, że zbyt krótkie definicje są niewystarczające, gdyż nie obejmują wszystkich bardzo licznych i złożonych aspektów pojęcia pracy człowieka. Odrzucamy stąd definicję 44 Arbeitswissenschaftliche Begriffe. Mainz 1967 s S. Sobczak. Moralne wartości pracy ludzkiej. Teza doktorska. Lublin 1952 s. 35 (mps). 11

12 watykańskiej Encyklopedii Katolickiej określającej pracę jako świadomą działalność skierowaną ku celowi, który ma być osiągnięty 46, zbliżoną do niej definicję C. Mertensa 47, definicję amerykańskiej Encyklopedii Katolickiej, która popełniła tautologię 48, socjologiczną definicję M. Mierendorffa, który miesza pojęcie pracy z własnością społeczną 49. Nie do przyjęcia jest również najkrótsza chyba definicja filozofa pracy, Kwanta, dla którego praca jest sytuacją społeczną, w którą wciągnięta jest działalność ludzka 50, gdyż definicja tak ogólna, a właściwie ogólnikowa, nic właściwie nie mówi. Przeciwieństwem tych niezmiernie zwięzłych definicji jest opisowe określenie pracy przez J. Höffnera. Wymienia on siedem aspektów pracy ludzkiej: jej konieczność, przyczynianie się do rozwoju osobowości człowieka, osiąganie przez to opanowywania i przekształcania świata, usługi oddawane innym ludziom i dobru wspólnemu oraz osiąganie ponad ramami czysto gospodarczych wartości użytecznych, wartości religijnych, pokuty i oddawania chwały Bogu przez posłuszeństwo i partycypację 51. Opisowy charakter określenia Höffnera przesądza negatywnie o jego definicyjne] wartości. Definicja obejmująca wszystkie cechy pojęcia pracy powinna brzmieć, jak następuje: Praca jest to wolna, choć naturalnie konieczna działalność człowieka, wypływająca z poczucia obowiązku, połączona z trudem i radością, mająca na celu tworzenie użytecznych społecznie wartości duchowych i materialnych. Pominęliśmy cechę ciągłości, nie chcąc nadmiernie rozszerzać naszej definicji, jest ona już zawarta w samym pojęciu działalności. Na pierwszym miejscu zostały postawione wartości duchowe, gdyż odpowiada to hierarchii wartości ludzkich. Podkreślono użyteczność społeczną, gdyż wartość użyteczna społecznie jest też użyteczna indywidualnie. Ostatecznym celem pracy jest użyteczność społeczna. Cechy osobowe pracy zostały w naszej definicji dostatecznie podkreślone przez jej wolność. Niedostateczne natomiast jest wciąż jeszcze zrozumienie tego, że praca, podobnie jak i posiadanie dóbr materialnych, nie jest bezwzględną, niczym nie ograniczoną własnością człowieka, lecz tylko ewangelicznym talentem, którym ma on umiejętnie gospodarować dla dobra społecznego. Taka jest najogólniejsza definicja pracy ludzkiej. Każda definicja jest wprawdzie rzeczą do pewnego stopnia umowną, ale właśnie dlatego należy wybrać takie określenia, które by w swych konsekwencjach nie prowadziły do wniosków błędnych lub sprzeczności, trudności praktycznych nie do pokonania. Otóż konieczność tak szerokiego pojęcia pracy, obejmującego zarówno pracę gospodarczą, jak i pozagospodarczą, fizyczną i intelektualną, moralną, materialną i duchową, wynika stąd, że te wszystkie rodzaje działalności ludzkiej, jeżeli są społecznie użyteczne, muszą znaleźć wspólną ocenę, która wyraża się m. in. w wynagrodzeniu, jakie jednostka uzyska od społeczeństwa przy rozdziale dochodu 46 Enciclopedia Cattolica. Vol. 7. Romae 1951 s Initiation a l'économie sociale. Paris 1952 s The Catholic Enciclopedia (Vol. 8. New York 1913 s. 719) określa pracę (labor) jako work itd. 49 Mierendorff określa pracę jako wysiłek mający na celu osiągnięcie i powiększenie własności społecznej (Erhaltung und Vermehrung des gesamtgesellschaftlichen Eigentums) cyt. za: Dörschel, jw. s Jw. s Christliche Gesellschaftslehre. Kevelaer 1962 s. 114 nn. 12

13 społecznego. Problem pracy ludzkiej zacieśnimy wyłącznie do pojęcia pracy gospodarczej, tj. tworzącej użyteczności gospodarcze. Celem pracy gospodarczej jest zaspokojenie ludzkich potrzeb gospodarczych; ten cel pracy podkreślają także inni autorzy, jak np. moralista niemiecki O. Schilling 52. Od zaspokojenia potrzeb jest już tylko jeden krok do użyteczności gospodarczych, które służą zaspokojeniu tych potrzeb. Tworzenie użyteczności gospodarczych jest według A. Müllera cechą pracy w znaczeniu ekonomicznym 53. Stąd dalszy krok prowadzi do pojęcia wartości gospodarczej lub wprost produkcji, co spotykamy w definicji J. C. Schryversa 54, zaś angielski moralista, J. E. Ross, nazywa pracę wprost wysiłkiem ludzkim skierowanym do tworzenia bogactwa 55. Całe życie gospodarcze sprowadza się do pracy. Specyfiką pracy gospodarczej jest jej charakter społeczny 56. Praca gospodarcza wkracza więc w zakres procesów społecznych, struktur społecznych. Jako zjawisko odbywające się w czasie wchodzi w system przewidywań społeczno-gospodarczych, a przewidywania te dotyczą przede wszystkim potrzeb społecznych 57. Niektórzy autorzy zbyt jednostronnie łączą pracę gospodarczą tylko z przetwarzaniem, przyrody 58. Nie można również uważać przymusu gospodarczego 59, czy oczekiwanego zysku 60 za jedyny bodziec pracy. Głęboki i oryginalny w swych poglądach ekonomista socjolog katolicki F. Perroux, idąc za innym pisarzem francuskim A. Muratem 61, uważa, że dwie cechy charakteryzują pracę gospodarczą: l. szukanie maksimum zaspokojenia potrzeb (satisfaction) przy minimum wysiłku (peine), 2. poszukiwanie jako celu pracy użyteczności, korzyści gospodarczej (gain économique). Nie znaczy to według Perroux aby człowiek, pracując w sposób jasny i sprecyzowany, zdawał sobie sprawę z potrzeb, jakie pragnie zaspokoić, ale praca daje możność wirtualną zaspakajania potrzeb, z których jedne, zwłaszcza najbardziej istotne zaspokojenie potrzeb materialnych, są wyraźnie zarysowane w świadomości, inne w sposób mniej wyraźny; świadomość potrzeb jest motywem pracy 62. Pierwsza z cech charakterystycznych pracy gospodarczej według Perroux to po prostu klasyczna zasada gospodarności, ustalona przez angielską szkołę liberalną. W błędnej interpretacji może ona być wyrazem lenistwa i egoizmu, we właściwej natomiast nie jest niczym, innym, jak tylko konsekwencją rozumnej i celowej działalności, jaką jest praca ludzka; jest dążeniem do tego, aby każdy wysiłek dawał jak największe rezultaty, w jak 52 Katholische Wirtschaftsethik. München 1933 s Notes d'économie politique. Paris 1933 s Manuel d'économie politique. Bruxelles 1913 s Ethics. From the standpoint of scholastic philosophy. New York 1938 s H. Bartoli. Science économique et travail. Paris 1958 s Kwant, jw. s , J. Szewczyk. Filozofia pracy. Kraków 1971 s. 170; Fourastié. jw. s T. Kotarbiński. Traktat o dobrej robocie. Wrocław 1965 s Kwant, jw. s Initiation à la Théorie économique. W: Collection Théoria. Paris s Les caractéres contemporains du salaire. Paris 1946 s

14 największym stopniu przyczynił się do celu, do jakiego podmiot pracy mniej lub więcej świadomie i konsekwentnie zdąża. Druga cecha dążenie do zaspokojenia potrzeb jest niewątpliwie najpowszechniej związana z pracą gospodarczą i istotnie najlepiej ją określa. Nie rozwiązuje to jednak trudnego zagadnienia, jakiego rodzaju pracę zaliczyć można do pracy gospodarczej, a jaka jest praca pozagospodarcza. Trudno bowiem byłoby zaliczyć do pracy gospodarczej modlitwę, która przecież także ma na celu zaspokojenie potrzeb, ale potrzeb duchowych. Otóż potrzeby ludzkie, ze względu na jedność natury człowieka, niełatwo rozbić na potrzeby duchowe i materialne ściśle. Stanowi to źródło trudności nie do pokonania w ekonomii. Jak słusznie wskazał w swoim czasie wybitny ekonomista angielski, E. Cannan, nie można przeprowadzić precyzyjnej linii podziału między ekonomicznymi i nieekonomicznymi zaspokojeniami potrzeb (satisfaction) 63. Również na gruncie rozróżnienia rodzajów pracy nie da się przeprowadzić tego podziału, gdyż praca intelektualna, pedagogiczna, moralna czy nawet religijna może być oparta na motywach gospodarczych, na chęci zysku, będzie więc miała na celu zaspokojenie potrzeb materialnych. Nawet ograniczenie pracy materialnej do tworzenia dóbr materialnych nie dałoby wyraźnej linii podziału, gdyż nie rozwiązany pozostałby np. problem dzieł sztuki w ogóle, a w szczególności architektury i rzeźbiarstwa w przeciwieństwie np. do muzyki, a równocześnie nastąpiłoby zbyt wielkie zacieśnienie pojęcia pracy gospodarczej wobec tego zwłaszcza, że współcześnie coraz więcej wysiłków ludzkich idzie na tworzenie użyteczności niematerialnych, które obejmują coraz większą część dochodu społecznego. Najlepszą więc definicją pracy gospodarczej jest określenie, iż jest to praca, której celem jest zaspokojenie potrzeb gospodarczych człowieka. Ponieważ zaś definicja taka byłaby zbyt indywidualistyczna i nie uwzględniałaby charakteru społecznego pracy, stąd należy uznać za właściwszą inną wersję: Pracą gospodarczą jest praca mająca na celu zaspokojenie społecznych potrzeb gospodarczych. Definicja ta wymaga wyjaśnienia pojęcia potrzeby gospodarczej, ale to już należy pozostawić teorii ekonomii i socjologii, które jednak dotąd nie potrafiły zadowalająco rozwiązać tego zagadnienia. Nie ulega jednak wątpliwości, że do pracy gospodarczej należy zaliczyć zarówno pracę fizyczną, jak i umysłową, wykonawczą i kierowniczą, zależną i niezależną. I tu znowu, ze względu na ułomność natury ludzkiej, ścisłej granicy przeprowadzić się nie da. W każdej pracy biorą udział rozum i wola, siły duchowe i fizyczne. Stąd nie ma pracy fizycznej bez udziału intelektu i umysłowej bez udziału wysiłku fizycznego, nie ma pracy czysto wykonawczej i kierowniczej, gdyż najprostsza praca wymaga planu założenia i porządku wykonania, każde kierownictwo wymaga pewnego zakresu wykonania, choćby było nim ułożenie planu pracy innych. Każda praca ma pewien zakres niezależności w postaci aktu wolnej woli i jest w pewnym stopniu zależna od innych ludzi, społeczeństwa czy, co najmniej, poczucia obowiązku moralnego. Wreszcie każda praca, nawet wewnętrzna, duchowa, moralna jest czynnikiem ogólnego postępu ludzkości, a więc i gospodarczego; przyczynia się, przynajmniej pośrednio, do zaspokojenia także potrzeb gospodarczych 63 Cyt. za: A. C. Pigou. The economics of welfare. London 1924 s

15 społeczeństwa. Praca jest jednym tylko z czynników produkcji, tworzenia bogactw, ale jest czynnikiem pierwszorzędnym. W jakim znaczeniu? Byłoby błędem przypisywać tę cechę pracy kolejności jej występowania jako czynnika wytwórczego. Po to, aby powstał akt produkcji, niezbędne jest bowiem rozporządzanie obu czynnikami wytwórczości, tj. zarówno pracą, jak i materialnymi środkami produkcji. Potrzebne są bowiem w tym celu nie tylko choćby nawet prymitywne narzędzia, ale i sam przedmiot, w który ma być włożona praca, jako kwantum dóbr przeznaczonych do produkcji i wirtualny środek zaspokojenia potrzeb. Jeżeli więc można mówić o pierwszeństwie pracy w stosunku do środków materialnych jako czynnika produkcji, to tylko ze względu na: l. jej godność jako czynności ludzkiej, 2. aktywność. Stąd lepiej wyraża stosunek pracy do kapitału określenie ich jako czynników formalnego i narzędziowego (instrumentalnego) niż jako czynników pierwszo - i drugorzędnego. Wyższa wartość pracy od materialnych środków produkcji nie polega na jej roli w akcie produkcji. Praca gospodarcza jest pracą ludzką w swej istocie, a tylko akcydentalnie, w związku ze skierowaniem ku celom gospodarczym, jest czynnikiem wytwórczym. Jako czynność ludzka nie traci ona nigdy swej wartości humanistycznej, wartości moralnej. 15

16 Rozdział II TEORIE PRACY Z ZAKRESU FILOZOFII SPOŁECZNEJ I GOSPODARCZEJ Celem pracy ludzkiej jest perfectio operis i perfectio operantis stwierdza nauka scholastyczna. Człowiek, doskonaląc swym wysiłkiem twórczym świat zewnętrzny, doskonali i samego siebie. Ale przetwarzanie przedmiotów materialnych nie jest celem samo w sobie. Celem pośrednim całego stworzenia jest człowiek, cel ostateczny: chwałę Bożą osiąga stworzenie poprzez służenie człowiekowi, poprzez zaspokajanie jego potrzeb. Człowiek doskonali się przez zaspokojenie swoich potrzeb, gdyż jest ono warunkiem dobrego życia (tomistyczne ad bonam vitam), lecz doskonalenie to odbywa się dzięki pracy nie tylko poprzez pokrycie zapotrzebowań człowieka, ale i przez samą pracę, zawierającą głębokie wartości moralne. Problem pracy, z punktu widzenia filozofii społecznej, przejawia się w dwóch aspektach: doskonalenie się człowieka i zaspokojenie jego potrzeb. Sprowadzają się one obydwa do pierwszego aspektu, ale w myśli społeczno-gospodarczej są częstokroć wyodrębnione. Środkiem zaspokojenia potrzeb jest tworzenie użyteczności, sprowadzające się do aktów wytwórczych. Dla zaspokojenia potrzeb ludzkich trzeba najpierw stworzyć wartości gospodarcze, które następnie mogą być rozdzielone pomiędzy poszczególne jednostki. Ponieważ akt produkcji jest w kolejności naturalnej pierwszą czynnością gospodarczą, a akt rozdziału dochodu społecznego drugą, bardzo łatwo wybija się on na naczelne miejsce, usuwając w cień zagadnienie rozdziału. Z punktu widzenia produkcji problem pracy przedstawia się jako kwantum energii ludzkiej, którą trzeba dostarczyć, aby umożliwić powstanie przedsięwzięcia gospodarczego. Jest to przedmiotem troski zarówno poszczególnych producentów, jak i społeczeństw oraz państw, poczynając od czasów budowy piramid egipskich, poprzez czasy helotów spartańskich, niewolnictwa rzymskiego, poddaństwa średniowiecznego, aż do sweatingsystemu kapitalizmu XIX w. W ten sposób zarysowują się dwie teorie pracy. W jednej chodzi o problem dostarczenia produkcji odpowiedniej ilości siły ludzkiej, w drugiej zaś o doskonalenia się człowieka przez pracę. Nazwiemy je teoriami: mechanistyczną i humanistyczną. Teoria mechanistyczna traktuje pracę ludzką jako ilość rąk do wytwórczej pracy, jako siłę czysto mechaniczną, wielkość statystyczną, środek produkcji; stąd jej charakter użytkowy, serwilny. Teoria humanistyczna, traktując pracę jako czynność ludzką, jako środek przeobrażania, humanizacji przyrody, jako sposób, system życia ludzkości, dąży do zapewnienia pracy naczelnego, kierowniczego stanowiska w życiu społeczno-gospodarczym. Teorię mechanistyczną pracy reprezentuje w ekonomii cały kierunek liberalny wszystkich odcieni, wraz ze wszystkimi dewiacjami i przybudówkami: szkoła klasyczna, historyczna, narodowa, psychologiczna, matematyczna i neoliberalizm. Teorię humanistyczną reprezentuje socjalizm we wszystkich jego postaciach, a więc przede wszystkim marksizm, solidaryzm, 16

17 wreszcie myśl społeczna chrześcijańska. Pierwsze przejawy teorii mechanistycznej można spotkać już w starożytności. Rozwój niewolnictwa wytworzył pogardę dla pracy nieznaną w pierwszych stadiach rozwoju ludzkości, w gospodarstwie zamkniętym, domowym, czy w koczowniczym życiu pasterskim. Arystoteles odmawia godności pracy fizycznej i uważa, że życie robotnika nie da się pogodzić z praktykowaniem cnót 1. Ponieważ są takie prace, których bez poniżenia się człowiek spełniać nie może, natura stworzyła predysponowanych do pracy fizycznej niewolników 2. Praca niewolników niewiele się różni od pracy zwierząt. Natomiast ludzie wolni są w takim stopniu różni od niewolników, w jakim dusza od ciała, czy człowiek wolny od zwierzęcia 3. Arystoteles wpada w wyraźną sprzeczność. Z jednej strony bowiem stwierdza, że niewolników przeznaczyła do tego stanu sama natura, z drugiej zaś przyznaje, że w swej istocie (naturze) niewolnik nie różni się od wolnego; różnica dotyczy tylko zakresu uprawnień 4, gdyż jedni ludzie są przeznaczeni z natury samej do rozkazywania, a inni do pracowania 5. Brak jednak możności życia cnotliwego, spowodowany podłością pracy fizycznej, przesądza o tym, że niewolnik nie może być obywatelem kraju. Podobnie jak Arystoteles Platon uważa za zjawisko naturalne pogardę dla pracy fizycznej 6. Pogląd filozofii starożytnej na pracę ludzką nie mógł się utrzymać w myśli chrześcijańskiej. Ewangelia głoszona była biedakom, ludziom pracy, niewolnikom, sam Chrystus był robotnikiem. Niska ocena pracy powraca jednak w wiekach średnich w postaci idei pracy jako ekspiacji za grzechy i nędzy, jako kary za grzechy 7. Niższa jest również ocena wartości pracy fizycznej w stosunku do pracy umysłowej. Zjawisko to występuje szczególnie w późnym średniowieczu, jako wyraz dowartościowania rozwijającej się wiedzy i szkolnictwa wyższego. Są to jednak pewne tylko tendencje nie mogące wypaczyć zasadniczego zarysu chrześcijańskiego etosu pracy, który widzi w każdej pracy wartości nie tylko zewnętrzne, lecz także wewnętrzne, duchowe, które stają się przyczyną podniesienia wartości osobowych człowieka 8. Czasy nowożytne przynoszą dalsze dowartościowanie pracy ludzkiej jako wyraz tendencji humanistycznych i demokratycznych. Emil Zola twierdzi, że życie bez pracy nie ma sensu, nie ma racji bytu 9. Niektóre kierunki protestantyzmu wiążą moralność człowieka z pracą, nadając życiu gospodarczemu charakter niemal religijny. Skrajnym tego przykładem jest kazanie pastora M. D. Babcocka, który twierdzi, iż czynności gospodarcze są religią, a religia jest częścią spraw gospodarczych 10. Mechanizacja produkcji, jej organizacja wielozakładowa prowadzi jednak do ponownego obniżenia wartości humanistycznych pracy fizycznej. Amerykański twórca systemu naukowej 1 Polit. III, 5; VII, 9. 2 Polit. I, 3; VII, 9. 3 Polit. l, 5. 4 Polit. VII, 8. 5 Por. P. Jaccard. Histoire sociale du travail de l'antiquité á nos jours. Paris 1960 s Rep. VI, Jaccard, jw. s F.J.H.M. Van der Ven. Sozialgeschichte der Arbeit. Bd. 2. München 1972 s Jaccard, jw. s Cyt. za: F. Herzberg. Le travail et la nature de l'homme. Paris 1971 s

18 organizacji pracy, F. Taylor, wskazuje, że jedynym wymaganiem stawianym człowiekowi, który ma zawodowo zajmować się pracą przy chowie trzody chlewnej jest, aby był równie głupi i flegmatyczny jak wół 11. Taylor staje się w ten sposób jednym z teoretyków kierunku mechanistycznego, który sprowadza pracownika jedynie do roli dostarczyciela kwantum energii mechanicznej dla produkcji. Teoria mechanistyczna podchodzi do pracy gospodarczej od strony zagadnienia wartości ekonomicznej. Praca ludzka została w niej potraktowana jako jeden z czynników produkcji, cały więc problem sprowadza się do tego, jaki jest udział czynnika pracy w tworzeniu wartości gospodarczych i jakie wynagrodzenie zapewni dostateczny dopływ tego czynnika do produkcji. Według A. Smitha produkt pracy jest źródłem wynagrodzenia dla tego czynnika produkcji, przy czym w stanie pierwotnym cały produkt stanowił to wynagrodzenie, współcześnie zaś pracownik musi się nim dzielić z właścicielem środków wytwórczych. W takim postawieniu sprawy tkwi niewątpliwie zarodek marksowskiej teorii wyzysku. Na skutek konieczności podziału produktu pracy pomiędzy kapitalistę i pracownika dochodzi do targów, które sprowadzają problem płacy do zagadnienia ceny. W tym punkcie swego rozumowania Smith dochodzi do pojęcia funduszu płac, który uważa jednak za wielkość zmienną, zależną od wzrostu bogactwa kraju i rozwoju ludności oraz od kosztów utrzymania robotnika, traktując jednak minimum egzystencji nie jako determinantę płacy, lecz tylko dolną jej granicę 12. Problem kosztów utrzymania pracy rozwinął T.R. Malthus w swej teorii ogólnej ludności. Jeżeli przyjąć za fundusz płacy wielkość S, a za liczbę pracowników N, to stosunek S:N będzie oznaczać wysokość przeciętnego uposażenia jednego pracownika. Ponieważ zgodnie z teorią Malthusa produkcja wzrasta w postępie arytmetycznym, a ludność w geometrycznym, stąd rozwój historyczny zmierza nieuchronnie do obniżenia płacy, a w dalszej konsekwencji do nędzy robotniczej. Do ostatecznego sformułowania tej teorii dochodzi D. Ricardo, tworząc pojęcie ceny naturalnej pracy, odpowiadającej takiej płacy, która umożliwia utrzymanie się klasy pracowniczej bez zmniejszania i zwiększania się przyrostu naturalnego, w stanie statycznym. Rieardo nie uważa jednak minimum egzystencji za wielkość stałą, lecz dopuszcza jej zmienność w zależności od zwyczajów oraz ustalonych w czasie i miejscu pojęć wartości 13. Dopiero socjalista, F. Lassalle, w swym słynnym spiżowym prawie pracy nadaje minimum egzystencji, jako determinancie płac robotniczych w ustroju kapitalistycznym, charakter niezmienny. Teorii kosztów utrzymania nie jest obce pojęcie funduszu płac, tj. ogólnej sumy, jaką otrzymuje corocznie klasa robotnicza w danym społeczeństwie jako wynagrodzenie za swą pracę. Właściwe jednak opracowanie teorii funduszu płac robotniczych przypisuje się ogólnie J. S. Millowi. 11 Principles of Scientific Management, s. 59 cyt. za: B. Karsh. The Meaning of Work in an Age of Automation. Current Economic Comment T. 19:1957 nr 3 s Wealth of nations. London 1776 ks. I rozdz Principles of political economy and taxation. London 1817 rozdz. VII. 18

19 Wysokość płac zależy według tego autora przede wszystkim od stosunku podaży do popytu, co może być również wyrażone stosunkiem między liczbą ludności, a wielkością kapitałów w danym kraju. Pod pojęciem ludności należy tu rozumieć tylko liczebność klasy pracującej najemnie, a pod pojęciem kapitału kapitał obiegowy i to nawet tylko tę jego część, która jest wydawana na bezpośredni zakup pracy. Do tej kwoty kapitału muszą być dodane jeszcze fundusze, które jakkolwiek nie stanowią części kapitału, są wypłacane w drodze wymiany za tego rodzaju prace, jak prace żołnierzy, służby domowej i innych pracowników nieprodukcyjnych. Warunkiem wzrostu ogólnej skali płac jest wzrost ogólnego funduszu przeznaczonego na najem pracowników lub zmniejszenie się liczby konkurentów pragnących wynająć się do pracy. Spadek płac możliwy jest tylko wówczas, gdy zmniejszy się fundusz przeznaczony na opłacanie pracy lub zwiększy się liczba pracowników, którzy poszukują zapłaty 14. Teoria funduszu płacy zyskała duży rozgłos. Wprowadza ona dwa elementy, których zmienność jest wzajemnie zależna, a mianowicie: wielkość kapitału przeznaczonego na zakup pracy, tj. fundusz płac i ilość pracy, która jest zaofiarowana na sprzedaż. Stąd teoria ta występuję, zwłaszcza w nowszej literaturze, często pod nazwą masy pracy (lump of labor). Przedstawiona w tej postaci podkreśla ona walkę o byt, jako zasadę życia gospodarczego, gdyż przy niezmiennym funduszu płac każdy nowy pracownik zwiększa konkurencję na rynku, odbierając w ten sposób pracę i zarobek swym współtowarzyszom. Teoria funduszu płacy, która w ujęciu Milla jest syntezą i ostateczną formułą teorii pracy szkoły klasycznej angielskiej, przyjmuje za podstawę swej analizy model rynkowy, bada zjawiska podaży i popytu na rynku pracy. Założenie to decyduje o jej słabości, gdyż nie potrafi adekwatnie wyjaśnić czynników podaży pracy 15. Popyt na pracę można analizować na płaszczyźnie czysto ekonomicznej, gdyż decyduje o nim bogactwo rynku kapitałowego, rozwój kredytu, techniki, koniunktura produkcji i in. czynniki czysto gospodarcze. Podaż pracy zależna jest natomiast od wielu czynników pozagospodarczych, takich jak: rozwój ludnościowy, postęp wiedzy i wykształcenia, ustrój społeczny i polityczny, właściwości psychoetniczne itd. Jednym z zasadniczych czynników utrzymania niskiego poziomu płac, a więc rozwoju przemysłu, wysokiej skali zysków, rozwoju kapitalizacji i taniości artykułów przemysłowych jest według teorii funduszu płacy liczba pracowników. Stąd inny ekonomista angielski, W. N. Senior, przyjmując teorię Milla, dochodzi do wniosku, że najlepszym środkiem zapewnienia dostatecznej podaży rąk do pracy jest zniesienie zasiłków dla biednych, gdyż ludzie ubodzy, mając przed sobą dwie ewentualności: praca lub śmierć głodowa, wybiorą pierwszą. Ale Senior wskazuje i na słabą stronę teorii funduszu płacy, mianowicie na zależność jego wielkości od produkcyjności pracy 16. Ten właśnie czynnik produkcyjności pracy stał się podstawą trzeciej klasycznej teorii płac 14 J. S. Mill. Principles of political economy with some of their applications to social philosophy. Lndon 1848 ks. II rozdz J. B. Mc Cormick. Wages.Harmondsworth 1969 s Political economy. London 1850 s. 173 nn. 19

20 teorii produkcyjności krańcowej. Twórcą jej jest ekonomista niemiecki H. J. von Thunen, ale nowoczesną i ostateczną formułę tej teorii zawdzięczamy L. E. M. Walrasowi, H. P. Wicksteedowi i J. B. Clarkowi 17. Wicksteed sprowadza ogólne prawo rozdziału dochodu społecznego do tego, że udział który przypada każdemu z czynników wytwórczych, niezależnie od usług, jaki ten czynnik daje, wynosi na jednostkę danego czynnika, z uwzględnieniem całości tyle, ile ten czynnik będzie mógł uzyskać, zanim jego cząstka nie zostanie wycofana z udziału w akcie wytwórczym 18. Jaśniej formułuje tę myśl Clark stwierdzając, że w życiu gospodarczym płace kształtowane są przez wielkość produktu pracy krańcowej, tj. tej jednostki pracy, którą pracodawca może jeszcze zatrudnić bez straty 19. Jak stwierdza jeden z późniejszych ekonomistów, teoria produkcyjności krańcowej pracy sprowadza się do tego, że płace reprezentują zmienną ocenę przedsiębiorców, dotyczącą wartości gospodarczych, jakie powstaną dzięki zastosowaniu w procesie produkcji zmiennych wielkości pracy 20. Punktem wyjścia wszystkich trzech klasycznych teorii płacy jest wynagrodzenie pracy jako czynnika wytwórczego. To założenie zostało poddane krytyce w pracy Perroux. Produkcyjność pracy nie wystarcza dla określenia należnego jej wynagrodzenia, nawet gdy się weźmie pod uwagę możliwe przesunięcia w wynagrodzeniu czynników wytwórczych, które mogą być przeprowadzone przez czynnik arbitrażowy, w kierunku ustalenia płacy najbardziej odpowiedniej ze względów politycznych i społecznych. Ocena wysokości płacy nie będzie miała najczęściej na uwadze wartości abstrakcyjnej czynnika pracy jako takiej, lecz konkretnego pracownika, który pracę dostarcza i domaga się wynagrodzenia. Teoria rozdziału produktu między elementy wytwórcze traktuje wszystkie te elementy równorzędnie. W ten sposób zatraca się zupełnie czynnik osobowy, ludzki. Nie bierze się pod uwagę jednostek, czy grup społecznych, które dostarczają poszczególnych elementów wytwórczych 21. Tymczasem wielkość produkcji zależy nie od abstrakcyjnie pojętych czynników wytwórczych, a nawet nie tyle od poszczególnych osób, ile od zespołów wytwórczych w najszerszym pojęciu. Produkcyjność czynników wytwórczych jest różna w poszczególnych przedsiębiorstwach, produkcyjność przedsiębiorstw zależna od produkcyjności danej branży, a ta ze swej strony od całości gospodarstwa narodowego 22. Dlatego też nauka współczesna wie więcej niż wiedziała kiedyś, jaka część złudzeń i ekstrapolacji zawarta jest w twierdzeniu, że dana płaca pochodzi z produktu określonej pracy 23. Słusznie wskazuje Perroux na integralizm przedsiębiorstwa, a w szerszym znaczeniu i całej gospodarki narodowej, można by dodać nawet światowej. Ale istnieje jeszcze jedna 17 Por. D. Yoder. Labor economics and labor problems. New York 1939 s An essay on the coordination of the laws of distribution. London 1932 s. 10 n. 19 The distribution of wealth. New York 1899 s Yoder, jw. s. 211 n. 21 Perroux, jw. s Tamże s Tamże. 20