Skarby krakowskich klasztorów: wystawy, katalogi, inne publikacje *

Transkrypt

1 Tu warto zajrzeć 469 Marek DERWICH Instytut Historyczny Uniwersytet Wrocławski Skarby krakowskich klasztorów: wystawy, katalogi, inne publikacje * W latach w salach wystawowych Pałacu Krzysztofory odbyło się 15 wystaw pod wspólnym tytułem Skarby krakowskich klasztorów, zorganizowanych przez Muzeum Historyczne w Krakowie. Pomysłodawcami i realizatorami tej wspaniałej idei byli dwaj kustosze tego muzeum, Janusz Tadeusz Nowak i Witold Turdza. W 1999 r. zaczęła się ukazywać seria wydawnicza Skarby Krakowskich Klasztorów, w ramach której wydano niewielkie publikacje dotyczące kolejnych wystaw, raczej foldery niż katalogi, zawierające informacje o danym zgromadzeniu oraz bardzo krótkie i pobieżne omówienie wystawy. W kilku wypadkach przedstawiano w nich także materiały konferencji zorganizowanych z okazji tych wystaw. W ramach wspomnianych 15 wystaw pokazano kolejno skarby z tyluż klasztorów (a właściwie domów zakonnych 15 zgromadzeń) znajdujących się w Krakowie: kapucynów (1992, omówienie 1 ), cystersów (1993, omówienie 2 ), karmelitów (1994, omówienie 3 ), kanoników regularnych św. Augustyna (1995), bernardynów (1996) i bernardynek (1997, dwa omówienia 4 ), reformatów (1998, dwa omówienia 5 ), prezentek (1999, dwa omówienia 6 oraz * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą Narodowy Program Rozwoju Humanistyki w latach Research funded under the Ministry of Science and Higher Education s National Programme for the Development of Humanities for J. MARECKI, Kapucyni na krakowskim rynku w Krzysztoforach, Studia Franciszkańskie, 6, 1994, s Zob. też J. SAMEK, Skarby kościoła kapucynów w Krakowie, [w:] J. MARECKI (red.), Trzysta lat Kapucynów w Krakowie. Księga pamiątkowa, Kraków 1997, s Zob. K. PALUCH-STASZKIEL, Skarby krakowskich klasztorów. Wystawa ze zbiorów OO. Cystersów w Mogile. Muzeum Miasta Krakowa 16 III 7 V 1993, Przegląd Powszechny, 110, 1993, 6, s Zob. K. PALUCH-STASZKIEL, Skarby krakowskich klasztorów. OO. Karmelici na Piasku, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, październik 1994 r., Przegląd Powszechny, 112, 1995, 3, s Zob. K. PALUCH-STASZKIEL, Skarby krakowskich klasztorów. Zbiory SS. Bernardynek, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Galeria Krzysztofory, 26 IX 23 XI 1997 r., Przegląd Powszechny, 115, 1998, 3, s ; O. M. PRZYBYŁOWICZ, Skarby krakowskich klasztorów. Zbiory SS. Bernardynek. Wystawa w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa, Krzysztofory Rynek Gł. 35, 26 września 23 listopada 1997 r., Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 46, 1998, 3/4, s Zob. A. J. BŁACHUT, Zabytki klasztoru braci mniejszych z ul. Reformackiej w Krakowie na wystawie z cyklu Skarby krakowskich klasztorów w Muzeum Historycznym m. Krakowa, Studia Franciszkańskie, 10, 1999, s ; O. M. PRZYBYŁOWICZ, Skarby krakowskich klasztorów. Zbiory OO. Reformatów. Wystawa w pałacu Krzysztofory w Krakowie, 24 września 22 listopada 1998 r., Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 47, 1999, 3/4, s K. PALUCH-STASZKIEL, Skarby klasztorów krakowskich. Zbiory sióstr prezentek. Muzeum Historyczne m. Krakowa, Pałac Krzysztofory, 24 września 21 listopada 1999 r., Przegląd Powszechny, 117, 2000, 2, s ; O. M. PRZYBYŁOWICZ, Skarby krakowskich klasztorów. Zbiory Sióstr Prezentek. Wystawa w Muzeum Historycznym miasta Krakowa Krzysztofory, 24 września 21 listopada 1999 r., Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 49, 2001, 3, s

2 470 Tu warto zajrzeć folder 7 ), franciszkanów (2000, trzy omówienia 8 ), misjonarzy (2001, folder 9 i zbiór pokonferencyjny 10 ), jezuitów (2002, folder 11 i zbiór pokonferencyjny 12 ), paulinów (2003, folder 13 i zbiór pokonferencyjny 14 ), bonifratrów (2004, folder 15 i dwa zbiory pokonferencyjne 16 ), felicjanek (2005, folder 17 i zbiór pokonferencyjny 18 ) i dominikanów (2007, folder 19 ). Przerwa w 2006 r. spowodowana była zajęciem w tym czasie sal Pałacu Krzysztofory przez wystawę z okazji stulecia klubów sportowych Cracovia i Wisła. Plon tych wystaw został podsumowany w dwóch większych wydawnictwach. Pierwsze, trójjęzyczne, ukazało się w 2000 r. i miało charakter przede wszystkim albumowy 20. Pokazano w nim 7 J. T. NOWAK, W. TURDZA, Zbiory Sióstr Prezentek. Wystawa Pałac Krzysztofory, Rynek Główny 35, 24 września 21 listopada 1999 (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków A. J. BŁACHUT, Skarby św. Franciszka. Dziewiąta wystawa z cyklu skarby krakowskich klasztorów w Muzeum Historycznym m. Krakowa, Studia Franciszkańskie, 11, 2001, s ; T. A. JANUSZ, Skarby Franciszka, Niedziela, (dostęp: 30 V 2015 r.); O. M. PRZYBYŁOWICZ, Skarby Świętego Franciszka zbiory OO. Franciszkanów Konwentualnych. Wystawa z cyklu Skarby krakowskich klasztorów, Muzeum Historyczne miasta Krakowa Krzysztofory, 20 września 26 listopada 2000 r., Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 49, 2001, 4, s J. T. NOWAK, W. TURDZA, Zbiory Księży Misjonarzy. 350 rocznica przybycia Zgromadzenia do Polski. Wystawa Pałac Krzysztofory, Rynek Główny 35, 25 września 25 listopada 2001 (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków Zbiory Księży Misjonarzy. Materiały z sesji naukowej. Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Zespół Doktorantów Seminarium Jana Samka Uniwersytetu Jagiellońskiego i Papieskiej Akademii Teologicznej (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków J. T. NOWAK, W. TURDZA, Zbiory księży jezuitów. Wystawa, Pałac Krzysztofory, Rynek Główny 35, 18 września 24 listopada 2002 (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków Zbiory księży jezuitów. Materiały z sesji naukowej Muzeum Historyczne Miasta Krakowa. Zespół Doktorantów prof. dr. hab. Jana Samka Uniwersytetu Jagiellońskiego i Papieskiej Akademii Teologicznej (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków J. T. NOWAK, W. TURDZA, Zbiory OO. Paulinów na Skałce. Wystawa, Pałac Krzysztofory, Rynek Główny 35, 16 września 16 listopada 2003 (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków Zbiory OO. Paulinów. Materiały z sesji naukowej. Zespół Doktorantów prof. dr. hab. Jana Samka (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków J. T. NOWAK, W. TURDZA, Zbiory Bonifratrów. Wystawa. Pałac Krzysztofory (Muzeum Historyczne Miasta Krakowa), 16 września 20 listopada 2004 (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków Zbiory Bonifratrów. Materiały z sesji popularno-naukowej zorganizowanej pod naukowym kierownictwem prof. dr. hab. Jana Samka i dyrektora ds. naukowych Muzeum Historycznego Miasta Krakowa Wacława Passowicza, 5 listopada 2004 Pałac Krzysztofory, Sala Fontany (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków J. T. NOWAK, W. TURDZA, Zbiory sióstr felicjanek rocznica założenia zgromadzenia (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków Zbiory sióstr felicjanek rocznica założenia Zgromadzenia. Materiały z sesji popularno-naukowej zorganizowanej pod naukowym kierownictwem prof. dr. hab. Jana Samka i dyrektora ds. naukowych Wacława Passowicza Muzeum Historycznego Miasta Krakowa (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków J. T. NOWAK, W. TURDZA, Zbiory oo. Dominikanów. 750 rocznica śmierci Jacka Odrowąża (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków J. T. NOWAK, W. TURDZA, Skarby krakowskich klasztorów = Treasures of the Cracow Monasteries = Die Schätze der Krakauer Klöster, tłum. na j. ang. M. WALCZAK, na j. niem. M. MERUNOWICZ, Kraków Recenzja: A. J. BŁACHUT, Studia Franciszkańskie, 11, 2001, s

3 Tu warto zajrzeć 471 i omówiono materiał z dziewięciu pierwszych wystaw. Drugie, już jako naukowy katalog muzealny, objęło materiał z pozostałych sześciu wystaw 21. Poza tym cyklem wystaw, ale pod takim samym tytułem, zorganizowano wystawy poświęcone zbiorom krakowskich klarysek 22, wizytek i karmelitanek bosych. Każdej towarzyszyła publikacja obszernego katalogu: klarysek w 1999 r. 23, wizytek w 2010 r. 24, a karmelitanek bosych w 2012 r. 25 Warto też wspomnieć o wystawie poświęconej dziedzictwu opactwa benedyktynów w Tyńcu (ob. część Krakowa), która odbyła się na Zamku Królewskim na Wawelu w 1994 r. 26 i której katalog ukazał się w tymże roku 27. Dzięki temu, że większość klasztorów krakowskich lepiej lub gorzej przetrwała okres kasat, ich zbiory są szczególnie wartościowe i unikatowe. Ogromna większość z krakowskich domów tych 19 zgromadzeń 28 przetrwała, choć nie bez strat, epokę kasat zakonnych, a te, które uległy kasacie 29, odrodziły się i zdołały, niestety tylko częściowo, odzyskać utracone dziedzictwo. 21 J. T. NOWAK, W. TURDZA, Skarby krakowskich klasztorów = Treasures of the Kraków Monasteries, t. 2, Kraków Zob. K. PALUCH-STASZKIEL, Skarby krakowskich klasztorów. Pax et bonum skarby klarysek krakowskich. Arsenał Muzeum Czartoryskich w Krakowie, wrzesień październik 1999 r., Przegląd Powszechny, 117, 2000, 1, s ; A. J. BŁACHUT, Pax et bonum. Skarby klarysek krakowskich. Zabytki klasztoru klarysek w Krakowie na wystawie w Arsenale-Muzeum Czartoryskich (wrzesień październik 1999 r.), Studia Franciszkańskie, 11, 2001, s ; O. M. PRZYBYŁOWICZ, Pax et bonum. Skarby klarysek krakowskich. Wystawa w Muzeum Czartoryskich w Krakowie, wrzesień październik 1999 r., Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 48, 2000, 3/4, s A. WŁODAREK (red.), Pax et bonum. Skarby klarysek krakowskich. Katalog wystawy. Arsenał Muzeum Czartoryskich, wrzesień październik 1999 r., Kraków A. WŁODAREK (red.), Skarby krakowskich wizytek. Katalog. Wystawa z okazji jubileuszu 400-lecia założenia zakonu Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny oraz fundacji klasztoru Sióstr Wizytek w Krakowie. Muzeum Narodowe w Krakowie. Pałac biskupa Erazma Ciołka, czerwiec lipiec 2010, Tyniec J. DARANOWSKA-ŁUKASZEWSKA (red.), Mam ja skarb mam... Katalog. Wystawa z okazji czterystu lat pobytu karmelitanek bosych w Polsce, Muzeum Archeologiczne w Krakowie, maj wrzesień 2012, przeł. T. BAŁUK-ULEWI- CZOWA, Kraków 2012, ss. XXII, ss. 233, il., tekst równoległy w językach polskim i angielskim. Recenzja: J. DZIK, Hereditas Monasteriorum, 6, 2015, s K. J. CZYŻEWSKI, D. NOWACKI, M. PIWOCKA, Tyniec. Sztuka i kultura benedyktynów od wieku XI do XVIII na marginesie wystawy, Studia Waweliana, 4, 1995, s K. ŻUROWSKA (red.), Tyniec. Sztuka i kultura benedyktynów od wieku XI do XVIII. Katalog wystawy w Zamku Królewskim na Wawelu, październik grudzień 1994, Kraków Są to: benedyktyni, bernardyni, bernardynki, bonifratrzy, cystersi, dominikanie, felicjanki, franciszkanie, jezuici, kanonicy regularni św. Augustyna, kapucyni, karmelici, karmelitanki bose, klaryski, misjonarze, paulini, prezentki, reformaci, wizytki. 29 Kwestie te ostatnio przedstawiła K. FOLLPRECHT, Zmiany własności nieruchomości w Krakowie związane z kasatami klasztorów przełomu XVIII i XIX w., Hereditas Monasteriorum, 5, 2014, s Nie zostały tu uwzględnione klasztory znajdujące się w 1773 r. poza obszarem tzw. aglomeracji krakowskiej z interesujących nas klasztorów dotyczy to benedyktynów z Tyńca (zostali skasowani, zob. dalej) i cystersów z Mogiły (przetrwali T. KAWKA, H. LESZCZYŃSKI OCist, Kacice-Mogiła, [w:] A. M. WYRWA, J. STRZELCZYK, K. KACZMAREK (red.), Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 2: Katalog męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej, Poznań 1999, s ).

4 472 Tu warto zajrzeć Proces kasaty opactwa benedyktynów w Tyńcu, zapoczątkowany w 1787 r., zakończył się, po różnych perturbacjach, w 1816 r. Odnowione, ponownie po długich perturbacjach, w 1939 r. opactwo utraciło, niestety, ogromną większość pierwotnego wyposażenia 30. Bernardyni, który w 1773 r. mieli dwa klasztory, przy kościołach św. Bernardyna ze Sieny na Stradomiu i Niepokalanego Poczęcia NMP, w 1788 r. utracili ten ostatni, zwany na Żłóbku, położony przy ul. św. Jana 31. W klasztorze na Stradomiu przez pewien czas znajdowały się piekarnia i skład mąki 32. Bernardynki, które w 1773 r. miały trzy domy 33, dwa regularne przy kościołach św. Agnieszki i św. Józefa, oraz jeden tercjarek (koletek) z kaplicą św. Kolety na Stradomiu, w 1787 r. utraciły klasztor przy kościele św. Agnieszki na Stradomiu 34, a w 1789 r. dom koletek 35, zachowując tylko klasztor przy kościele św. Józefa na ul. Poselskiej 36. Bonifratrzy, dysponujący w 1773 r. tylko jednym domem, przy kościele św. Urszuli na ul. św. Jana, utracili go w 1812 r., gdy zostali przeniesieni do klasztoru po trynitarzach (skasowany w latach ) przy kościele Świętej Trójcy na Kazimierzu 37. Jezuici, którzy w momencie kasaty w 1773 r. posiadali w Krakowie trzy domy, przy kościołach św. Barbary (dom profesów), św. św. Piotra i Pawła (kolegium) oraz św. św. Macieja i Mateusza (nowicjat) 38, w 1867 r., odzyskali kościół św. Barbary z wyposażeniem 39 z niego też pochodzi większość pokazanych na wystawie eksponatów. Karmelici (starej obserwancji, tzw. trzewiczkowi), którzy mieli w 1773 r. dwa klasztory, przy kościołach Narodzenia NMP na Piasku oraz św. Tomasza na ul. Szpitalnej, ten ostatni (filia klasztoru na Piasku), formalnie skasowany już w 1787 r. 40, ostatecznie utracili, na rzecz duchaczek, w 1801 r M. KANIOR, Upadek i odrodzenie opactwa tynieckiego ( ), Rocznik Krakowski, 57, 1991, s A. BRUŹDZIŃSKI, Kasaty klasztorów męskich w Krakowie na przełomie XVIII i XIX w., [w:] M. DERWICH (red.), Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 1: Geneza. Kasaty na ziemiach zaborów austriackiego i rosyjskiego (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia, curavit Marcus DERWICH, Series I: Colloquia, 8/I), Wrocław 2014, s. 151; K. FOLL- PRECHT, Zmiany, s. 28, K. FOLLPRECHT, Zmiany, s Ibidem, s H. ŚWIĘCH, Przyczyny i przebieg kasat żeńskich klasztorów w Krakowie w drugiej połowie XVIII i na początku XIX w., [w:] M. DERWICH (red.), Kasaty klasztorów, s , ; K. FOLLPRECHT, Zmiany, s. 28, H. ŚWIĘCH, Przyczyny i przebieg, s. 160, ; K. FOLLPRECHT, Zmiany, s. 33, K. FOLLPRECHT, Zmiany, s A. BRUŹDZIŃSKI, Kasaty klasztorów, s. 154; K. FOLLPRECHT, Zmiany, s. 29, 33, Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy , oprac. L. GRZEBIEŃ przy współpracy zespołu jezuitów, Kraków 1996, s. 148, ; K. FOLLPRECHT, Zmiany, s. 28, Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s A. BRUŹDZIŃSKI, Kasaty klasztorów, s Ibidem, s. 156; H. ŚWIĘCH, Przyczyny i przebieg, s ; K. FOLLPRECHT, Zmiany, s. 29, 34.

5 Tu warto zajrzeć 473 Karmelitanki bose, które w 1773 r. miały dwa klasztory, przy kościele św. Marcina na ul. Grodzkiej i przy kościele św. Teresy na przedmieściu Wesoła, utraciły ten pierwszy w 1787 r. 42, ale zachowały klasztor na Wesołej. Domy zakonne pozostałych zgromadzeń przetrwały, choć większość z nich mniej czy bardziej ucierpiała. Jak pisze Kamila Follprecht: Czasem władze austriackie, a potem także Księstwa Warszawskiego, zajmowały jedynie część zabudowań krakowskich zgromadzeń: w klasztorze bernardynów na Stradomiu umieszczono piekarnię dla wojska i skład mąki, u dominikanów na ul. Stolarskiej mieścił się magazyn soli skarbowej, w klasztorze franciszkanów był skład tytoniu i sprzętu wojskowego, na dziedzińcu klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Kazimierzu umieszczono piekarnię wojskową, w klasztorze karmelitów trzewiczkowych na Piasku znajdowała się szkoła niemiecka, potem lazaret i więzienie dla żołnierzy, u misjonarzy na Stradomiu zlokalizowano magazyn wódek skarbowych, u paulinów na Skałce umieszczono lazaret, pralnię lazaretową oraz magazyn słomy i siana, a część kolegium pijarów zajęto na areszt policyjny H. ŚWIĘCH, Przyczyny i przebieg, s ; K. FOLLPRECHT, Zmiany, s. 29, K. FOLLPRECHT, Zmiany, s