Słowa kluczowe: ryzyko, reakcja na ryzyko, sterowanie ryzykiem.

Transkrypt

1 Dariusz Michalski Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej STEROWANIE WARTOŚCIĄ RYZYKA NA RYNKU ENERGII ELEKTRYCZNEJ Informacje o wartości ryzyka stanowią podstawę do podejmowania decyzji o reakcji na ryzyko. WaŜne jest, aby aktywność ta w większym stopniu ograniczała moŝliwość powstania negatywnych odchyleń niŝ potencjał do wykorzystywania szans rynkowych. Sterując ekspozycją na ryzyko przedsiębiorstwa elektroenergetycznego jego kierownictwo powinno mieć rozpoznane jej cele i strategię, najlepiej odpowiadającą specyfice jego funkcjonowania. Pozwala to optymalnie wykorzystać zasoby stojące do dyspozycji osób determinujących zakres reakcji na ryzyko oraz osiągnąć wymagany zwrot z jego podejmowania. Stąd efektywna reakcja na ryzyko zapewnia oczekiwane prawdopodobieństwo wypracowania planów. Autor dąŝy do przedstawienia specyfiki sterowania podejmowaniem ryzyka na rynku energii elektrycznej z uwzględnieniem róŝnych celów reakcji na ryzyko (determinuje to zarówno zakres przedmiotowy, jak i podmiotowy artykułu). Stąd zdefiniowano główne cele reakcji na ryzyko w przedsiębiorstwie elektroenergetycznym, które następnie zostały odniesione do jej realizacji w ośrodkach odpowiedzialności tego przedsiębiorstwa, które zostały objęte zakresem podmiotowym artykułu. Powstał on w wyniku badań autora. Sprawia to, Ŝe jest to artykuł koncepcyjny, mogący mieć implikacje praktyczne poprzez wsparcie dla definiowania podejścia do reakcji na ryzyko w przedsiębiorstwach elektroenergetycznych, gdyŝ zostały stworzone podstawy metodyczne do świadomego sterowania podejmowaniem ryzyka przez menedŝerów tych przedsiębiorstw. Słowa kluczowe: ryzyko, reakcja na ryzyko, sterowanie ryzykiem. Zdefiniowania pojęcia reakcji na ryzyko Reakcja na ryzyko jest procesem selekcji i zastosowania metod modyfikacji poziomu podejmowanego ryzyka finansowego 1. Powinna mieć ona charakter zachowań kreatywnych, aktywnych, antycypujących potencjalne odchylenia od planowanych wartości i eliminujących niepoŝądane ich rezultaty. Właściwie stosowana reakcja na ryzyko pozwala znacząco zredukować zapotrzebowanie na kapitał ryzyka i zwiększyć globalną produktywność kapitału. Instrumenty reakcji na ryzyko powinny zapewniać elastyczność działania przedsiębiorstwa elektroenergetycznego w sytuacji wystąpienia zdarzeń nieplanowanych. Reakcja na ryzyko moŝe zatem przybierać formy defensywne, minimalizujące zaleŝność od wystąpienia ryzyka, lub ofensywne, polegające na aktywnym zabezpieczeniu tego przedsiębiorstwa przed niepoŝądanymi skutkami ryzyka. NaleŜy wskazać te elementy ryzyka finansowego, których poziomem przedsiębiorstwo elektroenergetyczne będzie zarządzać samodzielnie przyjmując to ryzyko oraz które zostaną przekazane do zarządzania innym podmiotom w wyniku jego transferu naleŝy określić, jaki moŝe być dopuszczalny koszt tego zabezpieczenia. WaŜne jest więc dokonanie analizy, czy proponowane rozwiązanie zapewnia optymalne zrównowaŝenie poziomu uzyskiwanych korzyści i wydatkowanych zasobów. Najczęściej jednak dąŝy się do takiego sterowania wartością podejmowanego ryzyka finansowego, aby wartość ta zawierała się w ramach akceptowalnych przez przedsiębiorstwo elektroenergetyczne, gwarantując utrzymanie wymaganego prawdopodobieństwa realizacji jego planów. 1 A Risk Management Standard, IRM, AIRMIC, ALARM, Londyn 2002, s. 10.

2 Reakcja na ryzyko na rynku energii elektrycznej powinna następować w sposób dynamiczny. W tym celu naleŝy wykorzystywać informacje z kaŝdego ogniwa łańcucha tworzenia wartości w przedsiębiorstwie elektroenergetycznym i dla kaŝdej perspektywy czasowej analizy, od długookresowej związanej z rynkiem terminowym, po bilansowanie pozycji przed dniem dostawy na rynku spot oraz wykorzystywanie moŝliwości regulacyjnych i zarządzania popytem i podaŝą w dniu dostawy (jeŝeli taka opcyjność jest dostępna). Stąd dla wysokiej efektywności reakcji na ryzyko niezbędne jest otrzymywanie terminowych informacji odnośnie pozycji na rynku energii elektrycznej, wahań cen spot i forward oraz moŝliwych zmian sytuacji finansowej partnerów biznesowych. Oponenci zabezpieczania wyników ekonomicznych wskazują, Ŝe moŝe prowadzić to do ograniczania moŝliwości wykorzystania szans rynkowych. NaleŜy jednak wskazać na brak pewności, co do przyszłej sytuacji w otoczeniu i niemoŝności precyzyjnego przewidywania jego stanów, przy konieczności zapewnienia nie tylko stabilizacji wysokich poziomów wyników ekonomicznych, ale i zwiększania prawdopodobieństwa ich osiągnięcia w przyszłości. Równocześnie działania wielu przedsiębiorstw na zliberalizowanym rynku energii prowadzą do powstawania zakłóceń trendów oraz gwałtownych i nieprzewidywalnych ruchów cen energii elektrycznej, paliw i ceny praw do emisji gazów cieplarnianych (EUA). Sprawia to, Ŝe naleŝy akceptować koszty reakcji na ryzyko (takŝe w porównaniu z potencjalnymi stratami utraconej elastyczności w wykorzystywaniu szans rynkowych). Określenie zakresu podmiotowego artykułu Przekształcenie zmonopolizowanego rynku energii elektrycznej w rynek konkurencyjny wymaga zmiany jego struktury, podziału pionowo zintegrowanych struktur oraz rozdzielenie obszaru konkurencyjnego od obszaru działającego jako monopol naturalny (pozostaje obszarem regulowanym). Nowa filozofia funkcjonowania rynku energii elektrycznej róŝnicuje postrzeganie poszczególnych jego podsektorów na: - podsektory, które nie działają w oparciu o infrastrukturę sieciową, to obszary konkurencji (wytwarzanie i handel energią elektryczną); - podsektory, które świadczą swe usługi wykorzystując infrastrukturę zapewniającą im status monopolu naturalnego (przesył i dystrybucja), są odpowiedzialne za fizyczne dostarczanie energii elektrycznej. Przedsiębiorstwa elektroenergetyczne, aby uniknąć oskarŝeń o naduŝywanie pozycji rynkowej, powinny przestrzegać zasad konkurencji. Jednym z podstawowych zarzutów jest niedozwolona współpraca poszczególnych ogniw tworzących wartość dodaną w elektroenergetyce w celu ochrony rynku. Oddzielenie obszarów konkurencji od sieci przesyłowych i dystrybucyjnych (unbundling) oraz wyeliminowanie przeszkód w dostępie do usługi dostawy energii elektrycznej umoŝliwia wejście na rynek energii elektrycznej nowym przedsiębiorstwom 2. PoniŜszy rysunek przedstawia podział rynku energii elektrycznej na dwa obszary, określając jednocześnie zakres podmiotowy artykułu. 2 Komisja Europejska kładzie nacisk na proces rozdzielenia ogniw przedsiębiorstw elektroenergetycznych, działających na rynku konkurencyjnym od będących monopolem naturalnym (sieci przesyłowe i dystrybucyjne), co jest jednym z podstawowych warunków rozwoju konkurencji na europejskim rynku energii elektrycznej, a takŝe ograniczenia siły rynkowej niedawnych monopolistów i wyeliminowania niedozwolonego subsydiowania poszczególnych działalności.

3 Rysunek 1. Struktura podmiotowa sektora elektroenergetycznego (zakres podmiotowy artykułu) OBSZAR KONKURENCJI (stanowi obiekt zainteresowania autora) Hurtowy rynek energii elektrycznej Detaliczny rynek energii elektrycznej Producenci energii elektrycznej Przedsiębiorstwa handlowe (trading) Przedsiębiorstwa handlowe (sprzedaŝ) Klienci Operatorzy systemów przesyłowych Operatorzy systemów dystrybucyjnych OBSZAR MONOPOLU NATURALNEGO Energia elektryczna, dostarczana do klientów finalnych, powinna być kontraktowana w dwojaki sposób: 1) transakcje handlowe - pomiędzy producentami energii elektrycznej, handlowcami na rynku hurtowym, dostawcami na rynku detalicznym oraz ich klientami (operatorzy systemów przesyłowych i dystrybucyjnych kontraktują energię elektryczną na rynku hurtowym w celu pokrycia strat sieciowych); 2) kontraktowanie usługi dostarczenia energii umowy przesyłowe zawierane są pomiędzy stronami transakcji handlowych i operatorami systemów przesyłowych (na rynku hurtowym) oraz systemów dystrybucyjnych (na rynku detalicznym). gdzie: - umowy handlowe; Źródło: Opracowanie własne. - umowy o dostarczenie energii elektrycznej; - fizyczny przepływ energii elektrycznej. Klienci zawierają kontrakty ze sprzedawcami energii elektrycznej na określony czas - uprawniony klient moŝe wybrać podmiot, który mu sprzeda energię elektryczną. Ten zaś musi zabezpieczyć sobie jej dostawę na rynku hurtowym. MoŜe takŝe sam kupować energię od jej producentów czy na giełdach energii, lub poprzez wyspecjalizowane podmioty, które oferują usługę zarządzania portfelem kontraktów i tym samym zarządzanie podejmowaniem ryzyka w zakresie objętym umową. Koszty dostarczenia energii pokrywa jej odbiorca. Sterowanie podejmowaniem ryzyka z uwzględnieniem róŝnych celów reakcji na ryzyko na rynku energii elektrycznej Reakcja na ryzyko na rynku energii elektrycznej moŝe mieć róŝne cele, w zaleŝności od tolerancji na ryzyko właścicieli przedsiębiorstwa elektroenergetycznego, jego celów oraz strategii zarządzania ryzykiem. Cele te powinny być ściśle związane ze sterowaniem wypracowywaniem zaplanowanych rezultatów funkcjonowania przedsiębiorstwa elektroenergetycznego. JeŜeli załoŝy się, Ŝe najwaŝniejsze jest wypracowywanie zaplanowanych wartości wyników ekonomicznych, to wszelkie działania związane z reakcją

4 na ryzyko powinny zostać podporządkowane temu celowi nadrzędnemu. Inne cele, słuŝące wsparciu osiągnięcia tego celu to zapewnienie odpowiedniego poziomu płynności finansowej w przedsiębiorstwie, utrzymanie załoŝonego poziomu ratingu oraz zabezpieczenie wyników z działalności operacyjnej. Potencjalny zbiór alternatywnych celów reakcji na ryzyko przedsiębiorstwa elektroenergetycznego kształtuje się następująco: 1) stabilizacja zaplanowanego wyniku ekonomicznego; 2) ochrona przed redukcją zaplanowanego wyniku ekonomicznego; 3) ograniczenie rocznej zmienności wyników ekonomicznych w okresie objętym planowaniem (np. 3 lata); 4) zabezpieczenie wyników ekonomicznych uzyskując ceny równe średniej rynku terminowego; 5) odzwierciedlenie korelacji cen na rynku (utrzymanie rynkowej wartości marŝy); 6) zapewnie korelacji wyników ekonomicznych z cenami spot. Pierwszy cel reakcji na ryzyko ma na celu ustabilizowanie wypracowywanych wyników ekonomicznych w perspektywie planowania (Rysunek 2). MoŜna teŝ cel ten postrzegać jako ustabilizowanie sumy wyników ekonomicznych w zadanym okresie. Celem jest minimalizacja wahań bieŝących, niezrealizowanych wyników ekonomicznych, które mogą zostać wywołane przez zmiany cen na rynku terminowym. Powinno zapewniać to zabezpieczenie planowanego budŝetu oraz maksymalizować moŝliwość osiągnięcia zaplanowanych rezultatów. NaleŜy stosować instrumenty reakcji na ryzyko, które ograniczają ekspozycję na wahania wartości pozycji na rynku energii. Rysunek 2. Cel reakcji na ryzyko: stabilizacja zaplanowanego wyniku ekonomicznego Wynik ekonomiczny (PLN) poziom planowanego wyniku, który jest zabezpieczany Kolejne okresy sprawozdawcze Źródło: opracowanie własne. Drugi cel reakcji na ryzyko, przedstawiony na rysunku 3, ma na celu zabezpieczenie wypracowywanego wyniku ekonomicznego przed jego redukcją poniŝej zaplanowanej wartości. Jednym z takich instrumentów są limity stop loss, których zadaniem jest doprowadzenie do zamykania pozycji, jeŝeli wynik obniŝy się poniŝej wcześniej określonego poziomu. Jako wartość minimalną wyników ekonomicznych zamykania pozycji naleŝy wskazać poziom kosztów, które powinny zostać pokryte.

5 Rysunek 3. Cel reakcji na ryzyko: ochrona przed redukcją zaplanowanego wyniku ekonomicznego Wynik ekonomiczny (PLN) poziom planowanego wyniku, który jest zabezpieczany Kolejne okresy sprawozdawcze Źródło: opracowanie własne. Instrumentem wykorzystywanym do realizacji celu przedstawionego na rysunku 3 moŝe być takŝe nakaz zamknięcia pozycji, jeŝeli ceny energii elektrycznej na rynku hurtowym osiągną wcześniej określony poziom minimalny w przypadku producentów energii elektrycznej oraz maksymalny w przypadku jej sprzedawców na rynku detalicznym. Dla ośrodków odpowiedzialności za handel hurtowy zamykanie pozycji jest uzaleŝnione od poziomu PnL, który on wypracowuje (wartość limitu stop loss). Ograniczenie rocznej zmienności wyników ekonomicznych w okresie objętym planowaniem, czy dla perspektywy płynnego rynku powinno doprowadzić do takiego poziomu zmienności kosztów zabezpieczenia, której koszty przedsiębiorstwo jest w stanie ponieść. W ten sposób zmienność rynkowa nie powinna wpływać na roczne rezultaty działalności przedsiębiorstwa elektroenergetycznego, a jednocześnie zostaje pozostawiona niewielka moŝliwość wykorzystywania szans na rynku stąd teŝ niewielkie moŝliwe odchylenia negatywne wyników. Rysunek 4. Cel reakcji na ryzyko: zabezpieczenie wyników ekonomicznych uzyskując ceny równe średniej rynku terminowego Wynik ekonomiczny (PLN) poziom kosztów/przychodów związanych z zamykaniem pozycji Kolejne okresy sprawozdawcze Źródło: opracowanie własne. Kolejny cel reakcji na ryzyko, przedstawiony na powyŝszym rysunku, to odwzorowanie bezpośrednie wartości, którą moŝna osiągnąć na określonym rynku terminowym bez spekulacji i zajmowania w tym celu dodatkowych pozycji. Przykładem

6 moŝe być zamykanie zdefiniowanych wcześniej, takich samych części ekspozycji kaŝdego dnia, czy tygodnia. W ten sposób koszt zabezpieczenia odwzorowuje średnie ceny na rynku terminowym oraz unika się ryzyka nietrafionych decyzji zamknięcia pozycji w danym czasie decyzja taka jest w rzeczywistością spekulacją odnośnie przyszłego stanu rynku. Stąd załoŝenie o unikania spekulacji w reakcji na ryzyko sprawia, Ŝe zostaje wyeliminowane ryzyko poniesienia straty w wyniku decyzji o zamknięcia pozycji po cenie, uwaŝanej w danym okresie za bardzo atrakcyjną, przy jednoczesnym pozostawieniu moŝliwości wykorzystania szans, które mogą się pojawić w przyszłości. Inny cel reakcji na ryzyko to zabezpieczenie poziomu planowanej marŝy. Polega on na równoczesnym zamykaniu pozycji generujących koszty i przychody, jeŝeli tylko są one ze sobą skorelowane (Rysunek 5). Rysunek 5. Cel reakcji na ryzyko: odzwierciedlenie korelacji cen na rynku (utrzymanie rynkowej wartości marŝy) Wynik ekonomiczny (PLN) marŝa pomiędzy pozycjami generującymi koszty i przychody Kolejne okresy sprawozdawcze Źródło: opracowanie własne. Tego typu cel reakcji na ryzyko jak zaprezentowany na rysunku Rysunek 5 - mogą stosować elektrownie gazowe, ostatnie włączane do systemu elektroenergetycznego na krzywej podaŝy, które ustalają cenę rynkową. Podmioty te nie zawierają Ŝadnych transakcji zabezpieczających, jeŝeli tylko występuje odpowiednio wysoka korelacja pomiędzy cenami gazu, uprawnień do emisji dwutlenku węgla i energii elektrycznej, gwarantująca im osiągnięcie zaplanowanej marŝy. Ten cel reakcji na ryzyko polega właśnie na pozostawieniu otwartej pozycji aŝ do momentu dostawy i zamykaniu jej na rynku spot. Inne podmioty akceptują ten cel, aby podąŝać za rynkiem spot, jeŝeli tylko oczekują tego ich klienci. Realizacja celu reakcji na ryzyko jest ściśle związana z podejściem do sterowania wypracowywaniem wyników ekonomicznych. Przedsiębiorstwo elektroenergetyczne moŝe dokonywać wyboru spośród wielu róŝnych alternatyw. Wybrane z nich zostały przedstawione poniŝej 3 : 3 Celem hedgingu jest zapewnienie, Ŝe zmiany cen instrumentu zabezpieczającego, będą zgodne ze zmianami cen kontraktu zabezpieczanego. Jednak zastosowanie część instrumentów zabezpieczających pociąga za sobą konieczność ponoszenia kosztów. Istotne jest zajęcie pozycji na rynku terminowym w celu neutralizacji niepoŝądanego wpływu ryzyka na wyniki ekonomiczne. Zazwyczaj są one przeciwne do pozycji zabezpieczanych. Dzięki temu potencjalne straty będące następstwem tych ostatnich zostają zrównowaŝone w określonej wysokości zyskami wynikającymi ze zmiany pozycji zabezpieczającej. NaleŜy wskazać, Ŝe hedging transformuje niewielkie prawdopodobieństwo poniesienia wysokich strat w wysokie prawdopodobieństwo wystąpienia niewielkich strat

7 - zamykanie ekspozycji w takiej samej wielkości (wolumetrycznie, relacja) w ściśle zdefiniowanych okresach (dzień, tydzień, miesiąc itd. w zaleŝności od specyfiki ekspozycji); - hedging nieliniowy dopuszczający inną dynamikę funkcji wypłaty niŝ zmian czynników ryzyka (zakrzywiony kształt funkcji wypłaty wklęsło-wypukły), polegający np. na dopuszczeniu wypukłości funkcji wypłaty powyŝej pewnego poziomu cen oraz jej wklęsłości poniŝej tego poziomu (lub odwrotnie) przyśpieszenie pozytywnych wyników reakcji na ryzyko (zysków) powyŝej (lub poniŝej) określonego poziomu wartości czynników ryzyka jest zrównowaŝone przez zwiększenie dynamiki negatywnych rezultatów zabezpieczenia (strat) poniŝej (lub powyŝej) zadanego poziomu wartości czynników ryzyka np. cen energii elektrycznej, czy paliwa. - hedging uzaleŝniony od wartości wyniku ekonomicznego (zarówno zrealizowanego, jak i niezrealizowanego) dopuszcza się moŝliwość ograniczania zabezpieczania wyniku ekonomicznego i koncentracji na szansach jego poprawy, jeŝeli jego wartość osiąga odpowiednio wysoki poziom; - sterowanie reakcją na ryzyko w ślad za zmianami wartości ryzyka polega na zabezpieczaniu takiej samej ilości ryzyka w ściśle zadanych interwałach czasowych; - natychmiastowe jednorazowe zamknięcie wszystkich ekspozycji po określeniu celów i planów; - świadomy brak zabezpieczania ryzyka finansowego; - określenie dnia, w którym ekspozycje powinny zostać zabezpieczone całkowicie zabezpieczenie to moŝe zostać dokonane jednorazowo w tym dniu, lub być realizowane do tego dnia. W strategii reakcji na ryzyko do kaŝdego z celów reakcji na ryzyko naleŝy przypisać ściśle zdefiniowane podejście, w moŝliwie najlepszy sposób odzwierciedlające przyjęty model sterowania wynikami ekonomicznymi w przedsiębiorstwie elektroenergetycznym. Nie naleŝy wykluczać moŝliwości powiązania jednego celu z kilkoma róŝnymi podejściami do reakcji na ryzyko. PoniŜej zaprezentowano moŝliwości powiązania celów reakcji na ryzyko z podejściem do reakcji na ryzyko: - stabilizacja zaplanowanego wyniku ekonomicznego: o natychmiastowe jednorazowe zamknięcie wszystkich ekspozycji po określeniu celów i planów; o hedging uzaleŝniony od wartości wyniku ekonomicznego; - ochrona przed redukcją zaplanowanego wyniku ekonomicznego: o hedging nieliniowy; o uzaleŝniony od wartości wyniku ekonomicznego; o sterowanie reakcją na ryzyko w ślad za zmianami ryzyka; - ograniczenie rocznej zmienności wyników ekonomicznych w okresie objętym planowaniem: o hedging nieliniowy; o sterowanie reakcją na ryzyko w ślad za zmianami ryzyka; - zabezpieczenie wyników ekonomicznych uzyskując ceny równe średniej rynku terminowego: o zamykanie ekspozycji w takiej samej wielkości; o określenie momentu, w którym ekspozycje powinny zostać zabezpieczone całkowicie; - odzwierciedlenie korelacji cen na rynku (utrzymanie rynkowej wartości marŝy): o zamykanie ekspozycji w takiej samej wielkości; o brak zabezpieczania ryzyka finansowego;

8 - zapewnie korelacji wyników ekonomicznych z cenami spot: o brak zabezpieczania ryzyka finansowego. Poszczególni uczestnicy procesów biznesowych przedsiębiorstwa elektroenergetycznego definiują róŝne cele reakcji na ryzyko. Istotne jest doprowadzenie do takiego sterowania postępowaniem decydentów, aby ich działania były zgodne z oczekiwaniami właścicieli przedsiębiorstwa co do celów reakcji na ryzyko zazwyczaj oczekują oni do ustabilizowania wyników ekonomicznych i ograniczenia moŝliwości ich redukcji poniŝej zaplanowanego poziomu. Specyfika reakcji na ryzyko ośrodków odpowiedzialności przedsiębiorstwa elektroenergetycznego Liberalizacja rynku energii elektrycznej zmienia podejście przedsiębiorstw odnośnie zabezpieczania przyszłych wyników ekonomicznych. Producenci energii elektrycznej, przedsiębiorstwa tradingowe oraz sprzedawcy do klientów finalnych stają się coraz bardziej świadomi moŝliwości zabezpieczenia tych wyników zarówno po stronie zakupu, jak i sprzedaŝy. Większość podmiotów działających na konkurencyjnym rynku energii elektrycznej reaguje na ryzyko w sposób pasywny. Ewolucja podejścia do reakcji na ryzyko ekstremalnie moŝe doprowadzić do sytuacji, w której przedsiębiorstwo elektroenergetyczne staje się usługodawcą zabezpieczenia ryzyka dla innych uczestników rynku, na którym działa. Analizując problematykę reakcji na ryzyko na rynku energii elektrycznej spotyka się dwa podejścia; 1) podejście zazwyczaj prezentowane przez producentów energii elektrycznej wskazuje na postrzeganie ośrodka odpowiedzialnego za reakcję na ryzyko jako ośrodek zysków, gdzie osoby podejmujące decyzje w tym zakresie powinny wykorzystywać szanse płynące z rynku; 2) zabezpieczenie, rozumiane w wąskim znaczeniu tego słowa, dba się o optymalizację wykorzystania kapitału przedsiębiorstwa i dąŝy do ograniczania zmienności jego wyników ekonomicznych (teŝ finansowych), co sprawia, Ŝe dopuszcza się okresowe straty (w porównaniu do rynku - MtM 4 ), lecz globalnie przedsiębiorstwo elektroenergetyczne na tym powinno zyskiwać. Tabela 1 prezentuje elementy ryzyka przedsiębiorstwa elektroenergetycznego będące elementem reakcji na ryzyko w jego poszczególnych ośrodkach odpowiedzialności. Tabela 1. NajwaŜniejsze elementy ryzyka będące przedmiotem reakcji na ryzyko w poszczególnych ośrodkach odpowiedzialności przedsiębiorstw elektroenergetycznych Element ryzyka Ośrodek odpowiedzialności finansowego Wytwarzanie Handel hurtowy SprzedaŜ na rynku detalicznym Ryzyko rynkowe x x x Ryzyko kredytowe x x x Ryzyko polityczne Ryzyko regulacyjne analizowane Ryzyko operacyjne x x x Ryzyko techniczne x Ryzyko kursu walutowego x x x Ryzyko wolumenu (długookresowe) x x 4 Wycena do rynku realizowana najczęściej na podstawie notowań zamknięcia handlu w określonym dniu na terminowym rynku energii elektrycznej.

9 Ryzyko profilu x* x Ryzyko niezbilansowania x x gdzie: x zalecana reakcja na ryzyko; x* - w przypadku kogeneracji. Źródło: Opracowanie własne. Zabezpieczenie zmienności cen paliw i energii elektrycznej, czy kursu walutowego powinno następować w wyniku zawierania transakcji na rynku terminowym (np.: kontrakty forward, futures, czy opcje). Ryzyko kredytowe naleŝy monitorować i kontrolować poprzez strukturę limitów podejmowania ryzyka oraz klauzule w kontraktach z partnerami biznesowymi, zabezpieczające interesy przedsiębiorstwa elektroenergetycznego. Ryzyko kredytowe moŝna na niektórych rynkach juŝ w części takŝe przenosić na strony trzecie, wykorzystując dostępne derywaty kredytowe. W tym celu stosuje się takŝe wymóg przedstawienia gwarancji wykonania kontraktu wystawionej przez podmioty posiadające wyŝszy rating kredytowy, lub dostępny limit. Ryzyko operacyjne powinno być ograniczane poprzez stałe doskonalenie procesów i procedur. Instrumenty reakcji na ryzyko techniczne to głównie ubezpieczenie oraz właściwie prowadzona polityka inwestycyjna i remontowa. Ryzyko wolumenu ogranicza się poprzez stałą poprawę prognozowania sprzedaŝy we wszystkich perspektywach czasowych oraz stosując klauzule ograniczające opcyjność poboru energii przez klientów, czy dostaw paliw (dąŝenie do wyeliminowania opcji swing z kontraktów). Długoterminowym ryzykiem wolumenu zarządza się stosując umowy z moŝliwością wypowiedzenia tylko w ściśle zadanym czasie. Elementy krótkoterminowego ryzyka wolumenu moŝna takŝe ograniczać stosując derywaty pogodowe. Ryzyko polityczne i regulacyjne naleŝy monitorować, zabezpieczając się w organizacji przed jego oddziaływaniem. Podstawowym celem reakcji na ryzyko powinno stać się uniezaleŝnienie wyników ekonomicznych przedsiębiorstwa elektroenergetycznego od niepoŝądanego wpływu zmian czynników ryzyka, które są związane z jego funkcjonowaniem. W tej sytuacji producenci energii tak projektują strukturę reakcji na ryzyko, aby uniezaleŝnić realizację planów od zmienności cen paliwa oraz energii elektrycznej i praw do emisji dwutlenku węgla (w celu utrzymania pozytywnego green dark/spark spreadu), zaś przedsiębiorstwa działające na rynku hurtowym i detalicznym bezpośrednio od zmienności cen energii elektrycznej, przy czym te ostatnie poszukują takŝe moŝliwości neutralizacji wpływu zmian popytu na wyniki ekonomiczne ich działalności. Brak zastosowania tego typu instrumentów reakcji na ryzyko sprawia, Ŝe wyniki ekonomiczne są bezpośrednio wyeksponowane na zmiany cen paliw, praw do emisji zanieczyszczeń, czy energii elektrycznej chociaŝ niektóre przedsiębiorstwa dopuszczają w swej strategii tę ewentualność 5. Większość elektrowni na świecie jest opalana paliwami kopalnymi, co sprawia, Ŝe powinny się one zabezpieczać takŝe przed ekspozycjami, związanymi z ryzykiem wynikającym z regulacji ochrony środowiska (głownie zmienność cen emisji CO 2 ). Producenci dąŝą do hedgingu kosztów paliwa. Część ekspozycji moŝna zabezpieczyć wykorzystując instrumenty finansowe (jednak dla węgla, czy paliwa do elektrowni atomowych dostępne są zazwyczaj jedynie kontrakty długoterminowe). Stąd hedging kosztów paliwa moŝe być związany z powstaniem ryzyka bazy 6. 5 Przykładem jest Exxon, który nie zabezpiecza swych wyników na rynku terminowym. Podobną strategię mogą stosować elektrownie dostarczające energię elektryczną tylko w godzinach szczytowych, dąŝąc do maksymalizacji wartości dostarczanej dzięki elastyczności ich aktywów. 6 MoŜliwość wystąpienia nieoczekiwanych odchyleń od planów w wyniku niepełnego dopasowania warunków kontraktu podstawowego i kontraktu zabezpieczającego, co w znaczący sposób ogranicza skuteczność hedgingu.

10 Inną kwestią jest zabezpieczenie zyskowności inwestycji w nowe moce produkcyjne. Konkurencyjny rynek energii oferuje ograniczone moŝliwości hedgingu całego okresu, który jest niezbędny do zabezpieczenia zwrotu z inwestycji. Problemem jest ograniczona płynność niektórych rynków energii elektrycznej. Najprostszą strategią reakcji na ryzyko wydaje się być neutralizowanie niepoŝądanych skutków ryzyka jedynie dla okresów, dla których istnieje płynny rynek instrumentów finansowych. W tym przypadku następuje rolowanie kontraktów zamykających pozycję dla kolejnych okresów, w miarę wzrastającej płynności rynku. Inną moŝliwością jest (istnieje w tym przypadku jednak ryzyko bazy) zajęcie pozycji na rynkach powiązanych z rynkiem energii elektrycznej, które charakteryzują się lepszą moŝliwością zawierania długookresowych kontraktów. WaŜne jest jednak, aby występowała korelacja zmienności na rynku zabezpieczanym i zabezpieczającym. Reakcja na ryzyko producenta energii elektrycznej i ciepła moŝe takŝe być analizowana z perspektywy zaleŝności od cen: 1) niezaleŝna od cen np. wynikająca z konieczności produkcji ciepła w elektrociepłowni; 2) zaleŝna od cen wykorzystanie opcji realnej posiadanej przez elektrownię. PowyŜsze alternatywy są ograniczone zazwyczaj przez techniczną specyfikę produkcji aktywów trwałych. JeŜeli są one zaprojektowane głownie, aby wytwarzać ciepło, to koszty produkcji jedynie energii elektrycznej są tak wysokie, Ŝe wybór zostaje ograniczony jedynie do pierwszej z nich. JeŜeli decyzje odnośnie produkcji energii byłyby podejmowane niezaleŝnie od cen (np. wytwarzanie tej samej ilości energii przez całą dobę przy niskich kosztach zmiennych produkcji energii elektrycznej), to wartość tej produkcji zmieniałaby się liniowo ze zmianą cen. Sytuację tę ilustruje poniŝszy wzór: n Re = Pi Vi (1 ), i= 1 gdzie: Re przychody; Pi ceny energii elektrycznej dla i-tej godziny, czy produktu; Vi produkcja energii w i-tej godzinie, lub wielkość wolumenu i-tego produktu (zmiana wolumenu niezaleŝna od cen). W tym przypadku dla zapewnienia stosownej efektywności zabezpieczenia wystarczające jest zastosowanie instrumentu rynku terminowego, którego zmiany następują takŝe liniowo i są skorelowane ze zmiennością cen. Przykładem moŝe być kontrakt forward, który naleŝy sprzedać, aby zabezpieczyć przyszłe wyniki ekonomiczne. Kontrakt forward ponadto jest tańszy niŝ np. opcja. Przedstawioną strategię reakcji na ryzyko naleŝy zastosować w elektrowniach o niskich kosztach zmiennych produkcji, pracujących w systemie jako wytwórcy bazowi. Inną moŝliwość kreuje zastosowanie instrumentu futures, który zabezpiecza cenę energii, podczas, gdy fizyczny wolumen jest sprzedawany na rynku spot z dostawą w dniu następnym. Warunkiem koniecznym dla zastosowania tego wariantu reakcji na ryzyko jest wysoka płynność rynku spot. Jest on wykorzystywany do realizacji celów reakcji na ryzyko od pierwszego do czwartego. Producenci energii elektrycznej o wysokich kosztach zmiennych, którzy są włączani do systemu najczęściej w godzinach szczytowych oraz okresach wysokiego zapotrzebowania

11 (wysokich cen) powinni stosować inne rozwiązanie zabezpieczania swoich wyników ekonomicznych. Specyfika produkcji takiej elektrowni zbliŝona jest do opcji call, gdzie 7 : - instrumentem bazowym jest cena rynkowa, za którą moŝna sprzedać wyprodukowaną energię; - ceną realizacji jest koszt zmienny produkcji, - premią opcyjną są koszty stałe elektrowni. Stąd im wyŝsze koszty zmienne produkcji, tym krzywa zyskowności elektrowni bardziej zbliŝa się do specyfiki opcji. W takim przypadku najbardziej efektywnym sposobem zabezpieczenia jej wyników ekonomicznych jest zakup opcji put. Wybór opcji stwarzać moŝe jednak pewne problemy w porównaniu do hedgingu wykorzystującego kontrakty forward. Najistotniejszym z nich jest ograniczona płynność rynku opcji. Ponadto, optymalnym produktem byłaby opcja z ceną realizacji równą kosztom krańcowym produkcji bloków wytwórczych, których wyniki ekonomiczne się zabezpiecza. Pytanie, czy dostępny jest na rynku właśnie taki produkt. JeŜeli tego typu elektrownia jest ostatnią, która wyznacza ceny na rynku spot, to jedną z moŝliwości reakcji na ryzyko jest pozostawienie otwartej pozycji i sprzedaŝ produkcji na rynku spot. Wtedy realizowany jest cel reakcji na ryzyko, którym jest utrzymanie rynkowej wartości marŝy. JeŜeli nie zostałaby wdroŝona Ŝadna strategia reakcji na ryzyko, to istotnym zagadnieniem jest relacja cen rynkowych do kosztów produkcji. NaleŜy produkować energię jedynie wtedy, gdy cena na rynku jest wyŝsza niŝ koszty zmienne produkcji. W przeciwnym wypadku bardziej opłacalne jest wypełnianie swoich zobowiązań przez producenta energii w wyniku jej kupna (zakup na rynku w miejsce produkcji naleŝy brać pod uwagę jednak wszystkie koszty związane z zaprzestaniem, a później wznowieniem produkcji). Wykorzystuje się wtedy opcję realną, którą posiada producent energii elektrycznej dzięki elastyczności aktywów produkcyjnych 8. Ryzyko kredytowe zostaje ograniczone za pomocą limitów ekspozycji określonych indywidualnie dla kontrahentów. JeŜeli istnieje moŝliwość zabezpieczenia części z tej ekspozycji przez gwarancje stron trzecich, lub derywaty kredytowe, to naleŝy je zastosować, biorąc pod uwagę jednak moŝliwość wystąpienia ryzyka bazy. W ten sposób część ryzyka kredytowego zostaje przeniesiona na strony trzecie. Specyfika funkcjonowania ośrodka odpowiedzialności za handel hurtowy opiera się na dąŝeniu do spekulacji na otwartych pozycjach, co jest zazwyczaj powiązane ze stosowaniem instrumentów reakcji na ryzyko jedynie w celu określenia zysków dla przyszłych okresów (zabezpieczone niezrealizowane wyniki) poprzez zamknięcie otwartych pozycji. W tym celu są wykorzystywane zazwyczaj produkty standardowe forward i futures, lub opcje jeŝeli reakcja na ryzyko ma dodatkowo umoŝliwić wykorzystanie szans płynących z rynku. JeŜeli istnieją dojrzałe rynki terminowy i spot, to następuje jedynie zabezpieczenie przeszłych cen, zakładając Ŝe fizyczny wolumen energii elektrycznej zostanie kupiony na rynku natychmiastowym (instrumenty notowane na rynku terminowym rozliczane są wtedy do 7 L. Spencer: Derivatives in Energy Project Finance, w Managing Energy Price Risk, Enron, Risk Books, Londyn 1999, wyd. II, s Opcja realna to prawo do zmiany decyzji w zakresie zarządzania zasobami w sytuacji, gdy pojawią się nowe informacje. Upraszczając, opcja realna to inwestycja w aktywa trwałe (realne), dająca pewną elastyczność kierownictwu przedsiębiorstwa w podejmowaniu decyzji o ich wykorzystaniu. NaleŜy postrzegać opcję realną jako instrument optymalizujący zaangaŝowanie zasobów przedsiębiorstwa pod kątem maksymalizacji przyszłych wyników ekonomicznych. Zastosowanie opcji realnej powinno zatem prowadzić do asymetrii struktury przyszłych wyników ekonomicznych w następstwie ograniczenia negatywnego wpływu na nie ryzyka finansowego, przy kreowaniu potencjału do wykorzystywania szans (prawo do podjęcia określonej decyzji jedynie wtedy, gdy jej wynik jest pozytywny). Wartością posiadania tego typu opcji jest sama moŝliwość elastycznego zarządzania wynikami ekonomicznymi przedsiębiorstwa w warunkach ryzyka finansowego.

12 rynku spot). W przeciwnym razie instrumentem zabezpieczającym jest kontrakt forward z dostawą wyklucza się jego fizyczne rozliczenie (realizacja drugiego celu reakcji na ryzyko). Trading stosuje te same metody reakcji na ryzyko kredytowe jak producent energii elektrycznej. Zabezpieczając interesy swoich klientów, zarządza on ich pozycjami zgodnie z listą elementów ryzyka finansowego, które zostały rzeczywiście przekazane do zarządu przez klienta. Zazwyczaj dotyczy to tych elementów ryzyka, których poziomem da się zarządzać za pomocą instrumentów notowanych na rynku. Tego typu reakcja na ryzyko wykorzystywana jest do realizacji następujących jej celów: drugi, czwarty, piaty, szósty. Ośrodek odpowiedzialności za sprzedaŝ na rynku detalicznym, jeŝeli tylko nie podejmuje ryzyka związanego ze spekulacją na otwartych pozycjach, powinien zabezpieczać kontrakty sprzedaŝowe zgodnie z ich zawieraniem. Problemem, przed którym stają jego menedŝerowie jest zabezpieczenie wyników sprzedaŝy do klientów detalicznych. NaleŜy w tym celu opracować taką strategię reakcji na ryzyko, która będzie nie tylko zgodna ze strukturą sprzedawanych produktów do tej grupy klientów, ale takŝe pozwoli zachować elastyczność odpowiedzi na działalność konkurencji. Strategia reakcji na ryzyko na rynku detalicznym powinna bazować zatem na strukturze kontraktów forward futures, jak i kontraktów opcyjnych. Ich wzajemną relację naleŝy określać na podstawie analizy prawdopodobieństwa utraty części sprzedaŝy w wyniku działań konkurentów w taki sposób, aby przedsiębiorstwo nie musiało sprzedawać nadwyŝki energii ponosząc straty (realizacja następujących celów reakcji na ryzyko: pierwszy, czwarty, piąty). Przedsiębiorstwa dostarczające energię elektryczną do klientów finalnych oraz jej producenci wdraŝają tzw. mechaniczny hedging, w celu uniknięcia kontrowersji odnośnie podejmowania decyzji o zawieraniu kolejnych kontraktów zabezpieczających. Polega on na zamykaniu określonej części otwartej pozycji w zdefiniowanych interwałach. Podejście to koncentruje się na stałym zawieraniu kolejnych kontraktów zabezpieczających, bez względu na aktualne ceny rynkowe. Podstawowym załoŝeniem tego podejścia jest, Ŝe ceny mogą się z takim samym prawdopodobieństwem (50%) zwiększać, jak i obniŝać. W ten sposób eliminuje się element spekulacji z podejmowania decyzji o reakcji na ryzyko, uzyskując ceny średnie rynku terminowego (odpowiada to czwartemu, omówionemu celowi reakcji na ryzyko). Zmienność wyników ekonomicznych, będąca następstwem wahań popytu na energię elektryczną jest wywołana w krótkim okresie przez zmiany warunków pogodowych i wynikającej z tego nieoczekiwanej ekspozycji na rynku spot. Ryzyko to powinno zostać w części zabezpieczone za pomocą derywatów pogodowych (opcja, swap). JednakŜe zawarcie tego typu kontraktu stwarza trudności realizacja celu reakcji na ryzyko polegającego na ochronie zaplanowanego wyniku ekonomicznego. Konieczny jest najpierw rozwój kompetencji oraz procedur związanych z poprawą prognozowania poboru energii elektrycznej przez klientów oraz cen na rynku spot (reakcja na ryzyko polegająca na przyjęciu ryzyka i poprawie procesów). Ryzyko to moŝe zostać przeniesione w kontrakcie sprzedaŝy energii elektrycznej na klientów. JednakŜe, jeŝeli nie jest to standardem rynkowym, moŝe dojść do pogorszenia konkurencyjności przedsiębiorstwa w porównaniu z ofertą konkurencji, która nie stosuje tego zabezpieczenia. Reakcja na ryzyko kredytowe jest realizowana za pomocą instrumentów analogicznych do opisanych dla ośrodka odpowiedzialności za produkcję energii elektrycznej. Najbardziej płynnymi produktami, które mogą być uŝyte do zabezpieczenia fizycznej, krótkiej pozycji przedsiębiorstw elektroenergetycznych na rynku energii elektrycznej, są produkty bazowe oraz szczytowe. Na ich podstawie moŝna konstruować róŝne strategie opcyjne (np. typu strip opcje kroczące), które jednakŝe są bardzo trudne nie tylko do wyceny, ale i zawarcia, ze względu na niską płynność rynku tego typu produktów. Istotne jest jednak wycenianie pozycji z wykorzystaniem wartości płynnych produktów. Dostawca

13 energii elektrycznej, jeŝeli tylko pozostawił opcyjność co do wielkości poboru energii w kontrakcie sprzedaŝy, jest naraŝony na jego zmiany przed dostawą. Ryzyko to definiuje się, jako ryzyko profilu, gdyŝ jest nierozerwalnie związane ze zmianą profilu poboru energii. Jest ono wypadkową ryzyka wolumenu oraz ryzyka rynkowego i wiąŝe się z koniecznością domknięcia nieplanowanej otwartej pozycji. Domykanie pozycji ma miejsce na OTC poprzez zawieranie niestandardowych kontraktów forward, lub na giełdowym rynku spot poprzez zawieranie kontraktów godzinowych. Korygowanie pozycji na rynku energii jest dopuszczalne zazwyczaj do dnia poprzedzającego dostawę. Odchylenia w dniu dostawy są bilansowane automatycznie przez operatora systemu przesyłowego, lub dystrybucyjnego i wiąŝą się potencjalnie ze znacznymi stratami (ryzyko niezbilansowania). Uwagi końcowe Rynek energii elektrycznej naleŝy do jednych z najbardziej ryzykownych miejsc prowadzenia działalności gospodarczej. Stąd niezwykle istotne jest takie zaprojektowanie reakcji na ryzyko w przedsiębiorstwie elektroenergetycznym, która będzie w oczekiwany sposób przez jego włascicieli zabezpieczać wymagane bezpieczeństwo realizacji ich planów. W artykule przedstawiono moŝliwe cele reakcji na ryzyko na rynku energii elektrycznej. Powinny być one w świadomy sposób analizowane i wybierane przez kierownictwo tych przedsiębiorstw. Wybór celu determinuje alternatywy reakcji na ryzyko oraz jej instrumenty. Przedsiębiorstwa elektroenergetyczne mogą takŝe rozwaŝać przekazanie sterownia ryzykiem do podmiotu trzeciego, lub wręcz jego transfer nie tylko w wyniku zastosowania instrumentów reakcji na ryzyko, ale takŝe w wyniku umowy, gdzie podmiot przejmujący dąŝy do wypracowania dodatkowego zysku z tej działalności. Bibliografia A Risk Management Standard, IRM, AIRMIC, ALARM, Londyn Spencer L.: Derivatives in Energy Project Finance, w Managing Energy Price Risk, Enron, Risk Books, Londyn 1999, wyd. II, s. 97.

14 Abstract of the paper RISK STEERING ON THE POWER MARKET Power market belongs to the one of the most risky places of making business. Hence, there is important the proper structuring of risk reaction in order to secure the economic profits on the level required by its owners. There were presented in the article the possible targets of risk reaction in the power companies and alternatives of the risk steering that can be matched with mentioned targets. The choice of the targets determines the instruments of the risk reactions. Important is that chosen alternative of risk steering should restrict more the probability of unwelcomed loss than the potential to utilize opportunities. The aim of the author is to present the specifics of steering the risk value utilizing the various targets of risk reaction on the power markets. Hence, the main targets of the risk reaction were linked to the responsibility centers of power company acting on the liberalized energy market. It caused that it is the conceptual paper that creates the methodic basis for practical decisions related to risk reaction in the Polish power companies, putting basis for aware steering the value of the risk taken by these entities. Key words: risk reaction, power market, risk steering.