Akwarium od strony technicznej. Spis tre ci:

Transkrypt

1 Spis tre ci: 1. Filtracja w praktyce Wgiel aktywowany Zebra mieciank Ciep%o, cieplej, gor'co! Lepiej wicej ni+ mniej, cho najlepiej wcale Filtr komorowy Oksydator Filtr fluidyzacyjny Wszystko na temat wiat%a w akwarium Artyku%y pochodz' ze strony: polish/index.html 1

2 Filtracja w praktyce George J. Reclos, Frank Panis, Francesco Zezza Z j!zyka angielskiego prze#o$y#a Joanna Kielan (Artyku# ten ukaza# si! w czasopi'mie FAMA w lipcu 2001 r. pod tytu#em Filtration Beyond Theory ) Zawsze by#a to bardzo dra$liwa kwestia Je'li zapytamy o ni1 dziesi!ciu akwarystów, us#yszymy dziesi!3 ró$nych opinii. Ka$dy hobbysta uwa$a zazwyczaj, $e jego system filtracyjny jest najlepszy i dlatego poleca go innym. Aby temat by# #atwiej przyswajalny, utworzone zosta#y nawet tak zwane ogólne zasady lub ogólnie przyj!te zasady przeznaczone g#ównie dla pocz1tkuj1cych lub uznawane za ogólnie obowi1zuj1ce. Jednak$e systemy filtracyjne, jakie zobaczy3 mo$na w zbiornikach do'wiadczonych hobbystów, cz!sto znacznie odbiegaj1 od tej 'redniej, czy to z powodu szczególnych warunków panuj1cych w zbiorniku (du$e zag!szczenie ro'lin, przerybienie lub ma#a liczba osobników, przekarmienie etc.), czy te$ dlatego, $e u$ywaj1 oni specjalnego rodzaju filtrów lub dodatków, które poprawiaj1 wydajno'3 ich systemów filtracyjnych (odpieniacze, filtry glonowe, denitryfikatory, oksydatory, ozonatory etc.) Spotka3 mo$na tak$e odnosz1cych sukcesy hobbystów, którzy u$ywaj1 tylko podstawowych urz1dze6 filtracyjnych, i takich, którzy stosuj1 prawie ka$dy gad$et dost!pny na rynku, nie wykluczaj1c systemów kontrolowanych komputerowo. Niektórzy z nich posuwaj1 si! nawet do tego, $e przysposabiaj1 techniki filtracyjne stosowane w akwariach morskich, takie jak urz1dzenia przelewowe i filtry wolno stoj1ce. Wszystkie te dodatki zasilaj1 koncepcj! efektywnej filtracji, której celem jest usuwanie z wody wszystkich zb!dnych substancji. Teoretycznie ka$dy bardzo drogi zbiornik mo$e by3 samoobs#ugowy lub stanowi3 zamkni!ty system, który nigdy nie b!dzie potrzebowa# wymiany wody. W praktyce, w nawet najbardziej wyrafinowanych akwariach morskich zawsze jest potrzebna podmiana wody (przynajmniej niewielka). Dlatego te$ zamiast przedstawia3 te same stare kwestie ( rób to, nie rób tego ) postanowili'my zaprezentowa3 szczegó#y dotycz1ce systemów filtracyjnych, które dzia#aj1 w naszych zbiornikach. Nie oznacza to bynajmniej, $e uwa$amy si! za akwarystów najlepszych w 'wiecie. Dalecy jeste'my od tego rodzaju opinii. Jednak dotarli'my do takiego punktu w ewolucji naszych zainteresowa6, w którym uda#o si! nam wypracowa3 stabilne zbiorniki z rybami regularnie sk#adaj1cymi ikr! i umieraj1cymi zazwyczaj z powodu staro'ci, prezentuj1cymi naturalne kolory i zachowania. Krótko mówi1c, wygl1da na to, $e naszym rybom $yje si! u nas szcz!'liwie. Regularne podmiany wody stanowi1 oczywi'cie podstaw! tego sukcesu, jednak je'li jest to konieczne, mo$emy opu'ci3 któr1' z nich dzi!ki temu, $e systemy filtracyjne, którymi dysponujemy, s1 stabilne. Co za' najwa$niejsze parametry wody nie podlegaj1 wahaniom i m!tna woda czy zakwity glonów nale$1 do zamierzch#ej przesz#o'ci. Artyku# ten mo$e przys#u$y3 si! Czytelnikom na dwa ró$ne sposoby. Po pierwsze mog1 oni szczegó#owo zapozna3 si! z którym' z omówionych ni$ej rozwi1za6 i za#o$y3, $e skoro sprawdzi# si! on w przypadku danego zbiornika (o podobnej wielko'ci i z prawie tak1 sam1 liczb1 ryb), b!dzie dzia#a# równie$ w przypadku akwarium Czytelnika. Drugi sposób polega na przeanalizowaniu danych, które uwzgl!dnili'my w tabeli. Przedstawione systemy filtracyjne znacznie ró$ni1 si! od siebie, ale wszystkie s1 wydajne i, co wa$niejsze, dzia#aj1 nie ma wi!c mowy o kolejnej porcji wiedzy czysto teoretycznej. Autorzy artyku#u wychodz1 z za#o$enia, $e Czytelnik za#o$y# ju$ swój zbiornik i zna podstawy hodowli ryb. Photo:W#a'ciciel: Francesco Zezza 750-litrowe akwarium nale$1ce do autora zdj!cia. Mieszkaj1 w nim piel!gnice od#owione przez Francesco w czasie podró$y nad jezioro Malawi. 2

3 W artykule opisane zosta#y zbiorniki o ró$nej wielko'ci, b!d1ce przyk#adami ró$nych punktów widzenia na uprawiane hobby. Ka$de z akwariów przedstawia inne rozwi1zanie problemu filtracji, ale wszystkie one s1 wynikiem ostro$nego planowania, uczenia si! oraz wielu prób i b#!dów. Aaden system filtracyjny nie jest udziwniony, nie wymaga te$ nadzwyczajnych nak#adów finansowych. Ka$dy z nas korzysta ze sprz!tu, który mo$na naby3 w sklepie zoologicznym. Ka$dy z nas zainstalowa# te$ swój system filtracyjny samodzielnie. Jak to si! zwyk#o mawia3: dobry akwarysta musi by3 przede wszystkim dobrym hydraulikiem. W chwili instalowania systemu filtracyjnego $aden z autorów nie by# 'wiadomy poczyna6 pozosta#ych. Ostateczna forma artyku#u by#a wi!c mi#1 niespodziank1 dla nas wszystkich. Photo: W#a'ciciel: George Reclos Najmniejsze z najwi!kszych i jedyne (g!sto) zaro'ni!te ro'linami akwarium Georgia. Jest domem dla ryb z grupy Mbuna. Pojemno'3 500 l, Ateny, Grecja. Photo: W#a'ciciel: Frank Panis Kolejny olbrzym o pojemno'ci 1100 litrów. Zamieszkane przez ryby z grupy nie-mbuna, Beerse, Belgia. Photo: W#a'ciciel: George Reclos Pojemno' litrów. Zbiornik zamieszkany przez piel!gnice Pielegnice grupy nie-mbuna, Ateny, Grecja 3

4 Photo: W#a'ciciel: Jon Reclos Zaledwie 45 litrowy zbiornik zamieszkany przez trzy osobniki z gatunku Haplochromis nyererei, Ateny, Grecja. Kiedy planowali'my napisanie tego artyku#u, zdecydowali'my, $e powinni'my w nim uwzgl!dni3 niektóre z parametrów, które mog#yby pomóc Czytelnikowi okre'li3 jego potrzeby filtracyjne i pokaza3 mu, jaka powinna by3 prawid#owa liczba ryb w zbiorniku o okre'lonej pojemno'ci. Dane zosta#y uj!te w kwestionariuszu wype#nionym przez ka$dego z nas. Do ka$dego parametru dodany jest krótki komentarz. Nominalna objto zbiornika (w litrach). W artykule uwzgl!dnili'my zbiorniki niewielkie, to znaczy takie, których pojemno'3 zaczyna si! od 45 l, do ogromnych o obj!to'ci 1300 litrów. Rozwi1zanie takie by#o jak najbardziej celowe, poniewa$ uznali'my, $e aby zacz13 odnosi3 sukcesy w hodowli piel!gnic z jeziora Malawi, nie jest koniecznie budowanie w salonie jeziora. Oczywi'cie wi!ksze akwarium zawsze jest lepsze, mo$liwe jest jednak tak$e posiadanie pi!knego zbiornika o mniejszej pojemno'ci z piel!gnicami z Malawi pod warunkiem, $e wiemy, co mo$na i co powinni'my w nim umie'ci3. Trzymanie dwóch terytorialnych samców w 45-litrowym zbiorniku z pewno'ci1 zako6czy si! pora$k1, cho3 jej przyczyn1 nie b!dzie niewystarczaj1ca filtracja. Suma ca%kowitych d%ugo ci cia%a ryb, bez glonojadów (SL w cm) Jak #atwo zauwa$y3, tak$e i w tej dziedzinie istnieje kilka ró$nych teorii. Rozpatruj1c proporcje typu: x cm ryby na y litrów wody, spotykamy si! z twierdzeniem, $e zakres ten wynosi od 1 cm/1,9 l do 1 cm/4 l wody. Najistotniejsze jest jednak to, $e wszyscy zgadzamy si!, aby 2 litry wody na 1 cm d#ugo'ci cia#a ryby uzna3 za absolutne minimum dla pyszczków zamieszkuj1cych jezioro Malawi. Zasada taka jest wa$na tak$e dlatego, $e gatunki te s1 terytorialne, agresywne i, co najistotniejsze, potrzebuj1 bezpiecznych miejsc do tar#a. Musimy te$ zdawa3 sobie spraw!, $e obecno'3 w zbiorniku wielu kamieni ogranicza woln1 przestrze6, w której mog#yby p#ywa3 ryby. Ka$dy z nas trzech, rozpoczynaj1c hobby akwarystyczne, wykazywa# tendencje do przerybiania swoich zbiorników. Ka$da nowa piel!gnica wypatrzona w sklepie stanowi#a pokus! nie do odparcia. W miar! jak dojrzewali'my i nabierali'my do'wiadczenia, zdawali'my sobie spraw! z bodaj najwa$niejszej zasady: zbiornik mo$e by3 zdrowy tak d#ugo, jak d#ugo nie jest przerybiony. Wprowadzanie nowych osobników zdarza nam si! obecnie bardzo rzadko, a tabela i zawarte w niej dane mog1 sta3 si! praktycznymi wskazówkami o ograniczeniach obsady w zbiorniku z piel!gnicami afryka6skimi. Niektórzy hobby'ci upiera3 si! mog1, i$ aby zmniejszy3 agresj! w'ród gatunków z grupy Mbuna, powinni zag!'ci3 populacj! ryb hodowanych w akwarium. Zwyk#o by#o si! uwa$a3, $e je'li w zbiorniku znajduje si! zbyt wiele Mbuna, $adna ryba nie b!dzie mia#a do'3 miejsca na terytorium, a to oznacza, $e zwierz!ta te b!d1 mniej agresywne. Druga strona medalu pokazuje jednak, $e w zbiornikach z ma#1 populacj1 ka$da ryba mo$e obra3 swoje w#asne terytorium, tak$e i w takich akwariach agresja jest wi!c ograniczona. I cho3 obydwa rozwi1zania funkcjonuj1 z korzy'ci1 dla hobbysty, pami!ta3 trzeba, $e przerybiony zbiornik znajduje si! na kraw!dzi przepa'ci. Je'li jeden z filtrów przestanie dzia#a3 lub co' pójdzie nie tak, ca#y system szybko traci równowag!. Ka$dy akwarysta posiadaj1cy zbiornik o zbyt du$ym zag!szczeniu ryb, pami!ta3 powinien, aby parametry przedstawione w poni$szym artykule utrzymywane by#y na jak najkorzystniejszym poziomie. 4

5 Suma ca%kowitych d%ugo ci cia%a ryb z uwzgldnieniem glonojadów Cho3 w czasie planowania obsady do naszych zbiorników pomijamy zazwyczaj d#ugo'3 cia#a glonojadów, jak mo$na wywnioskowa3 z poni$szej tabeli, d#ugo'3 ich cia# mo$e by3 czasami równa 1/3 sumie d#ugo'ci cia#a wszystkich ryb. Ich obecno'3 nie wp#ywa co prawda na przestrze6 $yciow1 piel!gnic z Malawi (przez wi!kszo'3 dnia glonojady pozostaj1 w ukryciu), ma natomiast wp#yw na ilo'3 produktów przemiany materii. Glonojady tak$e przecie$ jedz1 i wydalaj1 wprost do wody. Tak wi!c cho3 zasada pomijania tych ryb podczas planowania obsady akwarium mo$e by3 poprawna, nieuwzgl!dnienie ich przy rozpatrywaniu problemu filtracji jest b#!dem. Mówi1c krótko: planuj1c system filtracyjny nie wolno bagatelizowa3 tak$e obecno'ci tych mieszka6ców. Je'li weimiemy pod uwag! glonojady, stosunek y litrów na x cm d#ugo'ci cia#a ryby waha si! od 1,33 do niemal 3. Liczba ryb z uwzgldnieniem glonojadów Mimo $e zazwyczaj nie mówimy o nich (hodowcy piel!gnic afryka6skich dumni s1 przede wszystkim ze swoich pyszczków), ryby sumokszta#tne s1 obecne w naszych zbiornikach. W akwariach przedstawionych w niniejszym artykule wyst!puje cz!sto nie tylko jeden (w ma#ych), ale i do siedmiu (w wi!kszych) takich ryb. Du$a jest tak$e ró$norodno'3 gatunków. ZnaleI3 mo$na tu niemal wszystko: cierniooczki, bocje, synodontisy i przedstawicieli rodzaju Plecostomus. Wszystkie wymienione ryby zamieszkuj1 omawiane zbiorniki ju$ od wielu lat, co dowodzi, $e nawet spokojna i raczej delikatna ryba, jak1 jest cierniooczek, mo$e mie3 si! bardzo dobrze w'ród piel!gnic z grupy Mbuna je'li tylko zbiornik zosta# prawid#owo za#o$ony. Niektóre z wymienionych ryb osi1gaj1 bardzo du$e rozmiary (Francesco hoduje dwa 40- centymetrowe glonojady w g#ównym zbiorniku). Ro liny W zbiornikach uwzgl!dnionych w tym artykule wyst!puj1 ró$norakie zestawienia ro'lin. Wystrój akwarium bywa ró$ny od typowo skalistych 'rodowisk do g!sto obsadzonych ro'linami z zastosowanym nawo$eniem dwutlenkiem w!gla. Ro'liny stanowi1 dodatkowy system filtracyjny (w rzeczywisto'ci o wiele bardziej efektywny od filtrów), poniewa$ usuwaj1 z wody tak$e azotany (ostateczny produkt przemian azotowych), których nie jest w stanie usun13 $aden inny filtr. Co prawda istniej1 tak$e systemy usuwaj1ce azotany (kultury denitryfikacyjnych bakterii beztlenowych lub filtry oparte na dzia#aniu glonów), ale s1 one przeznaczone dla zaawansowanych akwarystów. Uwag! zwraca fakt, $e wszystkie nasze zbiorniki maj1 ze sob1 co' wspólnego: du$o ska#, kryjówek i piasku, zbyt wiele piasku. Czy$by istnia# konkretny powód, dla którego wszyscy trzej stosujemy takie zestawienie? Czstotliwo podmian wody. Wszyscy zgadzamy si! chyba co do tego, $e podmiany wody powinno si! przeprowadza3 raz, dwa razy w tygodniu. Bez wahania gotowi jeste'my po'wi!ci3 czas na te zabiegi, poniewa$, co zosta#o udowodnione, podmiana stanowi najlepszy sposób na zapewnienie dobrego samopoczucia piel!gnicom z jeziora Malawi. W zbiornikach o ma#ym zag!szczeniu ryb, które s1 karmione oszcz!dnie, mo$na podmian! w jednym tygodniu. Nie mo$emy sobie jednak pozwoli3 na d#u$sz1 przerw!, a konieczno'3 podmiany przynajmniej 20% obj!to'ci akwarium w ci1gu miesi1ca jest spraw1 bezdyskusyjn1. Ilo podmienianej wody. Jednorazowo wymieniano od 15% do 75% ogólnej obj!to'ci wody. Francesco przeprowadza mniejsze podmiany ka$dego tygodnia (10-25%), podczas gdy podmiany u George a i Franka stanowi1 a$ do 30% ogólnej obj!to'ci zbiornika. Piel!gnice afryka6skie to ryby, które wytwarzaj1 sporo produktów przemiany materii, dlatego cz!ste oraz du$e podmiany wody s1 po prostu konieczno'ci1. W zbiornikach, w których wychowywany jest narybek, mo$na podmieni3 wod! nawet 3 razy w tygodniu, a wymieniana obj!to'3 za ka$dym razem mo$e osi1ga3 80%. Jest to bodaj$e jedyny sposób na to, aby zapewni3 narybkowi zdrowie i maksymalny przyrost wielko'ci. Oczywiste jest jednak, $e je'li uda#o nam si! dochowa3 w#asnego narybku, co' musieli'my ju$ zrobi3 dobrze. Liczba i typy filtrów. Nie ma tu $adnych regu#. Ka$dy z nas znalaz# swoje w#asne rozwi1zanie. I tak, w zbiorniku o pojemno'ci 500 l dzia#a3 mo$e nawet 6 ró$nych filtrów, podczas gdy akwaria znacznie wi!ksze s1 zasilane tylko przez jedn1 lub dwie pompy. U$ywane filtry tak$e s1 bardzo ró$norodne od prostych filtrów g1bkowych do wymy'lnych modeli o oddzielnych komorach z uwzgl!dnieniem oxydatora czy te$ filtrów fluidyzacyjnych. 5

6 Wydajno filtra (litry/godzin). Jest ona oczywi'cie powi1zana z wielko'ci1 zbiornika. Maksymalna wydajno'3 w naszych akwariach si!ga 5000 litrów na godzin!, a w czasie gor1cych miesi!cy letnich podnoszona jest do litrów na godzin!, co uzyskujemy poprzez do#1czenie dodatkowych filtrów. Ile razy w ci'gu godziny przefiltrowana zostanie ca%a woda z akwarium. Problem ten stanowi jeden z kolejnych punktów ujmowanych w tak zwanych ogólnie przyj!tych zasadach. Wi!kszo'3 Iróde# utrzymuje, $e w ci1gu godziny ca#kowita obj!to'3 wody akwarium, w którym hodowane s1 piel!gnice z jeziora Malawi, powinna zosta3 przefiltrowana co najmniej pi!3 i pó# raza. Bli$sza analiza danych zaprezentowanych w tym artykule ujawnia jednak, $e jest to kolejny mit. Woda w takich zbiornikach mo$e by3 filtrowana bowiem ze znacznie wi!ksz1, jak i znacznie mniejsz1 wydajno'ci1, a mimo to akwaria takie mog1 funkcjonowa3 bardzo dobrze. Trzeba pami!ta3 jedynie o tym, $e potrzeby filtracyjne naszego akwarium determinowane s1 przez jego zawarto'3. W trakcie nabywania do'wiadczenia odkryli'my, $e im mniejszy jest zbiornik, tym wi!kszej cyrkulacji wody wymaga. I tak, wspó#czynniki uznaj1ce za minimaln1 cyrkulacj! ca#kowitej obj!to'ci wody rz!du 8-18 razy na godzin! odnosz1 si! do zbiorników niedu$ych (do 500 l), podczas gdy w wi!kszych akwariach wielko'3 ta waha si! do 2,5 do 5,5. Faktem jest, i$ do chwili opracowania naszych danych (patrz tabela) nie zdawali'my sobie sprawy z tego, $e w du$ych zbiornikach obieg wody nie musi by3 tak a$ tak pokainy. Okaza#o si!, $e takie w#a'nie rozwi1zanie zastosowa# w swoich akwariach ka$dy z nas, nie rozpatruj1c go jednak$e jako wyniku jakiej' 'ci'le okre'lonej regu#y. Francesco zastosowa# #agodniejsz1 zasad!. Oprócz rzadszych podmian wody, o których ju$ wspomniano, stosuje on równie$ mniej intensywn1 filtracj! (4-5,5 ca#kowita obj!to'3 wody / godzin!). Cho3 zasada taka odbiega nieco od podej'cia klasycznego, jego zbiorniki dzia#aj1 bez zarzutu ju$ od dawna. Tak wi!c, cho3 reprezentujemy dwa nieco odmienne podej'cia do tego tematu, oba s1 chyba jednakowo efektywne. I cho3 wniosek ogólny brzmi: im wi!cej tym lepiej, nie ma przecie$ potrzeby wydawania pieni!dzy na dodatkowe filtry i pompy, je'li system naszego zbiornika mo$e dzia#a3 stabilnie przy ich mniejszej liczbie. Analizuj1c uwzgl!dnione tu systemy filtracyjne, nale$y oczywi'cie wzi13 pod uwag! wydajno'3 ka$dego rodzaju filtra. Filtr kanistrowy dzia#aj1cy pod ci'nieniem jest znacznie bardziej wydajny ni$ g1bkowy o tym samym wspó#czynniku obiegu. Filtr fluidyzacyjny tak$e jest znacznie wydajniejszym biologicznym systemem ni$ zwyk#y g1bkowy. Wniosek, jaki si! nasuwa, to ten, $e ca#kowita wydajno'3 filtra (przepustowo'3) nie jest parametrem najistotniejszym. U$ycie bardziej zaawansowanych, efektywnych systemów filtracyjnych pozwala nam na zastosowanie mniejszych (nawet bardzo) filtracyjnych wspó#czynników przepustowo'ci w naszych zbiornikach. Ruch wody i efektywna filtracja to dwa zupe#nie ró$ne zagadnienia. Elementy dodatkowe. W tej dziedzinie nie istniej1 $adne ograniczenia. W jednym z naszych zbiorników, aby zwi!kszy3 nasycenie wody tlenem, zastosowany jest oksydator. Lampy UV dzia#aj1 w dwóch zbiornikach, a w kolejnym zainstalowany jest odpieniacz bia#ek. Jedno akwarium zamieszkiwane przez ryby z grupy Mbuna, pe#ne ro'lin, wyposa$one jest w system dozuj1cy dwutlenek w!gla. W kilku zbiornikach obecne s1 tak$e urz1dzenia monitoruj1ce temperatur! i warto'3 ph. Niektóre akwaria posiadaj1 tak$e UPS (urz1dzenia podtrzymuj1ce napi!cie pr1du), które s1 w stanie zapewni3 dzia#anie systemu filtracyjnego przez dwie godziny, gdyby nast1pi#a przerwa w dostawie pr1du. Jeste'my pewni, $e w miar! up#ywu czasu w naszych zbiornikach znajdzie zastosowanie coraz wi!cej ró$nych urz1dze6. Opis tabeli: Roliny (*) s opisane w nastpujcy sposób: B brak, K bardzo nieliczne, W do'3 du$o oraz R akwarium ro'linne. Typy filtrów (**): FK filtr komorowy, Z filtr zraszaj1cy, OX z napowietrzaczem, F filtr fluidyzacyjny, K zewn!trzny, kanistrowy, W wewn!trzny. Inne (***): O odpieniacz, OX oksydator, CO2 dozownik dwutlenku w!gla, ph/temp elektroniczne monitorowanie ph i temperatury, UPS akumulator. 6

7 FILTRACJA W PRAKTYCE Wielko'3 zbiornika w cm (wymiary zewn!trzne) Nominalna obj!to'3 zbiornika (w litrach) Rzeczywista obj!to'3 wody (w litrach) Suma ca#kowitych d#ugo'ci cia#a ryb, bez glonojadów (SL w cm) Suma ca#kowitych d#ugo'ci cia#a ryb z uwzgl!dnieniem glonojadów (SL w cm) Liczba ryb, bez glonojadów Liczba ryb z uwzgl!dnieniem glonojadów Ro'liny * K B K R K B K Cz!stotliwo'3 podmian wody (w dniach) Ilo'3 podmienianej wody (w %) Liczba filtrów Typy filtrów ** Wydajno'3 filtra (litry/godzin!) Ile razy w ci1gu godziny zostanie przefiltrowana ca#a woda z akwarium Lampy UV (tak/nie, waty) FK FK/Z OX 2300 FK K/W K/ W/F W W ,55-9,1 2,51 5, Nie Inne (***) O/ temp/ ph/ UPS Tak/ 1 9 Nie OX - Tak/ 2 8 CO2/ ph/ UPS Nie Nie Nie

8 Wgiel aktywowany Andreas Iliopoulos, John G. Reclos i George Reclos Z j!zyka angielskiego prze#o$y#a Marzenna Kielan Artyku# ten po raz pierwszy ukaza# si! w magazynie FAMA w styczniu 2002 r. Wprowadzenie Wielu z nas u$ywa filtrów kaskadowych zawieszonych w rogu akwarium i zasilanych powietrzem. Zwykle u$ywamy w nich jako wk#adu waty akwarystycznej lub w!gla. Wielu hobbystom uda#o si! w ten sposób odnie'3 sukces w funkcjonowaniu ich pierwszego akwarium, tego typu system filtracyjny jest bowiem nadal jednym z najlepszych dla takich w#a'nie pierwszych, i nie tylko, zbiorników. Oczywi'cie nie wata akwarystyczna (wk#ad mechaniczny) jest Iród#em tego sukcesu, mo$e ona bowiem wy#apywa3 jedynie du$e cz1steczki zanieczyszcze6. Tymczasem najbardziej niebezpieczne s1 w wodzie niewidoczne go#ym okiem zanieczyszczenia, nadaj1ce jej charakterystyczny, $ó#tawy kolor i nieprzyjemny zapach, które ostatecznie zmieni3 si! mog1 w substancje 'miertelnie niebezpieczne dla ryb. Jest tylko jeden sposób rozwi1zania takiego problemu zastosowanie w!gla drzewnego. Usunie on w bardzo wydajny sposób substancje organiczne, zanim zd1$1 przekszta#ci3 si! w zanieczyszczenia zaburzaj1ce czysto'3 wody, jej zapach i bezpiecze6stwo. Definicje Wykorzystanie specjalnych technik produkcyjnych pozwala na uzyskanie wysoce porowatego w!gla, którego powierzchnia wynosi oko#o metrów kwadratowych na gram. Tego typu wgiel aktywny lub aktywowany jest u$ywany powszechnie dla usuni!cia nieprzyjemnego zapachu wody lub lotnych i p#ynnych substancji koloryzuj1cych. W!giel aktywowany jest amorficzn1 postaci1 znanego nam dobrze w!gla. Oznacza to, $e w przeciwie6stwie do innych form (odmian allotropowych) w!gla: diamentu, grafitu, fullerenów czy sadzy, odznacza si! on nieregularn1, nieuporz1dkowan1 struktur1 atomów. Wiadomo ci ogólne W!giel drzewny to jedwabi'cie g#adkie, l'ni1ce, nieregularne w kszta#cie fragmenty zw!glonego drewna. Tego rodzaju w!giel ma w akwarystyce ograniczone zastosowanie. Jest on odpowiedni jedynie od zbiorników s#odkowodnych, zamieszkanych przez niewielk1 liczb! ryb. Sprzedawany jest jako w!giel akwarystyczny lub w!giel do filtrów. W ci1gu ostatnich lat zast!puje go jednak coraz cz!'ciej w!giel aktywowany (w skrócie WA). Produkuje si! ró$ne rodzaje w!gla, które s#u$1 do usuwania ró$nych zanieczyszcze6. Sekret dzia#ania WA le$y w sposobie jego przygotowania. I tak na przyk#ad, je'li w czasie procedury wytwarzania u$yte zostaj1 kwasy, powstaje w!giel o skrajnie porowatej powierzchni. Tego typu cia#o jest u$ywane jako wk#ad do filtrów nap!dzanych powietrzem. Zupe#nie ró$ne rodzaje w!gla uzyska3 mo$na, poddaj1c go w czasie produkcji wysokim temperaturom i ci'nieniu. W!giel aktywowany jako produkt finalny zawsze jest substancj1 wysoce porowat1, ale wielko'3 tych porów uzale$niona jest od gazów u$ytych w czasie aktywacji, a tak$e od rodzaju soli nieorganicznych (miedi, fosforany, siarczany, krzemiany czy sole cynku), które zosta#y dodane w czasie procedury aktywacji. Tak wi!c jeste'my w stanie wyprodukowa3 w!giel aktywowany o bardzo ró$nych w#a'ciwo'ciach. Ka$dy hobbysta mo$e znalei3 bez problemu WA odpowiedni do akwarium, który zosta# aktywowany w temperaturze 2000 C w warunkach pró$ni, bez u$ycia kwasów itd. Sprzedawany jest wówczas jako w!giel aktywowany lub super aktywowany. Funkcja WA dzia#a na dwa ró$ne sposoby. Mo$e usuwa3 substancje organiczne poprzez poch#anianie (absorpcj) ich swoj1 podobn1 do g1bki struktur1 b1di te$ poprzez przy#1czenie ich (adsorpcj) dzi!ki wi1zaniom chemicznym. W czasie absorpcji wykorzystywana jest niezliczona liczba otworów. Mo$emy wyobrazi3 sobie w!giel jako materia# o zbyt wielu kieszeniach (bardzo ma#ych kieszeniach, im mniejsze tym lepsze), które mog1 zosta3 wype#nione niezliczon1 liczb1 drobnych przedmiotów (cz1steczki). Mo$emy wi!c powiedzie3, $e w!giel dzia#a wówczas niczym bardzo wydajny filtr mechaniczny, który jest w stanie poch#on13 drobiny wielko'ci cz1steczki. Warto jednak utrzyma3 t! wysok1 funkcjonalno'3 w!gla jak najd#u$ej. Pod tym wzgl!dem wydajna filtracja mechaniczna poprzedzaj1ca moment zetkni!cia 8

9 si! w!gla aktywowanego z wod1 jest niezwykle istotna. Je'li jej nie zastosujemy, te nadzwyczajne w#a'ciwo'ci w!gla wyczerpi1 si! bardzo szybko. Wa$nym s#owem, które zosta#o u$yte w tym artykule, jest tak$e adsorpcja. Je'li substancja adsorbuje, oznacza to, $e powoduje przy#1czenie jakiego' zwi1zku poprzez chemiczne wi1zanie. Ogromna powierzchnia w!gla aktywowanego umo$liwia mu niemal niezliczon1 ilo'3 wi1za6. Je'li pewne zwi1zki chemiczne przechodz1 obok jego powierzchni, przyczepiaj1 si! do niej i zostaj1 uwi!zione w pu#apce. W!giel aktywowany jest bardzo dobry do uwi!zienia innych, opartych na w!glu zanieczyszcze6 (zwi1zków organicznych), jak równie$ substancji takich jak chloramina. Wiele innych zwi1zków chemicznych nie przy#1cza si! do w!gla zupe#nie sód, azotany itp. przechodz1c przez niego swobodnie. Oznacza to, $e w!giel aktywowany oczyszcza wod! z pewnych zanieczyszcze6, ignoruj1c zupe#nie inne. Oznacza to tak$e, $e w chwili, gdy wykorzystana zostanie ca#a powierzchnia w!gla zdolna do wi1zania innych substancji, przestaje on dzia#a3. W takim momencie nale$y dokona3 wymiany z#o$a filtruj1cego. Adsorpcja polega na polaryzacji cz1steczek. Spolaryzowane cz1steczki maj1 dwa bieguny, które ró$ni1 si! swoj1 sympati1 wobec cz1steczek wody; jedna ze stron jest wi!c hydrofilna ( lubi wod!), podczas gdy druga wykazuje hydrofobowo'3 ( nie lubi wody lubi lipidy). Kiedy spolaryzowana cz1steczka organiczna zbli$a si! do spolaryzowanej powierzchni WA, jest wy#apywana przez ni1 jej hydrofobow1 stron1 i usuwana w ten sposób z wody, w której si! znajduje. W!giel aktywowany ma jednak mo$liwo'3 wy#apywania nie tylko zwi1zków organicznych, ale i nieorganicznych. Ta zdolno'3 jest szczególnie wa$na. Znajduj1ca si! poni$ej lista zawiera niektóre pierwiastki i cz1steczki, które usun13 mo$na dzi!ki w!glowi aktywowanemu. Znajduj1 si! na niej zarówno zwi1zki organiczne, jak i nieorganiczne (dane uzyskane dzi!ki uprzejmo'ci Greckiego Przedsi!biorstwa Wodoci1gowego). Zanieczyszczenia MCL (Maximum Contamination Level czyli maksymalna dopuszczalna zawarto'3 zanieczyszcze6 przyp.t#.), mg/l Zanieczyszczenia nieorganiczne Organiczne zwi1zki kompleksowe arsenu 0,05 Organiczne zwi1zki kompleksowe chromu 0,05 Rt!3 nieorganiczna (Hg+2) 0,05 Organiczne zwi1zki kompleksowe rt!ci 0,002 Zanieczyszczenia organiczne Benzen 0,005 Endryn 0,0002 Lindan 0,004 Metoksychlor 0,1 1,2-dichloroetan 0,005 1,1-dichloroetylen 0,007 1,1,1-trichloroetylen 0,200 Trihalometany ogólne 0,10 Toksafen 0,005 Trichloroetylen 0,005 2,4-D 0,1 2,4,5-TP 0,01 Para-dichlorobenzen 0,075 Czynnik SMCL (Secondary Maximum Contamination Level przyp. t#.) Barwa 15 jednostek Zwi1zki powierzchniowo czynne 0,5 mg/l Zapach 3 próg (w normie polskiej niewyczuwalny przyp. t#.) Miejsce wykorzystania Kiedy ju$ zdecydujemy, jaki rodzaj w!gla jest odpowiedni do naszego akwarium, musimy zdecydowa3 si! tak$e, w którym miejscu systemu filtracyjnego powinni'my go umie'ci3. 9

10 Opcji jest kilka. Mo$emy umie'ci3 w!giel w pojemniku filtra wewn!trznego, kanistrowego lub kaskadowego. Mo$emy te$ wykorzysta3 do tego celu specjalnie skonstruowan1 komor! zrobionego przez nas filtra wewn!trznego. Mo$emy w#o$y3 go nawet do komory, któr1 zaprojektowali'my w zrobionym przez nas sumpie. Nawet w filtrze zraszaj1cym mo$emy znalei3 odpowiednie miejsce do umieszczenia w!gla aktywowanego. Mo$emy tak$e skonstruowa3 pojemnik na w!giel po#1czony z naszym systemem filtracyjnym. Dobrym rozwi1zaniem jest tak$e umieszczenie w!gla w pojemniku po#1czonym z w!$em, którym p#ynie woda wlewana do akwarium i wreszcie mo$emy umie'ci3 go na drodze wody powracaj1cej z filtra do akwarium, zmuszaj1c j1 do przej'cia przez w!giel, zanim wleje si! do zbiornika. Alternatywne miejsca wykorzystania Wymuszenie przep#ywu wody przez pojemnik zawieraj1cy torebk! z w!glem aktywowanym nie jest najlepszym sposobem jego wykorzystania; w ten sposób, podobnie jak w przypadku z#o$a do filtracji mechanicznej, #atwo ulega on zatkaniu. W ten sposób wi!kszo'3 w!gla jest izolowana i cz!'3 wody po prostu przep#ywa pomi!dzy torebkami. W tym czasie przep#yw wody zmniejsza si!. Mo$emy unikn13 takiej sytuacji, je'li nie zastosujemy torebek (zw#aszcza tych o drobnych oczkach) lub je'li pomi!dzy nie w#o$ymy kratki. Chodzi o to, $eby wykorzysta3 torebki (co znacznie u#atwia utrzymanie w!gla w jednym miejscu), ale $eby nie wymusza3 obiegu wody bezpo'rednio przez torebki powinna je swobodnie op#ywa3, zapewniaj1c odpowiednio d#ugi kontakt z porowat1 struktur1 w!gla, co spowoduje usuni!cie zanieczyszcze6. Mo$emy tak$e u#o$y3 torebki z WA w sumpie, a zanieczyszczenia organiczne zostan1 usuni!te w czasie, gdy woda przep#ywa3 b!dzie nad WA (poprzez dyfuzj!). W taki sposób spowodujemy, $e woda pozostanie czysta, a pierwiastki 'ladowe nie b!d1 usuwane tak szybko jak wówczas, gdy woda przep#ywa bezpo'rednio przez WA. Nale$y by3 przy tym bardzo ostro$nym i upewni3 si!, $e torebki nie b!d1 swobodnie porusza3 si! wewn1trz sumpa oraz $e zosta#y one zatopione naprzeciwko wlotu do pompy. Mo$emy w tym celu wykorzysta3 plastikowe koszyczki, panele lub pojemniki na jaja nale$y utrzyma3 torebki z WA w jednym miejscu (z dala od wlotu do pompy). Mo$emy tak$e umie'ci3 torebki wewn1trz akwarium, w pobli$u najwi!kszego przep#ywu wody lub za ska#ami, a w zbiorniku, w którym znajduje si! filtr pod$wirowy mo$emy zakopa3 torebki z WA pod $wirem, obok kominów powietrznych. Ta metoda mo$e jednak w czasie wymiany w!gla wywo#a3 ba#agan w ca#ym akwarium. Ilo czstotliwo wymiany Po zako6czeniu dywagacji na temat instalacji torebki z w!glem aktywowanym w akwarium, czas zastanowi3 si!, jakiej ilo'ci powinni'my u$y3 i jak cz!sto wymienia3 w!giel, aby spe#nia# on swoj1 funkcj!. Odpowiedzi na te pytania nie s1 #atwe nie ma gotowych recept. Ró$ne zbiorniki maj1 odmienne potrzeby, jest bowiem wiele parametrów (wielko'3 akwarium, zwierz!ta, stosowane pokarmy i sposoby piel!gnacji), które okre'laj1 cz!stotliwo'3 zmiany WA i jego ogóln1 ilo'3 zastosowan1 w systemie. Wszystkie parametry zastosowane wcze'niej maj1 wp#yw na ilo'3 rozpuszczonego w!gla organicznego (RWO), który b!dzie obecny w naszym systemie (aminokwasy, kwasy organiczne, bia#ka, w!glowodany, hormony ro'linne, karotenoidy, fenole, witaminy itp.) RWO jest wi!c sum1 ogóln1 wszystkich zwi1zków organicznych. Wysoka warto'3 RWO wp#ywa negatywnie na wzrost ryb, wywo#uj1c stres metaboliczny i os#abiaj1c odporno'3 na choroby. W latach osiemdziesi1tych i dziewi!3dziesi1tych prowadzono na ten temat wiele bada6 (Thiel, Moe, degraaf, Hovanec, Spotte). Wi!kszo'3 z nich sugeruje stosowanie oko#o 500 g WA na 100 litrów wody. Zacz13 nale$y od zastosowania 20 g WA na ka$de 100 l, a nast!pnie zwi!ksza3 ka$dego miesi1ca t! ilo'3 tak d#ugo, a$ uzyskamy zalecane 500 g/l. Ilo'3 taka jest mniej lub bardziej zasadna. Zaleca si! j1 dla akwariów rafowych, ale zosta#a przetestowana (z dobrym skutkiem) w wielu innych zbiornikach, z wieloma ró$nymi gatunkami zwierz1t. Oczywi'cie wielko'3 ta jest pewnego rodzaju 'redni1 i tak w#a'nie nale$y na ni1 spojrze3. Zbiornik o wi!kszej liczbie mieszka6ców (przerybiony) b!dzie tak$e potrzebowa# wi!cej WA. Parametry wp%ywaj'ce na dzia%anie WA Proces adsorpcji uzale$niony jest od nast!puj1cych czynników: 10

11 1) Fizycznych w"aciwoci WA, takich jak wielko', rozmieszczenie porów oraz powierzchnia. Ilo'3 oraz rozmieszczenia porów odgrywaj1 kluczow1 rol! w procesie filtrowania. Najlepsza filtracja zachodzi, gdy pory s1 du$e tylko na tyle, aby przepu'ci3 cz1steczki zanieczyszcze6. 2) Chemicznych w"aciwoci wgla aktywowanego lub iloci tlenu i wodoru, jakie on zawiera. Powierzchnia w!gla mo$e wchodzi3 w chemiczne interakcje w cz1steczkami organicznymi. Tak$e reakcje elektryczne pomi!dzy powierzchni1 WA a niektórymi zanieczyszczeniami mog1 dawa3 rezultat w postaci adsorpcji lub wymiany jonów. Adsorpcja jest wi!c determinowana przez chemiczne w#a'ciwo'ci powierzchni czynnej. Te w#a'nie chemiczne w#a'ciwo'ci okre'lane s1 w znacznym stopniu przez proces aktywacji w!gla. Ró$ne rodzaje WA, utworzone w ró$nych procesach aktywacji, b!d1 mia#y w#a'ciwo'ci chemiczne, które oka$1 si! mniej lub bardziej atrakcyjne dla ró$nego rodzaju zanieczyszcze6. I tak na przyk#ad chloroform jest adsorbowany najlepiej przez WA, który ma najmniejsz1 ilo'3 tlenu powi1zanego z porowat1 powierzchni1. 3) Sk"adu chemicznego i koncentracji zanieczyszcze0 Du$e cz1steczki organiczne s1 najlepiej adsorbowane przez WA. Zasada g#ówna mówi, $e substancje podobne maj1 tendencj! do wi1zania si! (asocjacji). Cz1steczki organiczne i w!giel aktywowany s1 substancjami podobnymi, a zatem tendencja dla wi!kszo'ci organicznych substancji chemicznych do asocjacji z w!glem aktywowanym jest silniejsza ani$eli do pozostawania w stanie rozpuszczonym w 'rodowisku sobie obcym, jakim jest woda. Ogólnie rzecz ujmuj1c, najgorzej rozpuszczalne zwi1zki organiczne s1 najsilniej adsorbowane. Cz!sto jednak mniejsze cz1steczki chwytane s1 najmocniej, bowiem znacznie lepiej dopasowuj1 si! do mniejszych porów. Koncentracja zanieczyszcze6 organicznych mo$e wp#ywa3 na proces adsorpcji. Dowolny filtr zawieraj1cy WA mo$e by3 wydajniejszy ni$ jakikolwiek inny przy niskiej zawarto'ci w wodzie zanieczyszcze6, ale mo$e okaza3 si! niewystarczaj1cy, gdy zanieczyszcze6 b!dzie du$o. 4) Temperatury i ph wody Adsorpcja poprawia si! zwykle, gdy spadaj1 ph i temperatura wody. Reakcje chemiczne i rodzaje zwi1zków chemicznych s1 blisko zwi1zane z tymi parametrami. W niskim ph i niskiej temperaturze wody wiele substancji organicznych przybiera form! silniej absorbowan1. 5) Przep"ywu wody i czasu ekspozycji wody na WA Proces adsorpcji zale$y tak$e od czasu, w jakim woda jest wystawiona na dzia#anie WA. D#u$szy czas pozwala na wy#apanie przez WA wi!kszej ilo'ci zanieczyszcze6. Wydajno'3 zmienia si! tak$e wraz z ilo'ci1 WA zastosowanego w filtrze oraz zmniejszeniem pr!dko'ci przep#ywu wody przez taki filtr. Co kupi na co zwróci uwag? Zwykle dobrej jako'ci WA pozostaje aktywny przez okres oko#o sze'ciu miesi!cy. Po tym czasie zwi1zki organiczne zaczynaj1 akumulowa3 si! w systemie i WA traci aktywno'3. Powinni'my wi!c wymieni3 oko#o 30% w!gla, a pozosta#1 jego cz!'3 wyp#uka3 w wodzie akwarium. Powodem takiego dzia#ania jest fakt, $e WA dzia#a zarówno jako z#o$e filtruj1ce biologicznie, jak i chemicznie. Je'li wi!c wymienimy ca#y w!giel, dzia#anie z#o$a biologicznego ulegnie zaburzeniu, co wp#ynie powa$nie potencja# denitryfikacyjny zbiornika (zw#aszcza je'li u$ywamy du$ych ilo'ci WA). Powinni'my zatem doda3 nowego WA do starego, co pozwoli bakteriom nitryfikacyjnym i denitryfikacyjnym na szybk1 kolonizacj!, a kolonie bakterii ju$ istniej1ce w starym WA zostan1 zachowane. Wyp#ukanie 70% starego WA w wodzie akwarium zredukuje nieco ilo'3 mechanicznych zanieczyszcze6, pozostawiaj1c jednocze'nie z#o$e biologiczne w stabilnym stanie tak, aby nadal by#o w stanie przez wiele miesi!cy usuwa3 nadmiar substancji organicznych. Dobrym i ciekawym rozwi1zaniem pomagaj1cym okre'li3, kiedy powinni'my wymieni3 WA w naszym systemie filtruj1cym, jest zainstalowanie na jednym z boków akwarium kawa#ka bia#ego plastiku pomalowanego do po#owy $ó#taw1, nierozpuszczaln1 w wodzie farb1. Kiedy, patrz1c od strony drugiego boku zbiornika, nie jeste'my w stanie odró$ni3 $ó#tawej cz!'ci plastiku od bia#ej, to znak, $e w!giel nale$y ju$ podmieni3. Jak ju$ wspomnia#em, istnieje wiele sposobów na wyprodukowanie WA, tak wi!c nie ka$dy jego rodzaj jest taki sam. Powinni'my wybiera3 ten, który wyprodukowano z przeznaczeniem do akwarium: o drobnej granulacji, jednolicie czarny i z mo$liwie jak najmniejsza ilo'ci1 py#u. Zanim w#o$ymy WA do naszego systemu, nale$y go dok#adnie wyp#uka3, 11

12 usuwaj1c resztki py#u. Niektóre firmy u$ywaj1 kwasu fosforowego, aby zwi!kszy3 powierzchni! w!gla, bowiem kwas ten tworzy w w!glu wi!cej otworów. Tego typu WA nadaje si! do filtrowania powietrza, jest jednak ca#kowicie nieprzydatny w akwarium, nawet je'li zostanie porz1dnie wyp#ukany. Nadal b!dzie bowiem zawiera# du$e ilo'ci fosforanów. Je'li jednak zostanie zastosowany w akwarium i b!dzie podmieniany nawet cz!'ciej, ni$ sugerowa# to sprzedawca w sklepie, b!dziemy nieustannie zastanawiali si!, dlaczego w zbiorniku wyst!puje zakwit glonów. Mo$emy tak$e sprawdzi3 nasz WA przy pomocy testu na zawarto'3 fosforanów. Do fiolki nala3 nale$y tyle wody, ile zaleca test na zawarto'3 fosforanów, a nast!pnie doda3 odpowiedni1 ilo'3 odczynnika. Teraz do fiolki wrzuci3 nale$y kilka ziarenek WA (5 czy 6 wystarczy). Je'li kolor naszego roztworu b!dzie wykazywa3 niebieskawy odcie6 lub, co gorsza, b!dzie intensywnie niebieski, oznacza to, $e nasz w!giel uwalnia do wody fosforany. Taki w!giel b!dzie w naszym akwarium zupe#nie bezu$yteczny. WA ma tak$e inn1 cech! starzeje si!. Kiedy tak si! dzieje, niektóre substancje wcze'niej absorbowane b!d1 prawdopodobnie uwalniane ponownie do wody. Niektórzy akwary'ci wi1$1 u$ywanie WA z niewyja'nionymi do ko6ca problemami, które wyst1pi3 mog1 w zbiorniku, takimi jak choroba zwana dziurawic1 i innymi dolegliwo'ciami. Dlatego te$ zanim nowe badania zwi1zane z tym tematem nie zostan1 opublikowane, lepiej wybiera3 w!giel do akwarium bardzo uwa$nie. Czy warto? Powody, dla których warto rozwa+y zastosowanie WA w naszym zbiorniku Wykorzystanie WA w systemie filtracyjnym akwarium nie powoduje usuni!cia mikrobów, sodu, azotanów, fluorków i nie redukuje twardo'ci. O#ów i inne metale ci!$kie usuwane s1 jedynie przez bardzo specyficzne rodzaje WA. Dopóki producent nie zaznaczy, $e jego produkt eliminuje metale ci!$kie, nabywca powinien pami!ta3, $e w!giel taki nie b!dzie skuteczny w ich usuwaniu. Jak w przypadku ka$dej filtracji chemicznej WA usuwa z wody wraz z zanieczyszczeniami tak$e substancje po+yteczne (na przyk#ad pierwiastki 'ladowe). Efektowi takiemu mo$na zapobiega3, dokonuj1c regularnych, cz!'ciowych podmian wody oraz dodaj1c regularnie pierwiastki 'ladowe (np. brak jodu w akwarium rafowym mo$e okaza3 si! zabójczy dla korali mi!kkich). Prowadzi to jednak do powa$nej w1tpliwo'ci, poniewa$ nie mo$emy by3 pewni, ile takich wa$nych substancji zosta#o usuni!tych (o ile nie sprawdzimy zawarto'ci w wodzie ka$dej z nich) lub jak szybko s1 one usuwane. Ma to szczególne znaczenie w przypadku zbiorników z ro'linami (usuwane s1 nawozy, chelaty $elaza itp.), a tak$e w przypadku substancji dodawanych w celu poprawy jako'ci $ycia ryb (takich jak witaminy). Zdarzy3 si! wi!c mo$e, $e zastosowanie w!gla sko6czy si! dodawaniem do wody coraz wi!kszej ilo'ci witamin, pierwiastków 'ladowych i nawozów, a$ wreszcie sami nasycimy nimi nasz WA. Zwikszenie ilo ci bakterii: Kiedy woda przechodzi przez WA, niektóre bakterie (przede wszystkim heterotroficzne) zostaj1 przez niego zatrzymane. Problem polega na tym, $e te w#a'nie schwytane przez z#o$e bakterie namna$aj1 si! nies#ychanie w ciep#ym, wilgotnym i zawieraj1cym tlen 'rodowisku pomi!dzy drobinami w!gla. A poniewa$ WA jest luiny, nie ma bariery, która nie pozwoli#aby namna$aj1cym si! wewn1trz filtra bakteriom na wydostanie si! wraz z wod1 przepychan1 przez filtr. Przeprowadzono testy, które wykaza#y, $e niektóre filtry wypuszczaj1 o tysi1ce bakterii wi!cej ani$eli do nich trafia! Nowy w!giel aktywowany zredukuje tak+e poziom rozpuszczonego w wodzie tlenu, co na krótki czas spowodowa3 mo$e niedobór tego gazu w akwarium. WA powinien by usuwany z akwarium ilekro3 chcemy zastosowa3 w zbiorniku leki (w innym przypadku ca#y preparat leczniczy zostanie zaabsorbowany przez w!giel). Taka konieczno'3 mo$e okaza3 si! wi!c powodem do rozpatrzenia praktyczno'ci czy wygody w stosowaniu w!gla. Tymczasem ogólne trendy, jakie mo$na zaobserwowa3, d1$1 do maksymalnego uproszczenia czynno ci zwi1zanych z opiek1 nad akwarium i jego mieszka6cami. Podej'cie typu to #atwe sta#o si! nadrz!dn1 zasad1 wielu akwarystów. W takim kontek'cie dodanie jednego wi!cej (w znacznym stopniu nieprzewidywalnego w skutkach) czynnika do zbiornika jest niepo$1dane. ZakoDczenie Niektórzy akwary'ci u$ywaj1 WA nieustannie, inni okresowo. Niektórzy nie stosuj1 go wcale. Jak ju$ to przedyskutowali'my, istniej1 argumenty za i przeciwko stosowaniu w!gla wnioski ostateczne czy sugestie nie powinny w takiej sytuacji by3 narzucane przez autorów tego tekstu. 12

13 Jest oczywiste, $e osob1, która oceni3 powinna, czy tego typu rozwi1zanie mo$e si! okaza3 korzystne, powinien by3 ka$dy akwarysta. Wasze w#asne obserwacje opieraj1ce si! na wygl1dzie akwarium i samopoczuciu jego mieszka6ców, poparte wiedz1 dotycz1c1 systemu filtracyjnego, powinny sta3 si! odpowiednim przewodnikiem pozwalaj1cym na podj!cie takiej decyzji. Jedynym wartym podkre'lenia wskainikiem, przemawiaj1cym za prawid#owym zastosowaniem WA jest wygl1d wody i mieszka6ców akwarium. Organizmy trzymane w akwarium s1 znacznie bardziej wra$liwe na jakiekolwiek niefortunne sytuacje zwi1zane ze zmian1 chemicznych w#a'ciwo'ci wody ni$ nowoczesne urz1dzenia elektroniczne. Lepiej wi!c sp!dzi3 troch! czasu na obserwacji tego w#a'nie $ywego systemu, ani$eli bawi3 si! w chemika u$ywaj1cego egzotycznych urz1dze6. Akwarystyka ma tak$e takich tak zwanych hobbystów, którzy nie rozumiej1 nawet podstawowych poj!3 (jak cho3by ph) i nie wiedz1, w jaki sposób mog1 one wp#ywa3 na chemi! wody i $yj1ce w niej organizmy. Ich akwaria cz!sto jednak wyposa$one s1 we wszystkie mo$liwe elektroniczne akcesoria. Niemal ka$dy z nich uwa$a za to, $e tak dobrze wyposa$ony zbiornik nie wymaga $adnej opieki; nie przestrzegaj1 oni nawet cz!'ciowych podmian wody. Zapami!tajcie wi!c nasze s#owa: najwa$niejszym elementem wyposa$enia, pozwalaj1cym na sprawne dzia#anie akwarium, jeste'cie Wy. Nie ma takiego rodzaju filtracji chemicznej (w!giel aktywowany, odpieniacz, ozonator, media adsorbuj1ce fosforany itd.) ani jakiegokolwiek innego systemu filtracyjnego, który w cudowny sposób zast1pi#by konieczno'3 Waszej osobistej opieki. Im bardziej skomplikowany jest system, tym bardziej do'wiadczonego akwarysty potrzebuje. Im bardziej anga$ujemy si! w piel!gnacj! naszego akwarium, tym nabieramy wi!kszego do'wiadczenia. Im wi!cej si! uczymy, tym lepiej rozumiemy i wykorzystujemy nasze do'wiadczenie na praktycznym poziomie dla dobra naszego akwarium i jego ryb. Bibliografia: 1. MERCK Index, An Encyclopedia of Chemicals, Drugs and Biologicals, 11th Edition, Merck & Co Edtns, NJ, USA, Thiel, A The Marine Fish and Invert Aquarium. Aardvark Press, Bridgeport, CT. 3. Moe, M. A., JR The Marine Aquarium Reference: Systems and Invertebrates. Green Turtle Publications, Plantation, Florida, USA. 4. degraaf, F The Reef Aquarium. 1. J. C. Delbeek J. Sprung. Ricordea Publishing Coconut, Florida, USA. 5. Hovanec, abort., Vol. 5 No 8 (May)1993. All about Activated Carbon. Aquarium Fish Magazine. 6. Spotte, St., Seawater Aquariums: The Captive Environment. Wiley Intersciene, John Wiley and Sons, NY, USA. 13

14 Zebra mieciank George J. Reclos, Takis Tsamis, Andreas Iliopoulos Z j!zyka angielskiego prze#o$y#a Marzenna Kielan Artyku# ten po raz pierwszy zosta# opublikowany w marcu 2002 roku, w magazynie FAMA. Kontrolowanie ilo'ci ró$norakich sk#adników obecnych w wodzie jest niew1tpliwie najistotniejszym czynnikiem wp#ywaj1cym na powodzenie w utrzymaniu prawid#owo dzia#aj1cego akwarium. Naszym g#ównym celem jest zwykle zachowaniu na odpowiednim poziomie ilo'ci zwi1zków azotowych rozpuszczonych w wodzie. Azot (N 2 ) jest gazem wyst!puj1cym w atmosferze ziemskiej w du$ych ilo'ciach. Stanowi on oko#o 80% jej ca#kowitego sk#adu, tak wi!c jest go w powietrzu znacznie wi!cej ani$eli tlenu lub wodoru. Poniewa$ wchodzi w wiele reakcji chemicznych w atmosferze ziemskiej, wyst!puje najcz!'ciej w postaci zwi1zków organicznych. Mimo $e sama obecno'3 azotu nie wystarcza dla podtrzymania $ycia, jest on sk#adnikiem absolutnie niezb!dnym dla jego istnienia. Dobrze znanymi zwi1zkami azotu s1 przecie$ bia#ka, DNA i RNA. Wszystkie $ywe organizmy wydalaj1 zwi1zki azotu, które tworz1 si! w czasie rozmaitych procesów biologicznych zachodz1cych w ich cia#ach. Jednym z takich dobrze znanych nam, ludziom, sk#adników jest mocznik (produkt uboczny metabolizmu bia#ek). Ryby eliminuj1 sk#adniki azotu poprzez ukady wydalniczy i oddechowy. Prawdopodobnie ilo'3 wprowadzanych do wody akwarium zwi1zków azotu mo$na by zredukowa3 poprzez ograniczenie lub zaprzestanie podawania pokarmów. Ale ryby wydalaj1 zwi1zki azotu tak$e w procesie oddychania poprzez skrzela. Im silniejszy stres, tym wi!cej w akwarium zwi1zków azotu. A im wi!cej w wodzie akwarium zwi1zków azotu, tym bardziej zestresowane ryby obecno'3 amoniakui azotynów nasila bowiem stres. W ten sposób ko#o si! zamyka. Zazwyczaj nietoksyczny jon amonowy (NH + 4), który znalei3 mo$na w wodzie kwa'nej, lub toksyczny amoniak (NH 3 ), znajduj1cy si! najcz!'ciej w wodzie alkalicznej, s1 utleniane przez bakterie Nitrosomonas spp. do postaci azotynu (NO - 2), który mo$e by3 jeszcze bardziej truj1cy ani$eli amoniak, zw#aszcza w wodzie kwa'nej, gdzie tworzy 'miertelnie niebezpieczny kwas azotowy (III) HNO 2 (zwany dawniej azotawym przyp. t"um.). Przebiegaj1ca dalej przy udziale bakterii Nitrobacer spp. nitryfikacja powoduje powstawanie azotanów (NO 3 - ), które razem z fosforanami (PO 4 3- ) i krzemianami (SiO 4-2 ) wykorzystywane s1 przez ro'liny jak nawóz. W czasie procesu nitryfikacji potrzebny jest tak$e tlen i dlatego bakterie bior1ce udzia# w tej przemianie nazywane s1 aerobowymi. Proces przeciwny do nitryfikacji nazywany jest denitryfikacj1 i zachodzi przy braku tlenu, a prowadz1 go bakterie beztlenowe (które znalei3 mo$na zazwyczaj w $ywej skale lub $ywym piasku ). W czasie denitryfikacji ostatecznym produktem procesu staje si! azot lub jego podtlenek. Gazy te uwalniane s1 najpierw do wody, a nast!pnie poprzez wymian! gazow1 do atmosfery lub te$ zostaj1 zaabsorbowane przez bakterie zwane Cyanobacteria. Cyanobacteria, znane jako glony nazywane s1 sinicami, a wyst!powa3 mog1 w kolorze innym ani$eli wy#1czne cyanon (w j!zyku greckim niebieski ). Sinice przybiera3 mog1 barw! czerwonaw1, zielonkaw1, br1zowaw1, niebieskaw1 a nawet czarn1. S1 one jednokomórkowymi organizmami tworz1cymi w akwarium obrzydliwe, 'liskie pow#oki pokrywaj1ce dekoracje i ro'liny. S1 one czym' po'rednim pomi!dzy glonami a bakteriami i cz!sto nazywane bywaj1 glonami rozmazuj1cymi lub t#ustymi. Je'li sinice znajd1 si! w 'rodowisku oligotroficznym (niewiele sk#adników pokarmowych), ich szkodliwo'3 jest niemal niezauwa$alna nie s1 wówczas w stanie rozwija3 si! w du$ych ilo'ciach. Je'li jednak ich 'rodowisko bogate jest w sk#adniki od$ywcze takie jak fosforany, azotany, krzemiany i inne, rozrastaj1 si! niezwykle szybko. Najgorsze (z punktu widzenia akwarysty) s1 sinice przybieraj1ce kolor czerwony lub br1zowy. Cyanobacteria maj1 zdolno'3 pobierania azotu z atmosfery oraz wi1zania go w swoich komórkach, je'li jest on rozpuszczony w wodzie. Kiedy takie pe#ne azotu sinice s1 zjadane przez organizmy ro'lino$erne, azot przekszta#cony zostaje w dobrze znane zwi1zki amonowe, a nast!pnie azotyny i w ko6cu azotany (patrz: rys. 1). Im bardziej alkaliczna jest woda w naszym akwarium, tym toksyczniejszy w niej amoniak. Fakt ten jest bardzo istotnym czynnikiem przemawiaj1cym za unikaniem kumulacji tego zwi1zku, zw#aszcza w zbiorniku wymagaj1cym zasadowego odczynu ph takim jak akwarium s#onowodne lub zbiornik imituj1cy biotop jednego z Wielkich Jezior Afryka6skich. I na odwrót, im kwa'niejsza woda w akwarium, tym niebezpieczniejsze staj1 si! azotyny. Bakterie bior1ce udzia# w nitryfikacji, aby poradzi3 sobie z przemian1 amoniaku w azotyny, zu$ywaj1 ogromne ilo'ci nieorganicznego w!gla. Wszystek w!giel zu$ywany w ten sposób pochodzi z rozpadu w!glanów, dwuw!glanów i innych zwi1zków odpowiedzialnych za prawidowe buforowanie (stabilizowanie) parametrów chemicznych wody. Sytuacja taka spowodowa3 mo$e gwa#towne obni$enie si! warto'ci ph. Natura rozwi1za#a ten szczególny i powa$ny problem na d#ugo przed tym, zanim akwary'ci w ogóle zd1$yli zauwa$y3 jego istnienie. Falowanie, p#ywy i sk#ad morskiego pod#o$a stanowi1 czynniki pozwalaj1ce na wyeliminowanie substancji organicznych zawieraj1cych azot i inne pierwiastki. Proces ten #atwy jest do zaobserwowania na pla$y, gdzie rozbijaj1ce si! o ska#y lub o brzeg fale tworz1 swoist1 pian!. Jej Iród#em jest w#a'nie wymywanie substancji zawieraj1cych g#ównie bia#ka, które s1 bogate w azot. 14

15 Aby zbudowa3 co', co by#oby odpowiednikiem tego naturalnego procesu, cz#owiek skonstruowa# odpieniacz biaek. Budowa i funkcjonowanie Znane s1 dwa rodzaje odpieniaczy nap!dzane pompami powietrznymi i wykorzystuj1ce inne specjalne pompy. Odpieniacze zbudowane s1 zazwyczaj z plastiku, w#okiem akrylowych lub szklanych. Obydwa rodzaje odpieniaczy usuwaj! z wody tuszcze, kwasy tuszczowe, kwasy organiczne, aminy, lipidy, fosforany, fenole, w"glowodany, jodki, metale zwi!zane z biakami i oczywi#cie same biaka. Lista usuwanych w ten sposób z wody zwi1zków jest oczywi'cie znacznie d#u$sza, poniewa$ metale wi1$1ce si! bia#kami mo$na znalei3 tak$e w detrytusie i innych zwi1zkach pochodzenia ro'linnego czy zwierz!cego. Tak$e niektóre z witamin stanowi1 Iród#o azotu. Woda wodoci!gowa równie$ zawiera pewn1 ilo'3 azotanów. A poniewa$ azotany s1 zwi1zkami od$ywczymi ko#o przemian azotu nadal si! obraca. Odpieniacze bia#ek zbudowane s1 g#ównie z cylindrycznych, dugich tub reakcyjnych oraz mniejszych zbiorników, do których przelewa si! piana (tzw. odbieralniki). Wewn1trz cylindra wt#aczane do6 powietrze miesza si! z wod1, t#ocz1c bia#ka, które przyjmuj1 posta3 piany. Zasilane pomp! powietrzn! odpieniacze zazwyczaj umieszczane s1 w akwarium, a woda wchodzi i opuszcza cylinder od do#u. Wewn1trz cylindra umieszczony jest kamie6 napowietrzaj1cy. Ca#o'3 zasilana jest powietrzem wt#aczanym w postaci tak wielu b1belków, jak to jest mo$liwe. Efekt taki osi1gn13 mo$na dzi!ki drewnianemu rozpraszaczowi lub doskona#ej jako'ci kamieniowi napowietrzaj1cemu i bardzo silnej pompie. Zasilane inn! pomp! odpieniacze s1 nieco bardziej skomplikowane w budowie. Woda wp#ywa do cylindra poprzez specjalny wlot, a opuszcza go przez inny wylot. Oba otwory wywiercone s1 w 'ciance cylindra. Mog1 by3 one zasilane wod1 przelewaj1c1 si! do 'rodka lub wt#aczan1 przez pomp!. Druga pompa miesza wod! znajduj1c1 si! ju$ w cylindrze. Ta w#a'nie pompa wyposa$ona jest w dysz! Venturiego. Dysza jest niedu$ym urz1dzeniem umiejscowionym zwykle na dnie cylindra. Woda skierowana zostaje do rury poprzez przew!$enie. Ci'nienie przed przew!$eniem jest wysokie, podczas gdy to za nim niskie. Niskie ci'nienie za przew!$eniem powoduje, $e powietrze wessane zostaje z jednego wej'cia lub wi!kszej ich liczby do dyszy Venturiego, tworz1c w ten sposób bardzo udane b1belki powietrza. Poniewa$ dysza Venturiego redukuje obroty pompy, zamiast w klasyczny pompa wyposa$ona jest w wirnik igie#kowy. Wirnik taki ma ogromn1 moc i mo$e obraca3 si! ponad 3000 razy na minut!. 15

16 W sprzeda$y znajduj1 si! obecnie dwa rodzaje tego typu odpieniaczy. Pierwszy dzia#a zgodnie z ruchem wp#ywaj1cego powietrza i wody, podczas gdy drugi dzia#a przeciwnie do ruchu wody i powietrza. Jak i dlaczego to dzia%a? Powierzchnia organiczna, czyli aktywne moleku#y (surftakanty) przyci1gane s1 do powierzchni p!cherzyków powietrza, co spowodowane jest dzia#aniem tych ostatnich niczym specyficznego rodzaju kleju. Moleku#y zostaj1 spolaryzowane, a efektem tego jest powstanie dwóch stron cz1steczki: hydrofilnej i hydrofobowej. Podczas gdy pierwsza ze stron (hydrofobowa) pozwala im na rozpuszczenie si! w rozpuszczalnikach organicznych ( boj1 si! wody), ich druga strona (hydrofilna lubi1ca wod!) pozwala im na kontakt z wod1. Tak wi!c p!cherzyki powietrza zbieraj1 moleku#y w czasie ich kontaktu z wod1 wewn1trz tuby reakcyjnej, poniewa$ oferuj1 one moleku#om dwie rzeczy, które te lubi1 powierzchni! wody i brak powierzchni wody (powietrze). Robili'my jako dzieci ba6ki z myd#a? Pami!tamy wszystkie kolory t!czy widoczne na nich? Przyczyna by#a prosta to dlatego $e myd#o przywiera#o 'ci'le do ogromnych baniek, które wydmuchiwali'my ze s#omki. Tak samo zachowuj1 si! wszystkie resztki i inne organiczne mazie w wodzie naszego akwarium. Te wspania#e kolory t!czy, które mogli'my podziwia3 w naszych ba6kach mydlanych by#y 'wiat#em rozszczepiaj1cym si! na cienkiej powierzchni myd#a! W naszych odpieniaczach p!cherzyki s1 mikroskopijne i dlatego efekty zobaczy3 mo$na dopiero, gdy ju$ pop!kaj1 i znajd1 si! w odbieralniku. Najwa$niejsz1 kwesti1 w odpienianiu jest powierzchnia wzajemnego oddzia#ywania wody i powietrza. Dzia#a ona poprzez wykorzystanie napi!cia powierzchniowego i polaryzacji moleku#. Proces taki zachodzi równie$ w naszych p#ucach. P!cherzyki p#ucne tworz1 wzgl!dnie du$1 powierzchni!, na której krew (w postaci bardzo cienkiej pow#oki) wystawiona zostaje na dzia#anie powietrza, dzi!ki czemu resztki (g#ównie dwutlenek w!gla) mog1 zosta3 wymienione na tlen. Tak wi!c im wi!ksza powierzchnia wymiany, tym efektywniejsza praca urz1dzenia usuwaj1cego resztki tak$e odpieniacza. Kszta#t p!cherzyków tak$e odgrywa istotn1 rol!. Kula uznawana jest za bry#!, która tworzy najwi!ksz1 mo$liw1 powierzchni!, co jak ju$ wiemy ma kluczowe znaczenie (dlatego w#a'nie wi!kszo'3 komórek, o ile to tylko mo$liwe, ma kszta#t kulisty). Mówi1c za' o komórkach, warto wspomnie3, $e dziel1 si! one, gdy urosn1 zbyt du$e poniewa$ zauwa$aj1 automatycznie, $e ich masa staje si! zbyt du$a wobec ich powierzchni, co nie pozwala im pracowa3 wydajnie. Komórki zdecydowanie preferuj1 mniejsz1 mas! przy stosunkowo du$ej powierzchni, dzi!ki czemu ich wymiana substancji od$ywczych ze 'rodowiskiem jest efektywniejsza. Taka sama zale$no'3 widoczna jest tak$e w dzia#aniu odpieniacza. Wielko'3 p!cherzyków powietrza ma istotne znaczenie. To, czego potrzebujemy, to jak najwi!ksza liczba jak najmniejszych p!cherzyków. Zmusza to producentów odpieniaczy do u$ywania 'rodków i urz1dze6, które b!d1 w stanie wytworzy3 ogromn1 liczb! male6kich p!cherzyków powietrza. Kiedy te staj1 si! zbyt du$e albo ich liczba zostaje zredukowana, wydajno'3 odpieniacza gwa#townie spada. W takim w#a'nie momencie nale$y wymieni3 kamie6 napowietrzaj1cy lub wyczy'ci3 dok#adnie wszystkie drogi, którymi powietrze dostaje si! do odpieniacza. Równie$ dlatego w#a'nie odpieniacze u$ywane w akwariach s#onowodnych pracuj1 znacznie lepiej ani$eli w akwariach s#odkowodnych. Je'li umie'cimy zwyk#1 pomp! powietrzn1 ze zwyk#ym kamieniem napowietrzaj1cym w akwarium s#onowodnym, zauwa$ymy natychmiast, $e p!cherzyki powietrza wytwarzane przez t! 16

17 pomp! s1 znacznie mniejsze (a ich liczba jest zdecydowanie wi!ksza), w porównaniu do tych, które ta sama pompa jest w stanie wytworzy3 w zbiorniku s#odkowodnym. Dzieje si! tak oczywi'cie za przyczyn1 wi!kszej g!sto'ci s#onej wody. Nie oznacza to jednak, i$ mo$na powiedzie3, $e odpieniacz nie b!dzie dzia#a# w wodzie s#odkiej. Nale$y wówczas po prostu u$y3 wydajniejszej pompy powietrznej i tak wielu drewnianych rozpraszaczy, jak to tylko mo$liwe, lub upewni3 si!, $e kamie6 napowietrzaj1cy, którego u$ywamy, produkuje mo$liwie najmniejsze b1belki. W ten sposób, u$ywaj1c pompy powietrznej przeznaczonej dla znacznie wi!kszego akwarium i drewnianych rozpraszaczy, mo$emy uzyska3 odpieniacz dzia#aj1cy wydajnie tak$e w s#odkiej wodzie. Powodem, dla którego odpieniacz w akwariach s#onowodnych jest urz1dzeniem u$ywanym obowi1zkowo, s1 znacznie mniejsze podmiany wody, które trzeba wówczas wykonywa3. Du$a podmiana wody w akwarium s#onowodnym jest bowiem zawsze zwi1zana z ryzykiem i wysokim kosztem. Akwary'ci posiadaj1cy zbiorniki s#odkowodne mog1 wi!c tak$e wybra3 mi!dzy wi!kszymi i cz!stszymi podmianami wody, a u$yciem odpieniacza jako urz1dzeniem z wyboru dodatkowym. Woda dostaj1ca si! do cylindra zawiera skoncentrowan1 ilo'3 surfakantów. Koncentracja ta jest redukowana, w miar! jak woda podnosi si!, poniewa$ wi!kszo'3 surfakantów pozostaje przyczepiona do p!cherzyków powietrza. Bia#kowa piana nie opuszcza wi!c odbieralnika. Piana ta zbudowana jest g#ównie z azotanów, które pozostawione w wodzie mog1 ulec mineralizacji i nagromadzeniu. Wydajno Z uwagi na to, $e odpieniacze bia#kowe usuwaj1 wi!kszo'3 sk#adników organicznych z wody przy pomocy 'rodków fizycznych (wy#1cznie wody i powietrza), zanim jeszcze sk#adniki te stan1 si! silnie truj1ce, uwa$ane s1 cz!sto za najwydajniejsze urz1dzenia filtruj1ce. Mo$na wi!c stwierdzi3, $e wspomagaj1 bardzo skutecznie dzia#aj1ce filtry biologiczne. Ponadto w pianie wy#apane zostaj1 mechanicznie tak$e niektóre bakterie i fitoplankton, które nast!pnie usuwane s1 razem z substancjami organicznymi. Odpienianie takie, usuwaj1ce wszelkie po$ywki organiczne, jest tak$e najefektywniejszym sposobem kontrolowania rozwoju Cyanobacteria. Stosowanie chemicznych 'rodków przeciwko glonom lub antybiotyków (np. erytromycyny) jako alternatywy wobec odpieniacza jest wi!c bardzo nierozs1dne. Glony i sinice zgin1 na skutek stosowania chemii, ale gdy tylko woda znów b!dzie bogata w substancje od$ywcze pobudzaj1ce ich rozwój, pojawi1 si! ponownie. Zdecydowanie rozs1dniej jest wi!c potraktowa3 problem od podstaw wyeliminowa3 wszelkie zb!dne substancje organiczne. Czynnikiem determinuj1cym wydajno'3 odpieniacza bia#kowego s1, jak ju$ wiemy, wielko'3 p!cherzyków powietrza, ilo'3 powietrza wpadaj1cego do urz1dzenia i czas, w jakim p!cherzyki te dzia#aj1 aktywnie w odpieniaczu. Po$1dana wielko'3 p!cherzyków zawiera si! pomi!dzy 0,5 a 1,0 mm. Wielko'3 taka maksymalizuje powierzchni! p!cherzyków bez obni$ania ich p#ywalno'ci. Ilo'3 wpadaj1cego do urz1dzenia powietrza okre'la stosunek wody do p!cherzyków powietrza w odpieniaczu. Rekomendowan1 ilo'ci1 wp#ywaj1cego powietrza, zdolnego do wytworzenia piany jest 1,8 cm/sek przez cm 2 powierzchni g#ównego cylindra odpieniacza. Odpowiednia ilo'3 wpadaj1cego do urz1dzenia powietrza podniesie jego wydajno'3 dzi!ki wytworzonej w ten sposób wydajnej pianie i uzyskanej tej drog1 du$ej powierzchni aktywnej wymiany. Czynny czas wymiany p!cherzyków kontrolowany jest g#ównie przez dwa czynniki wysoko'3 g#ównego cylindra odpieniacza bia#kowego i ilo'ci przep#ywaj1cej przez urz1dzenie wody. W tym przypadku trudno jednak dopatrzy3 si! jakiej' z#otej regu#y, poniewa$ oba te czynniki zwi1zane s1 mocno z budow1 charakterystyczn1 dla ka$dego odpieniacza, a tak$e z charakterystyk1 samego zbiornika. Wielko i instalacja Wielko'3 urz1dzenia odpieniaj1cego jest oczywi'cie zwi1zana z rozmiarami akwarium, w którym chcemy takie urz1dzenie zainstalowa3. Ogólnie ujmuj1c, mo$na powiedzie3, $e odpieniacz o wysoko#ci 120 cm, #rednicy cylindra 15 cm i przepywie wody okoo l na godzin" mo$e zosta3 zainstalowany w zbiorniku o pojemno'ci 600 l. Odpieniacz powinien bowiem by3 w stanie przetworzy3 przynajmniej równowarto'3 jednego zbiornika pe#nego powierza i jednego zbiornika pe#nego wody w ci1gu godziny. Dla wi!kszo'ci zbiorników ilo'3 wody, któr1 musimy okre'li3, jest zadaniem #atwym. Ilo'3 powietrza ju$ niestety nie. Wi!kszo'3 wspó#pr1dowych (wyja'nienie poni$ej) odpieniaczy pracuje ze zbyt ma#1 ilo'ci1 powietrza. Je'li dysponujemy odpieniaczem, w którym powietrze mo$e wychodzi3 tylko przez jeden wylot, #atwo jest zmierzy3 przep#yw. Wystarczy wzi13 du$1 plastikow1 torebk! (tak1 o pojemno'ci 8 litrów b!dzie wystarczaj1ca), opró$ni3 j1 i umie'ci3 wokó# wylotu powietrza. Teraz wystarczy ju$ tylko zmierzy3, ile czasu zajmie jej nape#nienie si! i wykona3 proste dzia#anie matematyczne. W sprzeda$y znajduj1 si! obecnie trzy podstawowe typy odpieniaczy: wspó#pr1dowy nap!dzany powietrzem, z systemem Venturiego i z pomp1 wt#aczaj1c1 zmiksowane powietrze w dó# odpieniacza (patrz: rysunek). Wszystkie typy dzia#aj1 skutecznie, wszystkie s1 ch!tnie kupowane. Wszystkie te$ wymagaj1 pewnego dostosowywania do danych warunków. Nale$y wi!c spodziewa3 si!, $e przez pierwszy miesi1c nieco czasu po'wi!ci3 trzeba b!dzie na nauczenie si! precyzyjnego docierania odpieniacza. 17

18 Miejsce, w którym mo$na zainstalowa3 odpieniacz, nie jest a$ tak istotne. Mo$emy umie'ci3 go wewn1trz zbiornika (odpieniacze wewn!trzne) lub te$ na zewn1trz (zawiesi3 lub postawi3). Je'li jest to odpieniacz odpowiedniej dla naszego akwarium wielko'ci, b!dzie produkowa# pian! niezale$nie od miejsca, w którym go ustawimy. Je'li znajduje si! w zbiorniku filtracyjnym, musi zosta3 postawiony w komorze, gdzie woda wpada do zbiornika filtracyjnego. Zach!camy do zainstalowania odpieniacza przed zbiornikiem filtracyjnym, a wyra$aj1c si! jeszcze precyzyjniej, przed chemicznymi, a za mechanicznymi wk#adami. Powodem takiego zalecenia jest to, $e wiele (widzialnych lub nie) cz1steczek resztek zostanie usuni!te w czasie filtracji mechanicznej, zanim jeszcze dotrze do odpieniacza, dzi!ki czemu przedzia# filtracji chemicznej (zazwyczaj w!giel aktywowany) b!dzie mia# mniej pracy, co znacznie wyd#u$y jego dzia#anie. Wylot odpieniacza mo$e nast!pnie zasila3 z#o$e biologiczne spienion1 wod1. Znacznie lepiej, gdy woda wpadaj1ca do odpieniacza zbierana jest z powierzchni akwarium, a jeszcze lepiej, gdy dostaje si! tam z otworu wywierconego w akwarium. Upewni3 nale$y si! przy tym, $e konstrukcja jest wyposa$ona w wysokiej jako'ci zawory i wodoszczelne doprowadzenia, a poziom wody i jej przep#yw powinny by3 przedmiotem szczególnej uwagi (patrz: rysunek). Aby dzia%a% lepiej Aby spienianie by#o wydajne, powinni'my upewni3 si!, czy posiadamy odpieniacz odpowiedniej wielko'ci, a przep#yw stanowi równowarto'3 pojemno'ci co najmniej dwóch zbiorników na godzin". 18

19 Odpieniacz musi wytwarza3 bardzo drobne p!cherzyki powietrza (o rozmiarach pomi!dzy 0,5 do 0,8 mm s1 najbardziej po$1dane), a czas aktywnego kontaktu jest jak najd#u$szy. Im drobniejsze s1 bowiem p!cherzyki, tym wi!ksza jest tworzona przez nie powierzchnia i tym wi!cej czasu potrzebuj1, aby zwi!kszy3 swoj1 wielko'3 (daje to wi!cej czasu aktywnego kontaktu). Im d#u$sza tuba reakcyjna, tym d#u$szy czas kontaktu. Sprawdzi3 nale$y tak$e odbieralnik i szyjk! (cylinder, w którym podnosi si! piana). Powinny by3 #atwe do rozmontowania, co pozwala na cz!sty przegl1d. Szyjka powinna by3 odpowiednio d#uga, dzi!ki czemu mo$liwe jest prawid#owe wysuszenie i zebranie piany. Sprawdzi3 trzeba rury, instalacje, wloty oraz wyloty. Wloty i wyloty powinny by3 zbudowane tak, aby mo$na by#o nadzorowa3 ilo'3 wody, jaka nimi wpada i wypada. Dok#adnie przyjrze3 nale$y si! ka$demu zaworowi systemu. Odpieniacze wyposa$one w zawory typu zastawkowego s1 #atwiejsze do regulowania i do kontroli (ni$ zawory kulkowe). Zawory kulkowe sprawdzaj1 si!, je'li u$ywa si! ich tylko do otwierania lub zamykania przep#ywu i dzia#aj1 niczym bramka, s1 jednak niezbyt odpowiednie do wygodnego regulowania przep#ywu. Je'li b!dziemy mieli do czynienia z odpieniaczem zasilanym pomp1 powietrzn1, nale$y upewni3 si!, czy jest ona wystarczaj1co silna i dostarczy do urz1dzenia odpowiednio du$o powietrza. Warto u$y3 wi!kszej liczby kamieni napowietrzaj1cych. Nale$y przynajmniej podwoi3 liczb! kamieni zalecanych przez producenta. Pami!tajmy, $e nie ma praktycznie mo$liwo'ci wytworzenia nadmiarowej ilo'ci piany w akwarium. Drewniane rozpraszacze (kostki) produkuj1 bardzo udane p!cherzyki. Odpieniacze o #rednicy wi"kszej ni- 10 cm pracuj1 lepiej z dwoma drewnianymi rozpraszaczami. Najpierw nale$y w#1czy3 pomp!, a dopiero potem w#o$y3 kamie6 napowietrzaj1cy do wody. Trudniej jest pompie przepchn13 powietrze przez nasi1kni!ty ju$ kamie6 (zw#aszcza je'li jest on zbudowany z drewna). System Venturiego nie wymaga cz!stych wymian, ale po'wi!ci3 mu trzeba nieco czasu i prób. Dobrze wybra3 jest te urz1dzenia, które maj1 zawór reguluj1cy przep#yw, co pozwoli uzyska3 odpowiedni1 liczb! odpowiedniej wielko'ci b1belków. Te urz1dzenia, które maj1 pomp! wodn1, wype#niaj1 odpieniacz wielk1 liczb1 p!cherzyków powietrza i sprzedawane s1 pod nazw1 odpieniaczy Venturiego. Pompy zainstalowane do tych odpieniaczy wyposa$one s1 w wirnik igiekowy mieszaj1cy wod! i powietrze znacznie wydajniej. Rozpraszacze powietrza (kostki i klocki) stanowi1 odwieczny dylemat: co by#o pierwsze kura czy jajko?. Oczywi'cie, chcieliby'my zwi!kszy3 przep#yw powietrza i zmniejszy3 wielko'3 p!cherzyków; s1 to jednak zupe#nie wykluczaj1ce si! cele. Najlepiej doprowadzi3 wi!c do tego, aby istniej1cy przep#yw powietrza tworzy# jak najmniejsze p!cherzyki (1/2 mm). Szklane i drewniane kostki napowietrzaj1ce dzia#aj1 'wietnie, gdy s1 nowe, czyste. Trzeba mie3 wi!c na nie oko i stara3 si! trzyma3 przynajmniej dwa komplety jeden w u$yciu i drugi na czas czyszczenia tych pierwszych, co wyd#u$y znacznie okres $ycia obu zestawów. 19

20 Na co zwróci uwag Odpieniacze s1 niezwykle wra$liwe na wszelkie zmiany, jakie si! w nich pojawiaj1. Kurz, 'rodki owadobójcze lub aromatyzowane od'wie$acze powietrza i opary farby wywieraj1 wp#yw na ich dzia#anie. Wszystkie te substancje redukuj1 ilo'3 wytwarzanej piany. T#uszcz z powierzchni skóry ludzkiej tak$e mo$e gwa#townie zmniejszy3 ilo'3 piany wytwarzanej przez odpieniacze. Tak$e karmienie ryb obni$a okresowo ilo'3 piany. Dzieje si! tak z powodu oleistych lub t#ustych substancji, które wprowadzone do systemu obni$aj1 napi!cie powierzchniowe wody. Nie nale$y si! wi!c dziwi3, obserwuj1c zmian! ilo'ci wytwarzanej piany nawet przez kilka godzin po ostatnim karmieniu ryb lub w#o$eniu r1k do akwarium. Na dzia#anie odpieniacza wp#yw wywiera tak$e on sam. Temperatura, ph, przep#yw wody i powietrza, wielko'3 tuby reakcyjnej, napi!cie powierzchniowe, specyfika ci1$enia, a tak$e czynniki takie jak cechy p!cherzyków (wielko'3, liczba i rozmieszczenie, a tak$e sposób ich utworzenia) maj1 znaczenie dla dzia#ania odpieniacza. Odpieniacz nale$y te$ regularnie czy'ci3, a pojemnik zbieraj1cy pian! powinien by3 systematycznie opró$niany. Zarówno sucha, jak i mokra piana s1 bowiem truj1ce z uwagi na wysok1 koncentracj! sk#adników toksycznych. Nale$y zwróci3 uwag!, aby najmniejsza cho3by cz!'3 piany nie wraca#a ponownie do akwarium z powodu b#!du lub nieprawid#owej konstrukcji urz1dzenia. Niektóre odpieniacze wyposa$one s1 w przelew znajduj1cy si! na odbieralniku. Poprzez przelew bia#ka w postaci piany usuwane s1 z odbieralnika. Je'li w naszym odpieniaczu nie ma przelewu, mo$emy wywierci3 w nim otwór (od dwunastu do szesnastu mm b!dzie wystarczaj1cy) i przy pomocy rurki pozbywa3 si! mokrej piany nawet bezpo'rednio do domowego systemu kanalizacyjnego. Du$a turbulencja na szczycie tuby reakcyjnej przeciwdzia#a prawid#owemu oddzieleniu suchej piany i spienionej wody, ograniczaj1c w ten sposób dzia#anie urz1dzenia. Tak$e warto'3 ph nie pozostaje bez wp#ywu na tworzenie si! piany. Wraz ze zmianami ph nast!puj1cymi w ci1gu doby, zmienia si! tak$e wydajno'3 odpieniacza. Im wy$sze jest ph, tym silniej po#1czone s1 organiczne moleku#y z powierzchni1 p!cherzyków. Z powodu ró$nic w strukturze ró$nych bia#ek, niektóre z nich ulegaj1 spienieniu #atwiej ni$ inne, poniewa$ ph wp#ywa tak$e na ich jonizacj! (im dalej od ich punktu izoelektrycznego, tym s1 bardziej zjonizowane), co wi1$e si! bezpo'rednio z ich stopniem przyci1gania elektrostatycznego. Specyfika ci1$enia tak$e wp#ywa na odpienianie, poniewa$ rozpuszczone sole zwi!kszaj1 stabilno'3 p!cherzyków powietrza (lepsza lepko'3 wody). 20

21 I ostatni, cho3 równie wa$ny element zwi1zany jest z temperatur1 wody w miar! wzrostu ciep#oty napi!cie powierzchniowe si! zmniejsza. Im wy$sza jest temperatura wody, tym #atwiej tworzy si! wi!c piana i jest ona sucha i stabilna. Wady Odpieniacze bia#kowe usuwaj1 z wody pierwiastki 'ladowe, które nale$y uzupe#nia3. Proces ten dope#niony zostaje dzi!ki regularnym podmianom, które wprowadzaj1 pierwiastki 'ladowe zawarte w wodzie wodoci1gowej. Odpieniacze zasilane pompami powietrznymi maj1 pewne s#abe strony w porównaniu z tymi, które nap!dzane s1 innymi pompami. Problemem najwa$niejszym staje si! fakt, i$ nie s1 one w stanie wytwarza3 w sposób sta#y odpowiedniej jako'ci p!cherzyków. Wnioski Odpowiednio zaprojektowane i zainstalowane w systemie akwarium odpieniacze mog1 by3 bardzo wydajnymi urz1dzeniami do usuwania sk#adników organicznych, które pozostawione w zbiorniku mog#yby zamieni3 si! w zwi1zki truj1ce. Spienianie (zarówno powierzchni, jak i bia#ek) zapewnia te$ wysoki stopie6 st!$enia tlenu w wodzie. Wraz ze spienianiem powierzchni usuwana jest warstewka t#uszczu, dzi!ki czemu wymiana gazowa na powierzchni wody jest wydajniejsza. Zjawisko to wystawia cienk1 powierzchni! spienionej wody na dzia#anie powietrza. Odpieniacze bia#kowe 21

22 usuwaj1 resztki organiczne, zanim ich rozpad biologiczny i chemiczny spowoduje wysokie zu$ycie tlenu. Dzi!ki takiej sytuacji uzyskujemy stabilny poziom ph w naszym zbiorniku. Nawet nieodpowiedniej wielko'ci, cz!'ciowo zapchany odpieniacz lepszy jest ani$eli brak odpieniania. Wybieraj1c odpowiedniej wielko'ci urz1dzenie, zainwestujemy wi!c nasze pieni1dze w najlepszy sposób. Szczegó#y zwi1zane z samodzieln1 budow1 odpieniaczy, tak zwane DIY (Do It Yourself przyp. t".) znalei3 mo$na na wielu akwarystycznych stronach internetowych. Nale$y jednak pami!ta3, aby wybra3 dobry projekt i odpowiedniej jako'ci materia#y, je'li chcemy, aby operacja taka sko6czy#a si! sukcesem. Budowa taka wymaga równie$ znajomo'ci podstaw spieniania. Jest to jednak mo$liwe i z pewno'ci1 poza oszcz!dno'ci1 przynie'3 nam mo$e satysfakcj! z wykonania potrzebnego urz1dzenia samemu. Bibliografia: 1. Anderson Bryce P., Protein skimmer. Marine Aquarist. 2(4): Dryer Scott & Delbeek J.C., To skim or not to skim? That is the question; understanding and using protein skimmers can make all the difference. AFM 1 3. Escobal P.R., Inside protein skimmers; more than you ever wanted to know. AFM 2/95 4. Giovanetti T.A., Protein skimmers and ozone in marine aquaria their use and maintenance. FAMA 5 5. Giovanetti T.A., How to evaluate a protein skimmer. TFH 11 22

23 6. Goldstein R.J., Protein skimmers; innovative thinking and modern technology make them jewels among aquarium products. Pet Age Greco F., The living reef, comments on miniature coralreef systems. Part one: protein skimming and ozonation. FAMA 9 8. Keith R.E., Protein skimmers in the marine aquarium. FAMA 9 9. Lemkemeyer J., The marine aquarium; possible without a skimmer? Today s Aquarium Montgomery B., The misunderstood co-current protein skimmer. FAMA Nilsen A.J., The successful coral reef aquarium, part 1: protein skimming. FAMA Thiel A.J., Servicing your protein skimmer. FAMA Thiel A.J., Advanced reef keeping. Aardvark Press 14. Wilkens P., Technological overkill? Skimmers and trickle filters: pros and cons. TFH Dwivedy R.C., Removal of dissolved organic through foam fractionation in closed cycle systems for oyster production. American Society of Agricultural Engineers. 16. Wheaton F.W., Aquacultural Engineering. 17. Wotton R.C., Dissolved organic material and trophic dynamics. 18. Achterkamp A., De eiwitafschuimer ja ne? Het Zee Aquarium Delbeek J.C. & Sprung J., A comprehensive guide to the identification and care of tropical marine invertebrates. Vol. 1, second edition 23

24 Ciep%o, cieplej, gor'co! George Reclos Z j!zyka angielskiego prze#o$y#a Marzenna Kielan W'ród akwarystów cz!sto us#ysze3 mo$na zdanie utrzymuj1ce, $e hodowanie ryb stanowi po#1czenie sztuki, nauki i umiej!tno'ci. Ja tak$e zgadzam si! z tym twierdzeniem. Cz!'3 tej opinii, zwi1zana z nauk1, gwarantuje takie same zasady w ka$dej z mo$liwych sytuacji. Mimo, $e faktycznie tak jest, istniej1 tak$e pewne czynniki, które maj1 znaczny wp#yw na nasze hobby i do pewnego stopnia pozostaj1 poza mo$liwo'ci1 naszej kontroli. Czynniki te mog1 by3 bardzo ró$ne w zale$no'ci od miejsca i maj1 wiele wspólnego po#o$eniem geograficznym w jakim zamieszkuje hobbysta lub ze szczególnymi zmianami sezonowymi zw#aszcza je'li zmiany takie nazwa3 mo$na ekstremalnymi. Klimat i warunki rodowiskowe Najcz!'ciej wyst!puj1cymi takimi w#a'nie czynnikami s1 klimat i warunki 'rodowiska. ^rodowisko, o którym mówimy, mo$e by3 pe#ne s#o6ca lub pe#ne kurzu, obecna w nim woda mo$e by3 zanieczyszczona (metale ci!$kie, azotany, zwi1zki amonu itd.) bardzo twarda lub mi!kka, alkaliczna lub kwa'na. W pewnych okresach czasu mo$e by3 te$ niezdatna (ze wzgl!du na nietrzymanie norm) do u$ycia jej w akwarium lub te$, z uwagi na swój sk#ad i w#a'ciwo'ci, mo$e ogranicza3 nas do hodowania tylko pewnej, okre'lonej grupy ryb. Nawet w tym samym mie'cie, w kilku ró$nych miejscach woda mo$e wykazywa3 zupe#nie ró$ne w#a'ciwo'ci. Oczywi'cie zawsze mo$emy podda3 analizie wod!, która dysponujemy a nast!pnie podj13 kroki, które pozwol1 nam dostosowa3 j1 do potrzeb naszego akwarium. Gdy przygotowywa#em materia#y do tego artyku#u w jednym z moich zbiorników dla narybku straci#em znaczn1 cz!'3 m#odych ryb. Miejskie wodoci1gi doda#y bowiem do wody znacznie wi!cej chloru (a mo$e chloraminy) ni$ zazwyczaj. W przeciwie6stwie jednak do powy$szych spostrze$e6, którym mo$na jako' zaradzi3 mo$e zdarzy3 si!, $e natkniemy si! na czynniki, które b!d1 pozostawa#y poza nasz1 kontrol1. Jednym z takich czynników jest temperatura. Temperatura wsz!dzie ulega wahaniom zwi1zanym ze zmianami pór roku a wahania te pozostaj1 na ogó# na akceptowalnym poziomie. Problem narasta jednak gwa#townie, gdy temperatura zmienia si! na skrajnie nisk1 lub skrajnie wysok1. W niektórych rejonach temperatura otoczenia mo$e w czasie lata osi1ga3 44 C (czasem nawet wi!cej), podczas gdy w innych miejscach, w czasie zimy, spada ona poni$ej punktu zamarzania wody. Cz!sto, z uwagi na bardzo wysokie zu$ycie energii lub uszkodzenia linii przesy#owych, skrajne te warto'ci id1 w parze z brakiem elektryczno'ci. Sytuacja taka dla akwarysty jest nies#ychanie niebezpieczna. Aby przeciwdzia#a3 stratom trzeba wi!c co' szybko zrobi3. Tolerancja ryb Ró$ne gatunki ryb wykazuj1 ró$n1 tolerancj! na zmian! temperatury. I tak, podczas gdy paletki potrafi1 znie'3 temperatur! si!gaj1c1 nawet 34 C $aden z gatunków z#otych rybek nie ucierpi w wodzie o temperaturze 5 C. Wybieraj1c ryby, które b!d1 hodowali, hobby'ci powinni rozpatrzy3 wi!c tak$e i takie mo$liwo'ci ryb. Spo'ród piel!gnic zamieszkuj1cych jeziora Wielkiego Rowu Afryka6skiego, te z jeziora Malawi s1 w stanie przetrwa3 w temperaturze wy$szej ni$ te, z jeziora Tanganika. Piel!gnice z Malawi toleruj1 bowiem nieile nawet temperatur! si!gaj1c1 32 C podczas gdy ryby z Tanganiki nie s1 w stanie prze$y3 ju$ w wodzie o temperaturze 30 C. Aby uczyni3 rzecz jeszcze bardziej skomplikowan1 nale$y doda3, $e podczas gdy gatunki z jeziora Malawi dobrze toleruj1 nawet 50% podmiany wody, piel!gnicom z jeziora Tanganika nie mo$na podmieni3 jednorazowo wi!cej ni$ 25% wody. Tak wi!c, w bardzo gor1cym klimacie, gdzie wysokie temperatury otoczenia staj1 si! okresowo istotnym problemem, wybranie do trzymania w akwarium ryb z jeziora Tanganika nie jest decyzj1 zbyt rozs1dn1. Je'li mieszkamy w miejscu o takim w#a'nie klimacie znacznie bardziej praktyczna b!dzie decyzja o hodowaniu paletek. Dobrze jednak wiem, $e niezale$nie od rozs1dku nic nie powstrzyma zagorza#ych fanów piel!gnic z Malawi (czyli tak$e mnie), od hodowania tych w#a'nie ryb. Odrobina fizyki Najwa$niejszym problemem hobbysty jest znalezienie sposobu na zmian! temperatury wody w czasie, gdy warunki 'rodowiska zmieniaj1 j1 niekorzystnie. OdpowiedI wydaje si! prosta: trzeba to zrobi3 dodaj1c lub ujmuj1c z wody nieco energii. Zanim jednak zajmiemy si! praktycznym rozwi1zywaniem tego problemu, dobrze b!dzie zapozna3 si! nieco z teori1. Poniewa$ mo$e to pozwoli3 doj'3 nam do znacznie skuteczniejszych rozwi1za6, uznaj! takie w#a'nie podej'cie za do'3 istotne. 1. Ciepo. Jest najbardziej podstawow1 form1 energii i niestety jest pieni1dzem, którego nie wymienimy na $adn1 inn1 warto'3. Przep#yw energii w 'rodowisku mo$na prze'ledzi3. Cz!sto zmienia po prostu jedn1 form! w drug1. I tak na przyk#ad mo$emy zmieni3 energi! elektryczn1 w energi! kinetyczn1, lub energi! 'wiat#a w elektryczn1. Podczas ka$dej z takich zmian pojawia si! jednak pewien procent energii, która zamienia si! w ciep#o. Ciep#o, w 24

25 przeciwie6stwie do pozosta#ych form energii, nie mo$e zosta3 zamienione w jak1kolwiek inn1 form!. Mo$na wi!c powiedzie3, $e ciep#o jest produktem ko6cowym w przemianach energii. To oznacza tak$e, $e zmiana jednej formy energii w ciep#o, lub te$ wykorzystanie innych form energii do zabrania ciep#a, nie jest dzia#aniem, delikatnie ujmuj1c, zbyt m1drym a co gorsza jest te$ do'3 kosztowna. Niezale$nie jednak od tego, czy jest to dzia#anie rozs1dne czy nie, jako akwary'ci jeste'my zmuszeni do zastosowania go w naszych zbiornikach mimo, $e pozostaje ono w sprzeczno'ci z interesem naszej kieszeni. 2. Pochanianie ciepa. A oto i punkt numer dwa lub raczej zgrabniej to ujmuj1c kolejna z#a wiadomo'3. Woda ma ogromne mo$liwo'ci poch#aniania ciep#a. Informacja ta jest korzystna, je'li weimiemy pod uwag!, $e oznacza to, i$ woda dobrze znosi nag#e lub okresowe zmiany temperatury 'rodowiska, ale mo$e te$ okaza3 si! do'3 bolesna, je'li musimy doda3 lub uj13 z wody ciep#a. Aby zmieni3 temperatur! 1 grama wody (1 ml) o jeden stopie6 Celsjusza musimy wydatkowa3 energi! równ1 1 kalorii (1 cal = 4,186 J). Je'li chcemy wykona3 t! operacj! w ci1gu jednej sekundy potrzebujemy do tego 4,2 watów mocy elektrycznej (= 4,2 d$ula/sekund!). Je'li wi!c chcemy podnie'3 temperatur! wody naszego akwarium o pojemno'ci 200 l o jeden stopie6, potrzebujemy w sumie kalorii (lub J). Gdyby'my chcieli dokona3 takiej zmiany w ci1gu 30 minut (1800 sekund) musimy liczy3 si! z wydatkowaniem energii równym 465 d$ulom/sek. lub 465 W. Mnóstwo energii. Tyle samo energii potrzebujemy, aby obni$y3 temperatur! wody o jeden stopie6 Celsjusza. Tak na marginesie mówi1c to jest w#a'nie to, co producenci grza#ek rozumiej1 pod poj!ciem 1 W/l. Jest to moc, jaka pozwoli na podgrzanie wody o jeden stopie6 na godzin!. Oczywi'cie jest to wiedza nieco uproszczona jako, $e odnosi si! ona do systemów zamkni!tych, lub te$ ujmuj1c to inaczej, zak#adaj1ca, $e woda nie b!dzie traci#a lub pobiera#a ciep#a do/z otaczaj1cego j1 'rodowiska. Grza#ka stanowi w takim przypadku jedyne Iród#o dostarczania ciep#a. Zazwyczaj mamy jednak do czynienia z sytuacj1, w której chcemy utrzyma3 nasz1 wod! cieplejsza lub ch#odniejsz1 od otaczaj1cego j1 'rodowiska, a zatem, b!dzie nam potrzebna nawet wi!ksza ilo'3 energii. 3. Ruch wody. Wszyscy wiemy o tym, jak wa$ny jest ruch wody. Pozwala on na swobodn1 wymian! gazow1. Ruch wody dos#ownie podnosi powierzchni! p#ynu w naszym zbiorniku i przyczynia si! do znacznie skuteczniejszej wymiany gazowej ni$ mia#oby do miejsce w przypadku wody stoj1cej. To oczywi'cie tylko jedna strona monety. Druga strona mówi nam o tym, $e efekt ten uzyskujemy dzi!ki urz1dzeniom mechanicznym takim jak falowniki czy filtry lub powietrzu uwalnianemu z urz1dze6 takich jak kostki napowietrzaj1ce, kurtyny czy inne, podobne urz1dzenia. Stanowi to zawsze dodatkowy problem, gdy temperatura otoczenia zmusza nas do obni$enia temperatury wody. Wszystkie te urz1dzenia dodaj1 bowiem ciep#a do wody albo z tego powodu, $e ich dzia#anie oparte jest o prac! silników nagrzewaj1cych si! w czasie pracy, lub poprzez ciep#e powietrze, które wypuszczaj1 do zbiornika. Dodatkowym czynnikiem jest tak$e wzrost energii kinetycznej cz1steczek wody (energia kinetyczna jest w ko6cu przecie$ zamieniana w ciep#o patrz punkt wy$ej). Oczywi'cie nie mo$emy zatrzyma3 ruchu wody (zw#aszcza, je'li temperatura otoczenia jest wysoka). Mog#oby to przyczyni3 si! do powstania przydechy. Musimy jednak pami!ta3 tak$e i o tej przyczynie ogrzewania wody. 4. Nasycenie. Nasycenie informuje nas jaka jest maksymalna zawarto'3 substancji, która mo$e zosta3 rozpuszczona w okre'lonej zawarto'ci p#ynu o pewnej okre'lonej temperaturze. Zazwyczaj, gdy chcemy rozpu'ci3 na przyk#ad w wodzie substancj! wyst!puj1c1 w postaci sta#ej, wy$sza temperatura pozwala na rozpuszczenie wi!kszej ilo'ci substancji (cho3 tak$e i nasycenie ro'nie wraz ze wzrostem temperatury). Przyk#adami potwierdzaj1cymi to zjawisko s1 cho3by cukier i sól kuchenna. Ta zasada odnosi si! jednak wy#1cznie do substancji wyst!puj1cych w postaci sta#ej. W przypadku gazów rzecz ma si! zupe#nie inaczej. Im wy$sza jest temperatura wody, tym mniej gazu pozostaje w niej w postaci rozpuszczonej. W miar! wzrostu temperatury moleku#y gazu poruszaj1 si! coraz szybciej, uciekaj1c w ko6cu z wody. Tlen oczywi'cie te$ jest gazem. Ryby potrzebuj1 tego gazu. Jest to wi!c kolejny powód, dla którego akwarystom zale$y na utrzymaniu temperatury w pewnych ryzach. 5. Metabolizm. Jest to termin, który opisuje reakcje chemiczne zachodz1ce w $ywym organizmie. Do czynienia mo$emy mie3 w tym przypadku z dwoma ró$nymi reakcjami: rozbijaniem du$ych moleku# w mniejsze (katabolizm), lub te$ budowaniem wi!kszych moleku# z mniejszych (anabolizm). Tak, jak przy wszystkich reakcjach chemicznych, tak$e i te uzale$nione s1 od temperatury, co oznacza, $e im wy$sza jest temperatura, tym szybszy jest metabolizm i vice versa. Ryby, w przeciwie6stwie do ludzi s1 zwierz!tami zimnokrwistymi brak im swoistego termostatu. Czerpi1 temperatur! z wody, w której $yj1. Oznacza to, $e przy wy$szej temperaturze wody ich metabolizm jest szybszy, co wi1$e si! z kolei z wi!kszym zapotrzebowaniem na tlen (patrz: punkt wy$ej). Bezpo'redni1 konsekwencj1 przyspieszenia metabolizmu jest krótsze $ycie, wy$szy stopie6 agresji itd. Z drugiej strony, ni$sza temperatura oznacza wolniejszy metabolizm, ale poni$ej pewnego poziomu tak$e i 'mier3. Tak w#a'nie, w pewnym skrócie, wygl1da sprawa temperatury wody i implikacji, jakie s1 z tym zwi1zane. Co wi!c mo$emy zrobi3? Mamy w zasadzie do przedyskutowania tylko dwie sytuacje: t!, w której temperatura wody (i otoczenia) jest wy$sza od tej, któr1 by'my sobie $yczyli oraz sytuacj! odwrotn1. Temperatura zbyt wysoka Charakterystyka: Obni$ony poziom nasycenia tlenem, obni$ony poziom nasycenia dwutlenkiem w!gla. Podwy$szony metabolizm i agresja, krótszy czas opieki nad potomstwem (zw#aszcza w przypadku samic inkubuj1cych), zmiana 25

26 proporcji p#ci u narybku to tylko cz!'3 z efektów. W sytuacjach skrajnych ryby mog1 próbowa3 pobiera3 tlen z powierzchni wody a nawet zgin13 z powodu uduszenia. Co robi3: Oczywiste, czy$ nie? Och#odzi3 wod! Jak? Chodziarka. Wiem, $e jest to raczej drogie urz1dzenie, ale musia#em o nim wspomnie3. Dla tych, którzy maj1 zb!dne zapasy gotówki mo$e okaza3 si! rozwi1zaniem najbardziej efektywnym i niezawodnym. Korzy'ci: utrzyma wod! w akwarium ch#odniejsz1 ni$ otaczaj1ce j1 'rodowisko przez okres tak d#ugi, jak b!dzie potrzeba. Temperatura nie b!dzie skaka3 a my b!dziemy po prostu przygl1da3 si! naszym rybkom, podczas gdy nasz s1siad b!dzie zmuszony szuka3 kolejnych rozwi1za6. Wady: urz1dzenia takie zu$ywaj1 nies#ychanie ilo'ci energii (ju$ wiemy dlaczego), s1 ci!$kie, bardzo drogie i brzydkie. Mo$na #1czy3 je liniowo lub u$ywa3 oddzielnie (stosuj1c rury odprowadzaj1ce i doprowadzaj1ce). Nie zadzia#a w przypadku chwilowego lub d#u$szego braku energii elektrycznej. Podmiany wody. To jest z pewno'ci sposób dla wi!kszo'ci z nas, zw#aszcza, je'li w okolicy nie wyst!puj1 ograniczenia w poborze wody. Woda jest na ogó# tania (a przynajmniej znacznie ta6sza ni$ energia elektryczna). Woda jest te$ jedynym sposobem na zabranie znaczniej ilo'ci ciep#a z wody. Oczywi'cie mo$e si! zdarzy3, $e b!dziemy zmuszeni do wykonywania codziennych podmian wody, aby utrzyma3 temperatur! w zbiorniku na mo$liwym do zaakceptowania poziomie. W ma#ych zbiornikach trzeba b!dzie mo$e nawet dokona3 dwóch podmian w ci1gu dnia. Korzy'ci: niezbyt drogo, nie wymaga dodatkowych urz1dze6, efektywne i bezpieczne, nie wymaga energii elektrycznej. Wady: nie mo$e by3 rozwi1zaniem sta#ym, m!cz1ce, w#a'ciwo'ci chemiczne wody musz1 by3 kontrolowane nieustannie, czasoch#onne zw#aszcza je'li mamy wiele zbiorników. Zamra-acze. Mam na my'li plastikowe pojemniki z zamro$onym w 'rodku p#ynem, które wk#adamy do przeno'nym lodówek aby utrzyma3 nasz1 Coca-Col! (lub piwo) sch#odzone. Nale$y wyj13 je z lodówki i umie'ci3 w akwarium. Po pewnym czasie oczywi'cie nale$y wyj13 je z akwarium, umie'ci3 w zamra$alniku a potem powtórzy3 procedur!. No có$, prawd! powiedziawszy przy zastosowaniu takiego rozwi1zania nasza zamra$arka przejmuje rol! ch#odziarki do akwarium MY za', pracujemy w postaci pompy Oszcz!dzamy co prawda energie, ale chyba nie jest to tak do ko6ca to, o co nam chodzi#o. Jest to jednak dobry sposób w nag#ych przypadkach, zw#aszcza je'li nasz zbiornik nie jest zbyt du$y. Korzy'ci1 dodatkow1 jest fakt, $e nie musimy bezustannie kontrolowa3 chemii wody. Zbiorniki wykorzystywane w akwarium trzeba utrzymywa3 w czysto'ci najlepiej aby czyste ju$ by#y wk#adane do zamra$arki. Kostki lodu u$ywane w celu och#odzenia wody s1 gdzie' tak pomi!dzy pojemnikami z przeno'nej lodówki a podmianami wody trzeba obserwowa3 zmiany w parametrach wody! Alternatyw1 za', dla pojemników z lodówki podró$nej mog1 by3 te$ butelki z zamro-on! wod!. Klimatyzacja. Jest dobrym rozwi1zaniem. Zw#aszcza je'li wszystkie nasze akwaria s1 w jednym pomieszczeniu (pokoju dla ryb lub salonie). Zazwyczaj jest rozwi1zanie mniej efektywne ni$ ch#odziarka (jako, $e musi och#odzi3 ca#e pomieszczenie), ale dzi!ki niemu tak$e i my, pozwalamy sobie na odrobin! komfortu. Poniewa$ w wielu przypadkach nasze ryby nie s1 jedynymi stworzeniami, które potrzebuj1 ni$szej temperatury, klimatyzacja mo$e okaza3 si! najlepszym ogólnym rozwi1zaniem. Przyczyni si! ona do tego, $e pokój rybny stanie si! najbardziej poci1gaj1cym miejscem w ca#ym domu Korzy'ci: Och#adza ca#e pomieszczenie nie tylko wod!, mo$liwe jest tak$e zastosowanie opcji przeciwnej i podgrzewanie pomieszczenia. Wady: wysokie zu$ycie energii, zale$no'3 od energii elektrycznej. Usuni"cie pokrywy. Na pewno bardzo istotne. Musimy przecie$ pozwoli3, aby ciep#o uwalnia#o si! z akwarium. Je'li ciep#o b!dzie si! zbiera#o nad wod1, mo$e ono bardzo ogrza3 poruszaj1c1 si! powierzchni!. Parowanie och#odzi wod!. Je'li jeste'my w stanie podnie'3 stopie6 parowania och#adzamy w ten sposób wod!. Jest to jeden z pierwszych kroków jakie nale$y wi!c uczyni3. Dzia#anie takie nie wymaga te$ zu$ycia energii elektrycznej. Wentylatory. Je'li pokrywa jest ju$ usuni!ta lub podniesiona mo$emy u$y3 tak$e wentylatorów, które b!d1 dmucha#y na powierzchni! wody. Usun1 one paruj1c1 znad powierzchni wod!, co przyspieszy znacznie parowanie. Parowanie, utrzymuj1ce si! dzi!ki pracy wentylatorów na maksymalnym poziomie, pozwoli na znacznie och#odzenie wody. Rozwi1zanie takie wymaga jednak zu$ycia energii elektrycznej. Intensyfikacja napowietrzania. To dzia#anie ma swoje dwie strony. Poprzez intensyfikacj! napowietrzania zmuszamy ciep#e powietrze do przej'cia przez wzgl!dnie ch#odn1 wod!. Poniewa$ za' ciep#o przenoszone jest zawsze z cieplejszego do ch#odniejszego cia#a, dzia#anie takie podnosi w gruncie rzeczy temperatur! wody. Wzrasta jednak tak$e zawarto'3 tlenu w wodzie (patrz: punkt wy$ej). W przypadku takim korzy'ci znacznie przewy$szaj1 ryzyko tak wi!c, warto jest si! z nim zmierzy3. Niski poziom nasycenia tlenem jest bowiem wrogiem numer jeden. Wraz z intensyfikacj1 napowietrzania ryby mog1 znie'3 tak$e wy$sz1 temperatur!. Je'li nasza pompa napowietrzaj1ca jest umieszczona pod 26

27 zbiornikiem, gdzie znajduj1 si! wszelkie zasilacze i urz1dzenia grzewcze, powinni'my przenie'3 j1 w ch#odniejsze miejsce lub po prostu nie zamyka3 drzwi szafki. Intensyfikacja napowietrzania wymaga jednak zu$ycia pr1du. Przytumienie o#wietlenia. ^wiat#o jest form1 energii. Jako, $e jest odbijane przez pokryw! i absorbowane przez wod! staje si! w ko6cu ciep#em. Wszystkie rodzaje lamp (nawet 'wietlówki) produkuj1 ciep#o. Na zredukowanie ciep#a wytwarzanego przez lampy s1 dwa sposoby. Albo skrócimy czas o'wietlania akwarium (mo$na u$y3 wy#1cznika czasowego), albo zmniejszymy liczb! lamp (zacz13 nale$y od tych, które produkuj1 najwi!cej ciep#a). Dzia#anie takie nie wymaga zu$ycia energii a co wi!cej, nag#y jej brak mo$e okaza3 si! naszym sprzymierze6cem. UPS. Poniewa$ filtry i pompy powietrzne powinny dzia#a3, dobrze jest zaopatrzy3 si! w urz1dzenie o nazwie UPS (Uniterruptible Power Supply). Je'li ju$ je posiadamy, pami!ta3 nale$y aby pod#1czy3 do niego tylko minimaln1 liczb! pomp powietrznych i filtrów. Nie nale$y pod#1cza3 grza#ek, ch#odziarek oraz innych, zu$ywaj1cych mnóstwo energii urz1dze6. UPS o mocy 1200 W jest w stanie utrzyma3 w dzia#aniu przez 3 godziny moje dwa filtry i pomp! powietrzn1. `aduje si! w czasie krótszym ni$ 5 minut. Oznacza to, $e je'li nawet energia elektryczna pojawia3 si! b!dzie tylko okresowo, UPS jest w stanie utrzyma3 akwaria w pe#nym dzia#aniu przez wiele dni. Zazwyczaj, gdy temperatura otoczenia staje si! bardzo wysoka, ka$da osoba zamieszkuj1ca taki klimat natychmiast uruchamia klimatyzacj!. Dzia#anie takie mo$e prowadzi3 do przeci1$e6 a jego skutkiem mog1 by3 chwilowe przerwy w dostawie pr1du. Taka sama sytuacja mo$e pojawi3 si! tak$e zim1. Przerwy w dostawie mog1 by3 przecie$ spowodowane zarówno dzia#aniem klimatyzacji jak i grzejników elektrycznych czy uszkodzeniami linii przesy#owych ('nieg, mróz czy silny wiatr). Temperatura zbyt niska Charakterystyka: Wy$szy poziom nasycenia tlenem, wy$szy poziom dwutlenku w!gla. Obni$a poziom metabolizmu i agresji, wyd#u$a okres opieki nad potomstwem (zw#aszcza inkubuj1cych samich), letarg, ryby przebywaj1 w pobli$u dna. W przypadkach skrajnego obni$enia temperatury ryby zaczynaj1 gin13. Grzaki. O tym pomy'li chyba ka$dy akwarysta. Jest to bowiem najlepsze rozwi1zanie poniewa$ a) podgrzewa wod! stopniowo, b) je'li grza#ka zainstalowana jest prawid#owo ciep#o rozprowadzane jest równomiernie, c) utrzymuj1 sta#1 temperatur! wody. Dodatkowe korzy'ci wi1$1 si! z tym, $e grza#ki s1 tanie, mo$na umie'ci3 je w dowolnym miejscu (ja wk#adam je do filtra, który sam zrobi#em) i niemal nie potrzeba po'wi!ca3 im uwagi (poza usuni!ciem z nich soli lub glonów). Wady: zu$ywaj1 zbyt du$o energii elektrycznej (jest to zazwyczaj urz1dzenie, które zu$ywa wi!cej ni$ po#ow! energii poch#anianej przez wszystkie urz1dzenia potrzebne do utrzymania akwarium). Grza#ki wymagaj1 sta#ej dostawy energii elektrycznej. Klimatyzacja. Posiada takie same zalety jak wówczas, gdy korzystamy z niej po to, aby och#odzi3 temperatur! otoczenia. Jedyna ró$nica polega na tym, $e teraz klimatyzacja wykonuje prac! odwrotn1 i zamiast ch#odzi3, grzeje. Wymaga Iród#a energii. Przerwy w dostawie energii. Jak ju$ o tym wspomina#em, niskie temperatury otoczenia mog1 i'3 w parze z przerwami w dostawie energii elektrycznej. Chocia$ dwie, wymienione ju$ metody s1 idealne dla utrzymania wody na odpowiednim poziomie temperatury, wymagaj1 one Iród#a energii. Zastosowanie urz1dzenia UPS nie jest w takim przypadku polecane. Grza#ka o mocy 200W zu$yje bateri! w ci1gu 45 minut. Nie ma co pod#1cza3 do UPS tak$e naszej klimatyzacji nawet nie wystartuje. Kominek, grzejniki ogrzewanie miejsca. Alternatyw1 (w przypadku przerwy w dostawie energii) jest zastosowanie naturalnego Iród#a ciep#a, takiego jak np. kominek (lub grzejniki gazowe, czy grzejniki na naft! przyp. t#umacza). Oczywi'cie zbiorniki musz1 by3 w takim przypadku umieszczone w tym samym miejscu, gdzie znajduje si! Iród#o ciep#a. Pomieszczenie takie musi mie3 tak$e zabezpieczon1 odpowiedni1 wentylacj!. Trzeba pami!ta3 o tym, $e zarówno tlenek jak i dwutlenek w!gla to gazy bezwonne i jako takie s1 one w stanie zabi3 niemal niezauwa$alnie. Ogrzewanie wody lub kamieni. Je'li dysponujemy kominkiem, nawet w okresie przerw w dostawie energii mo$emy podgrza3 tak$e wod! lub kamienie, które nast!pnie umie'cimy w akwarium. Oczywi'cie opcja taka mo$e by3 wykorzystana tylko w przypadku awaryjnym i dla niewielkiej liczby, niedu$ych zbiorników. Podgrzewanie wody jest jednak jednym z bardziej skutecznych rozwi1za6 gdy$, co ju$ wiemy, ma ona ogromne mo$liwo'ci poch#aniania ciep#a. Ogrzewanie wody na gazie. Je'li w naszym domu znajduje si! tak$e urz1dzenie dostarczaj1ce gazu (np. kuchnia gazowa), tak$e i w ten sposób mo$emy pogrza3 wod!, która dostarczy ciep#a do naszego zbiornika. Ale tak jak i poprzednio, jest to rozwi1zanie chwilowe i odpowiednie dla niewielkiej liczby zbiorników. Dodawanie w ten sposób wody do du$ego zbiornika nie jest rozwi1zaniem dobrym a bezustanne noszenie wiader z wod1 nie jest na pewno tym, co mog#oby nas w akwarystyce poci1ga3. 27

28 Obliczenia Zrób To Sam Aby wykona3 kilka prostych oblicze6, nale$y zastosowa3 si! do ogólnie znanych i prostych zasad. Ka$dy ml wody aby zmieni3 swoj1 temperatur! o 1 stopie6 Celsjusza, musi odda3 lub pobra3 1 cal. Krok pierwszy: Ile wody mam w swoim akwarium? Ka$dy litr to 1000 ml. Jaka jest temperatura tej wody? Powiedzmy, $e 20 C. O ile chcemy j! podnie#3? Powiedzmy, $e chcemy podnie'3 temperatur! o 5 stopni Celsjusza. W takim przypadku, ka$dy z ml wody, jak1 dysponujemy, potrzebuje 5 cal, lub te$ inaczej 5000 cal potrzeba na ka$dy litr wody. Je'li podgrzejemy wod! do 100 C (stan wrzenia), ka$dy ml wrz1cej wody da nam 75 cal zanim osi1gnie temperatur! 25 C, kiedy to proces wymiany ciep#a ma zosta3 zako6czony. A zatem, aby uzyska cal b!dziemy potrzebowali 67 ml wrz1cej wody na ka$dy litr wody z naszego akwarium. Tak wi!c, do 100 litrowego zbiornika zu$yjemy 6,7 l wrz1cej wody. W rezultacie uzyskamy 106,7 l wody o temperaturze 25 C. Zasada jak1 pos#u$ymy si! w czasie wylicze6 wygl1da tak. V aad = V initial * (@T 1 2 ) OK, nie panikujmy jeszcze nie teraz. To naprawd bardzo #atwe. V aad to ilo#3 wody jak! musimy doda3. Chcemy j1 przecie$ pozna3? V initial to ilo#3 wody jak! chcemy ogrza3. Z pewno'ci1 ju$ j1 znamy. Obie warto'ci musimy wyrazi3 w tych samych jednostkach; obie musz1 zosta3 zapisane w galonach albo w mililitrach, litrach czy jakiejkolwiek innej 1 to ró-nica w stopniach (F lub C) pomi"dzy temperatur! wody w akwarium a temperatur!, któr! chcemy uzyska3. Je'li nasza woda ma temperatur! 20 C a chcemy aby mia#a 25 C to warto'3 at 1 wynosi 5. Proste czy$ nie? Nawet je'li chcemy och#odzi3 wod! (z 25 C na 20 C) to liczba ta ca#y czas wynosi 5 (nie 2 to ró-nica pomi"dzy temperatur! wody, która podgrzali#my a temperatur! wody jak! chcemy uzyska3 w akwarium. Je'li podgrzali'my wod! do 100 C a chcemy aby woda w akwarium osi1gn!#a temperatur! 25 C to liczba ta wynosi 75. Musimy wi!c ju$ teraz tylko wykona3 obliczenia. Nie wa$ne jest czy u$yjemy stopni Celsjusza czy Farenheita, wa$ne jest natomiast aby'my nie u$ywali obu skal jednocze'nie. Ten artyku" (jak i wszystkie, które do tej pory napisa"em w ramach realizacji mojego hobby) jest do' uproszczony. Celem jest przecie5 podanie wiedzy w formie, która bdzie zrozumia"a dla jak najwikszej liczby hobbystów. Mam nadziej, 5e wszystkie te uproszczenia nie zanudz tych, którzy ju5 znaj ten temat. 28

29 Lepiej wicej ni+ mniej, cho najlepiej wcale. George J. Reclos Z j!zyka angielskiego prze#o$y# Krzysztof Kupren Choroba ulubionych ryb to dla hobbysty zawsze bardzo niemi#e do'wiadczenie. Jak radzi3 sobie w takich sytuacjach, jaka ilo'3 leku zdaje si! by3 optymalna aby pomóc naszym pupilom i nie narazi3 ich na zbyt wielki stres? Czy leczy3 wszystkie ryby, czy tylko te, u których objawy choroby s1 ju$ widoczne? Z jakiego# powodu choroba pojawi#a si! lub nawet ju$ rozprzestrzeni#a si! w naszych akwariach. Rozpocz13 si! to mog#o od zainfekowania tylko jednej ryby, ale równie dobrze od masowego zara$enia. Otwieramy wówczas ksi1$ki (zak#adam, $e mamy przynajmniej jedn1 pozycj! o chorobach ryb), pytamy naszego sprzedawc! ze sklepu zoologicznego (który sprzeda nam mnóstwo supernowoczesnych lekarstw) lub wysy#amy mejla do naszego guru od chorób z pro'b1 o porad!. OdpowiedI najprawdopodobniej zawsze b!dzie taka sama, brzmi ona zwykle mniej wi!cej tak: Twoja ryba prawdopodobnie choruje na chorob x, co oznacza, 5e powiniene j odizolowa' i leczy' rodkiem z. Jak dot1d w porz1dku. Mamy przynajmniej jak1' odpowiedi. Nast!pnym krokiem jest zastosowanie si! do sugestii guru odizolowa3 ryb! i leczy3 j1 odpowiednimi medykamentami. Po pierwsze, w niektórych przypadkach odizolowanie ryby jest dyskusyjne. Je'li zwierz! jest ci!$ko zainfekowane paso$ytami zewn!trznymi, bardzo prawdopodobne, $e pozosta#e ryby s1 równie$ zara$one lub $e mikroorganizmy s1 obecne w wodzie. Logika podpowiada, $e patogeny wyst!powa#y w wodzie i w ten sposób dosz#o do zaka$enia ryby tak wi!c prawdopodobnie wci1$ w niej jeszcze $yj1. Inaczej sprawa si! ma, gdy zainfekowana ryba zosta#a niedawno wprowadzona, bez uprzedniej kwarantanny ró$nic! stanowi tylko to, $e mikroorganizm nie by# obecny wcze'niej, przed pojawieniem si! objawów, ale zosta# wprowadzony przez nas. Rozs1dne wydaje si! wi!c za#o$enie, $e w tym przypadku wskazane jest leczenie ca#ego zbiornika (chyba $e posiadamy wiele akwariów, w których mo$emy leczy3 ka$d1 ryb! z osobna). Terminu mikroorganizm u$ywa3 b!dziemy w szerokim znaczeniu. Obejmowa3 on b!dzie grzyby, bakterie, pierwotniaki i wirusy. Niewiele mo-na zaradzi3 w przypadku infekcji wirusowej. Wirusy to specyficzne twory, które znajduj1 si! na granicy 'wiata o$ywionego i nieo$ywionego. Nie oddychaj1 ani nie pobieraj1 pokarmu. Zrozumia#e jest zatem, $e $adne lekarstwo nie jest skuteczne w ich przypadku (nawet gdy atakuj1 ludzi, z pewnymi tylko wyj1tkami). Gdy mamy do czynienia z infekcj1 wirusow1, mo$emy polega3 jedynie na wysokiej sprawno'ci systemu immunologicznego naszej ryby. Stanowi to kolejny, dobry powód do tego, by'my utrzymywali nasze ryby w jak najlepszej formie, pami!taj1c, $e zestresowane zwierz! jest bardziej podatne na infekcje. Je'li ju$ dojdzie do zaka$enia, nasza ryba mo$e zachowywa3 si! leniwie, powstrzymywa3 si! od jedzenia lub le$e3 przez kilka dni na dnie, potem wszystko mo$e wróci3 do normy. Dla nas, hobbistów, nie ma mo$liwo'ci odró$nienia infekcji wirusowej od wewn!trznego zaka$enia bakteryjnego, dlatego te$ ten wywód mia# w du$ej mierze charakter teoretyczny. Tylko sekcja wykonana po 'mierci przez specjalist! mo$e wyja'ni3 prawdziw1 przyczyn! zgonu. Powinni'my wzi13 to pod uwag!, je'li posiadamy zbiornik pe#en naprawd! drogich okazów. Pami!taj1c, $e infekcja wirusowa zwykle si! rozprzestrzenia, powinni'my wykorzysta3 czas, w którym wirus b!dzie si! namna$a#. Oczywi'cie wszystko, co mo$emy wówczas zrobi3 to odizolowa3 nasze ryby (ka$d1 w oddzielnym zbiorniku) i mie3 nadziej!, $e zrobili'my to wystarczaj1co szybko. W takim przypadku powinni'my obserwowa3 objawy, próbuj1c stwierdzi3, jaka to choroba (profesjonalni hodowcy si!gaj1 po ksi1$ki, sprawdzaj1 w Internecie lub szukaj1 innej fachowej porady), i od razu u$y3 odpowiedniego lekarstwa. Oczywi'cie odpowiednie lekarstwo mo$e wcale nie okaza3 si! tym w#a'ciwym, ale tego nie wiemy z góry. Na zako6czenie powiedzenie, do którego wi!kszo'3 z nas si! zwykle stosuje: Je'li sytuacja wygl1da beznadziejnie, zrobienie czegokolwiek jest lepsze ni$ bezczynno'3. Zaó-my teraz, $e w#a'ciwie zidentyfikowali'my chorob! i podajemy odpowiednie lekarstwo. Niech to b!dzie na przyk#ad infekcja bakteryjna (mo$e by3 grzybicowa lub wywo#ana przez pierwotniaki). Po pierwsze powinni'my przeczyta3, co jest napisane na ulotce informacyjnej lekarstwa. Nie zosta#a ona tam przecie$ umieszczona bez przyczyny. Powinni'my si! zapozna3 si! z jej tre'ci1. Ten, kto j1 tam umie'ci#, chcia#, by'my j1 przeczytali, poniewa$ ten kawa#ek papieru zawiera sporo bardzo przydatnych informacji. Tak wi!c nie powinni'my $a#owa3 czasu na uwa$ne jej przeczytanie. Zastosujmy si! do wszystkich sugerowanych 'rodków ostro$no'ci i wykonajmy czynno'ci wst!pne. Upewnijmy si!, $e lekarstwo przeznaczone jest do leczenia choroby, któr1 w#a'nie próbujemy wyleczy3. Je'li znajdziemy tam zdania zawieraj1ce fragmenty mo$e leczy3 pewne przypadki lub wybiórczo skuteczny wyst!puj1ce z nazwami chorób, powinni'my z niego zrezygnowa3. Miejmy zawsze 'wiadomo'3, $e im dzia#anie 'rodka jest bardziej specyficzne, tym zwykle jest on skuteczniejszy. Wi!kszo'3 lekarstw ma zazwyczaj przeci!tn1 skuteczno'3 na wiele ró$nych dolegliwo'ci. ^rodki dezynfekcyjne (przeznaczone do stosowania na powierzchni lub do wyja#awiania narz!dzi) mog1 zawiera3 bardzo silne sk#adniki aktywne potrafi1ce zabi3 wszystkie patogeny w kilka sekund. Poniewa$ zwi1zki te mog1 równie$ w bardzo krótkim czasie zabi3 ryb! (a nawet cz#owieka), nie mog1 wchodzi3 w sk#ad lekarstw. Tak wi!c je'li preparat ma by3 stosowany u $ywych organizmów, musi zawiera3 substancje dzia#aj1ce na patogen, a jednocze'nie niewyrz1dzaj1ce szkody leczonemu zwierz!ciu. Wymaga to oczywi'cie znacznie bardziej wyspecjalizowanych produktów, które zmuszaj1 29

30 nas do stworzenia pewnych warunków, aby mog#y dzia#a3 we w#a'ciwy sposób. By tak si! sta#o, lek musi wyst!powa3 w koncentracji mieszcz1cej si! w jego zakresie terapeutycznym. Czym jest ten zakres? Je'li szacujemy, $e patogen zabijany jest przy st!$eniu x, a dawka 'miertelna dla ryby wynosi 5x, zakres terapeutyczny tego lekarstwa mie'ci si! pomi!dzy tymi warto'ciami. Przekonany jestem, $e to jasne i ca#kiem sensowne. Kluczow1 spraw1 jest tutaj to, a$eby st!$enia 'rodków leczniczych wynosi#y powy$ej warto'ci x, a zdecydowanie poni$ej 5x. ^rodki ostro$no'ci zamieszczone na ulotce wewn1trz opakowania zawieraj1 opis warunków, w których powinno si! stosowa3 lekarstwo. Je'li jest tak zalecane, powinni'my: bezzw#ocznie usun13 w!giel aktywowany, zwi!kszy3 napowietrzanie (chyba $e zaleca si! inaczej) i podwy$szy3 temperatur!. Je'li si! tego wymaga, nie dodawajmy uzdatniaczy wody usuwaj1cych chlor. Lepiej robi3 du$e podmiany wody przed dodaniem lekarstwa (a$eby usun13 jak najwi!cej niepo$1danych zwi1zków). Szczególn1 uwag! nale$y zwróci3 na tekst zapisany ma#1 czcionk1. W przypadku niektórych lekarstw powinno usun13 si! 'rodki eliminuj1ce zwi1zki azotowe lub inne substancje. Niektóre lekarstwa mog1 wp#ywa3 na parametry wody, wi!c czasem zachodzi potrzeba, by wod! przywraca3 do poprzedniego stanu. Zdarzy#o si!, $e zosta#em przykro zaskoczony, gdy u$y#em tabletek natleniaj1cych, które w ci1gu godziny obni$y#y ph w moim zbiorniku z 8,4 do 7,0. Je'li 'rodek leczniczy jest wra$liwy na 'wiat#o (np. tetracyklina), nale$y podczas leczenia wy#1czy3 lampy. Je'li na nasze akwarium bezpo'rednio lub po'rednio pada 'wiat#o, przykryjmy je r!cznikiem lub kocem. Wykonajmy te zalecenia je#li tego nie zrobimy, oka-e si", -e nie osi!gn"li#my odpowiedniego st"-enia lekarstwa, a to znaczy, -e koncentracja #rodka leczniczego w wodzie jest ni-sza ni- zalecana dla zabicia danych mikroorganizmów lub jego czas dziaania jest krótszy ni- ten wymagany. W obu tych przypadkach mamy lub mo$emy mie3 bardzo powa$ne k#opoty. Podobnie jest wówczas, gdy szacujemy obj!to'3 naszego zbiornika. Zamiast zgadywa3, jak du$1 obj!to'3 zajmuj1 w ska#y, nie bie$my ich wcale pod uwag!. Potraktujmy zbiornik jakby wype#nia#a go sama woda. W tym przypadku nast1pi korzystne przedawkowanie. W niektórych przypadkach lekarstwo powinno by3 podawane dwa razy dziennie. Je'li z pewnych powodów zapomnieli'my to zrobi3 i przesun!li'my t! czynno'3 na nast!pny dzie6, niestety w tym przypadku ponownie nie osi!gn"li#my wymaganego st"-enia. Có$ zatem? Przekonajmy si! Powinni'my wzi13 pod uwag!, $e cz!'3 chorób wywo#uj1 mikroorganizmy, których cykl $yciowy trwa tydzie6 lub d#u$ej. W niektórych wypadkach s1 one wra$liwe tylko podczas trwania jednego stadium cyklu $yciowego, a s1 odporne podczas innych (na przyk#ad cysty czy przetrwalniki bakterii). Prostym wnioskiem jest to, $e aby usun13 czynnik chorobotwórczy, musimy utrzymywa3 w zbiorniku w#a'ciw1 koncentracj! leku przez d#u$szy czas, ni$ trwa cykl drobnoustroju. W ten sposób oboj!tnie kiedy z przetrwalników uwolni1 si! formy p#ywaj1ce (wra$liwe) patogenu, natychmiast zostan1 zabite. Kiedy #a6cuch zostanie przerwany w tym miejscu, nie powstan1 kolejne stadia z cystami i patogen zostanie usuni!ty. Je'li zastosujemy podczas kuracji ni$sz1 dawk! ni$ zalecana, wszystkie formy infekcyjne, które zosta#y uaktywnione, zamkn1 cykl rozwojowy zara$1 nowe ryby i oczywi'cie powstan1 nowe cysty, czyli stadia odporne na dzia#anie leków. Powinni'my pami!ta3, $e te procesy przebiegaj1 szybko. Tak wi!c mimo i$ przeprowadzimy leczenie, czynniki chorobotwórcze wci1$ b!d1 obecne w akwarium. W przypadku grzybów i bakterii sytuacja jest powa$niejsza. Po pierwsze w znacznej cz!'ci s1 one organizmami jednokomórkowymi (jedna komórka = jeden organizm) i w wi!kszym stopniu to, czego dowiedzieli'my si! w szkole na temat pojedynczej komórki, mo$emy odnie'3 do nich bezpo'rednio. W przypadku wi!kszo'ci terapii, gdy s1 przeprowadzane w#a'ciwie, organizmy te zostaj1 ZABITE ('rodki, które s#u$1 do tego nazywane s1 fungicydami i bakteriocydami), a nie tylko inaktywowane (dziaanie fungistatyczne lub bakteriostatyczne). Zawsze powinni'my pami!ta3, $e naszym celem jest wyeliminowanie tych patogenów. Je'li koncentracja 'rodka leczniczego spadnie poni$ej warto'ci wymaganej, dzia#anie bakteriobójcze oka$e si! jedynie bakteriostatyczne. Napotykamy tu pewien problem. W niektórych przypadkach koncentracja mo$e spa'3 do poziomu, w którym tylko wra$liwe lub os#abione bakterie zostan1 zabite, a inne, te o wi!kszej odporno'ci na lekarstwa, prze$yj1 i rozmno$1 si!, a b!dzie to pocz1tek d#ugiej i bolesnej opowie'ci. Bakterie (przy zapewnieniu im wa#ciwych warunków) rozmna$aj1 si! z niesamowit1 pr!dko'ci1 i ich populacja mo$e bardzo szybko wzrosn13 do ogromnych rozmiarów. Tylko brak miejsca i niezb!dnych do $ycia substancji mo$e ten proces spowolni3. Komórki niektórych bakterii mog1 dzieli3 si! co 10 minut. Zróbmy sobie przerw! i wyobraimy to sobie: w tym tempie pojedynczy mikroorganizm mo$e wyprodukowa3 w ci1gu 24 godzin 4, bakterii (to 47 i dwadzie'cia dziewi!3 zer). A powinni'my pami!ta3, $e pocz1tkowo tych pojedynczych komórek bakterii by#o znacznie wi!cej! Z pewno'ci1 wi!kszo'3 z nich zginie, ale mamy ju$ pewne wyobra$enie o skali problemu. Jednak to, co najgorsze, jest wci1$ przed nami. Te bakterie nie pochodz1 od tej, która zarazi#a nasze ryby na pocz1tku, lecz z tych, które przetrwa#y nisk1 koncentracj! leku, w zwi1zku z tym s! one odporne na u$yte przez nas 'rodki. Tak wi!c mamy teraz do czynienia z now1, odporniejsz1 populacj1, w obr!bie której cz!'3 osobników mo$e oprze3 si! lekom nawet w normalnej (zalecanej) koncentracji. Spróbujmy to sobie wyobrazi3! 30

31 Bakterie, podobnie jak nasze ryby i wszystkie inne -ywe istoty, próbuj1 zaadoptowa3 si! do warunków 'rodowiskowych. Przewag1 bakterii jest bardzo krótki cykl $yciowy, który umo$liwia ich genom szybkie rozprzestrzenianie si!. W krótkim czasie powstan1 du$e populacje o nowych w#a'ciwo'ciach. To dlatego bakterie, grzyby i wirusy trwaj1 na naszej planecie od wielu miliardów lat. Maj1c takie zdolno'ci, stanowi1 zagro$enie dla nas, ludzi. Obecnie cierpimy z powodu niesamowitych mo$liwo'ci adaptacji i transformacji tych mikroorganizmów. Jest to przyczyn1 tego, i$ nie mamy antybiotyków, które zawsze dzia#a#yby na np. enterokoki. Mówi si!, $e ludzko'3 prowadzi z góry przegrany wy'cig z patogenami. Jest to bezsporna prawda, ale mo$emy przymkn13 na ni1 oko w naszych akwariach. Czy istnieje jakie' rozwi1zanie tego problemu? Na szcz!'cie tak trzeba si! do nich dobra3 jak najszybciej. Niestety atwiej powiedzie3 ni- wykona3, chyba $e rozumiemy, w czym rzecz i zastosujemy si! do wskazówek zarysowanych w tym artykule. Szybkie pozbycie si! patogenów wymaga dwóch warunków, które musimy spe#ni3. Po pierwsze upewnijmy si!, czy koncentracja leku, który stosujemy, jest wi!ksza od zlecanej. Po drugie zadbajmy o to, by lek obecny by# w wodzie tak d#ugo, jak trzeba, a nawet troch! d#u$ej, by zabi3 wszystkie mikroorganizmy chorobotwórcze. Czasami mo$emy nie by3 pewni, jak wiele powinni'my u$y3 danego lekarstwa i przez jaki okres. W tym przypadku nale$y rozpocz13 od niewielkiego przedawkowania (20% wystarczy) i leczymy przez jeden dzie6 d#u$ej, ni$ si! zaleca. Nigdy, ale to nigdy (co jest najcz!'ciej powtarzanym b#!dem) nie przerywajmy terapii w po#owie, poniewa$ oznaki poprawy zdrowia znikn1. Je'li to si! nam przydarzy, dajemy wówczas mikroorganizmom szanse na zdobycie odporno'ci. Nawet os#abione bakterie, pozbawione konkurencji pokarmowej (pozosta#e zabili'my), maj1 szans! od$ycia i namna$ania si!. Mo$emy by3 pewni, $e b!d1 bardzo szcz!'liwe z tego nieoczekiwanego prezentu i natychmiast go wykorzystaj1. ^rodkiem bardzo pomocnym w utrzymaniu zdrowia w naszego akwarium jest równie$ sterylizacja promieniowaniem ultrafioletowym. Stosuje si! tu te same zasady, co w przypadku lekarstw rozpuszczalnych w wodzie. Musimy dokona3 jedynie ma#ej zamiany. S#owo koncentracja zast!pujemy terminem intensywno'3 UV, a reszta zostaje taka sama. Lampy UV mog1 zabi3 99% mikroorganizmów, je'li przep#yw wody utrzymywany jest poni$ej pewnej warto'ci (czas na'wietlania) i je'li lampa nie jest wyczerpana (oznacza to bowiem mniejsze nat!$enie czynnika). W tym przypadku równie$ lepiej przedawkowa3. Dobrze u$y3 mocniejszej lampy ni$ ta, która gwarantuje 99% sterylizacji przy przep#ywie przez nasz filtr. Czy'cimy lamp! regularnie. Wymieniamy j1 po 6-8 miesi1cach. U$ywanie lampy po czasie gwarancji, jest tym samym, co u$ywanie przeterminowanych lekarstw. Nie nale$y stosowa3 jej przez ca#y czas, ale tylko wtedy, kiedy istnieje taka potrzeba. Pami!tajmy, $e aby u'mierci3 pierwotniaki, trzeba je podda3 wi!kszemu napromieniowaniu. Wszystkie te spostrze-enia pochodz! z moich osobistych do#wiadczei popartych wiedz1 teoretyczn1. Jestem pewien, $e umo$liwi1 one uratowanie wielu ma#ych, p#ywaj1cych stworze6. Kiedy lecz! mocno zainfekowan1 ryb!, przekraczam zalecane dawki (w ostrych, beznadziejnych przypadkach nawet o 1000%). Zawsze rozpoczynam od wysokiej porcji leku, a nast!pnie trzymam ryb! w ni$szych st!$eniach (ale wci1$ wi!kszych ni$ zalecane). Innym powodem, dla którego stosuj! wy$sze dawki, jest to, $e w przypadku ryb z infekcj1 wewn!trzn1, które nie przyjmuj1 pokarmu, koncentracja 'rodka leczniczego w wodzie nie odpowiada jego st!$eniu w chorym organie. Je'li ryba przyjmuje pokarm, wch#ania on lekarstwo (podczas nasi1kania), które jest nast!pnie uwalniane w ciele ryby. W tym przypadku terapia jest du$o skuteczniejsza i przedawkowanie o 20% jest w zupe#no'ci wystarczaj1ce. Je'li ryba nie przyjmuje pokarmów, ilo'3 lekarstwa, jaka dostaje si! do jej cia#a jest niewystarczaj1ca. W tym przypadku trzeba zastosowa3 du$1 nadwy$k! 'rodka leczniczego. Je'li podejrzewam, $e czynnik patogenny jest obecny tak$e w wodzie, poddaj! kwarantannie równie$ ca#y zbiornik (tym razem w zalecanej koncentracji leku). Robi! tak, poniewa$ patogeny w zbiorniku s1 prawdopodobnie obecne w mniejszych ilo'ciach i przez to mniej niebezpieczne. Potraktowanie ich zalecan1 dawk1 zwykle wystarcza. Nie namawiam oczywi'cie do zbytniego przesadzania, radz! najpierw dobrze si! zastanowi3 i dopiero potem odpowiednio dzia#a3. Przyznaj" si", -e straciem troch" ryb. Nie wiem, czy istnieje ró$nica mi!dzy tym, $e ryb! zabije patogen, czy te$ dawka, której u$y#em. W wielu przypadkach sytuacja rozwin!#a si! tak szybko, $e nie by#o mo$liwo'ci zrobienia czegokolwiek. Uda#o mi si! uratowa3 wiele okazów, jakby si! mog#o wydawa3 nieuleczalnie chorych na bloat. Poniewa$ uratowanych ryb by#o (zdecydowanie) wi!cej ni$ tych utraconych, chcia#bym, $eby moje rady komu' si! przyda#y. Inn1 kwesti1, któr1 nale$y wzi13 pod uwag! jest to, by nie u$ywa3 zbyt cz!sto tego samego lekarstwa. Lepiej, je#li b"dziemy je zmienia3. Nawet je'li mikroorganizmy uodporni#y si! na pierwsze lekarstwo (zwykle nie dochodzi do tego, je'li zastosowano si! do moich zalece6), zostan1 z du$ym prawdopodobie6stwem zabite przez drugi 'rodek, który b!dzie dla nich nowy i dlatego w pe#ni skuteczny. Sprawdzajcie literatur!. W wi!kszo'ci przypadków patogen wra$liwy jest na wi!cej ni$ jeden antybiotyk, tak wi!c mo$emy go zast!powa3. Na przyk#ad w przypadku choroby bloat zawsze zaczynam od minocykliny (oczywi'cie usuwam najpierw nierozpuszczaln1 zaróbk!) i po pierwszych dwóch dawkach (trzecia, jak podaje dr Loiselle, mo$e by3 'miertelna; wierzcie mu, tak zwykle jest) zmieniam na tetracyklin! w mniejszej dawce. Prawie kompletnej wymiany wody (wi!cej ni$ 90%) nale$y dokonywa3 pomi!dzy poszczególnymi dawkami. Próbujmy ró$nych antybiotyków, na które szczepy patogenów si! nie uodporniaj1. Na przyk#ad antybiotyk nitrofurantoina (klasyczna) ma bardzo w1skie spektrum dzia#ania, ale za to nie powoduje uodparniania si! szczepów. Powinni'my tak post!powa3 w przypadku najnowszej generacji antybiotyków. Nowsze leki powinny by3 u$ywane tylko wówczas, gdy stare zawodz1. 31

32 Na koniec jeszcze jedna rzecz, nazywana przeze mnie zot! regu!: U$ywajmy 'rodków leczniczych nie za ka$dym razem, ale tylko wówczas, gdy naprawd! zachodzi taka potrzeba. Lekarstwa powinny by3 zadawane w ostateczno'ci. Ojciec medycyny, Hipokrates, zwyk# mówi3, $e "atwiej zapobiega' ni5 leczy'. To prawda. Znam wiele osób, które maj1 ró$norakie lekarstwa w domach i które s1 gotowe u$y3 ich w akwarium ju$ przy pierwszych objawach choroby. Zdziwi#bym si!, gdyby si! okaza#o, $e ich zbiorniki s1 wolne od leków przez wi!cej ni$ 40 dni w roku. Wszystko by#oby znacznie prostsze, gdyby ludzi ci dbali bardziej o jako'3 wody (je'li filtr przesta# dzia#a3 tydzie6 temu, nie trzeba by3 geniuszem, by wiedzie3, $e w takiej sytuacji bardzo #atwo o chorob!), w#a'ciwy pokarm ($adnych rureczników czy karmienia $ywymi rybami), gdyby obserwowali baczniej swoje ryby (usuwanie we w#a'ciwym czasie osobników wyl!knionych lub ze zmianami skórnymi), wybrali na pocz1tku odpowiednie pod#o$e do akwarium (by unikn13 ranienia i stresowania ryb), a tak$e gdyby sp!dzali wi!cej czasu na czytaniu fachowej literatury. Czasami system immunologiczny ryby reaguje w#a'ciwie i eliminuje czynnik chorobotwórczy. W tym przypadku mamy podwójn1 korzy'3 nie musieli'my stosowa3 lekarstw i mamy ryb! odporn1 na dan1 chorob!. Je'li zauwa$ymy na przyk#ad jakie' krosty na skórze, obserwujmy je przez dzie6. Je'li zaczn1 si! zmniejsza3 lub znikn1, nie leczmy ich. Je'li chcia#bym zawrze3 t! z#ot1 regu#! w trzech s#owach, powiedzia#bym: UKYWAJMY LEKARSTW WSTRZEMIMNLIWIE! Dalej bawi1c si! s#owami, mo$na by powiedzie3: Lepiej wi"cej ni- mniej, cho3 najlepiej wcale. 32

33 Filtr komorowy Autor pomys#u: G.J. Reclos i A. Iliopulos 98 Redakcja i t#umaczenie wersji polskiej TMH Marzenna Kielan Rysunek: Takis Tsamis Zdj!cie: George Reclos Komora filtra. Na zdj!ciu widoczne s1 cztery przegrody filtra. Niebieskie biokule w dalszym ci1gu s1 nieznacznie zanurzone w wodzie. Fotografia zosta#a wykonana w czasie pierwszego nape#niania filtra w grudniu 1998 r. Rysunek: Takis Tsamis opis rysunku: 1) g1bki i grza#ki 2) wata filtruj1ca 3) brokule 4) pompa Filtr komorowy zbudowany jest wewn1trz akwarium. Zajmuje jeden z jego ko6ców i ma ca#kowit1 pojemno'3 138 l. Zbudowany jest z 8-milimetrowego szk#a i ma cztery komory (patrz: zdj!cie i schemat). Pierwsza z komór zawiera grza#ki. Woda przechodzi przez g1bki zlokalizowane za otworami wlotowymi, s1 tu wi!c zbierane nieczysto'ci o du$ych rozmiarach (patrz: trójwymiarowy schemat przedstawiaj1cy przep#yw wody). Plastikowa rurka wlotowa o w1skim otworze #1czy pierwsz1 komor! z drug1, ta zawiera wat! filtruj1c1 (firmy Hagen) i w!giel aktywowany (w nylonowej skarpecie). 33

34 Druga komora jest po#1czona z trzeci1 w ten sam sposób jak z pierwsz1. Wszystkie plastikowe rurki s1 umieszczone od siebie jak najdalej (patrz: zdj!cie), woda zmuszana jest w ten sposób do przep#ywu przez ca#e urz1dzenie. Trzecia komora, najwi!ksza, zawiera substrat z bakteriami nitryfikacyjnymi. Otwór odp#ywowy z zaworem jest wywiercony na dnie komory i pozwala na szybkie usuni!cie wody w trakcie du$ych podmian (400 l co drugi tydzie6). Czwarta komora zawiera dwie pompy (o ca#kowitej przepustowo'ci 4600 litrów na godzin!). Przednia szyba czwartej komory ma wywiercone dwa otwory, przez które do g#ównego zbiornika wraca czysta woda. W trakcie pokonywania tej drogi woda wytraca znacznie szybko'3 przep#ywu. Przebywa 2,55 m, aby dotrze3 do przeciwleg#ego ko6ca akwarium. W odleg#o'ci 2 m od wylotów pompy praktycznie nie ma ruchu powierzchni wody. Aby pomóc cieczy powróci3 do otworów wlotowych filtra komorowego i zwi!kszy3 jej ruch, na przeciwleg#ej 'cianie zbiornika zosta#o zamontowane sze'3 wewn!trznych filtrów g1bkowych (o ca#kowitej przepustowo'ci 5400 l/h). Tak$e i tam przebiega podstawowa filtracja mechaniczna, chemiczna i biologiczna. Sze'3 filtrów wewn!trznych ma wbudowane komory na w!giel aktywowany. Przewaga tej konstrukcji polega na: wewn!trznej wymianie wody, która przebiega w samej komorze, mo$liwo'ci usuni!cia 600 litrów wody, je'li trzeba przeprowadzi3 leczenie (co procentuje du$1 oszcz!dno'ci1), i #atwo'ci wymieniania materia#ów filtracyjnych bez konieczno'ci zatrzymywania czy przenoszenia czegokolwiek. 34

35 Oksydator Frank Panis Redakcja i t#umaczenie wersji polskiej TMH Marzenna Kielan Wa-na informacja: Oksydator jest produktem handlowym, a przyczyn1, dla której pisz! o nim, s1 doskona#e rezultaty, jakie osi1gn1#em dzi!ki temu urz1dzeniu. Publikuj1c me spostrze$enia, nie spodziewam si! $adnych korzy'ci ze strony producentów czy dystrybutorów tego sprz!tu. Do czego s%u+y oksydator? Zamiast zwyczajnej pompy powietrznej, która nasyca wod! powietrzem zawieraj1cym oko#o 80% azotu (N 2 ) i 20% tlenu (O 2 ), zastosowa3 mo$emy urz1dzenie, które uwalnia do wody wy#1cznie tlen. W oksydatorze stosuje si! zazwyczaj 6% roztwór nadtlenku wodoru, a samo urz1dzenie umieszcza si! w spokojniejszej cz!'ci zbiornika, gdzie pracuje, zapewniaj1c wystarczaj1c1 ilo'3 tlenu dla ryb i zamieszkuj1cych pod#o$e bakterii nitryfikacyjnych. Mój oksydator umiejscowiony jest w pierwszej komorze filtra i nape#niony perhydrolem, czyli 30% roztworem nadtlenku wodoru. W ten sposób woda w filtrze jest nasycana tlenem, co zapewnia optymalny rozwój bakterii i ca#kowit1 zamian! amoniaku w azotyny, a azotynów w azotany w drugiej cz!'ci filtra. Nadwy$ka tlenu rozprowadzana jest w filtrze zraszaj1cym, który jest ostatnim etapem procesu filtrowania. Krótki opis i dzia%anie Oksydator jest urz1dzeniem dostarczaj1cym tlen i dzia#aj1cym bez zasilania. Sk#ada si! z dwóch cz!'ci: akrylowego zbiornika i ceramicznego kubka. Wydziela on do akwarium wod! i tlen, pochodz1ce z rozk#adu nadtlenku wodoru. katalizator 2 H 2 O 2 2 H 2 O + O 2 Ma#a ilo'3 katalizatora w 250 ml akrylowym zbiorniku powoduje produkcj! niewielkiej ilo'ci gazowego tlenu, który wyciska na zewn1trz roztwór nadtlenku. Tempo reakcji zale$y od temperatury, st!$enia roztworu i ilo'ci katalizatora. Roztwór wp#ywa do ceramicznego (silny katalizator) kubka, gdzie nadtlenek wodoru ca#kowicie rozpada si! na wod! i male6kie, ledwo widoczne p!cherzyki tlenu, które nasycaj1 otaczaj1c1 wod!. Nape#nianie oksydatora jest zadaniem prostym. Wystarczy wyj13 go ze zbiornika, zdj13 kul! os#aniaj1ca, wla3 troch! wody do kubka, tak aby wyp#yn1# unosz1cy si! na wodzie zbiornik, odwróci3 zbiorniczek, rozkr!ci3, nape#ni3 roztworem o odpowiednim st!$eniu i za#o$y3 ponownie. Oksydator W (o pojemno'ci 1 l), starszy brat oksydatora A, jest u$ywany zazwyczaj w oczkach wodnych. Mo$na go równie$ zastosowa3 w du$ych akwariach z piel!gnicami afryka6skimi, gdzie przed#u$y przerwy pomi!dzy podmianami wody. 35

36 Filtr fluidyzacyjny Francesco Zezza Redakcja i t#umaczenie wersji polskiej TMH Marzenna Kielan Spotka#em si! z opini1, $e tego typu rozwi1zanie jest ostatnim krzykiem mody w technice filtrowania; jej g#ównym plusem jest zdolno'3 utlenienia ogromnej ilo'ci azotynów i amoniaku, podczas ca#kowitego braku jakiegokolwiek rodzaju filtracji mechanicznej. Warto o tym pami!ta3, wybieraj1c taki w#a'nie filtr. Pomys# kryj1cy si! w konstrukcji tego urz1dzenia jest jednak ca#kiem prosty: przep#yw wody porusza piasek wewn1trz rury (patrz: numer 4 na rysunku), jednak dopiero po 40 dniach od za#o$enia osiedlaj1 si! w nim bakterie nitryfikacyjne (Nitrosomonas i Nitrobacter) od$ywiaj1ce si! azotynami i amoniakiem. Ka$dy rodzaj materii (produkty wydalane przez ryby, rozk#adaj1ce si! jedzenie, li'cie itp.) p#ywaj1cej w zbiorniku mo$e znacznie obni$y3 wydajno'3 filtra (je'li dostanie si! do niego, a jest zbyt du$y, aby go wyj13). Wszyscy wiemy, jak to jest, gdy hoduje si! ryby z grupy Mbuna: kopi1, kopi1, kopi1... kopi1 przez ca#y dzie6!!! Ogromne mo$liwo'ci utleniaj1ce filtrów fluidyzacyjnych zafascynowa#y mnie w chwili, gdy zapragn1#em za#o$y3 jeszcze jeden zbiornik dla moich ulubionych Mbuna (osobniki od#owione ze 'rodowiska naturalnego w czasie safari w 1997 r.) Gdy zdecydowa#em si! wi!c na zastosowanie tego filtra (g#ównie ze wzgl!du na ciekawo'3 i ch!3 przetestowania nowej metody), rozwi1zania wymaga# podstawowy problem, jaki zwi1zany jest z zachowaniem ryb z grupy Mbuna drobiny unosz1ce si! w wyniku ich nieustannego kopania w pod#o$u. Dlatego w#a'nie zdecydowa#em si! na zastosowanie filtra kanistrowego, którego zadaniem jest wst!pne oczyszczenie wody z zawiesiny, zanim jej strumie6 dotrze do filtra fluidyzacyjnego (patrz: rysunek). Zastosowa#em tak$e wewn!trzny, odr!bny filtr, który zaj1# si! tylko oczyszczaniem mechanicznym (przep#yw: 600 l/h; nie zosta# on umieszczony na rysunku). Kolejnym problemem, jaki nale$a#o rozwi1za3, by#o wybranie pomp o odpowiedniej przepustowo'ci, optymalnych do takiego zastosowania. Filtry fluidyzacyjne, generalnie rzecz ujmuj1c, pracuj1 znacznie lepiej z pompami o troch! zbyt du$ej mocy (przepchni!cie wody przez ca#y system filtracyjny wymaga nak#adu si#y), mog1 by3 zatem nieco ha#a'liwe. Reszta polega#a na tym, $e musia#em zabawi3 si! w przemy'lnego hydraulika, i zwi1zana by#a z wybieraniem rur, #1czników i zaworów odpowiedniej wielko'ci, a wreszcie z po#1czeniem wszystkich elementów w odpowiedni sposób. Rysunki i kolejne uwagi powinny (mam tak1 nadziej!!) wyja'ni3 szczegó#owo, jak jest skonstruowany mój filtr fluidyzacyjny. Opis rysunku: 1. Zbiornik na stela$u 2. Filtr kanistrowy 3. Stojak na filtr fluidyzacyjny 4. Filtr fluidyzacyjny*** 5. Rurka doprowadzaj1ca (niebieska linia) do filtra kanistrowego 6. Rurka odp#ywowa (jasnozielona) z filtra kanistrowego 7. Rurka odp#ywowa (ciemnozielona) z filtra fluidyzacyjnego 36

37 8. Zawór doprowadzaj1cy filtra kanistrowego 9. Zawór odp#ywowy filtra kanistrowego 10. Prze#1cznik T (czerwony) 11. Zawór bezpiecze6stwa (na wlocie filtra fluidyzacyjnego) 12. Zawór bezpiecze6stwa (na odp#ywie filtra kanistrowego) ** 13. Zawór kontroluj1cy przep#yw ($ó#ty) na filtrze fluidyzacyjnym 14. Zawór bezpiecze6stwa (na odp#ywie filtra fluidyzacyjnego) 15. Elektryczny (filtr kanistrowy) przewód zasilaj1cy ** mo$e by3 rurka przelewowa *** nie jest potrzebne Iród#o pr1du Uwagi do rysunku (liczby odnosz! si" do rysunku): 1. Zbiornik na stela$u (mój ma 360 l). 2. Filtr kanistrowy (z pomp1 o przepustowo'ci 600 l/h). Próbowa#em tak$e wcze'niej zastosowa3 filtr o wydajno'ci 840 l/h, okaza# si! jednak zbyt g#o'ny. Filtr ten jest odpowiedni dla akwariów o pojemno'ci do 250 l. 3. Stojak pod filtr fluidyzacyjny. 4. Filtr fluidyzacyjny, odpowiedni dla zbiorników do 1200 l. Ka$dy z filtrów osi1ga wydajno'3 przekraczaj1c1 potrzeby zbiornika. 5. Rurka doprowadzaj1ca (ma dwa zawory jeden to zawór bezpiecze6stwa na rurze, podczas gdy drugi otwiera i zamyka przep#yw filtra kanistrowego). 6. Rurka odp#ywowa do filtra fluidyzacyjnego i do zbiornika (przekierowuje ewentualny zbyt du$y strumie6 wody). 7. Rurka odp#ywowa odprowadzaj1ca wod! z filtra fluidyzacyjnego do zbiornika (g#ówny przep#yw). 8. Zawór bezpiecze6stwa na rurce wlotowej (patrz punkt 5). 9. Zawór odp#ywowy filtra kanistrowego. 10. Prze#1cznik T kieruj1cy ewentualny zbyt du$y strumie6 bezpo'rednio do zbiornika (nie przechodzi przez filtr fluidyzacyjny). 11. Zawór bezpiecze6stwa na rurce wlotowej filtra fluidyzacyjnego. 12. Zawór bezpiecze6stwa na rurce odp#ywowej filtra fluidyzacyjnego. 13. Zawór kontroluj1cy przep#yw strumienia wody z filtra fluidyzacyjnego (zwi!ksza lub zmniejsza) do zbiornika. 14. Zawór bezpiecze6stwa na rurce odp#ywowej filtra fluidyzacyjnego. 15. Przewód zasilaj1cy (mój ma 200V, 50 Hz). 37

38 38

39 Wszystko na temat wiat%a w akwarium George Reclos Z j!zyka angielskiego prze#o$y#a Joanna Kielan O'wietlenie jest jednym z najbardziej kluczowych problemów z jakimi spotykaj1 si! wszyscy akwary'ci. Ka$de 'rodowisko wymaga przecie$ charakterystycznego, bardziej lub mniej intensywnego do'wietlania. Czasami trzeba zapewni3 'wiat#o docieraj1ce a$ do dna zbiornika, czasem zale$y nam na ustawieniu 'wiat#a pod odpowiednim k1tem. Wszystkie te czynniki maj1 niebagatelny wp#yw na sposób postrzegania akwarium zarówno przez samego w#a'ciciela, jak i przez jego go'ci. Co wi!cej, rzutuj1 one tak$e na dobre samopoczucie zwierz1t i ro'lin znajduj1cych si! w zbiorniku. Nasze rozwa$ania warto wi!c mo$e rozpocz13 od stwierdzenia i$ wymagania zwizane z owietleniem s zale5ne od zamieszkujcych nasz zbiornik zwierzt i rolin, nie za od rozmiarów i kszta"tu samego akwarium. Mówi1c o o'wietleniu musimy rozpatrzy3 kilka istotnych problemów: typ Iród#a 'wiat#a, ilo'3 'wiat#a (w lumenach lub luksach a nie w watach), kolor 'wiat#a (a 'ci'lej jego temperatur!), jako'3 'wiat#a (CRI) oraz czas na'wietlania. Jak wida3, wbrew pozorom, temat o'wietlenia nie nale$y wcale do #atwych. Nic te$ dziwnego, $e w podr!cznikach do fizyki po'wi!ca si! mu zawsze ca#e rozdzia#y. Spróbuje przybli$y3 ten temat w sposób tak prosty jak to jest mo$liwy, nie sp#ycaj1c go jednocze'nie. Celem tego artyku#u jest przekazanie czytelnikowi tak wielu informacji, jak to tylko jest mo$liwe, co pozwoli mu na wybór odpowiedniego o'wietlenie poniewa$ id1c do sklepu b!dzie wiedzia# czego dok#adnie szuka. Praca moja odniesie po$1dany skutek je'li coraz wi!ksza liczba hobbystów odwiedzaj1c swoje sklepy zoologiczne zamiast polega3 na tym, co jest dost!pne w sprzeda$y (lub co poleca im sprzedawca) pyta3 b!dzie o okre'lone typy lamp. Oczywi'cie artyku# ten nie b!dzie #atwy do czytania. Nie mo$e taki by3 i nie powinien by3 taki! Koloru #wiata (temperatura). Oczy cz#owieka (a tak$e oczy ryb i te cz!'ci ro'lin, które podlegaj1 fotosyntezie) przystosowane s1 do funkcjonowania w otaczaj1cym nas 'wietle s#onecznym. ^wiat#o to, jest interpretowane przez nasz wzrok jako 'wiat#o bia#e. Wiemy jednak, $e bia#e 'wiat#o jest tylko z#udzeniem. Ujmuj1c problem pro'ciej: bia#y nie jest kolorem lecz kombinacj1 wielu d#ugo'ci fal (kolorów), które kszta#tuj1 spektrum (patrz: S#owniczek na ko6cu artyku#u). Tak wi!c to, co cz#owiek postrzega jako 'wiat#o bia#e, jest w gruncie rzeczy 'redni1 spektrum s#onecznego. Spektrum to sk#ada si! w przybli$eniu z sze'ciu podstawowych kolorów (wraz ze wszystkimi ich odcieniami spektrum jest przecie$ ci1g#e): czerwonego, pomaraiczowego, -ótego, zielonego, niebieskiego oraz fioletowego. Kolory te zosta#y tutaj wymienione wed#ug wzrastaj1cej cz!stotliwo'ci fali elektromagnetycznej (lub inaczej: wed#ug zmniejszaj1cej si! d#ugo'ci fali). Tak wi!c, barwa fioletowa charakteryzuje si! najkrótsz1 d#ugo'ci1 fali i najwi!ksz1 cz!stotliwo'ci1 (st1d wy$sz1 energi1). Fale widzialne to fale w zakresie d#ugo'ci od 700 nm (g#!boka czerwie6) do 380 nm (fiolet) patrz: Diagram nr 1. Diagram nr 1. Pe#ne spektrum 'wiat#a widzialnego. Po lewej: Dostrzegalne 'wiat#o jest tylko bardzo niewielk1 cz!'ci1 fal elektromagnetycznych. Po prawej: Spektrum 'wiat#a s#onecznego. Jak mo$na to zauwa$y3 mimo, $e nie wszystkie kolory s1 emitowane z jednakow1 intensywno'ci1, spektrum jest ci1g#e. Wszystkie zwierz!ta $yj1ce na powierzchni Ziemi lub w bardzo p#ytkich wodach, wyposa$one s1 przez natur! w fotoreceptory (oczy lub inne organy) dostosowane do odbierania takiego w#a'nie spektrum. 39

40 Ka$da fala o d#ugo'ci wi!kszej ni$ 700 nm znajduje si! w zakresie podczerwieni (IR), ka$da krótsza ni$ 380 nm jest fal1 ultrafioletow1 (UV). Jedno z najcz!stszych nieporozumie6, z jakimi zetkn13 si! mo$na poznaj1c tematyk! zwi1zan1 z o'wietleniem, dotyczy temperatury 'wiat#a i jego ciep#a. Ludzkie oko jako ciep#e kolory okre'la te, które znajduj1 si! w okolicy czerwonego ko6ca spektrum. Jako ch#odne okre'lane s1 kolory umieszczone w okolicy ko6ca niebieskiego. Jednak$e, rozpatruj1c problem w odniesieniu do Iróde# 'wiat#a, rzecz ma si! zgo#a odwrotnie. Temperatura bia#ego 'wiat#a s#onecznego wynosi zazwyczaj oko#o K, podczas gdy Iród#a 'wiat#a o wy$szych temperaturach zawieraj1 wi!cej barwy niebieskiej patrz: Diagramy nr 2 i 3 oraz Tabela nr 1. Diagram nr 2. Pe#ne spektrum, Iród#o 'wiat#a o niskiej temperaturze. Obszar czerwony/$ó#ty jest wyrainie wzmocniony, obszar niebieski jest zredukowany. Tak mog#oby wygl1da3 spektrum emisyjne $arówki. Diagram nr 3. Pe#ne spektrum, Iród#o 'wiat#a o wysokiej temperaturze, Obszary czerwony, zielony i niebieski przypominaj1 te, które s1 emitowane przez s#o6ce. Do porównania z pasmami widma emitowanymi poprzez pod#u$ne 'wietlówki akwarystyczne (zdj!cia nr 2 i 3). Nródo Temperatura, o K P#omie6 'wiecy 1900 ^wiat#o s#oneczne o zachodzie s#o6ca 2000 Aarówka wolframowa 60 Watt 2800 Aarówka wolframowa 200 Watt 2900 Lampa wolframowa/halogenowa 3300 Lampa #ukowa 3780 ^wiat#o s#oneczne plus 'wiat#o niebosk#onu 5500 Ksenonowe 'wiat#o stroboskopowe 6000 Zachmurzone niebo 6500 ^wiat#o pó#nocnego nieba 7500 Tabela nr 1. WskaIniki temperaturowe kilku popularnych Iróde# 'wiat#a wed#ug skali Kelvina. Tabela ta, pozwala zrozumie3 czym jest skala temperaturowa Kelvina. Tak wi!c, mimo i$ okre'lenie 'wiat#o bia#e jest w pewien sposób poprawne - widzimy zarówno 'wiat#o emitowane przez $arówk! jak i to, które emituje zwyk#a 'wietlówka i postrzegamy je jako bia#e - to jednak, po wykonaniu zdj!cia obu omawianych Iróde# 'wiat#a (przy u$yciu standardowej, przystosowanej do 'wiat#a dziennego kliszy), zauwa$amy, $e w gruncie rzeczy $arówka jest $ó#ta podczas gdy 'wietlówka jest zielona patrz: Diagram nr 2 i 4. Diagram nr 4. Ch#odne, bia#e 'wietlówki, u$ywane w wielu budynkach wydaj1 si! by3 bia#e, podczas gdy w rzeczywisto'ci emituj1 du$e ilo'ci 'wiat#a zielonego. Sprawia to, $e nie s1 one odpowiednim Iród#em 'wiat#a do zbiornika z ro'linno'ci1. 40

41 Ró$nica taka nie jest co prawda istotna gdy czytamy ksi1$k!, ma jednak ogromne znaczenie dla prawid#owego funkcjonowania koralowców i ro'lin s#odkowodnych, które potrzebuj1 energii dostarczanej przez niebiesk1 cz!'3 widma. Co jednak ciekawe, stworzenie 'wiat#a bia#ego jest mo$liwe; trzeba wymiesza3 w tym celu trzy podstawowe kolory (czerwony, zielony i niebieski). Osi1gniemy wówczas zamierzony efekt ale spektrum takiego 'wiat#a nie b!dzie ci1g#e b!dzie wykazywa#o trzy warto'ci szczytowe (inaczej pasma). Na takiej w#a'nie zasadzie dzia#aj1 dobrej jako'ci lampy. Wiadomo jednak, $e w zale$no'ci od wymieszania kolorów, rezultat mo$e by3 ró$ny. Dlatego w#a'nie tanie, zwyk#e 'wietlówki, stosowane w gospodarstwie domowym, emituj1 zielone 'wiat#o o w1skim spektrum, podczas gdy w1skie pasmo lamp aktynicznych mie'ci si! w niebieskiej cz!'ci widma. Z problematyk1 barwy 'wiat#a zwi1zanych jest jeszcze kilka innych, do'3 istotnych dla akwarystów informacji. Warto jest wiedzie3, $e fale krótsze (zielone i niebieskie) w mniejszym stopniu rozpraszaj1 si! w wodzie (i w powietrzu), dzi!ki czemu docieraj1 g#!biej, podczas gdy promieniowanie czerwone, pomara6czowe oraz $ó#te ulega rozproszeniu w znacznie wi!kszym stopniu. To w#a'nie dlatego o zachodzie s#o6ca niebo przybiera barw! pomara6czow1. Stosuj1c bardzo dobr1 lamp! o pe#nym spektrum, mo$emy by3 pewni, $e do dna naszego zbiornika dotrze wi!cej promieniowania zielonego i niebieskiego ni$ czerwonego i $ó#tego. Wp#ynie to korzystnie nie tylko na pog#!bienie ubarwienia ryb, ale tak$e i na rozwój ro'lin. Paradoksalnie, u$ywaj1c takiego w#a'nie o'wietlenia odnie'3 mo$na wra$enie, $e w zbiorniku jest mniej 'wiat#a ni$ ma to miejsce w rzeczywisto'ci. Kolory czerwony, $ó#ty i pomara6czowy, stwarzaj1 bowiem wra$enie wi!kszego na'wietlenia w akwarium. Dzieje si! tak dlatego, $e oko ludzkie rejestruje kolory w do'3 specyficzny sposób. Przygl1danie si! monochromatycznym Iród#om 'wiat#a (emituj1cym tylko jedn1 barw!) o tej samej intensywno'ci, daje z#udzenie, $e barwa $ó#ta jest du$o ja'niejsza od pozosta#ych kolorów, podczas gdy niebieska zdaje si! by3 najbardziej przyt#umiona. Najsprawniej rejestrowany jest jednak kolor zielony, dlatego te$ wi!kszo'3 zwyk#ych 'wietlówek emituje t! w#a'nie barw!.jeszcze innym ciekawym zagadnieniem jest emocjonalny sposób odbierania barw a wi!c tak$e i 'wiat#a. Kolor czerwony wywo#uje uczucie alarmu, pomara6czowy wydaje si! ciep#y, niebieski natomiast odbierany jest jako ch#odny. Wszystkie omówione tutaj czynniki powoduj1, $e jednoznaczna ocena wzrokowa 'wiat#a staje si! niemo$liwa. ^wiat#o, które widzi akwarysta nie jest bowiem tym, które faktycznie dociera do jego ro'lin, koralowców czy ryb. ^wiat#o jest niezb!dne dla dobrego samopoczucia wielu organizmów, które trzymamy w naszych zbiornikach. U niektórych z nich wyst!puje 'cis#e uzale$nienie pomi!dzy wymaganiami pokarmowymi a 'wiat#em. Korale na przyk#ad, wykorzystuj1 produkty fotosyntezy (pokarm i tlen), dostarczane im przez symbiotyczne zooksantelle $yj1ce w ich tkankach. Zooksantelle z kolei, wykorzystuj1 jako Iród#o pokarmu zwi1zki produkowane przez korale, w postaci form w!gla i resztek obfituj1cych w azot i fosfor. ^wiat#o jest tak$e istotne dla funkcji pigmentu nietkórych organizmów, podczas gdy jeszcze inne organizmy wykorzystuj1 'wiat#o aby uzyska3 witaminy i minera#y, niezb!dne do budowy i utrzymania ich struktur szkieletowych. Kolejn1, istotn1 dla prawid#owego o'wietlenia cech1 jest kont padania 'wiat#a na okre'lony gatunek w akwarium. Niektóre organizmy preferuj1 'wiat#o bezpo'rednie, podczas gdy inne wymagaj1, aby by#y o'wietlane pod pewnym k1tem. Jeszcze inne potrzebuj1 'wiat#a przyt#umionego przez cie6. Jak to ju$ by#o powiedziane, gatunki które trzymamy w akwarium dyktuj1 nam rodzaj o'wietlenia, które powinno znalei3 si! w akwarium. Iród%a wiat%a Wspó#czesny akwarysta dysponuje wieloma ró$nymi Iród#ami 'wiat#a. Oprócz 'wiat#a s#onecznego ofiarowanego przez natur!, technologia wyposa$y#a go tak$e w urz1dzenia takie jak 'wietlówki (zwyk#e, HO czy VHO), lampy metalohalogenkowe oraz inne, czasami niezwykle zaskakuj1ce rozwi1zania. Jwiat%o s%oneczne S#o6ce jest bez w1tpienia idealnym Iród#em 'wiat#a. Jednak$e, z punktu widzenia akwarysty, nieod#1czne, ujemne strony zwi1zane z jego dzia#aniem, czyni1 to w#a'nie Iród#o 'wiat#a ma#o po$1danym. Rodzaj 'wiat#a s#onecznego, które dociera do Pó#nocnej Europy zim1 nie ma bowiem nic wspólnego ze 'wiat#em z Ekwadoru, z którego to kraju mog1 pochodzi3 nasze tropikalne ryby, ro'liny czy koralowce. Czas trwania o'wietlenia s#onecznego jest te$ ca#kowicie nieprzewidywalny jest ono na przyk#ad cz!'ciowo lub niemal ca#kowicie nieobecne w dni pochmurne. Co gorsza, je'li jest zbyt intensywne, 'wiat#o s#oneczne prowadzi cz!sto do nadmiernego rozwoju glonów. Z problemem tym nie borykaj1 si! tylko naturalne zbiorniki wodne, których g#!boko'3 i pojemno'3 nie ma jednak nic wspólnego ze zbiornikami sztucznymi, takimi jak akwaria. ^wiat#o s#oneczne w do'3 istotny sposób podnosi tak$e temperatur! wody. Zbiornik o'wietlany takim w#a'nie Iród#em by#yby wi!c nara$ony na znaczne wahania temperatury. Z powodu wszystkich wymienionych czynników, s#o6ce 41

42 jako Iród#o o'wietlenia wykorzystywane bywa tylko w do'3 szczególnych, zaprojektowanych przez cz#owieka zbiornikach, jakimi s1 oczka wodne, w przypadku których, kontrolowany rozrost glonów wykorzystywany bywa jako Iród#o pokarmu. Karówki Zdj!cie nr 1. Aarówka jest Iród#em 'wiat#a o s#abej jako'ci. W wielu jednak przypadkach jest to o'wietlenie wystarczaj1ce. Na zdj!ciu 100 watowe o'wietlenie punktowe zosta#o zastosowane w zbiorniku 35 litrowym dla narybku ryb ro'lino$ernych. Glony, które rosn1 wsz!dzie, s1 zjadane sukcesywnie przez ryby. W ci1gu lata, ze wzgl!du na wytwarzane ciep#o, czas na'wietlenia zredukowany zostaje do 4 5 godzin dziennie. Aarówki, jako Iród#o 'wiat#a, powinny by3 stosowane w akwariach tylko w sytuacjach awaryjnych (u$ywam ich czasami w zbiornikach w których przeprowadzam leczenie, lub w akwariach z narybkiem do czasu gdy nie przygotuj! wi!kszego, wygodniejszego zbiornika patrz: Zdjcie nr 1). Spektrum 'wiat#a wytwarzanego przez tego typu lampy jest co prawda ci1g#e, ale jest te$ ograniczone do barw czerwonej i $ó#tej. Nie ma wi!c w nim tak po$1danego dla wi!kszo'ci ro'lin i koralowców obszaru niebieskiego. Plusami zastosowania takiego typu lampy s1 niski koszt i atwo#3 wykonania instalacji. Minusy to $ó#te 'wiat#o, ogromne ilo'ci produkowanego ciep#a i niska intensywno'3. Lampy takie wytwarzaj1 najmniej 'wiat#a w proporcji do zu$ytych watów energii wi!kszo'3 energii uwalniana jest w postaci ciep#a. O'wietlenie takie nie sprzyja rozwojowi ro'lin, premiuj1c w zamian za to glony. Aarówki emituj1 'wiat#o o temperaturze oko#o 2700 K, podczas gdy lampy halogenowe s1 Iród#em 'wiat#a o temperaturze 3000 K. CRI obydwu lamp wynosi 100 (patrz: S#owniczek na ko6cu artyku#u). Nie polecam $arówek jako Iród#a 'wiat#a do akwariów. Jwietlówki ^wietlówki, w porównaniu z $arówkami, na jeden wat zu$ytej energii daj1 czterokrotnie wi!cej 'wiat#a. ^wietlówki wyst!puj1 w wielu ró$nych formach. Ró$ni1 si! mi!dzy sob1 rozmiarem, kompozycj1 luminoforu i moc1 (wyra$an1 w watach). Mówi1c o 'wietlówce z regu#y my'limy o standardowej T12 o czterech bolcach. Ma ona 'rednic! 38 mm i jest dost!pna w wielu wersjach o ró$nej d#ugo'ciach. ^wietlówki T8 lub o tak zwanej w1skiej linii maj1 'rednic! 26 mm. W ci1gu ostatnich kilku lat, bardzo popularne sta#y si! 'wietlówki kompaktowe, stosowane w zast!pstwie $arówek. S1 one dost!pne we wszystkich rozmiarach, od 5W. do znacznie wi!kszych, które s1 w stanie zast1pi3 40W. 'wietlówk! standardow1 o d#ugo'ci 120 cm. Tym, co okre'la ró$nice pomi!dzy 'wietlówk1 daj1c1 'wiat#o w kolorze ch#odnej bieli a tak1, która emituje 'wiat#o przypominaj1ce 'wiat#o dzienne jest luminofor fosforowa masa 'wiec1ca. Bogactwo oferty 'wietlówek dost!pnych w handlu, przyprawia niemal o zawrót g#owy. Jednymi z najbardziej u$ytecznych, dla akwarystów posiadaj1cych niewielkie zbiorniki, s1 'wietlówki kompaktowe emituj1ce 'wiat#o o temperaturze 5000 K. ^wietlówki takie s1 dost!pne w handlu w wersji HO (z ma#ym z#1czem) i w wersji VHO (z du$ym z#1czem). Zu$ywaj1 one co prawda znacznie wi!cej energii produkuj1c jednak tak$e znacznie wi!cej, ni$ zwyk#e T12, 'wiat#a. W miar! zmieniania si! w 'wietlówce kompozycji luminoforu zmienia si! tak$e spektrum emitowanego przez ni1 'wiat#a widzialnego. W akwarystyce, do zapewnienia ro'linom wodnym odpowiedniego dla rozwoju Iród#a 'wiat#a, lub po prostu, do #adnego do'wietlenia zbiornika, zastosowanie znajduje tylko niewielki, spo'ród tuzinów oferowanych w sprzeda$y, procent 'wietlówek. Podzieli3 je mo$na na nast!puj1ce, do'3 obszerne kategorie: przemys#owe, o pe#nym spektrum, emituj1ce 'wiat#o dzienne i wp#ywaj1ce na wzrost ro'lin, aktyniczne, tri-luminoforowe, o specjalnym zastosowaniu oraz HO/VHO. Na zdj!ciu nr 2 zaprezentowanych jest kilka typów 'wietlówek zaprojektowanych do u$ytku w akwarium. 42

43 Zdj!cie nr 2. Niektóre 'wietlówki produkowane s1 specjalnie z przeznaczeniem do akwarium. Zdj!cie pokazuje cztery 'wietlówki aktyniczne i trzy o pe#nym spektrum. Pomimo, $e sprzedawane s1 w Europie maj1 oznaczenia w calach. Z pozoru, ka$da 'wietlówka emituje przez ca#y czas tak1 sam1 ilo'3 'wiat#a a$ do dnia, kiedy si! nagle wyczerpie (mo$e to trwa3 latami). Jednak$e, z powodu sta#ego zmniejszania si! strumienia 'wietlnego, co dzieje si! zgodnie z rozpadem wyk#adniczym, powinny by3 one wymieniane w akwarium co sze'3 miesi!cy, lub przynajmniej raz do roku. Zapisanie daty monta$u na 'wietlówce mo$e okaza3 si! bardzo pomocne. Mimo, $e teoretycznie dost!pne w wielu rozmiarach, najcz!'ciej spotykane w handlu 'wietlówki to T12 o czterech bolcach (120 cm). Niemal 90% 'wietlówek ma takie w#a'nie wymiary. S1 one tak$e najta6sze. Dzi!ki emitowaniu wszystkich zakresów widmowych #wietlówki o penym spektrum w bardzo wiarygodny sposób imituj1 'wiat#o s#oneczne. Wysy#aj1 one wszystkie kolory 'wiat#a widzialnego oraz niewielk1 ilo'3 ultrafioletu. Zakres ich spektrum zbli$ony jest do 'wiat#a s#onecznego tak bardzo, na ile pozwalaj1 na to osi1gni!cia zwi1zane z rozwojem nauk chemicznych. ^wiat#o s#oneczne emitowane w po#udnie a znane mieszka6com z pó#nocnej cz!'ci naszej planety, charakteryzuje wi!ksza ilo'3 barwy niebieskiej w spektrum ma ono temperatur! koloru oko#o 7500 K. ^wietlówki o pe#nym spektrum imituj1 jednak 'wiat#o z okolic równika. ^wiat#o to w po#udnie osi1ga temperatur! oko#o 5000 K. Jeszcze innym rodzajem 'wietlówek godnych uwagi s1 'wietlówki tri-luminoforowe, emituj1ce trzy podstawowe pasma: niebieskie, zielone i $ó#te. Ze wzgl!du na wysok1 cen! luminoforu wytwarzaj1cego barw! czerwon1, lampy te z regu#y emituj1 mniej czerwieni (patrz: Zdjcia nr 3 i 4). Zdj!cie nr 3. Tri-luminoforowe 'wietlówki emituj1 pe#ne spektrum. Uwag! zwraca zredukowana barwa czerwona. Po$1dany, z punktu widzenia akwarysty, efekt mo$na osi1gn13 stosuj1c dodatkowo $arówk!. Zdj!cie nr 4. Inna 'wietlówka tri-luminoforowa o pe#nym spektrum. W jej widmie uwag! zwraca zredukowana barwa $ó#ta i temperatura koloru 9500 K ('wietlówka na zdj!ciu nr 3: K). Ciekawym rodzajem 'wietlówek s1 tak$e 'wietlówki aktyniczne (lub aktyniczne niebieskie). Emituj1 one wy#1cznie 'wiat#o z niebieskiej cz!'ci spektrum i s1 ch!tnie u$ywane do o'wietlania akwariów morskich. Dostarczaj1 one niezb!dnej dla rozwoju morskich glonów, anemonów i koralowców, barwy niebieskiej (patrz: Zdjcie nr 5). 43

44 Zdj!cie nr 5. Typowe spektrum 'wietlówki aktynicznej. Uwag! zwraca nieobecno'3 reszty widma. Zdj!cie nr 6. Zdj!cie mojego awkarium przeznaczonego dla Mbuna. ^wietlówka o pe#nym spektrum daje wra$enie 'wiat#a dziennego (zdj!cie nie jest podkolorowane). Inne egzotyczne wietlówki Oprócz lamp bia#ych s1 jeszcze inne Iród#a 'wiat#a uwzgl!dniaj1ce wszystkie rodzaje kolorów prawdziwych (czerwony, zielony, niebieski, $ó#ty) a tak$e: lampy emituj1ce 'wiat#o czarne (lampy Wooda) imituj1ce efekt 'wiat#a ksi!$ycowego, lampy bakteriobójcze pozbawione warstwy luminoforu, 'wietlówki kwarcowe transmituj1ce 'wiat#o krótkofalowe, o'wietlenie zaprojektowane z my'l1 o prawid#owym rozwoju ro'lin oraz lampy przeznaczenia specjalnego emituj1ce 'wiat#o o specyficznej d#ugo'ci fal (lampy reprograficzne i lampy powielaj1ce). HO i VHO Mimo i$ coraz cz!'ciej wypierane przez lampy HID (lampy wy#adowcze o du$ym nat!$eniu), lampy HO i VHO u$ywane s1 w sytuacjach gdy niezb!dna staje si! zdolno'3 wytworzenia rozja'nienia o du$ym nat!$eniu. Pozwalaj1 one na zredukowanie niewygodnego okablowania. Zajmuj1 te$ stosunkowo niewiele miejsca i wytwarzaj1 znacznie wi!cej 'wiat#a ni$ wiele innych 'wietlówek. Ich minusem jest niestety wysoka cena i znacznie krótsza $ywotno'3. 44

45 Lampy HID lampy wy%adowawcze o du+ym nat+eniu Lampy HID lampy wy#adowawcze o du$ym nat!$eniu, to du$e, jasne lampy u$ywane cz!sto w sklepach spo$ywczych, o'wietleniu ulicznym i przemys#owym. Ich moc mo$e by3 rzeczywi'cie imponuj1ca i osi1ga3 wielko'3 rz!du W, cho3 istniej1 oczywi'cie i takie, których moc jest znacznie s#absza - do 70W. S1 one bardzo wydajne i wytwarzaj1 silny strumie6 'wiat#a. Koszty ich instalacji s1 jednak na ogó# do'3 wysokie a ze wzgl!du na ogromne ilo'ci wytwarzanego ciep#a, wymagaj1 dodatkowo zainstalowania klimatyzacji pomieszczenia, lub cho3by reflektora. S1 one ch!tnie u$ywane przez akwarystów potrzebuj1cych du$ej ilo'ci 'wiat#a (w zbiornikach z raf1 koralow1 lub w g#!bokich zbiornikach z ro'linami s#odkowodnymi). Lampy HID wymagaj1 stateczników, których typ musi by3 dobierany indywidualnie do prawie ka$dej $arówki. Stateczniki te s1 zazwyczaj do'3 drogie i niepor!czne, a co gorsza, nie s1 towarem powszechnie dost!pnym w sklepach. Wi!kszo'3 z nich dost!pna bywa cz!sto tylko w elektrowniach Lampy HID wyst!puj1 w trzech podstawowych wersjach: rt!ciowe, sodowe i metalohalogenkowe. Lampy rtciowe Charakterystyczne, jasne i lekko niebieskawe 'wiat#o wokó# wielu budynków, sugerowa3 mo$e wyrainie, i$ jego Iród#em jest lampa rt!ciowa. Lampy te, charakteryzuj1 si! prawie ca#kowicie niebiesko-bia#ym widmem wyj'ciowym, zawieraj1cym niewielkie ilo'ci czerwieni. Ich spektrum nie jest ci1g#e a poszczególne d#ugo'ci fal posiadaj1 warto'ci szczytowe. Nie s1 one co prawda ca#kowicie bezu$yteczne i dzia#aj1 ekwiwalentnie do bia#ych 'wietlówek, jednak$e, bior1c pod uwag! znacznie korzystniejsze rezultaty jakie mo$emy osi1gn13 stosuj1c inne Iród#a o'wietlenia, ich zakup zdaje si! by3 niecelowy. Interesuj1c1 ciekawostk1 s1 $arówki rt!ciowe nie wymagaj1ce dodatkowego statecznika; po wkr!ceniu do standardowego coko#u 'redniej wielko'ci (typowego dla zwyk#ej $arówki) zaczynaj1 dzia#a3 samoczynnie. Nie s1 one jednak tak wydajne jak zwyk#e lampy rt!ciowe a co gorsza s1 te$ do'3 kosztowne. Rozwa$aj1c jednak zakup do'3 drogiej lampy rt!ciowej o wydajno'ci godzin, trudno jest nie wzi13 pod uwag! mo$liwo'ci zrezygnowania z wydatku, jaki niesie ze sob1 zakup statecznika. Lampy sodowe Lampy te dost!pne s1 w dwóch wersjach; jako wysoko lub niskopr!$ne lampy sodowe. Ich wydajno'3 jest niemal dziesi!ciokrotnie wi!ksza ni$ wydajno'3 zwyk#ej $arówki a imponuj1ca $ywotno'3 dochodzi do godzin. S1 jednymi z najta6szych $arówek wy#adowawczych o du$ym nat!$eniu. Jednak$e, z uwagi na wytwarzane monochromatyczne, czysto $ó#te 'wiat#o, s1 one ca#kowicie bezu$yteczne dla akwarystów. Ostatnie osi1gni!cia technologiczne, zwi1zane z produkcj1 tego Iród#a 'wiat#a, poprawi#y co prawda widmo wyj'ciowe lamp sodowych uatrakcyjniaj1c je jako o'wietlenie wykorzystywane w uprawie ro'lin l1dowych, co jednak w $aden sposób nie przyczyni#o si! do mo$liwo'ci wykorzystania ich w zbiornikach z ro'linno'ci1 wodn1. Lampy metalohalogenkowe 45