Konsumpcja napojów energetyzujących i zachowania z nią związane wśród młodzieży wiejskiej

Transkrypt

1 Błaszczyk Probl Hig Epidemiol E i wsp. Konsumpcja 2013, 94(4): napojów energetyzujących i zachowania z nią związane wśród młodzieży wiejskiej 815 Konsumpcja napojów energetyzujących i zachowania z nią związane wśród młodzieży wiejskiej Consumption of energy drinks and behaviors associated with it among rural adolescents Ewa Błaszczyk 1/, Beata Piórecka 1/, Paweł Jagielski 2/, Małgorzata Schlegel-Zawadzka 1/ 1/ Zakład Żywienia Człowieka, Instytut Zdrowia Publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie 2/ Zakład Diagnostyki Genetycznej i Nutrigenomiki, Katedra Biochemii Klinicznej, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Wprowadzenie. Napoje energetyzujące są obecne na Polskim rynku od 1995 roku i od tego czasu ich konsumpcja stale rośnie. Dużą popularnością cieszą się m.in. wśród studentów, ale także dzieci i młodzieży. Jednak, brak jest uregulowań prawnych dotyczących ich konsumpcji w tych grupach wiekowych. Cel pracy. Poznanie popularności napojów energetyzujących wśród młodzieży wiejskiej oraz zachowań związanych z ich konsumpcją. Materiał i metody. Badanie zostało przeprowadzone wśród młodzieży wiejskiej pochodzącej z terenu Bieszczadów. Uczestniczyło w nim 112 uczniów w wieku lat ze szkoły ponadgimnazjalnej. Zastosowanym narzędziem badawczym był anonimowy kwestionariusz częstotliwości spożycia wybranych produktów i napojów (FFQ) uzupełniony o pytania dotyczące konsumpcji napojów bezalkoholowych. W ocenie stanu odżywienia uczniów uwzględniono aktualne wyniki pomiarów wysokości i masy ciała oraz obwodów: pasa i bioder. Wyniki. Młodzież po napoje energetyzujące sięgała najczęściej rzadziej niż raz w tygodniu 42,7%, a codziennie prawie 6% badanych. Stwierdzono istotnie statystyczną różnicę w częstości konsumpcji napojów energetyzujących pomiędzy chłopcami i dziewczętami (p=0,0001). Informacje znajdujące się na opakowaniu czytało istotnie więcej chłopców (p=0,0072). Decyzję o wyborze napoju energetyzującego młodzi ankietowani opierali głównie na podstawie smaku napoju 78,6% oraz jego ceny 17,9%. Najpopularniejszymi markami napojów energetyzujących były: Tiger (83,3%) i Red Bull (31,8%). Najczęściej wskazywanym objawem po spożyciu napoju energetyzującego było pobudzenie organizmu (54,6%). Badane dziewczęta istotnie częściej wskazywały na spożycie napoju energetyzującego w związku z nauką niż chłopcy (p=0,0179). Wnioski. Płeć jest istotnym czynnikiem decydującym o spożyciu napoju energetyzującego. Najpopularniejsze marki napojów energetyzujących to: Tiger i Red Bull. Walory smakowe oraz cena decydują o zakupie przez młodzież napojów energetyzujących. Picie napoju energetyzującego ma związek z podejmowanymi aktywnościami. Introduction. Energy drinks have been present on the Polish market since 1995 with their consumption increasing. They are popular not only among students, but also among children and young people. However, there is no regulation of their consumption in these age groups. Aim. To study the popularity of energy drinks among adolescents from the rural regions and behaviors associated with their consumption. Material & methods. The study was conducted among rural youths coming from the Bieszczady area. It was attended by 112 secondary school students aged years. The research tool was an anonymous questionnaire about the consumption frequency of selected products and beverages (FFQ), supplemented with questions about consumption of soft drinks. The current assessment of the nutritional status of students included body height and mass as well as waist and hip circumference measurements. Results. The adolescents reached for energy drinks at least once a week 42.7%, and every day almost 6% of the respondents. There was a statistically significant difference in the frequency of consumption of energy drinks between boys and girls (p=0.0001). The information on the packaging was read significantly more often by the boys (p=0.0072). The choice of energy drink in the young respondents relied primarily on its taste in 78.6% and on its price in 17.9%. Tiger (83.3%) and Red Bull (31.8%) were the most popular brands of beverages. Body stimulation was a frequently indicated symptom after consuming an energy drink (54.6%). The girls significantly more often reported the intake of energy drink to aid studying than the boys (p=0.0179). Conclusions. Gender is an important factor in energy drink consumption. The most popular energy drinks are: Tiger and Red Bull. The taste and price decide which energy drinks the adolescents buy. Drinking an energy drink is related to the undertaken activities. Key words: energy drinks, eating habits, adolescents, nutritional status, rural region Słowa kluczowe: napoje energetyzujące, zachowania żywieniowe, młodzież, stan odżywienia, region wiejski Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence mgr Ewa Błaszczyk Zakład Żywienia Człowieka, Instytut Zdrowia Publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie ul. Grzegórzecka 20, Kraków tel , fax , ewa.blaszczyk@uj.edu.pl

2 816 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): Wprowadzenie Napoje energetyzujące to środki specjalnego przeznaczenia żywieniowego, których zadaniem jest pobudzenie psychofizyczne organizmu oraz zwiększenie jego efektywności w warunkach długotrwałego wysiłku fizycznego i psychicznego a nie dostarczenie kalorii [1, 2]. Według informacji znajdujących się na opakowaniach przeznaczone są one do spożycia dla menedżerów, kierowców i studentów w okresie wzmożonego wysiłku fizycznego lub intelektualnego. Jednak połowa rynku napojów energetyzujących znajduje swoich odbiorców wśród dzieci i młodzieży. Po napoje energetyzujące sięga od 17% uczniów szkół gimnazjalnych do 24% ze szkół ponadgimnazjalnych, jak wynika z badań przeprowadzonych wśród uczniów z województwa mazowieckiego, łódzkiego i podlaskiego. Dotychczas nie określono dla tej grupy wiekowej bezpiecznego poziomu ich spożycia [3]. Analizy American Academy of Pediatrics opublikowanych badań nad napojami energetyzującymi wskazują na otyłość, jako jeden z problemów ich picia przez dzieci. Zaobserwowano także wpływ napojów energetyzujących na układ sercowo-naczyniowy, podaż kalorii oraz cukrzycę [3]. Zadaniem napojów energetyzujących jest pobudzenie organizmu, ale odnotowywano także występowanie bezsenności i podenerwowanie, poczucie rozbicia czy kołatanie serca. Najczęściej występującymi objawami po spożyciu napojów energetyzujących są m.in. bóle żołądka, głowy czy też mdłości [1, 4, 5-7]. Niektóre badania wskazują również na ryzyko związane z chorobami naczyń mózgowych [8] i zaburzeń psychicznych [9] oraz uszkodzeń płytki nazębnej [10]. W ostatnich badaniach podkreśla się wpływ na organizm napojów energetyzujących spożywanych wraz z alkoholem [11]. Cel badań Poznanie popularności napojów energetyzujących wśród młodzieży wiejskiej oraz ocena zachowań związanych z ich konsumpcją. Materiał i metody Badania przeprowadzono wśród uczniów klas pierwszych i drugich technikum o zróżnicowanym profilu kształcenia. W badaniu uczestniczyło 120 uczniów (80 dziewcząt i 40 chłopców) w średnim wieku 16,6±0,5 lat (chłopcy: 16,5±0,5 lat, dziewczęta: 16,7±0,5 lat). Do analizy statystycznej włączono wyniki poprawnie wypełnionych kwestionariuszy dotyczących konsumpcji napojów energetyzujących od 112 uczniów. Wykorzystano narzędzie badawcze, jakim była anonimowa ankieta dotycząca częstotliwości spożycia wybranych produktów i napojów (FFQ) opracowana w Zakładzie Żywienia Człowieka Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum. Pierwsza część ankiety dotyczyła charakterystyki badanej młodzieży. Kwestionariusz zawierał także pytania dotyczące konsumpcji napojów energetyzujących w tym częstotliwości ich spożycia, aktywności fizycznej, podczas której są konsumowane oraz występujących objawów po spożyciu. W ocenie stanu odżywienia badanej grupy poproszono uczniów o wpisanie w ankiecie aktualnej masy i wysokości ciała oraz obwodów pasa i bioder (mierzone w dniu badania przez osobę prowadzącą badanie). W oparciu o uzyskane wyniki obliczono wskaźniki BMI (Body Mass Index) oraz WHtR (Waist to Height Ratio). Interpretację wskaźnika BMI, według wytycznych WHO odniesiono do norm opracowanych w Zakładzie Rozwoju Dzieci i Młodzieży, Instytutu Matki i Dziecka w 1999 r. i uzupełnionych w 2007 r. [12]. Otrzymanym danym jakościowym uzyskanym z ankiety przypisano odpowiednie rangi a następnie tak przygotowane dane ilościowe poddano analizie statystycznej. Zastosowano nieparametryczny test U Manna-Whitney a do sprawdzenia różnic między grupami a rodzaj i siłę związku badano z wykorzystaniem współczynnika korelacji rang Spearmana (rs) na przyjętym poziomie istotności α=0,05. Obliczenia statystyczne wykonano w programie Statistica PL 9.0 (licencja UJ). Wyniki i omówienie Na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych dokonano oceny częstości spożycia napojów energetyzujących wśród młodzieży wiejskiej. Wśród badanych przeważały dziewczęta, które stanowiły 66,7% ankietowanych. Odpowiednio u 2,6% chłopców i 18,4% dziewcząt wskaźnik BMI wskazywał na występowanie niedoborów masy ciała, natomiast u 7,9% chłopców i 3,9% dziewcząt wskaźnik BMI przyjmował wartości wskazujące na nadwagę. Otyłość według interpretacji wskaźnika BMI częściej dotyczyła młodzieży płci męskiej (p=0,0075). Charakterystyka cech antropometrycznych badanej młodzieży została przedstawiona w tabeli I. Informacje na temat napojów energetyzujących ich składu i przeznaczenia znajdujące się na opakowaniu czytało lub czytało czasami łącznie 57,3% ankietowanych, z czego chłopcy (67,5%) istotnie częściej niż dziewczęta (p=0,0072). Ponad 42,7% respondentów w ogóle nie czytało informacji znajdującej się na etykiecie produktu, w większości były to dziewczęta (48,1%). Wybór napoju energetyzującego młodzi ankietowani z Bieszczad opierali głównie na podstawie jego smaku 78,6% oraz ceny 17,9% badanych. Jedynie wybór na podstawie składu napoju przez badaną młodzież był uzależniony od płci konsumenta (p=0,0291). Kryteria wyboru napoju energetyzującego przedstawiono na ryc. 1.

3 Błaszczyk E i wsp. Konsumpcja napojów energetyzujących i zachowania z nią związane wśród młodzieży wiejskiej 817 Tabela I. Charakterystyka cech antropometrycznych badanej młodzieży Table I. Anthropometric characteristics of examined group Cecha Antropometryczna /Feature Ogółem n=112 Płeć /Gender Wartość p /Total n=112 Chłopcy n=38 /Boys n=38 Dziewczęta n= 74 /Girls n=74 /p-value Wysokość ciała [m] /Body height [m] 169,3±8,7 177,1±7,6 165,4±6,3 p<0,00001 Masa ciała [kg] /Body mass [kg] 60,5±11,5 69,7±11,1 55,7±8,3 p<0,00001 Obwód pasa [cm] /Waist circumference [cm] 76,3±9,7 79,1±9,7 74,9±9,4 p=0,0120 Obwód bioder [cm] /Hip circumference [cm] 92,0±9,9 91,4±13,1 92,2±8,1 p>0,05 n liczba badanych, X±SD średnia arytmetyczna i odchylenie standardowe Najpopularniejszymi markami napojów energetyzujących wśród badanej młodzieży były marki: Tiger (83,3%) i Red Bull (31,8%), najmniej chętnie młodzi ludzie sięgali po marki: Kick, Power on oraz XL. Badani chłopcy częściej niż dziewczęta sięgali po marki napojów energetyzujących takie jak: R 20+ (p=0,0017) oraz V-power (p=0,0408). Uzyskane w niniejszej pracy wyniki pokazały, iż młodzież po napoje energetyzujące sięga najczęściej rzadziej niż raz w tygodniu 42,7% badanych. Codziennie napój energetyzujący spożywało prawie 6% badanych, natomiast nigdy tego typu napoju nie piło ponad 28% respondentów. Chłopcy z prezentowanego badania istotnie częściej pili napój energetyzujący niż dziewczęta (p=0,0001). % badanych ,9 ogółem badani n=112 chłopcy n=38 dziewczęta n=74 23,7 14,9 18,4 9,8 5,4 1,8 2,6 1,4 78,6 82,4 71,1 3,6 2,6 4,1 3,5 2,6 4,1 cena skład wygląd smal popularność wśród rówieśników Ryc. 1. Kryterium wyboru napoju energetyzującego w badanej grupie z uwzględnieniem płci Fig. 1. Criterion for selection of an energy drink in study group by gender Wśród badanych chłopców obserwowano dodatnią korelację między spożyciem napojów energetyzujących a średnimi wartościami oraz interpretacją wskaźnika BMI (rs=0,4; p=0,0117). Wśród osób, które codziennie lub kilka razy dziennie spożywały napoje energetyzujące: 10,4% stosowało diety redukujące masę, 11,3% paliło papierosy i prawie 7% spożywało napoje alkoholowe. Blisko 6% ankietowanych, którzy uczestniczyli w zajęciach wychowania fizycznego spożywało napoje energetyzujące codziennie lub kilka razy dziennie. Badane dziewczęta istotnie częściej wskazywały na spożycie napoju energetyzującego w związku z nauką (p=0,0179). inne Ponad połowa badanej młodzieży 54,6% ankietowanych, po spożyciu napoju energetyzującego odczuwała pobudzenie organizmu, a u 23,6% wystąpiła bezsenność. Rzadziej młodzież wskazywała na skoki ciśnienia (16,4%) oraz na nudności (10,9%) i kołatanie serca (10,9%) jako objawy występujące po spożyciu napoju energetyzującego. W badaniu własnym uczniowie nie wskazywali źródła informacji dotyczących napojów energetyzujących jedynie odpowiadali na pytanie dotyczące zapoznania się z etykietą znajdującą się na napoju. Jak pokazały wyniki badania, ponad połowa młodzieży z Bieszczad zapoznawała się z informacjami tam znajdującymi się i głównie byli to chłopcy, co może świadczyć o większej świadomości konsumenckiej. W badaniach Rój i wsp. 23% ankietowanych deklarowało, że czytało lub czasami czytało informacje na opakowaniu [13]. Na skład napojów energetyzujących zawsze zwracało uwagę 52% studentów SGGW z badania Kopacz i wsp. oraz 16,2% studentów z AWF. Nigdy ze składem napoju nie zapoznawało się prawie 26% studentów uczestniczących w tych badaniach [14]. Jako źródło informacji o napojach energetyzujących młodzież regularnie uprawiająca sport najczęściej wskazywała media (78%), reklamy (76%) oraz znajomych (66%) [14]. Amerykańskie badania przeprowadzone wśród studentów z Uniwersytetu w Utah pokazały, iż etykiety ostrzegawcze na temat spożycia napojów energetyzujących mogą zmniejszyć szansę na ich wybór przez konsumenta (p<0,01) [15]. Najczęstszym kryterium zakupu napoju energetyzujące wśród młodzieży z Bieszczad były ich smak oraz cena. Również głównie ceną (45,3%) oraz opinią o producencie/produkcie (35,3%) kierowali się studenci z badania Semieniuk. Tylko 26,7% wybierając napój tego typu kierowało się składem podanym na etykiecie [16]. Dla studentów z badania Kopacz wsp. głównym powodem zakupu takich napojów było zmniejszenie senności (45,2%) i zwiększenie wydajności umysłowej (24,2%) [14]. Najpopularniejszymi markami napojów energetyzujących wśród młodzieży z Bieszczad były Tiger oraz Red Bull, podobnie jak u studentów krakowskich z badania Wolak i młodzieży regularnie uprawiającej sport z badań Rój i wsp. oraz Semeniuk [13, 16, 17].

4 818 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): Jak pokazały wyniki badania Gaździńskiej, największą popularnością napoje energetyzujące cieszyły się wśród młodzieży mieszkającej w miastach 17,7%. Na wsi sięgało po nie jedynie 9,1% badanych [18]. Prawie 6% badanych z Bieszczad piło napoje energetyzujące codziennie lub kilka razy dziennie. Z amerykańskich badań O`Dea wynika, iż odsetek dzieci i młodzieży w wieku 11 do 18 lat, który pił napoje energetyzujące, wynosił 42,3% [19]. Licealiści z Poznania z badania Bajerskiej i wsp. sięgali po napoje energetyzujące, co drugi-trzeci dzień [20]. Amerykańskie badania podają, iż w grupie nastolatków w wieku lat 28-31% regularnie spożywało napoje energetyzujące i odsetek ten rośnie wraz z wiekiem [11, 21]. Również w badaniach studentów z polskich uczelni 67% spożywało napoje energetyzujące [14]. W starszych grupach wiekowych, wśród studentów 46% piło napoje energetyzujące rzadziej niż raz w tygodniu, a 46-51% rzadko [7, 22]. W prezentowanym badaniu własnym to chłopcy istotnie częściej spożywali napoje energetyzujące niż dziewczęta. Płeć męska była istotnym czynnikiem sprzyjającym piciu napojów energetyzujących, również w badaniach Millera oraz Ward [15, 23]. W badaniach własnych u chłopców, którzy istotnie częściej sięgali po napoje energetyzujące stwierdzono występowanie dodatniej korelacji między częstością picia napojów energetyzujących a średnimi wartościami oraz interpretacją wskaźnika BMI (rs=0,4; p=0,0117). Badania Bajerskiej i wsp. pokazały także, że młodzież z nadmierną masą ciała aż 8,5-krotnie częściej sięgała po napoje energetyzujące w porównaniu do pozostałych uczestników badania [20]. W badaniach Łagowskiej i wsp. również obserwowano dodatnią zależność pomiędzy częstością spożycia napojów energetyzujących a wysokością wskaźnika BMI (rs=0,34) [24]. Z badania Semeniuk wynika, że ponad 15,3% studentów sięgało po napój energetyzujący w czasie sesji egzaminacyjnych [16]. Również studenci z badania Kopacz i wsp. najczęściej po napoje energetyzujące sięgali podczas nauki w czasie sesji egzaminacyjnej [14]. W badaniach własnych podczas nauki tego rodzaju napoje piły głównie dziewczęta. Utrwalenie tego typu zachowań wśród młodzieży ponadgimnazjalnej może skutkować w późniejszych latach nauki nadmierną konsumpcją napojów energetyzujących. Napoje energetyzujące w połączeniu z alkoholem spożywało 27% studentów w badaniach O Brien [21]. Również młodzież z Leska pijąca alkohol częściej spożywała napoje energetyzujące. Jak pokazują badania wśród osób mieszających napoje energetyzujące z alkoholem spożycie alkoholu jest większe i łatwiej może prowadzić do uzależnienia [6, 11, 21]. Około 3,3% studentów z SGGW i AWF jak pokazały badania Kopacz i wsp. zawsze, kiedy jest w klubie lub pubie miesza napoje alkoholowe z energetyzującymi napojami [14]. Z przeglądu badań dotyczących napojów energetyzujących dokonanego przez Pennington i wsp. specyficzne objawy po spożyciu napojów energetyzujących zgłaszane przez młodzież to: drżenie, nerwowość, zawroty głowy, trudności w skupieniu uwagi, zaburzenia żołądkowo-jelitowe oraz bezsenność [25]. Młodzież w wieku lat z badań Rój i wsp. wskazywała głównie na występowanie bólu brzucha (45%) i bólu głowy (33%) a u 6% badanych wystąpiło kołatanie serca [13], dla porównania u prawie 11% młodych badanych z Bieszczad także wystąpiło kołatanie serca. Połowa studentów z badań Semeniuk zaobserwowała u siebie przyśpieszenie akcji serca oraz ponad 30% zauważyło u siebie znaczne pobudzenie i agresję oraz bezsenność, częściej objawy te występowały u mężczyzn [16]. Badanie wpływu napojów energetyzujących na organizm nadal stanowi przedmiot wielu badań. Wnioski 1. Płeć jest istotnym czynnikiem decydującym o spożyciu napoju energetyzującego. 2. Najpopularniejsze marki napojów energetyzujących to: Tiger i Red Bull. 3. Walory smakowe oraz cena decydują o zakupie przez młodzież napojów energetyzujących. 4. Picie napoju energetyzującego ma związek z podejmowanymi aktywnościami. Piśmiennictwo / References 1. Hoffmann M, Świderski F. Napoje energetyzujące i ich składniki funkcjonalne. Przem Spoż 2008, 9: Wierzejska R, Kundzicz M, Orłowska K. Napoje energetyzujące ich skład i przeznaczenie. Przem Spoż 2002, 56(10): Seifert SM i wsp. Health Effects of Energy Drinks on Children, Adolescents and Young Adults. Pediatrics 2011, 127(3): Sikora E. Napoje energetyzujące korzyści i zagrożenia. Przem Ferm Owoc-Warzyw 2008, 3: Bogacz A. Analiza światowego rynku napojów funkcjonalnych. Przem Ferm Owoc-Warzyw 2008, 3: Reissig CJ, Strain EC, Griffiths RR. Caffeinated energy drinks a growing problem. Drug Alcohol Depend 2009, 99(1-3): Banda A, Syler MG, Hoover W. College students` knowledge, attitudes and behaviors related to energy drinks. J Am Diet Assoc 2010, 110(9): A Worrall BB, Phillips CD. Herbal energy drinks, phenylpropanoid compounds, and cerebral vasculopathy. Neurology 2005, 65:

5 Błaszczyk E i wsp. Konsumpcja napojów energetyzujących i zachowania z nią związane wśród młodzieży wiejskiej Machado-Vieira R, Viale CI, Kapczinski F. Mania associated with an energy drink: the possible role of caffeine, taurine, and inositol. Can J Psychiatry 2001, 46(5): Meadwos-Oliver M, Ryan-Krause P. Powering up with sports and energy drinks. J Pediatr Health Care 2007, 21(6): Weldy D. Risks of alcoholic energy drinks for youth. J Am Board Fam Med 2010, 23: Ostrowska-Nawarycz L, Nawarycz T. Wskaźnik masy ciała u dzieci i młodzieży łódzkiej w wieku szkolnym. Pol Merkuriusz Lek 2007, 23: Rój A, Stasiuk E, Dorsz B. Ocena popularności napojów energetyzujących wśród młodzieży regularnie uprawiającej sport. Bromat Chem Toksykol 2011, 3: Kopacz A i wsp. Badania uwarunkowań spożywania napojów energetyzująych przez studentów. Rocz Panstw Zakl Hig 2012, 63(4): Ward CA. The impact of knowledge, attitude, and peer influence on adolescent energy drink consumption. digitalcommons.usu.edu/etd/465, 2009 ( ). 16. Semeniuk W. Spożywanie napojów energetyzujących wśród studentów Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie. Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): Wolak A. Analiza preferencji konsumenckich dotyczących napojów energetyzujących. (w:) Wybrane problemy oceny jakości żywności. Żuchowski J, Zieliński R (red). Wyd Nauk Instytut Technologii i Eksploatacji, Radom Gaździńska A. Suplementacja składnikami mineralnymi, witaminami i napojami energetyzującymi diety kandydatów do Wyższej Szkoły Oficerskiej Sił Powietrznych. Żyw Czł Metab 2007, 34(1/2): O Dea JA. Consumption of nutritional supplements among adolescents. Usage and perceived benefits. Health Educ Res 2003, 18: Bajerska J i wsp. Częstość spożywania napojów energetyzujących, a aktywność fizyczna i występowanie nadwagi i otyłości wśród młodzieży licealnej. Żywność Nauka Technol Jakość 2009, 4(63): O Brien MC, et al. Caffeinated cocktails: get wired, get drunk, get injured. Acad Emerg Med 2008, 15: Arria AM, et al. Energy drink consumption and increased risk for alcohol dependence. Alcohol Clin Exp Res 2011, 35(2): Miller KE. Energy drinks, race, and problem behaviors among college students. J Adolesc Health 2008, 43: Łagowska K i wsp. Ocena częstotliwości spożycia produktów, potraw i napojów o wysokiej wartości energetycznej przez młodzież szkolną o różnym poziomie aktywności fizycznej. Studia Periegetica 2011, 6: Pennington N, et al. Energy drinks: A new health hazard for adolescents. J Sch Nurs 2010, 26(5):