SEKTOR ENERGII ŒWIAT I POLSKA ROZWÓJ , PERSPEKTYWY DO 2030 R. ENERGY SECTOR WORLD AND POLAND DEVELOPMENT , PROSPECTS TO 2030

Transkrypt

1 Polski Komitet Œwiatowej Rady Energetycznej Polish Member Committee of the World Energy Council SEKTOR ENERGII ŒWIAT I POLSKA ROZWÓJ , PERSPEKTYWY DO 2030 R. ENERGY SECTOR WORLD AND POLAND DEVELOPMENT , PROSPECTS TO 2030 Autor/Author Dr Jan Soliñski Sekretarz Polskiego Komitetu ŒRE Secretary of the Polish MC/WEC Konsultanci/Consultants z/from Instytut Energetyki/Energy Institute Prof. Marek Jaczewski Dr Janusz Rakowski T³umaczenie/Translation Mgr/M.Sc. Ryszard Gilecki Wydawca/Publisher Polski Komitet Œwiatowej Rady Energetycznej Polish Member Committee of the World Energy Council Warszawa, kwiecieñ 2004 Warsaw, April 2004

2 Spis treœci Strona Table of contents Page PRZEDMOWA 4 CZÊŒÆ I. ROZWÓJ ENERGETYCZNY ŒWIATA I POLSKI WSTÊP 5 2. LUDNOŒÆ I WZROST EKONOMICZNY ŒWIATA Ludnoœæ Produkt Œwiatowy i Krajowy Brutto 8 3. RÓD A I ZASOBY ENERGETYCZNE Klasyfikacja Ÿróde³ i zasobów energii Rezerwy nieodnawialnych Ÿróde³ energii Rezerwy odnawialnych Ÿróde³ energii ŒWIATOWA PRODUKCJA, EKSPORT I IMPORT SUROWCÓW ENERGETYCZNYCH Œwiatowa produkcja energii pierwotnej Producenci, eksporterzy i importerzy kopalnych surowców energetycznych ŒWIATOWE ZU YCIE ENERGII PIERWOTNEJ Œwiatowe zu ycie energii pierwotnej i jego struktura Zu ycie energii pierwotnej w Polsce WskaŸniki zu ycia energii pierwotnej ŒWIATOWA PRODUKCJA I ZU YCIE ENERGII ELEKTRYCZNEJ Œwiatowa produkcja energii elektrycznej Struktura produkcji energii elektrycznej wg rodzajów paliw G³ówni producenci, eksporterzy i importerzy energii elektrycznej Produkcja energii elektrycznej w Polsce Zu ycie energii elektrycznej ENERGOCH ONNOŒÆ I ELEKTROCH ONNOŒÆ GOSPODARKI Energoch³onnoœæ PŒB i PKB Elektroch³onnoœæ PŒB i PKB Energo- i elektroch³onnoœæ PKB w Polsce CENY ENERGII Ceny surowców energetycznych w handlu miêdzynarodowym Ceny finalne paliw i energii w krajach OECD ENERGIA I ŒRODOWISKO Oddzia³ywanie energetyki na œrodowisko przyrodnicze Problemy ochrony œrodowiska w Polsce 27 2 FOREWORD 4 PART I. ENERGY DEVELOPMENT OF WORLD AND POLAND INTRODUCTION 5 2. WORLD S POPULATION AND ECONOMIC GROWTH Population Gross Global and Domestic Product 8 3. ENERGY SOURCES AND RESERVES Classification of energy sources and reserves Reserves of non-renewable energy Reserves of renewable energy GLOBAL PRODUCTION, EXPORTS AND IMPORTS OF THE ENERGY COMMODITIES Global production of primary energy Producers, exporters and importers of fossil fuels GLOBAL CONSUMPTION OF PRIMARY ENERGY World primary energy consumption and its structure Primary energy consumption in Poland Indicators of primary energy consumption GLOBAL PRODUCTION AND CONSUMPTION OF ELECTRICITY Global production of electricity Structure of electricity production by fuels Main producers, exporters and importers of electricity Electricity production in Poland Consumption of electricity ENERGY INTENSITY AND ELECTRICITY INTENSITY OF THE ECONOMY Energy intensity of GGP and GDP Electricity intensity of GGP and GDP Energy- and electricity intensity of GDP in Poland ENERGY PRICES Prices of the energy commodities in international trade Final prices of fuels and energy in OECD countries ENERGY AND THE ENVIRONMENT Energy sector impacts at the natural environment Problems of environmental protection in Poland 27

3 Strona CZÊŒÆ II. ZAOPATRZENIE ENERGETYCZNE ŒWIATA I POLSKI W PERSPEKTYWIE DO 2030 R PROGNOZA ROZWOJU ENERGETYCZNEGO ŒWIATA Podstawowe wielkoœci makroekonomiczne Prognoza zapotrzebowania energii pierwotnej Prognoza produkcji energii elektrycznej Energetyka a œrodowisko PROGNOZA ZAOPATRZENIA POLSKI W PALIWA I ENERGIÊ Ogólna charakterystyka Za³o eñ polityki energetycznej Polski do 2020 roku Stan wyjœciowy oceny zapotrzebowania energii do 2030 r Makroekonomiczne za³o enia rozwoju gospodarczego Polski do 2030 r Prognoza zapotrzebowania energii pierwotnej Prognoza zapotrzebowania energii elektrycznej Kierunki rozwoju podsektorów energii pierwotnej Kierunki rozwoju elektroenergetyki Rozwój ciep³ownictwa Wniosek koñcowy dotycz¹cy prognozy energetycznej Polski 39 CZÊŒÆ III. ANEKS ZA CZNIKI SPIS TABLIC TABLICE JEDNOSTKI I SKRÓTY 52 RÓD A DANYCH 52 Page PART II. PROSPECTS OF WORLD S AND POLAND S ENERGY SUPPLY TO THE YEAR FORECAST OF GLOBAL ENERGY DEVELOPMENT Basic macroeconomic data Forecast of primary energy demand Forecast of electricity production Energy sector and the environment FORECAST OF POLAND S FUELS AND ENERGY SUPPLY General characteristics of Guidelines of Poland s Energy Policy to the Year Starting point for the assessment of energy requirements to The assumptions for Poland s macroeconomic development to Forecast of primary energy demand Forecast of electricity demand Development directions for primary energy subsectors Directions of power sector development District heating development Final conclusion on the energy forecast for Poland 39 PART III. ANNEX APPENDICES LIST OF TABLES TABLES UNITS AND ABBREVIATIONS 52 SOURCES OF INFORMATION 52 3

4 PRZEDMOWA FOREWORD Energia stanowi podstawowy czynnik warunkuj¹cy spo³eczno-ekonomiczny rozwój œwiata, jest czêsto porównywana do systemu krwionoœnego ywych organizmów. Umo liwia przekszta³cenie naturalnych zasobów Ziemi w dobra s³u- ¹ce poszczególnym ludziom, spo³ecznoœciom ka dego kraju i ca³ej ludzkoœci. Wiod¹c¹ organizacj¹ miêdzynarodow¹ zajmuj¹c¹ siê ró nymi aspektami rozwoju energetyki œwiatowej jest Œwiatowa Rada Energetyczna, której celem jest popieranie rozwoju i pokojowego wykorzystania zasobów energetycznych z najwiêkszym ogólnym po ytkiem, zarówno narodowym, jak i miêdzynarodowym. Warto przypomnieæ, e Œwiatowa Rada Energetyczna ang. World Energy Council jest ogólnoœwiatow¹ nierz¹dow¹ organizacj¹ energetyków dzia³aj¹c¹ od 80 lat, zosta³a ona bowiem powo³ana w 1924 r. Wœród cz³onków inauguruj¹cych jej powstanie by³a równie Polska. Obecnie zrzesza 96 Komitetów Narodowych, które reprezentuj¹ ponad 90% œwiatowego zu ycia energii pierwotnej. W Polsce jest to Polski Komitet Œwiatowej Rady Energetycznej. Jednym z celów dzia³alnoœci Polskiego Komitetu Œwiatowej Rady Energetycznej jest informowanie swoich cz³onków jak równie polskich œrodowisk energetycznych o stanie i rozwoju energetyki œwiatowej oraz o postêpie technicznym i ekonomicznym w sferze energii. Opracowany raport Sektor energii œwiat i Polska jest tego wyrazem. Wyra am nadziejê, e niniejszy raport, dotycz¹cy rozwoju energetyki w latach oraz prognozy do 2030 r., bêdzie po ytecznym Ÿród³em informacji dla cz³onków Polskiego Komitetu Œwiatowej Rady Energetycznej, jak równie energetyków nie nale ¹cych do naszego Komitetu. S¹dzê, e porównanie danych o polskiej energetyce z danymi energetyki œwiatowej, zw³aszcza danymi krajów rozwiniêtych, pozwala na krytyczn¹ ocenê rozwoju polskiego sektora energii. Wyra am równie nadziejê, e angielska wersja jêzykowa mo e byæ wykorzystywana przez inne Komitety Narodowe Œwiatowej Rady Energetycznej. Energy constitutes the basic factor which determines the world s social and economic development. It is frequently compared to the vascular system of the living organisms. The energy makes it possible to convert the natural resources of the Earth into the goods serving the needs of the individual people, societies of every country and the whole mankind. World Energy Council (WEC) is the leading international organisation dealing with the various issues of the world energy development. The WEC s objective is to support the development and peaceful exploitation of the energy resources to the greatest benefit of all, at both national and international scales. It is purposeful to remind that the World Energy Council is the global non-governmental organisation existing already for 80 years. It has been created in 1924 and Poland was one of the founding member countries. Currently the WEC comprises 96 national Member Committees, representing over 90% of world s primary energy consumption. Polish Member Committee is representing Poland in the World Energy Council. One of the objectives of the Polish MC activities is to inform its participants as well as the community of Polish energy experts about the situation and the development of world energy sector and about the technical and economic progress in the sphere of energy. The present report Energy Sector World and Poland is an expression of this objective. I express the hope that this report, presenting the energy sector development during the period and the forecasts to 2030 will be the useful source of information for the members of the Polish MC as well as for the specialists who do not belong to our Committee. I am of the opinion that the comparison of Polish energy data with the global data, particularly those concerning the developed countries, justifies the critical assessment of the development of Polish energy sector. I also express the hope that the English language version of the present review may be useful for the other national Committees of the World Energy Council. Zbigniew Bicki Przewodnicz¹cy Polskiego Komitetu Chairman of the Polish MC WEC 4

5 CZÊŒÆ I. ROZWÓJ ENERGETYCZNY ŒWIATA I POLSKI WSTÊP Energia odgrywa w yciu cz³owieka ogromn¹ rolê, jej wytwarzanie i zu ycie tkwi u podstaw wszelkich procesów ycia na Ziemi. Obok ywnoœci i powietrza energia stanowi jedn¹ z najwa niejszych materialnych potrzeb yciowych cz³owieka. Korzystanie z energii umo liwi³o osi¹gniêcie dzisiejszego poziomu kultury i cywilizacji oraz ukszta³towa³o dzisiejszy stan gospodarki œwiatowej. Przegl¹d rozwoju zastosowañ energii wskazuje, e cz³owiek od czasu wynalezienia ognia w zamierzch³ych czasach do wykorzystania energii elektrycznej i energii atomowej przeby³ d³ug¹ drogê, wykorzystuj¹c obecnie dla swoich potrzeb ogromne iloœci tej energii. Kamieniami milowymi postêpu energetycznego ludzkoœci, zw³aszcza w ostatnich wiekach, by³y [1]: zapocz¹tkowanie ok. 3 tysiêcy lat p.n.e. wykorzystywania si³y wiatru (³odzie aglowe) i pod koniec staro- ytnoœci energii wodnej (ko³o wodne), wykorzystywanie wêgla w XVIII i w XIX w. do napêdu maszyn (silnik parowy), co zrewolucjonizowa³o œwiat poprzez gwa³towny rozwój przemys³u i transportu, st¹d wiek XIX nazwano wiekiem wêgla, wykorzystywanie w koñcu XIX, a zw³aszcza w XX w. na wielk¹ skalê ropy naftowej, która z wielu dziedzin wypar³a wêgiel, a nastêpnie szybki wzrost wykorzystywania gazu ziemnego, zastosowanie na wielk¹ skalê energii elektrycznej, która sta³a siê najbardziej uniwersaln¹ postaci¹ energii o wszechstronnym zastosowaniu, do wytwarzania której w drugiej po³owie XX w. wykorzystywano równie energiê j¹drow¹. Po II wojnie œwiatowej wyst¹pi³ gwa³towny wzrost zastosowañ energetycznych i szybki wzrost œwiatowego zu ycia energii. W latach œrednioroczne tempo wzrostu zu ycia energii pierwotnej wynios³o 4,9%, przy czym wzrost zu ycia poszczególnych noœników energii by³ mocno zró nicowany. Szybko wzrasta- ³o zu ycie ropy naftowej i gazu ziemnego, przy równoczesnym zmniejszaniu znaczenia wêgla kamiennego. W gospodarce œwiatowej ukszta³towa³ siê model zu ycia energii uzale niony od ropy naftowej [2]. Niestety szybko wzrastaj¹ce zu ycie energii powodowa³o równie negatywne zjawiska w œrodowisku naturalnym. Emisje powstaj¹ce przy spalaniu paliw kopalnych spowodowa³y m.in. kwaœne deszcze i znaczn¹ degradacjê tego œrodowiska, przyczyni³y siê równie do powstania efektu szklarniowego wp³ywaj¹cego niekorzystnie na ocieplenie naszej planety i zmiany klimatyczne. Znaczenie energii dla gospodarki œwiatowej ujawni- ³o siê z ca³¹ ostroœci¹ w latach siedemdziesi¹tych XX w. W 1973 r. œwiat prze y³ szok wywo³any kryzysem naftowym nazywanym I kryzysem energetycznym. Kryzys ten zosta³ spowodowany embargiem krajów arabskich na dostawy ropy naftowej do krajów zachodnich, przy równoczesnej gwa³townej zwy ce jej cen, która poci¹gnê³a za sob¹ zwy kê cen innych paliw. Œwiatowa cena ropy naftowej wzros³a z ok. 2,7 US$ za bary³kê (ok. 20 US$/t) do ok. 11 US$ za bary³kê (ok. 82 US$/t) [3]. Na prze³omie 1980/1981 r. dosz³o do ponownego szoku cen ropy naftowej i jej produktów, nazywanego II kryzysem energetycznym. W rezultacie w 1980 r. cena 1 bary³ki ropy naftowej wzros³a do ok. 36 US$ (ok. 265 US$/t) [3]. By³ to ponad 12-krotny wzrost w stosunku do cen z 1972 r. Gwa³towne zwy ki cen ropy naftowej oraz ograniczenie jej dostaw przez producentów zrzeszonych w OPEC 1), a szczególnie z krajów Bliskiego Wschodu, PART I. ENERGY DEVELOPMENT OF WORLD AND POLAND INTRODUCTION Energy plays the tremendous role in the mankind s life. Its production and consumption creates the base for all processes of life on the Earth. Besides food and air, the energy constitutes one of the most important material requirements of people. The use of energy allowed to achieve the contemporary level of culture and civilisation and shaped the current state of the world s economy. The historical review of the development of energy uses indicates that the human race travelled the long way since the discovery of fire in the ancient times to the application of electricity and the nuclear energy, consuming nowadays the large amounts of energy to satisfy its needs. The milestones of the energy progress of the mankind were, particularly in the recent centuries, the following [1]: application of wind power around 3000 BC (sail ships) and of hydro energy by the end of ancient era (water wheel), use of coal in the 18th and 19th century to drive the machines (steam engine) which revolutionised the world through the rapid development of the industry and transport; therefore the 19th century was named the century of coal, wide application of oil at the end of 19th and particularly in the 20th century, and subsequently the rapid growth of natural gas use; the oil and gas replaced coal in many areas of application, large scale application of electricity which became the most universal and most versatile type of energy; the nuclear energy has also been employed for electricity generation in the second half of 20th century. After the Second World War the rapid enlargement of the energy applications and quick increase of the amount of global energy consumption took place. Annual average growth rate of primary energy consumption amounted to 4.9% in but the growth was very different for the individual energy carriers. Consumption of oil and gas was increasing particularly rapidly and simultaneously the role of hard coal decreased. The global economy had driven itself into the excessive dependence on oil [2]. Rapidly increasing consumption of energy caused also the negative consequences for the environment. The emissions associated with fossil fuels burning were the reason for the appearance of acid rains and substantial degradation of the environment. They contributed also to the creation of greenhouse effect which has the negative consequences of global warming and climatic changes. The important meaning of energy for the world s economy expressed itself with the whole sharpness in the decade of 1970s. In 1973 the world experienced the oil crisis later called first oil crisis or first oil shock. The reason for the crisis was the embargo imposed by the Arab petroleum exporting countries for the supplies to Western nations, together with the sharp increase in oil price and subsequent increase of other fuel prices. The world price of crude oil rose from about 2.7 US$ per barrel (20 US$ per ton) to 11 US$ per barrel (82 US$ per ton) [3]. In 1980/1981 the second oil shock or the second energy crisis took place. As a result of this shock, the price of crude oil rose in 1980 to around 36 US$ (265 US$ per ton) [3]. This had meant that the price was more than 12 times higher than in The sharp increases in oil price and reduction of its supplies by the OPEC 1) member countries, and particu- 1) Organizacja Pañstw Eksportuj¹cych Ropê Naftow¹. 1) Organisation of the Petroleum Exporting Countries. 5

6 spowodowa³y nasilenie siê ró nych negatywnych zjawisk w gospodarce œwiatowej. Zjawiska te doprowadzi³y do ograniczenia produkcji przemys³owej, spirali inflacyjnej, wzrostu bezrobocia i ogólnego regresu ekonomicznego. Powsta³y trudnoœci w pokryciu potrzeb energetycznych wielu krajów, staj¹c siê czynnikiem ograniczaj¹cym spo³eczno-ekonomicznym rozwój œwiata. Bariera energetyczna wzrostu gospodarczego œwiata ujawni³a siê w ca³ej ostroœci. Kryzys energetyczny i ujawnienie bariery energetycznej wzrostu gospodarczego spowodowa³y istotne przewartoœciowanie pogl¹dów odnoœnie gospodarki paliwami i energi¹. Œwiat zrozumia³, e mo liwoœci zaopatrzenia w ropê naftow¹ s¹ ograniczone i e era taniej ropy nale y do przesz³oœci. Uznano, e oszczêdne gospodarowanie paliwami i energi¹, a zw³aszcza rop¹ naftow¹ jest koniecznoœci¹. W wielu krajach podjêto d³ugofalowe dzia³ania i realizacjê programów zmierzaj¹cych do zahamowania wzrostu zu ycia ropy naftowej i jej substytucji innymi Ÿród³ami energii g³ównie gazem, wêglem i energi¹ j¹drow¹. Równoczeœnie rozpoczêto wdra anie szeroko rozumianej racjonalizacji gospodarki energetycznej. Efektem tych dzia³añ by³o zmniejszenie w krajach uprzemys³owionych zu ycia ropy naftowej w 1982 r. o ok. 20% w stosunku do poziomu z 1970 r., ogólny wzrost efektywnoœci u ytkowania paliw i energii i w rezultacie w 1986 r. zmniejszenie œwiatowych cen ropy naftowej do poziomu sprzed II kryzysu energetycznego. Kryzys energetyczny nie omin¹³ i Polski, która z uwagi na wysok¹ w³asn¹ produkcjê wêgla by³a do 1979 r. samowystarczalna energetycznie, jednak musia³a importowaæ drog¹ ropê naftow¹ i gaz ziemny. W rezultacie od 1980 r. przychody z eksportu wêgla przesta- ³y równowa yæ wydatki na import paliw wêglowodorowych. Polska z eksportera energii pierwotnej sta³a siê jej importerem. Reasumuj¹c nale y stwierdziæ, e kryzys lat 70-tych uœwiadomi³ œwiatu, e zasoby energetyczne naszego globu s¹ ograniczone, e w tej sytuacji wystêpuje koniecznoœæ bardziej efektywnego ich wykorzystywania, e równoczeœnie niezbêdne jest zdecydowane ograniczenie negatywnego oddzia³ywania energetyki na œrodowisko naturalne. Tym samym kryzys ten zapocz¹tkowa³ now¹ erê rozwoju œwiatowego sektora energii i rozwoju ca³ej gospodarki œwiatowej. Maj¹c na uwadze rolê i znaczenie energii w obecnej gospodarce œwiatowej, jak równie w codziennym yciu ludnoœci, Polski Komitet Œwiatowej Rady Energetycznej uzna³ za celowe opracowanie syntetycznego przegl¹du raportu o rozwoju œwiatowego i polskiego sektora energii w ostatnich dekadach XX w. zaczynaj¹c od 1970 r., jak równie przedstawienie kluczowych elementów prognozy energetycznej œwiata do 2030 r. Realizuj¹c to zadanie przy opracowaniu niniejszego przegl¹du wykorzystano ró ne dostêpne publikacje, materia³y i statystyki, zw³aszcza nastêpuj¹cych organizacji i instytucji: Œwiatowej Rady Energetycznej 1), Miêdzynarodowej Agencji Energii 2), Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ 3), Departamentu Transportu i Energii Unii Europejskiej 4) Œwiatowego Instytutu Wêgla 5), Agencji Rynku Energii w Polsce 6), Ró ne opracowania Instytutu Energetyki. larly the Middle East suppliers, were the reason for various negative occurrences in the world economy. The industrial production stagnated, inflation and unemployment increased, the general economic recession took place. Many countries experienced difficulties in covering their energy requirements and this factor limited the social and economic development of the world. The energy barrier of the world s development manifested itself with the whole sharpness. The energy crises and disclosure of the energy barrier of economic development caused the significant transition of the views concerning the fuels and energy economy. The world understood that the oil supply capabilities are limited and the era of cheap oil became the past. It was recognised that the fuels and energy conservation, and particularly oil conservation, is the necessity. In many countries the long-term activities and action programmes were initiated in order to limit the growth of oil consumption and to substitute the oil with the other energy sources mainly natural gas, coal and nuclear energy. Simultaneously the wide programmes of energy conservation and rationalisation had been initiated. As the effect of these programmes implementation, the industrialised countries reduced their oil consumption by 20% in 1982, comparing with The efficiency of fuels and energy utilisation generally increased and subsequently in 1986 the world price of crude oil fell to the level as before the second energy crisis. The energy crisis did not pass by Poland. Poland was self-sufficient in energy until 1979, due to high production of coal. It had however to import the expensive oil and natural gas. Consequently since 1980 the incomes from coal exports were not able to balance the expenditures for hydrocarbon fuel imports. From the net exporter of primary energy Poland became its importer. It should be underlined that the energy crises of the 1970s made the world conscious that the energy resources of our planet are not unlimited. There is the necessity to exploit them in more efficient way and also the negative impact of the energy sector at the natural environment should be substantially limited. In this way the crises initiated the new era for the development of world s energy sector and the development of the whole global economy. Taking into account the role and importance of the energy in the contemporary economy as well as in everyday life of the mankind, the Polish WEC Committee recognised the need to prepare the synthetic report on the development of the energy sector of the world and Poland during the last decades of the 20th century, since The report should also present the key elements of the world energy forecast until In implementing this task and preparing the present review, the various available publications, papers and statistics were used, and particularly the materials of the following organisations and institutions: World Energy Council 1), International Energy Agency 2), United Nations Economic Commission for Europe 3), EU Directorate General of Transport and Energy 4), World Coal Institute 5), Polish Energy Market Agency 6), Polish Energy Institute. Angielskie nazwy: 1) World Energy Council 2) International Energy Agency 3) United Nations Economic Commission for Europe 4) European Commission, Directorate General of Energy and Transport 5) World Coal Institute 6) Energy Market Agency in Poland Polish names: 1) Œwiatowa Rada Energetyczna 2) Miêdzynarodowa Agencjia Energii 3) Europejska Komisja Gospodarcza ONZ 4) Departament Transportu i Energii Unii Europejskiej 5) Œwiatowy Instytut Wêgla 6) Agencja Rynku Energii w Polsce 6

7 Niniejszy przegl¹d raport zosta³ opracowany w wersji jêzykowej polskiej i angielskiej. Wersja polska przydatna bêdzie dla cz³onków Polskiego Komitetu ŒRE oraz polskich œrodowisk energetycznych. Natomiast wersja angielska umo liwi zapoznanie siê z tym przegl¹dem kolegom z innych Komitetów Narodowych Œwiatowej Rady Energetycznej. 2. LUDNOŒÆ I WZROST EKONOMICZNY ŒWIATA Wzrost liczby ludnoœci oraz spo³eczno-ekonomiczny rozwój œwiata, wyra ony wielkoœci¹ Produktu Œwiatowego Brutto (PŒB), stanowi¹ decyduj¹ce czynniki wzrostu œwiatowego zapotrzebowania energii. Tablica 2.1. LUDNOŒÆ ŒWIATA W UK ADZIE REGIONÓW Table 2.1. WORLD POPULATION BY REGIONS Regiony A. OECD Ameryka P³n. Europa w tym: Polska Kraje Pacyfiku Razem OECD B. Nie OECD Afryka Ameryka ac. Azja 1) Chiny Europa 2) Dawny ZSRR Bliski Wschód Razem Nie-OECD The present report has been prepared in Polish and English language versions. Polish version will be useful for the members of the Polish WEC Committee and for Polish energy circles. English version will allow the colleagues from the other National Committees of the World Energy Council to familiarise with this report. 2. WORLD S POPULATION AND ECONOMIC GROWTH The growth of population and the social and economic development of the world, expressed by the value of the Gross Global Product (GGP), constitute the decisive factors for the growth of world s energy requirements Population The growth of world s population was very slow in the past. The number of the Earth s inhabitants was approximately: in billion, in billion, in billion, in billion and in billion [5],[6]. Therefore it took 100 years, since 1830 to 1930, to double the population from 1 billion to 2 billions. The Ludnoœæ (mln) Population (million) 1971=100 Regions C. Œwiat C. World ród³o/source: [5]. 1) Azja bez Chin/Asia excluding China 2) Europa bez b. ZSRR/Europe excluding former USSR A. OECD North America Europe of which: Poland Pacific Total OECD B. Non OECD Africa Latin America Asia 1) China Europe 2) Former USSR Middle East Total Non-OECD 2.1. Ludnoœæ W przesz³oœci wzrost liczby ludnoœci by³ bardzo powolny. Liczba mieszkañców Ziemi wynosi³a: w 1650 r. ok. 0,5 mld, w 1830 r. ok. 1 mld, w 1930 r. ok. 2,1 mld, w 1960 r. ok. 3 mld, a w 1971 r. 3,7 mld [5], [6]. Zatem wzrost ludnoœci z 1 mld w 1830 r. do 2 mld w 1930 r. zosta³ osi¹gniêty w ci¹gu ok. 100 lat. Wzrost o nastêpny miliard mia³ miejsce ju w ci¹gu ok. 30 lat. W ostatnich czterech dekadach XX w. dosz³o do gwa³townego wzrostu liczby mieszkañców Ziemi nazywanego eksplozj¹ demograficzn¹. W latach przyrost ludnoœci wyniós³ ok. 3 mld, osi¹gaj¹c w 2000 r mln. Oznacza to, e w ci¹gu zaledwie czterdziestu lat dosz³o do podwojenia liczby mieszkañców œwiata, a przyrost ka dego nastêpnego miliarda nastêpowa³ œrednio w ci¹gu 13 lat. Tak szybki przyrost ludnoœci by³ rezultatem poprawy stanu zdrowia i zmniejszenia umieralnoœci. Wzrost liczby ludnoœci w ostatnich dekadach XX w. by³ w poszczególnych regionach œwiata bardzo zró nicowany bardzo wysoki w krajach rozwijaj¹cych siê, zw³aszcza w Afryce, Azji, Ameryce aciñskiej oraz w krajach Bliskiego Wschodu. Natomiast w rozwiniêtych krajach OECD by³ bardzo umiarkowany, zw³aszcza w krajach Europy Zachodniej i Œrodkowej. Wzrost liczby mieszkañców poszczególnych regionów œwiata w latach przedstawia tablica 2.1 oraz rys W Polsce w latach ludnoœæ wzros³a o 5,9 mln, osi¹gaj¹c w 2000 r. 38,7 mln. Zwraca uwagê doœæ gwa³towne zmniejszenie wzrostu w latach w przeciwieñstwie do wzrostu w poprzednich dekadach. W ca³ym ostatnim dziesiêcioleciu ludnoœæ Polski wzros³a tylko o 0,6 mln osób, tj. ok. 0,1% œredniorocznie. W latach wzrost ten wynosi³ 2,8 mln, a w latach ,5 mln mieszkañców. growth by next billion took place in already 30 years. During the last four decades of the 20th century the sharp increase of the Earth s population, called the demographic explosion, took place. Between 1960 and 2000 the population had grown by about 3 billions, reaching 6023 million in This means that the world s population had doubled in only forty years and the increase by each subsequent billion took place in every 13 years. The reasons for such rapid growth of population were the people s health improvement and the reduction of mortality. The increase of population in the last decades of the 20th century was very different in the various regions of the world. It was very high in the developing countries, particularly in Africa, Asia, Latin America and in the Middle East countries. It was however moderate in the developed OECD countries and particularly in the Western and Central Europe. The growth of world population by regions during the years is presented in Table 2.1. The population of Poland increased by 5.9 million during , reaching 38.7 million in The sharp reduction of growth during the decade , comparing with the previous decades, must be noticed. Du- 7

8 2.2. Produkt Œwiatowy i Krajowy Brutto W statystykach i ró nych publikacjach miêdzynarodowych wielkoœci Produktu Œwiatowego i Krajowego Brutto s¹ najczêœciej podawane w dolarach amerykañskich (US$ 95): wed³ug kursów wymiany bankowej, z uwzglêdnieniem parytetu si³y nabywczej dolarów ang. Purchasing Power Parities (PPP). Parytet si³y nabywczej jest wskaÿnikiem porównuj¹cym si³ê nabywcz¹ dolara w ró nych krajach i jest okreœlany na podstawie umownego koszyka dóbr i us³ug dla ka dego kraju. Wartoœæ PŒB podawana w US$ uwzglêdniaj¹cych parytet si³y nabywczej pozwala na wyeliminowanie ró nic spowodowanych poziomem cen wystêpuj¹cym w ró nych krajach. Zatem wartoœæ PŒB wyra ona w US$ wg PPP pozwala na porównywanie poziomu i wzrostu ekonomicznego ró nych krajów oraz stanowi wa ny miernik przy ustalaniu energoch³onnoœci gospodarki tych krajów. Jest równie u yteczna jako najbardziej syntetyczny miernik w prognozowaniu zapotrzebowania na energiê. W odniesieniu do poszczególnych krajów u ywa siê nazwy Produkt Krajowy Brutto (PKB). W krajach OECD ró nice pomiêdzy PKB liczonym w US$ wg kursu wymiany bankowej, a PKB uwzglêdniaj¹cym PPP s¹ stosunkowo niewielkie z uwagi na w miarê wyrównan¹ si³ê nabywcz¹ dolara. Natomiast w krajach nie nale ¹cych do OECD, zw³aszcza w których gospodarka nie dzia³a na zasadach rynkowych, ró nice s¹ bardzo du e, dochodz¹ce nawet do kilkuset procent. Œwiatowy PKB, liczony wg PPP, wzrós³ z 16,3 biliona US$ w 1971 r. do 41,8 biliona US$ w 2000 r. W krajach OECD by³ to wzrost 2,5-krotny. Natomiast w krajach nie bêd¹cych cz³onkami OECD wzrost ten by³ 2,9-krotny, zatem tempo wzrostu gospodarczego tych krajów by³o nieco wy - sze od tempa krajów OECD. Na szczególne podkreœlenie zas³uguje bardzo szybki blisko 10-krotny wzrost PKB Chin oraz zmniejszenie PKB w krajach b. ZSRR. Pomimo wy szego wzrostu PKB w krajach nie nale ¹cych do OECD, wskaÿnik wzrostu PKB na mieszkañca ró ni siê bardzo pomiêdzy krajami OECD i Nie OECD. Zmiany PKB na mieszkañca w latach w wybranych krajach przedstawia tablica 2.2. W wielu krajach nie nale ¹cych do OECD, zw³aszcza w krajach Afryki, PKB na mieszkañca w 2000 r. by³ kilkadziesi¹t razy ni szy od tego wskaÿnika w krajach OECD. Nale y podkreœliæ, e w niektórych krajach w 2000 r., pomimo wzrostu PKB w liczbach bezwzglêdnych, wzrost wskaÿnika na mieszkañca w ostatnim 30-leciu by³ minimalny, a nawet wartoœæ tego wskaÿnika spad³a w porównaniu z 1971 r. Krajem o dynamicznym ok. 7-krotnym wzroœcie PKB na mieszkañca by³y Chiny. 8 Tablica 2.2. WSKA NIKI PRODUKTU KRAJOWEGO BRUTTO NA MIESZKAÑCA WYBRANE KRAJE Table 2.2. INDICATORS OF PER CAPITA GROSS DOMESTIC PRODUCT SELECTED COUNTRIES Kraj A. OECD w tym: USA Niemcy Norwegia Szwajcaria Japonia Polska B. Nie OECD w tym: Jemen Tanzania Rep. Konga Etiopia Sudan Mozambik Nigeria Kenia Bangladesz Indie Chiny Wietnam Afryka P³d. PKB na mieszkañca GDP per capita (US$ 95) 1971=100 Country ród³a/sources: [5], [7], [8] ring the last decade of the 20th century the Poland s population increased by only 0.6 million, i.e. the average annual growth was only 0.1%. The population increase was 2.8 million in and 2.5 million in Gross Global and Domestic Product Various international publications and statistical sources show the amounts of Gross Global Product and Gross Domestic Products most frequently in US dollars (in fixed prices in US$ 95): by the bank exchange rates, by the Purchasing Power Parities (PPP). The Purchasing Power Parity is an indicator which compares the actual purchasing power of 1 US dollar in various countries. The PPP value is defined for each country on the base of the agreed basket of goods and services. The value of Gross Global Product (GGP) expressed in US$ with due regard to the purchasing power parities makes it possible to eliminate the differences caused by the different price levels in various countries. Therefore the GGP value expressed in US$ by PPP allows to compare directly the economic levels and economic growth of various countries. It constitutes also the important metrics for comparing the energy intensities of the economies. It is also useful as the most synthetic indicator for the energy demand forecasts. The A. OECD of which: USA Germany Norway Switzerland Japan Poland B. Non OECD of which: Yemen Tanzania Rep. of Congo Ethiopia Sudan Mozambique Nigeria Kenya Bangladesh India China Vietnam South Africa name Gross Domestic Product (GDP) is used for the analogous indicator of the single country. In OECD countries the differences between GDP calculated in US$ by exchange rates and GDP calculated by PPP are relatively small because of quite similar purchasing power of US dollar. However in non-oecd countries, and particularly those in which the economy is not based on market principles, the differences between exchange rates and PPP are large and reach even hundreds of percent. The Gross Global Product calculated by PPP increased from 16.3 trillion US$ in 1971 to 41.8 trillion US$ in The increase was 2.5- fold in OECD countries and 2.9-fold in non-oecd countries so the average pace of economic growth was slightly higher in non-oecd countries. The particular features which should be underlines are also: very rapid almost 10-fold increase of China s GDP and the decrease of GDP in the former USSR countries. Though the growth of total GDP was higher in non-oecd countries, the indicator of per capita GDP growth is much more favourable for OECD countries. Indicators of per capita GDP were presented in the Table 2.2 for the years and for selected countries. In many non-oecd countries, and particularly in African countries, per capita GDP was in 2000 dozens times lower than in OECD countries. It should be underlined that in some countries, despite the actual growth of total GDP, the growth of per capita indicator was low during the 30 years and there are even the cases in which the 2000 per capita indicator was lower than in In contrast, China was the country in which the growth of per capita GDP was the most dynamic about 7-fold.

9 W Polsce w latach wzrost PKB na mieszkañca by³ znaczny, jednak nadal jest 3-4-krotnie ni szy od osi¹ganego w g³ównych krajach OECD. Nale y dodaæ, e w latach w Polsce wyst¹pi³o za³amanie wzrostu PKB, co by³o zwi¹zane z przemianami spo- ³eczno-politycznymi i przejœciem gospodarki polskiej z centralnie sterowanej do rynkowej. Porównanie PKB liczonego wg kursu bankowego oraz wg si³y nabywczej w latach przedstawiono w aneksie tablica III.1, a w tablicy III.2 przedstawiono poziom PKB oraz jego wskaÿniki na mieszkañca. 3. RÓD A I ZASOBY ENERGETYCZNE 3.1. Klasyfikacja Ÿróde³ i zasobów energii Zgodnie z klasyfikacj¹ stosowana przez Œwiatow¹ Radê Energetyczn¹, œwiatowe zasoby energii dzieli siê na Ÿród³a odnawialne i nieodnawialne. Nieodnawialne Ÿród³a energii, stanowi¹ce dotychczas podstawowe Ÿród³a zaopatrzenia œwiata w energiê pierwotn¹, obejmuj¹: wêgiel kamienny i brunatny, ropê naftow¹ ³¹cznie z gazem ciek³ym stowarzyszonym ze z³o ami ropy, ³upki bitumiczne, naturalne bituminy, gaz ziemny, paliwo uranowe. Do odnawialnych Ÿróde³ energii zalicza siê: energiê wodn¹, drewno, biomasê z wy³¹czeniem drewna, torf, energiê s³oñca, energiê geotermaln¹, energiê fal morskich, energiê ciepln¹ oceanów. Zasoby nieodnawialnych Ÿróde³ energii s¹ klasyfikowane jako: zasoby (resources), rezerwy udokumentowane nadaj¹ce siê do eksploatacji, rezerwy dodatkowe. Zasoby to ca³kowita iloœæ danych surowców energetycznych w skorupie ziemskiej oceniana jako mo liwa do pozyskania (proved amount in place). Natomiast rezerwy to czêœæ zasobów nadaj¹cych siê do eksploatacji w obecnych warunkach technicznych i ekonomicznych (proved recoverable reserves). Nale y jednak mieæ na uwadze, e rozpoznanie geologiczne zasobów i rezerw kopalnych surowców energetycznych jest wci¹ niepe³ne. Pozwala to przypuszczaæ, e po zwiêkszeniu g³êbokoœci poszukiwañ mog¹ byæ odkryte nowe ich z³o a. Poza tym wiele z³ó surowców energetycznych znajduje siê w trudno dostêpnych czêœciach naszego globu, dotychczas nie rozpoznanych (na przyk³ad na Antarktydzie). St¹d obecnie brak jest dostatecznych informacji o wielkoœci geologicznych zasobów energetycznych. Niektóre Ÿród³a podaj¹ jedynie przybli one szacunki tych zasobów. W niniejszym przegl¹dzie przedstawiono ocenê wielkoœci nieodnawialnych udokumentowanych Ÿróde³ energii nadaj¹cych siê do eksploatacji w obecnych warunkach technicznych i ekonomicznych oraz ocenê odnawialnych Ÿróde³ energii Rezerwy nieodnawialnych Ÿróde³ energii W tablicy 3.1 i na rys. 3.1 przedstawiono globalne wielkoœci nieodnawialnych rezerw surowców energetycznych okreœlone przez Œwiatow¹ Radê Energetyczn¹ w 2000 r. [4]. Nale y podkreœliæ, e wed³ug przybli onych szacunków œwiatowe kopalne zasoby energetyczne (resources) s¹ wielokrotnie wiêksze od rezerw i wynosz¹: wêgla kamiennego ponad 7400 mld t, In Poland the growth of per capita GDP was considerable during the years but its current value is still 3-4 times lower than in major OECD countries. It should be added that in the decline of GDP growth has been experienced in Poland, due to the social, political and economic transformation of the country from central planning to the market conditions. The interregional comparison of GDP in the years , calculated by exchange rate and by Purchasing Power Parity, is shown in the Annex. Table III.1 presents total levels of GDP and Table III.2 its per capita levels. 3. ENERGY SOURCES AND RESERVES 3.1. Classification of energy sources and reserves According to the classification applied by the World Energy Council, the world s energy resources have been divided into two categories: renewable and non-renewable. Non-renewable fuels, which constitute by now the basic source of world s primary energy supply, comprise: hard coal and brown coal (lignite), crude oil, including natural gas liquids, oil shales, tar sands and oil sands, natural gas, uranium. The renewable energy sources include: hydropower, fuel wood, biomass other than wood, peat, solar energy, geothermal energy, wave and tidal energy, oceans thermal energy. The reserves of non-renewable fuels are classified as follows: resources (proved amount in place), proved recoverable reserves, estimated additional amount in place. Proved amount in place is the amount of fossil fuels that has been carefully measured and assessed as exploitable. Proved recoverable reserves is the tonnage or volume within the proved amount in place that can be recovered (extracted) under present and expected local economic conditions with existing available technology. It should be also noticed that the geological assessment of the fossil fuels reserves is still incomplete. Therefore it can be inferred that the new deposits may be discovered when the depth of surveys is increased. Also many fuel deposits are located within the remote and hardly accessible parts of the world (for example in Antarctica). Therefore currently the information on total world reserves of fossil fuels is incomplete and not reliable. Some sources give only the rough estimates of the remotely located resources. The present review includes the assessment of the proved recoverable reserves of non-renewable fossil fuels and also the assessment of the renewable energy sources Reserves of non-renewable energy Table 3.1 presents the global amounts of the recoverable reserves of non-renewable fossil fuels, as compiled by the World Energy Council in 2000 [4]. It should be underlined that, according to the rough estimates, the global amount in place is many times higher than recoverable reserves and is the following: hard coal over 7400 billion tons, crude oil 320 billion tons, natural gas 330 trillion m 3. 9

10 ropy naftowej ok. 320 mld t, gazu ziemnego ok. 330 bln m 3. Do nieodnawialnych rezerw surowców energetycznych zalicza siê równie uran zawarty w rudach uranowych, stanowi¹cych surowiec do jego produkcji. Œwiatowe zasoby i rezerwy uranu s¹ klasyfikowane wed³ug kosztu jego pozyskania. Ich wielkoœæ przedstawiono w tablicy 3.2. Rozmieszczenie rezerw kopalnych surowców energetycznych na globie ziemskim jest bardzo nierównomierne. Wêgiel kamienny. Najwiêksze rezerwy tego paliwa posiadaj¹ kraje: USA, Federacja Rosyjska, Chiny, Indie, Afryka Po³udniowa, Australia, Ukraina, Kazachstan, Tablica 3.1. ŒWIATOWE REZERWY KOPALNYCH SUROWCÓW ENERGETYCZNYCH STAN NA KONIEC 1999 R. Table 3.1. WORLD RESERVES OF FOSSIL FUELS AT END 1999 Wyszczególnienie Wêgiel kamienny (mld t) bitumiczny subbitumiczny Wêgiel brunatny (mld t) Ropa naftowa (mld t) Gaz ziemny (bln m 3 ) ród³o/source: [4]. Rezerwy Reserves Specification Hard coal (billion t) bituminous subbituminous Lignite (billion t) Crude oil (billion t) Natural gas (trillion m 3 ) Niemcy i Polska. Polskie rezerwy wêgla stanowi¹ oko³o 2% rezerw œwiatowych. Wêgiel brunatny. Najwiêksze rezerwy wêgla brunatnego znajduj¹ siê w Niemczech, Australii, USA, Chinach, Brazylii i Federacji Rosyjskiej. Rezerwy tego wêgla w Polsce s¹ znacz¹ce, lecz stanowi¹ tylko 1% rezerw œwiatowych. Ropa naftowa. 2/3 rezerw ropy naftowej posiadaj¹ kraje Bliskiego Wschodu: Arabia Saudyjska, Irak, Kuwejt, Zjednoczone Emiraty Arabskie i Iran. Poza tym licz¹ce siê rezerwy znajduj¹ siê w Wenezueli, Federacji Rosyjskiej, Chinach, Libii, Meksyku, USA i Nigerii. Niezale nie od rezerw ropy naftowej istniej¹ mo liwoœci pozyskiwania znacznych iloœci paliw olejowych z ³upków i piasków bitumicznych. W przysz³oœci surowce te mog¹ stanowiæ wa ne Ÿród³o pozyskiwania takich paliw. Du e zasoby bituminów wystêpuj¹ w USA, Kanadzie, Australii, Federacji Rosyjskiej, Maroku, Jordanii, Wenezueli i Tajlandii. Obecnie, z uwagi na koszty, eksploatacja z³ó bituminów jest w zasadzie nieop³acalne. Gaz ziemny. Najwiêkszymi potêgami w zakresie rezerw gazu ziemnego s¹: Federacja Rosyjska, która posiada oko³o 1/3 œwiatowych rezerw tego paliwa oraz Iran posiadaj¹cy 17% rezerw œwiatowych. Pozosta- ³e 50% to g³ównie rezerwy gazu w krajach Pó³wyspu Arabskiego, USA, Algierii, Wenezueli, Nigerii i Iraku, a w Europie w Norwegii i Holandii. Rezerwy gazu w Polsce s¹ ma- ³e ok. 0,1% rezerw œwiatowych. 10 Uran. Stosunkowo du e rezerwy uranu znajduj¹ siê w Au- Tablica 3.2. ŒWIATOWE REZERWY URANU Table 3.2. WORLD URANIUM RESERVES Rezerwy uranu (tys. t) Udokumentowane Dodatkowo szacowane Perspektywiczne Zród³o/Source: [4] Rezerwy uranu wg kosztu produkcji Uranium reserves by production cost (US$/kg U) < Total Uranium reserves (1000 t) Total recoverable Additional amount Other amounts recoverable The reserves of non-renewable fuels include also the uranium contained in the ores from which the uranium is produced. The world reserves of uranium are classified according to their production cost. These reserves are presented in the Table 3.2. The reserves of fossil fuels are distributed through the globe in very uneven way. Hard coal. The biggest reserves of this fuel are located in: USA, Russian Federation, China, India, South Africa, Australia, Ukraine, Kazakhstan, Germany and Poland. Polish resources of coal constitute about 2% of world reserves. Brown coal. The biggest reserves of brown coal are located in Germany, Australia, USA, China, Brazil and Russian Federation. Polish resources are significant but they constitute only 1% of world reserves. Crude oil. 2/3 of world s crude oil reserves are located in Middle East countries: Saudi Arabia, Iraq, Kuwait, United Arab Emirates and Iran. The substantial resources are placed also in Venezuela, Russian Federation, China, Libya, Mexico, USA and Nigeria. In addition to the crude oil reserves, the possibilities exist to acquire the considerable amounts of oil fuels from oil shales and sands. These raw materials may constitute in future the important source of oil fuels. Large reserves of shales and sands exist in USA, Canada, Australia, Russian Federation, Morocco, Jordan, Venezuela and Thailand. Currently the exploitation of shales and sands is in principle uneconomic, because of high costs. Natural gas. The largest reserves of natural gas exist in Russian Federation 1/3 of world s reserves, and Iran 17% of this fuel reserves. The other 50% are located mainly in the countries of Arabian Peninsula, in USA, Algeria, Venezuela, Nigeria and Iraq, and in Europe in Norway and Netherlands. Gas reserves in Poland are small at the level of 0.1% of global reserves. Uranium. The relatively big reserves of uranium are located in Australia, Kazakhstan, USA, Canada, South Africa, Namibia, Brazil, Russian Federation, Uzbekistan and Ukraine. Tables III.3 and III.4 in the Annex contain statistical data on the reserves of fossil fuels in the individual countries.

11 stralii, Kazachstanie, USA, Kanadzie, Po³udniowej Afryce, Namibii, Brazylii, Federacji Rosyjskiej, Uzbekistanie i Ukrainie. Zestawienia wielkoœci rezerw surowców energetycznych w poszczególnych krajach przedstawiono w Aneksie tablice III.3 i III.4. Oceniaj¹c œwiatowe rezerwy paliw kopalnych nale y mieæ ma uwadze, e dziêki nowym odkryciom rezerwy te w ostatnim 30-leciu zwiêkszy³y siê. Coroczne zu ycie paliw kopalnych zosta³o zrekompensowane z nadwy k¹ nowo odkrytymi rezerwami Rezerwy odnawialnych Ÿróde³ energii Obecnie odnawialne Ÿród³a energii w porównaniu z paliwami kopalnymi odgrywaj¹ stosunkowo niewielk¹ rolê w zaspokojeniu potrzeb energetycznych œwiata, chocia w niektórych krajach ich udzia³ w zu yciu energii pierwotnej jest znaczny, a nawet wysoki. Œwiatowe rezerwy energii odnawialnej s¹ bardzo du- e i mog¹ w przysz³oœci staæ siê wa nym Ÿród³em zaopatrzenia œwiata w energiê. Energia wodna. Zasoby energii wodnej wyra ane s¹ iloœci¹ energii elektrycznej, jak¹ mo na pozyskaæ z cieków wodnych w ci¹gu roku. Œwiatowe zasoby energii wodnej oceniane s¹ w wysokoœci [4]: potencja³ teoretyczny ok TWh/a, zasoby technicznie mo liwe do eksploatacji ok TWh/a. W 1999 r. wykorzystanie potencja³u energetycznego wód wynosi³o 2633 TWh, co stanowi 18% zasobów technicznie mo liwych do wykorzystania. Najwiêksze zasoby energii wodnej posiadaj¹ kraje: Chiny, Federacja Rosyjska, Brazylia, Kanada, Kongo, Indie, USA, Indonezja. Polska posiada jedynie ok. 0.1% œwiatowych zasobów energii wodnej. Biomasa. G³ównymi sk³adnikami biomasy s¹ drewno i jego odpady, odpady rolnicze i zwierzêce oraz energetyczne odpady komunalne. Teoretyczny potencja³ energetyczny biomasy jest szacowany na ok EJ (66 mld toe/rok). Uwa a siê jednak, e g³ównie ze wzglêdów ekonomicznych tylko ok. 270 EJ (6,4 mld toe), mo e byæ wykorzystywana energetycznie. Szacuje siê, e obecne zu ycie biomasy wynosi ok. 55 EJ (1,3 mld toe), w tym drewna ok. 20 EJ (0,47 mld toe/rok). W 1999 r. biomasa zu ywana jako paliwo pokrywa³a ok. 11% globalnego zu ycia energii pierwotnej, w tym drewno i jego odpady ok. 5% tego zu ycia [4]. Energia wiatru. Teoretyczny potencja³ energii wiatru na globie ziemskim jest ogromny, szacowany na ok TWh /rok. Jednak dotychczasowe wykorzystanie energii wiatru do produkcji energii elektrycznej jest znikome. W 1999 r. moc zainstalowana si³owni wiatrowych wynosi³a tylko 13,3 GW, a uzyskana produkcja energii elektrycznej ok. 25 TWh, co stanowi³o zaledwie ok. 0,2% œwiatowej produkcji energii elektrycznej. Najbardziej rozwiniêt¹ energetyk¹ wiatrow¹ maj¹: USA (2,2 GW), Niemcy (4,4 GW), Hiszpania (1,5 GW), Dania (1,8 GW), Indie (1,2 GW) [4]. The assessment of the global reserves of fossil fuels should take into account the fact that in the recent 30 years these reserves increased due to the new discoveries. The current consumption of fuels has been more than compensated by the discoveries Reserves of renewable energy Currently the renewable energy sources play comparing with the fossil fuels the relatively small role in covering the world energy requirements, though in some countries their share in the primary energy consumption is considerable or even high. World reserves of renewable energy are very large and they can become in the future the important source of the global energy supply. Hydro energy. The resources of hydro energy are expressed in the amounts of electricity which can be obtained annually from water flows. The world resources of hydro energy are estimated as follows [4]: theoretical potential TWh/a, resources technically feasible for exploitation TWh/a. The actual utilisation of hydro energy potential was 2633 TWh in 1999, i.e. 18% of the technically feasible resources. The largest resources of hydro energy exist in: China, Russian Federation, Brazil, Canada, Congo, India, USA and Indonesia. Polish potential constitutes only 0.1% of world hydro energy resources. Biomass. The main components of biomass are the wood and wood waste, plant and animal waste from agriculture and energy containing municipal waste. The theoretical energy potential of biomass is estimated to be about 2900 EJ (66 Gtoe/year). It is however considered that only 270 EJ (6.4 Gtoe) may be actually utilised as fuels, mainly for economic reasons. It is estimated that the current consumption of biomass amounts to about 55 EJ (1.3 Gtoe). Of this, fuelwood constitutes 20 EJ (0.47 Gtoe/year). The biomass fuels covered in 1999 about 11% of the global primary energy consumption, and of this the wood and wood waste about 5% of this consumption [4]. Wind energy. The theoretical global potential of wind energy is tremendous and is estimated to be TWh per annum. The current utilisation of wind for electricity generation is however small. In 1999 the global installed power of the wind generators was only 13.3 GW and the annual production only 25 TWh, i.e. 0.2% of total world s generation of electricity. The capacity of wind generators is the highest in: USA (2.2 GW), Germany (4.4 GW), Spain (1.5 GW), Denmark (1.8 GW), India (1.2 GW) [4]. Peat. The peat plays very small role as the source of energy, because of its low calorific value, high contents of moisture and ash and its negative impacts at the envi- 11

12 Torf. Z uwagi na nisk¹ kalorycznoœæ, wysok¹ wilgotnoœæ, du ¹ zawartoœæ popio³u i niekorzystne oddzia³ywanie na œrodowisko torf odgrywa bardzo ma³¹ rolê jako Ÿród³o energii. Znajduje on doœæ du e zastosowanie w gospodarce rolnej i ogrodniczej. Zasoby torfu wystêpuj¹ w wielu krajach. Znaczne jego zasoby posiadaj¹ kraje: w Afryce: Uganda, Zambia, Afryka Po³udniowa, w Ameryce Pó³nocnej: Kanada, USA, Meksyk, w Ameryce Po³udniowej: Brazylia, Chile, Wenezuela, w Azji: Indonezja, Chiny, Malezja, Irak, w Europie: Federacja Rosyjska, Bia³oruœ, Finlandia, Norwegia, Szwecja. Energia geotermalna. Teoretyczny potencja³ energii geotermalnej jest ogromny, lecz realne do pozyskania rezerwy tej energii oceniane na ok EJ (ok. 12 mld toe). Dotychczasowe wykorzystanie rezerw energii geotermalnej jest bardzo ma³e. W 1999 r. moc zainstalowana elektrowni geotermalnych wynosi³a 7,7 GW, a uzyskana produkcja energii elektrycznej 51,9 TWh. Najwiêksze moce zainstalowane elektrowni geotermalnych posiadaj¹: USA (2,2 GW), Filipiny (1,9 GW), Meksyk (0,8 GW), Indonezja (0,6 GW), W³ochy (0,6 GW), Japonia (0,5 GW), Nowa Zelandia (0,4 GW), Islandia (0,2 GW) [4]. W niektórych krajach energia geotermalna jest wykorzystywana jako Ÿród³o ciep³a do ogrzewania pomieszczeñ i przygotowania ciep³ej wody u ytkowej. Pozosta³e Ÿród³a energii odnawialnej. S¹ to energie s³oñca, energia fal morskich oraz energia cieplna oceanów. Pomimo ogromnego potencja³u energetycznego tych Ÿróde³ s¹ one wykorzystywane w minimalnym stopniu. W najwiêkszym zakresie w celach energetycznych wykorzystywana jest energia s³oñca, zw³aszcza do ogrzewania, przygotowania ciep³ej wody u ytkowej i klimatyzacji pomieszczeñ ŒWIATOWA PRODUKCJA, EKSPORT I IMPORT SUROWCÓW ENERGETYCZNYCH 4.1. Œwiatowa produkcja energii pierwotnej W ostatnim 30-leciu œwiatowa produkcja energii pierwotnej wzros³a o blisko 80%, z 5671 Mtoe w 1971 r. do Mtoe w 2000 r. Na uwagê zas³uguje szybszy wzrost produkdcji w krajach nie nale ¹cych do OECD od wzrostu w krajach OECD [5]. W odniesieniu do poszczególnych noœników energii najszybciej wzrasta³a produkcja energii j¹drowej. Szybki jej rozwój wyst¹pi³ po kryzysie energetycznym lat siedemdziesi¹tych. Odnoœnie paliw kopalnych najszybciej wzros³a produkcja gazu ziemnego, przy równoczesnym ograniczeniu wzrostu wydobycia ropy naftowej. Wzrost produkcji wêgla by³ umiarkowany, a wskaÿnik wzrostu tej produkcji by³ zbli- ony do wskaÿnika wzrostu energii pierwotnej. Przyrost energii wodnej by³ ponad dwukrotny, natomiast energii ze Ÿróde³ odnawialnych i paliw pozosta³ych by³ umiarkowany. Zmiany tempa wzrostu produkcji poszcze-gólnych Ÿróde³ energii spowodowa³y zmiany udzia³u tych Ÿróde³ w œwiatowej produkcji energii pierwotnej. Znacznie wzrós³ udzia³ gazu ziemnego do 20,8% w 2000 r. i energii j¹drowej do 6,7%. Natomiast powa nie zmala³ udzia³ ropy naftowej z 44,5% do 36,3% oraz wêgla z 25,4% do 22,6%. Udzia³y energii wodnej i pozosta³ych Ÿróde³ energii w 2000 r. by³y zbli one do udzia³ów z 1971 r. Wzrost produkcji paliw pierwotnych i ich strukturê przedstawia tablica 4.1. Natomiast produkcjê energii Tablica 4.1. PRODUKCJA ENERGII PIERWOTNEJ ŒWIAT Table 4.1. PRIMARY ENERGY PRODUCTION WORLD Wyszczególnienie Wêgiel Ropa naftowa Gaz ziemny Energia j¹drowa Energia wodna Inne Ÿród³a 1) Razem Œwiat Produkcja Production (Mtoe) ronment. Peat is more widely used for non-energy purposes in agriculture and horticulture. The resources of peat exist in many countries, and particularly in the following: in Africa: Uganda, Zambia, South Africa, in North America: Canada, USA, Mexico, in South America: Brazil, Chile, Venezuela, in Asia: Indonesia, China, Malaysia, Iraq, in Europe: Russian Federation, Belarus, Finland, Norway, Sweden. Geothermal energy. The theoretical potential of geothermal energy is large, but the reserves feasible for exploitation are estimated at 5000 EJ (12 Gtoe). The current utilisation of geothermal energy resources is very small. In 1999 the installed capacity of geothermal power plants was 7.7 GW and the annual production of electricity 51.9 TWh. The highest capacities of the geothermal power plants are located in: USA (2.2 GW), Phillippines (1.9 GW), Mexico (0.8 GW), Indonesia (0.6 GW), Italy (0.6 GW), Japan (0.5 GW), New Zealand (0.4 GW), Iceland (0.2 GW) [4]. In some countries the geothermal energy is utilised also as the source of heat for space heating and for the preparation of domestic hot water. The other sources of renewable energy. The other sources are the solar energy, sea waves energy and the thermal energy of the oceans. These sources are used to the minimum level despite their tremendous energy potential. The solar energy is used to the biggest extent from the mentioned sources, particularly for heating of houses, preparation of domestic hot water and air conditioning. 4. GLOBAL PRODUCTION, EXPORTS AND IMPORTS OF THE ENERGY COMMODITIES 4.1. Global production of primary energy During the last 30 years the world s production of primary energy increased by almost 80%, from 5671 Mtoe in 1971 to Mtoe in More rapid growth of production in non-oecd countries than in OECD countries should be noticed [5]. Taking into account the individual energy carriers, the nuclear energy production has been increasing most rapidly. Its quick development took place after the energy crises of 1970s. From the fossil fuels, the production of natural gas was increasing most quickly, together with the reduction of crude oil production growth. Growth of coal production was moderate and similar to the growth of total primary energy production. The use of hydro 1971=100 Struktura Structure (%) ród³o/source: [5]. 1) Odnawialne i pozosta³e Ÿród³a energii/renewable and other sources of energy Specification Coal Crude oil Natural gas Nuclear energy Hydro energy Others 1) Total World energy more than doubled, and the increase of renewable and other energy utilisation was moderate. The changing pace of production growth of different energy sources resulted in the changed shares of these sources in the global production of primary energy.

13 Tablica 4.2. PRODUKCJA ENERGII PIERWOTNEJ W POLSCE Table 4.2. PRIMARY ENERGY PRODUCTION IN POLAND Wyszczególnienie Wêgiel Ropa naftowa Gaz ziemny Energia j¹drowa Energia wodna Inne Ÿród³a Razem ród³a/sources: [7], [9]. Produkcja Production (Mtoe) pierwotnej w podziale na regiony œwiata przedstawiono w Aneksie tablica III.5. Polska w przeciwieñstwie do krajów Europy Zachodniej mia³a i ma nadal wêglow¹ strukturê bilansu energii pierwotnej. W latach siedemdziesi¹tych i osiemdziesi¹tych XX w. produkcja energii pierwotnej wzrasta³a w szybkim tempie z 99,3 Mtoe w 1971 r. do 130,3 Mtoe w 1987 r. Nastêpnie w rezultacie podjêtych reform, m.in. ograniczenia produkcji przemys³u ciê kiego, produkcja energii pierwotnej zosta³a stopniowo zmniejszona do 80 Mtoe w 2000 r. Wyst¹pi³a istotna zmiana struktury bilansu energii pierwotnej g³ównie na skutek radykalnego ograniczenia wydobycia wêgla kamiennego przy równoczesnym wzroœcie importu ropy naftowej i gazu ziemnego. Zmiany wielkoœci produkcji i struktury energii pierwotnej w Polsce w minionym 30-leciu przedstawia tablica Producenci, eksporterzy i importerzy kopalnych surowców energetycznych Wêgiel kamienny. W minionym 30-leciu œwiatowa produkcja wêgla kamiennego wzros³a z 2189 Mt w 1971 r. do 3639 Mt w 2000 r. (wêgiel energetyczny 3142 Mt, wêgiel koksowy 497 Mt). W dekadzie lat 70-tych g³ównymi producentami wêgla by³y: USA, Chiny, Zwi¹zek Radziecki, W. Brytania, Polska i Niemcy. Natomiast obecnie najwiêkszymi producentami wêgla s¹: Chiny, USA, Indie, Australia, Afryka Po³udniowa, Federacja Rosyjska i Polska. W ostatnich dekadach minionego stulecia w kilku krajach Europy, z uwagi na uwarunkowania geologiczne i wysokie koszty, ograniczono wydobycie wêgla, zw³aszcza w W. Brytanii, Niemczech, Belgii, Francji, Federacji Rosyjskiej i w Polsce. Wiêkszoœæ wydobywanego wêgla kamiennego jest zu ywana w krajach produkuj¹cych ten wêgiel, a ok. 1/5 jest przedmiotem eksportu. Najwiêkszymi importerami wêgla obecnie s¹: Japonia, Korea, Tajwan, W. Brytania, Holandia, Niemcy, Federacja Rosyjska, Indie, W³ochy i Hiszpania. Zestawienia g³ównych producentów, eks-porterów i importerów wêgla kamiennego przedstawiono w Aneksie tablice III.6. i III.7. Polska do niedawna by³a jednym z najwiêszych producentów i eksporterów wêgla kamiennego. Najwy - sze jego wydobycie osi¹gniêto w 1978 r. 203 Mt, a eksport przekracza³ 40 Mt. Obni enie œwiatowych cen wêgla przy wzrastaj¹cych kosztach, jak równie Struktura Structure (%) Specification Coal Crude oil Natural gas Nuclear energy Hydro energy Others Total The share of gas increased considerably, reaching 20.8% in The share of nuclear energy increased to 6.7%. On the other side, the share of oil decreased from 44.5% to 36.3% and the share of coal from 25.4% to 22.6%. The participation of hydro energy and other sources was in 2000 similar to that of The growth in global primary energy production and its structure is shown in the Table 4.1. The production divided into world regions is presented in the Annex in Table III.5. Poland, unlike the Western European countries, had and still has coal-based structure of the primary energy balance. In 1970s and 1980s production of primary energy was increasing in Poland quickly, from 99.3 Mtoe in 1971 to Mtoe in Later, as a result of economic reforms and among others reduction of the heavy industry activities, the primary energy production gradually decreased to the level of 80 Mtoe in The structure of the primary energy balance also substantially changed hard coal production has been essentially reduced and simultaneously the imports of crude oil and natural gas increased. The changes in primary energy production volumes and structure in Poland during the last 30 years are presented in the Table Producers, exporters and importers of fossil fuels Hard coal. During the last 30 years the global production of hard coal increased from 2189 Mt in 1971 to 3639 Mt in 2000 (of which 3142 Mt steam coal and 497 Mt coking coal). In the decade of 1970s the main producers of coal were: USA, China, USSR, United Kingdom, Poland and Germany. Currently the largest producers are: China, USA, India, Australia, South Africa, Russian Federation and Poland. In the last decades of 20th century, because of the geological conditions and high mining costs, production of coal has been reduced in some European countries, particularly in United Kingdom, Germany, Belgium, France, Russian Federation and Poland. Most of the world s hard coal production is consumed in the producing countries, but about 1/5 is exported. The largest importers of coal are curently: Japan, Korea, Taiwan, United Kindom, Netherlands, Germany, Russian Federation, India, Italy and Spain. The listings of main producers, exporters and importers of hard coal are presented in the Annex in Tables III.6 and III.7. Poland was until recently one of the largest producers and exporters of hard coal. Its production peaked in 1978, reaching 203 Mt, and the exports exceeded 40 Mt. Reduction of world prices of coal, increasing mining costs and decrease of the domestic demand for coal enforced the necessity of restructuring the coal mining industry and significant decrease of production and exports. In 2000 the production amounted to 102 Mt and exports to 24 Mt. Brown coal. World production of brown coal was quite stable in the last 30 years. In 1973 production amounted to 835 Mt. It increased to 1170 Mt in the period and later has been decreased to the level of 895 Mt in

14 obni enie krajowego zapotrzebowania na wêgiel wymusi³y koniecznoœæ restrukturyzacji górnictwa wêglowego oraz radykalne zmniejszenie jego wydobycia i eksportu. W 2000 r. wydobycie wynios³o 102 Mt, a eksport 24 Mt. Wêgiel brunatny. Œwiatowa produkcja wêgla brunatnego by³a w minionym 30-leciu doœæ stabilna. W 1973 r. produkcja tego wêgla wynosi³a 835 Mt. W latach wzros³a do 1170 Mt i nastêpnie zosta³a zmniejszona do 895 Mt w 2000 r. G³ównymi producentami wêgla brunatnego s¹: Niemcy, USA, Australia, Turcja, Federacja Rosyjska, kraje b. Jugos³awii i Polska. Wêgiel brunatny jest zu ywany w krajach producentach, g³ównie do produkcji energii elektrycznej. Zestawienie g³ównych producentów wêgla brunatnego w latach przedstawiono w Aneksie tablica III.8. Ropa naftowa. Œwiatowa produkcja ropy naftowej wzros³a z 2543 Mt w 1971 r. do 3657 Mt w 2000 r., tj. o 44%. W 1971 r., przed kryzysem naftowym, najwiêkszymi producentami ropy by³y: USA, ZSRR, Arabia Saudyjska, Iran, Wenezuela, Kuwejt i Libia. W ostatnich dekadach do czo³ówki g³ównych producentów dosz³y kraje: Meksyk, Chiny, Norwegia, W. Brytania, Nigeria i Zjednoczone Emiraty Arabskie. W kilku krajach, które nadal znajduj¹ siê w grupie g³ównych producentów ropy naftowej, dosz³o do zmniejszenia poziomu 14 G³ówne strumienie handlu wêglem w 2001 r.: 527 mln t Main producers of brown coal are: Germany, USA, Australia, Turkey, Russian Federation, countries of former Yugoslavia and Poland. Brown coal is consumed in producer countries, mainly for electricity generation. The list of main producers of brown coal in the years is presented in the Annex in Table III.8. Crude oil. Global production of crude oil increased from 2543 Mt in 1971 to 3657 Mt in 2000, i.e. by 44%. In 1971, before the first oil crisis, the largest producers of crude were: USA, USSR, Saudi Arabia, Iran, Venezuela, Kuwait and Libya. During the next decades the following countries: Mexico, China, Norway, United Kingdom, Nigeria and United Arab Emirates, joined the group of leading producers. In some countries, which are still in the group of largest producers, the production amounts decreased. This applies particularly to USA, Iran, Kuwait and Libya. Almost 60% of produced crude oil is an object of international trade. The main exporters of crude oil were in 2000: Saudi Arabia, Norway, Russian Federation, Iran, Venezuela, Nigeria, Iraq, United Kingdom, Canada and Kuwait. Several oil producing countries besides crude oil are exporting also the refined products (motor gasoline, Diesel oil, fuel oil). The main importers of crude oil are: USA, Japan, Korea, Germany, Italy, France, India, Netherlands, China, Spain, United Kingdom, Canada, Singapore, Belgium and Taiwan. Some countries are importing crude oil for refining and after processing they are exporting considerable amounts of products. World production of crude oil by main producers is presented in Annex in the Table III.9. Table III.10 in the Annex shows leading exporters and importers of crude oil. In Poland production of crude oil is insignificant and covers only 4% of country requirements. Therefore Poland s demand is covered mostly by imports which in 2000 amounted to 18.3 Mt. Besides crude Poland imports motor gasoline, Diesel oil and LPG altogether 3.2 Mt in On the other hand Poland exports about 2.0 Mt of liquid fuels mainly fuel oil [9], [12].

15 wydobycia tej ropy, zw³aszcza w USA, Iranie, Kuwejcie i Libii. Blisko 60% wydobywanej ropy naftowej jest przedmiotem eksportu i importu. G³ównymi eksporterami ropy naftowej w 2000 r. by³y Arabia Saudyjska, Norwegia, Federacja Rosyjska, Iran, Wenezuela, Nigeria, Irak, W. Brytania, Kanada i Kuwejt. Szereg krajów produkuj¹cych ropê naftow¹ oprócz surowej ropy eksportuje jej produkty (benzyny, oleje napêdowe, oleje opa³owe). G³ównymi importerami ropy naftowej s¹: USA, Japonia, Korea, Niemcy, W³ochy, Francja, Indie, Holandia, Chiny, Hiszpania, W. Brytania, Kanada, Singapur, Belgia i Tajwan. Szereg krajów importuje ropê, aby po przetworzeniu eksportowaæ znaczn¹ czêœæ jej produktów. Œwiatow¹ produkcjê ropy naftowej wed³ug g³ównych producentów zawiera tablica III.9 w Aneksie. Równie w Aneksie w tablicy III.10 przedstawiono g³ównych eksporterów i importerów ropy naftowej. W Polsce wydobycie ropy naftowej jest znikome, pokrywa zaledwie ok. 4% potrzeb krajowych. St¹d Polska zapotrzebowanie na ropê naftow¹ pokrywa importem, który w 2000 r. wynosi³ 18,3 Mt. Oprócz ropy Polska importuje benzyny, olej napêdowy i gaz ciek³y w 2000 r. ok. 3,2 Mt. Natomiast eksportuje ok. 2,0 Mt paliw ciek³ych g³ównie oleju opa³owego [9], [12]. Gaz ziemny. W minionym 30-leciu wydobycie gazu ziemnego charakteryzowa³o siê najszybszym wzrostem w porównaniu do wêgla i ropy naftowej. Wydobycie to wzros³o z 1109 mld m 3 w 1971 r. do 2539 mld m 3 w 2000 r. Najwiêkszymi producentami gazu ziemnego w 2000 r. by³y kraje: Federacja Rosyjska, USA, Kanada, W. Brytania, Algieria, Holandia, Indonezja, Iran, Uzbekistan, Arabia Saudyjska, Norwegia, Turkmenistan, Malezja, Argentyna, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Meksyk, Australia i Chiny. Kraje te wydobywaj¹ 83% œwiatowej produkcji gazu ziemnego. Ok. 1/4 wydobywanego gazu jest przedmiotem eksportu, który w 2000 r. wynosi³ mld m 3. G³ównymi eksporterami gazu ziemnego s¹: Federacja Rosyjska, Kanada, Algieria, Norwegia, Holandia, Turkmenistan, Indonezja, Malezja, Katar i W. Brytania. Natomiast g³ównymi importerami gazu ziemnego s¹: USA, Niemcy, Japonia, Ukraina, W³ochy, Francja, Korea, Holandia, Hiszpania, Bia³oruœ, Belgia i Turcja. Wszystkie pozosta³e kraje œwiata importuj¹ zaledwie ok. 5% œwiatowego wydobycia gazu. Œwiatow¹ produkcjê gazu ziemnego wed³ug g³ównych producentów przedstawiono w tablicy III.11 w Aneksie. Natomiast g³ównych eksporterów i importerów gazu przedstawia Tablica III.12 w Aneksie. Polska nale y do krajów o niewielkiej produkcji gazu ziemnego, która w 2000 r. wynosi³a 5,2 mld m 3. Ok. 55% tej produkcji stanowi gaz zaazotowany o niskiej wartoœci opa³owej. Zatem w przeliczeniu na gaz wysokometanowy produkcja krajowa wynosi³a tylko ok. 3,2 mld m 3. W tej sytuacji dla pokrycia krajowego zapotrzebowania konieczny jest import, który w 2000 r. wynosi³ ok. 8 mld m 3. Natural gas. In the last 30 years the production of natural gas was characterised by the most rapid growth, comparing to the coal and oil. World production of gas increased from 1109 billion m 3 in 1971 to 2539 billion m 3 in The following countries were the leading producers of natural gas in 2000: Russian Federation, USA, Canada, United Kingdom, Algeria, Netherlands, Indonesia, Iran, Uzbekistan, Saudi Arabia, Norway, Turkmenistan, Malaysia, Argentina, United Arab Emirates, Mexico, Australia and China. These countries produce jointly 83% of the world production of natural gas. About 1/4 of produced gas is the object of export, which amounted to billion m 3 in The leading exporters of natural gas are: Russian Federation, Canada, Algeria, Norway, Netherlands, Turkmenistan, Indonesia, Malaysia, Qatar and United Kingdom. The main importers are on the other hand: USA, Germany, Japan, Ukraine, Italy, France, Korea, Netherlands, Spain, Belarus, Belgium and Turkey. All other countries of the world are importing only about 5% of global production of gas. World production of natural gas by main producers is presented in Annex in the Table III.11. Table III.12 in the Annex shows leading exporters and importers of gas. Poland belongs to the small producers of natural gas. Domestic production amounted to 5.2 billion m 3 in About 55% of this production is the nitrified gas with low calorific value. Therefore the national production was only 3.2 billion m 3, if recalculated into the standard highmethane gas. In this situation imports are necessary to cover the national demand. They amounted to 8 billion m 3 in

16 5. ŒWIATOWE ZU YCIE ENERGII PIERWOTNEJ 5. GLOBAL CONSUMPTION OF PRIMARY ENERGY 5.1. Œwiatowe zu ycie energii pierwotnej i jego struktura W ostatnim 30-leciu XX w. mia³ miejsce szybki wzrost œwiatowego zu ycia energii pierwotnej z 5458 Mtoe w 1971 r. do 9963 Mtoe w 2000 r. W krajach OECD wzrost wyniós³ 57%, a w krajach nie- OECD 124%. Pomimo dwukrotnie wy szego tempa wzrostu w krajach nie-oecd, œrednie zu ycie energii w przeliczeniu na mieszkañca tych krajów w 2000 r. by³o 5-krotnie ni sze od zu ycia w krajach OECD, co wynika z tablicy 5.1. Zmiany w zu yciu energii pierwotnej wed³ug regionów œwiata przedstawiono w Aneksie tablica III.13. W latach wyst¹pi³y istotne zmiany w strukturze œwiatowego zu ycia energii. Z paliw kopalnych najszybciej wzros³o zu ycie gazu ziemnego przy równoczesnym spowolnieniu wzrostu zu ycia ropy naftowej. Równie wzrost zu ycia wêgla, zw³aszcza w krajach OECD, by³ ni szy od ogólnego wskaÿnika wzrostu zu ycia energii pierwotnej. Wyst¹pi³ wysoki wzrost zu ycia energii j¹drowej oraz podwojenie wykorzystania energii wodnej. Wzrost zu ycia poszczególnych Ÿróde³ energii i ich strukturê przedstawia tablica 5.2. Szczegó³owe zestawienie œwiatowego zu ycia energii pierwotnej w podziale na kraje OECD i nie-oecd przedstawiono w Aneksie tablica III Zu ycie energii pierwotnej w Polsce W Polsce wzrost zu ycia energii pierwotnej by³ w minionym 30-leciu bardzo nierównomierny. W dekadzie lat 70-tych zu ycie wzrasta³o bardzo szybko, z 86,3 Mtoe w 1971 r. do 123 Mtoe w 1980 r. W 1982 r., w zwi¹z World primary energy consumption and its structure In the last 30 years of 20th century the world primary energy consumption increased quickly from 5458 Mtoe Tablica 5.1. ZU YCIE ENERGII PIERWOTNEJ W KRAJACH OECD I NIE-OECD Table 5.1. PRIMARY ENERGY CONSUMPTION IN OECD AND NON-OECD COUNTRIES Wyszczególnienie =100 Specification Globalne zu ycie energii pierwotnej (Mtoe) OECD Nie-OECD Œwiat Zu ycie na mieszkañca (toe) OECD Nie-OECD Œwiat ród³o/source: [5]. Tablica 5.2. ŒWIATOWE ZU YCIE ENERGII PIERWOTNEJ Table 5.2. WORLD PRIMARY ENERGY CONSUMPTION Wyszczególnienie Wêgiel Ropa naftowa Gaz ziemny Energia j¹drowa Energia wodna Inne Ÿród³a 1) Zu ycie energii Energy consumption (Mtoe) 1971=100 Struktura Structure (%) Specification Coal Crude oil Natural gas Nuclear energy Hydro energy Others 1) Razem Œwiat Total World ród³o/source: [5] 1) Odnawialne i pozosta³e Ÿród³a energii/renewable and other sources of energy Global consumption of primary energy (Mtoe) OECD Non-OECD World Consumption per capita (toe) OECD Non-OECD World in 1971 to 9963 Mtoe in The growth amounted to 57% in OECD and 124% in non-oecd countries. Though the growth rate of total primary energy consumption was two times higher in non-oecd countries than in OECD, the average per capita consumption was in 2000 in non-oecd area 5 times lower than in OECD (Table 5.1). Changes in primary energy consumption by the world regions are presented in the Annex in Table III.13. In the years the substantial changes in the structure of world energy consumption took place. Between the fossil fuels, consumption of natural gas increased most rapidly, with simultaneous reduction in crude oil consumption growth. Also the coal consumption growth was, particularly in OECD countries, lower than the growth of total consumption of primary energy. High increase of nuclear energy utilisation took place and the consumption of hydro energy doubled. World structure of energy sources and consumption growth rates for each source are shown in the Table 5.2. Detailed information on world consumption of primary energy, divided through OECD and non-oecd areas and by fuels, is presented in the Table III Primary energy consumption in Poland The growth of primary energy consumption in Poland was in the last 30 years very uneven. In the decade of 1970s consumption was growing very rapidly, from 86.3

17 ku ze stanem wojennym, zu ycie to spad³o do 113,8 Mtoe, w nastêpnych latach wzrasta³o osi¹gaj¹c w 1987 r. 130,3 Mtoe. W latach w rezultacie reformy gospodarki polskiej, ograniczenia produkcji przemys³u ciê kiego i szerokich dzia³añ racjonalizuj¹cych gospodarkê energetyczn¹ zu ycie energii pierwotnej by³o stopniowo zmniejszane do poziomu 89,7 Mtoe. Z uwagi na wêglowy charakter gospodarki struktura zu ycia energii pierwotnej w Polsce ró - ni³a siê znacznie od struktury wysokouprzemys³owionych krajów Europy. Strukturê zu ycia energii pierwotnej w Polsce przedstawia tablica WskaŸniki zu ycia energii pierwotnej Jak przedstawiono w tablicy 5.1, w minionym 30-leciu œwiatowe zu ycie energii pierwotnej per capita wzros³o tylko o 13%, z 1,46 toe w 1971 r. do 1,65 toe w 2000 r., przy czym w krajach nie-oecd wzrost ten wynosi³ 0,22 toe, natomiast w krajach OECD 0,90 toe. S¹ to wskaÿniki uœrednione, nie odzwierciedlaj¹ one ró nic pomiêdzy krajami wysokorozwiniêtymi i biednymi krajami Trzeciego Œwiata. W krañcowych przypadkach, zu- Tablica 5.3. ZU YCIE ENERGII PIERWOTNEJ W POLSCE I JEGO STRUKTURA Table 5.3. PRIMARY ENERGY CONSUMPTION IN POLAND AND ITS STRUCTURE Wyszczególnienie Wêgiel Ropa naftowa Gaz ziemny Energia wodna Inne Ÿród³a 1) Zu ycie energii Energy consumption (Mtoe) 1971=100 Struktura Structure (%) Razem Total ród³a/sources: [9], [10] 1) Odnawialne i pozosta³e Ÿród³a energii/renewable and other sources of energy Specification Coal Crude oil Natural gas Hydro energy Others 1) Tablica 5.4. KRAÑCOWE POZIOMY ZU YCIA ENERGII PIERWOTNEJ PER CAPITA WYBRANE KRAJE Table 5.4. EXTREME LEVELS OF PRIMARY ENERGY CONSUMPTION PER CAPITA SELECTED COUNTRIES Wyszczególnienie A. Kraje o najwy szym zu yciu energii USA Kanada Australia Szwecja Francja Fed.Rosyjska Niemcy Japonia W. Brytania B. Kraje o najni szym zu yciu energii Bangladesz Erytrea Jemen Etiopia Senegal Indie Sudan Boliwia ród³a/sources: [5], [8]. Zu ycie en. pierwotnej Primary energy cons. (toe/capita) Specification A. Countries with the highest energy cons. USA Canada Australia Sweden France Russian Fed. Germany Japan United Kingdom B. Countries with the lowest energy cons. Bangladesh Eritrea Yemen Ethiopia Senegal India Sudan Bolivia Mtoe in 1971 to 123 Mtoe in In 1982, in connection with the martial law, consumption decreased to Mtoe, and during the next years recovered, reaching in Mtoe. In the period , as a result of economic reforms, reduction of the heavy industry activity and implementation of the wide action to rationalise the energy economy, the primary energy consumption gradually decreased to the level of 89.7 Mtoe. Due to the domination of coal, the structure of primary energy consumption was in Poland very different from the structures prevailing in the industrialised countries of Europe. Poland s primary energy consumption structure is presented in the Table Indicators of primary energy consumption As shown in the Table 5.1, the world per capita primary energy consumption increased by only 13% during the last 30 years, from 1.46 toe in 1971 to 1.65 toe in In non-oecd countries the growth amounted to 0.22 toe and in OECD to 0.90 toe. These indicators are the averages and they do not reflect the real differences between highly developed countries and the poor countries of the Third World. In the extreme cases, the consumption 17

18 ycie w najbiedniejszych krajach jest nawet kilkadziesi¹t razy ni sze od zu ycia w krajach wysokorozwiniêtych, co wynika z danych tablicy 5.4 i rys Zestawienie zu ycia energii per capita dla szerszej liczby krajów OECD i nie-oecd przedstawiono w Aneksie tablica III ŒWIATOWA PRODUKCJA I ZU YCIE ENERGII ELEKTRYCZNEJ 6.1. Œwiatowa produkcja energii elektrycznej Minione 30-lecie charakteryzowa³o siê bardzo wysokim, of energy in the poorest countries is dozens times lower than in highly developed countries. These data are presented in the Table 5.4. The information on per capita energy consumption for the wider number of OECD and non-oecd countries is presented in the Annex in Table III GLOBAL PRODUCTION AND CONSUMPTION OF ELECTRICITY 6.1. Global production of electricity The last 30 years period was characterised by very high, 4-krotny. Pomimo szybszego wzrostu produkcji energii elektrycznej w krajach nie-oecd ni w OECD, udzia³ tych ostatnich w œwiatowej produkcji tej energii jest nadal dominuj¹cy w 1971 r. wynosi³ 73%, a w 2000 r. 63%, a w 2000 r. 81%. nych regionach œwiata by³ mocno zró nicowany. W krajach Europy Zachodniej i Ameryki Pó³nocnej o wysokiej produkcji na mieszkañca tempo wzrostu tej produkcji by³o ni sze od tempa w innych regionach. Jednak pomiêdzy krajami rozwiniêtymi i regionami Trzeciego Œwiata wystêpuj¹ ogromne ró nice w produkcji energii elektrycznej na mieszkañca (patrz rozdzia³ 6.3), a znaczna czêœæ ludnoœci tych regionów nie ma dostêpu do energii elektrycznej. Wed³ug ocen Œwiatowej Rady Energetycznej jest to blisko 1/3 ludnoœci œwiata [15]. Zmiany wielkoœci produkcji energii elektrycznej w poszczególnych regionach œwiata w okresie przedstawia tablica 6.1. Natomiast zmiany tej produkcji w wybranych krajach œwiata przedstawiono w Aneksie tablica III Struktura produkcji energii elektrycznej wg rodzajów paliw W minionym 30-leciu wyst¹pi³y istotne zmiany w udziale poszczególnych paliw w produkcji energii elektrycznej. G³ównym paliwem do produkcji tej energii by³ i jest wêgiel, jego udzia³ utrzymuje siê na poziomie ok. 40%. Zmiany wyst¹pi³y w udziale pozosta³ych paliw. Po kryzysie energetycznym lat 70-tych powa nie ograniczono zu ycie paliw ciek³ych do produkcji energii elektrycznej, natomiast zwiêkszono moce elektrowni spalaj¹cych gaz ziemny oraz zbudowano znaczne moce w elektrowniach j¹drowych, zw³aszcza w USA, Francji, Japonii, Niemczech, ZSRR, Kanadzie, Korei i W. Brytanii. Dziêki temu zwiêkszono produkcjê energii elektrycznej z gazu ziemnego z 696 TWh w 1971 r. do 2676 TWh w 2000 r., 18 Tablica 6.1. ŒWIATOWA PRODUKCJA ENERGII ELEKTRYCZNEJ WED UG REGIONÓW Table 6.1. WORLD ELECTRICITY PRODUCTION BY REGIONS Regiony A. OECD Ameryka Pó³nocna Europa w tym: Polska Kraje Pacyfiku Razem OECD B. Nie OECD Afryka Ameryka aciñska Azja 1) Chiny Europa 2) Dawny ZSRR Bliski Wschód Razem Nie-OECD Produkcja energii elektrycznej Electricity production (TWh) =100 Regions C. Œwiat C. World ród³a/sources: [5], [7], [8]. 1) Azja bez Chin/Asia excluding China 2) Europa bez b. ZSRR/Europe excluding former USSR A. OECD North America Europe of which: Poland Pacific Total OECD B. Non OECD Africa Latin America Asia 1) China Europe 2) Former USSR Middle East Total Non-OECD in the particular regions of the world. In Western European and North American countries, where the high per capita production has been reached earlier the growth rate was lower than in the other regions. However between developed countries and some regions of the Third World the tremendous differences in per capita electricity production exist (see Chapter 6.3) and the considerable share of these regions population has no access to the electricity. According to the WEC assessments, this is almost 1/3 of world population [15]. Changes in the electricity production volumes in the world regions during the period are presented in Table 6.1. Changes in the selected countries are shown in the Annex in Table III Structure 6.2. of electricity 6.2. production by fuels During the last 30 years the structure of the fuel use for electricity generation has substantially changed. The main fuel to produce electricity was and still is the coal and its share is being kept at the level of around 40%. The shares of other fuels did however change. After the energy crises of 1970s the use of liquid fuels for electricity generation has been seriously reduced. To compensate this reduction, the gas fired capacities were extended and significant nuclear capacities have been constructed, particularly in USA, France, Japan, Germany, USSR, Canada, Korea and United Kingdom. Electricity generation in gas fired plants has been increased from 696 TWh in 1971 to 2676 TWh in Nuclear ge-

19 a produkcjê w elektrowniach j¹drowych zwiêkszono ponad 20-krotnie, ze 111 TWh w 1971 r. do 2586 TWh w 2000 r. Zatem w 2000 r. udzia³ gazu w produkcji energii elektrycznej wynosi³ 17.4%, a elektrowni j¹drowych 16,9% [8]. W elektrowniach wodnych zwiêkszono produkcjê z 1208 TWh w 1971 r. do 2650 TWh w 2000 r. Wyst¹pi³ równie wzrost produkcji z pozosta³ych Ÿróde³ odnawialnych. Ich udzia³ w œwiatowej produkcji energii elektrycznej jest jednak nadal niewielki i w 2000 r. wynosi³ zaledwie 1,6% [8]. Udzia³ poszczególnych paliw w produkcji energii elektrycznej przedstawia tablica 6.2. Tablica 6.2. UDZIA POSZCZEGÓLNYCH PALIW W ŒWIATOWEJ PRODUKCJI ENERGII ELEKTRYCZNEJ Table 6.2. SHARES OF DIFFERENT FUELS IN THE WORLD ELECTRICITY PRODUCTION Wyszczególnienie Wêgiel Paliwa ciek³e Gaz ziemny Paliwo j¹drowe Woda ród³a odnawialne i pozosta³e Udzia³/Share (%) Specification Razem Total ród³a/sources: [5], [8]. Coal Oil Natural Gas Nuclear fuel Hydro energy Renewables and others neration increased more than 20 times, from 111 TWh in 1971 to 2586 TWh in As a result, in 2000 the share of gas in electricity generation was 17.4% and the share of nuclear plants 16.9% [8]. Electricity generation in hydro plants has grown from 1208 TWh in 1971 to 2650 TWh in Also the production from other renewable sources increased. Their share in the world electricity generation is however still small. In 2000 it amounted to only 1.6% [8]. The shares of different fuels in the world electricity production are shown in Table G³ówni producenci, eksporterzy i importerzy energii elektrycznej Do najwiêkszych producentów energii elektrycznej nale ¹: USA, Ch iny, Japonia, Federacja Rosyjska, Kanada, Niemcy, Indie, Francja, W. Brytania, Brazylia, Korea, W³ochy, Afryka P³d. i Australia. Kraje te w 2000 r. wytwarza³y 72% œwiatowej energii elektrycznej Main producers, exporters and importers of electricity The following countries are the largest producers of electricity: USA, China, Japan, Russian Federation, Canada, Germany, India, France, United Kingdom, Brazil, Korea, Italy, South Africa and Australia. These countries jointly produced in % of world electricity. Rapid growth of electricity generation in some of the most populated countries of the world, i.e. China, India and Brazil, should be noticed. During the years the growth of electricity production was in these countries the following: =100 (TWh) (TWh) China India Brazil Na uwagê zas³uguje szybki wzrost produkcji energii elektrycznej w najwiêkszych ludnoœciowo krajach œwiata, tj. Chinach, Indiach i Brazylii. W latach wzrost produkcji energii elektrycznej w tych krajach by³ nastêpuj¹cy: =100 (TWh) (TWh) Chiny Indie Brazylia Po³¹czone systemy elektroenergetyczne, zw³aszcza Ameryki P³n. i Europy, Direction of electricity export from Poland umo liwiaj¹ eksport i import energii elektrycznej pomiêdzy ró nymi krajami. Niektóre kraje s¹ tylko eksporterami lub importerami, a niektóre importuj¹ i eksportuj¹ w zale noœci od sytuacji w ich systemach elektroenergetycznych. Najwiêkszymi eksporterami energii elektrycznej s¹ g³ównie kraje posiadaj¹ce rozbudowan¹ energetykê wodn¹ i j¹drow¹. W 2000 r. najwiêkszymi eksporterami by³y: Francja, Kanada, Paragwaj, Szwajcaria, Federacja Rosyjska, Norwegia, Czechy, Austria i Szwecja. The interconnected electric systems, particularly in North America and Europe, make it possible to export and import the electricity between the countries. Some countries are only exporters or importers, and the other are buying or selling depending on the current situation in their power systems. The largest exporters of electricity are mainly the countries which possess the extended hydro and nuclear production. The main exporters were in 2000: France, Canada, Paraguay, Switzerland, Russian Federation, Norway, Czech Re- 19

20 Natomiast g³ównymi importerami tej energii by³y: Niemcy, W³ochy, Brazylia, USA, Szwajcaria, Holandia, Szwecja, Kanada i W. Brytania. Polska równie jest eksporterem i importerem energii elektrycznej. W 2000 r. eksportowa³a 9,7 TWh i importowa³a 3,2 TWh. Zestawienie g³ównych producentów, eksporterów i importerów energii elektrycznej w 2000 r. przedstawiono w Aneksie tablica III.17. public, Austria and Sweden. On the other hand the main importers were: Germany, Italy, Brazil, USA, Switzerland, Netherlands, Sweden, Canada and United Kingdom. Poland is also the exporter and importer of electricity. In 2000 Poland exported 9.7 TWh and imported 3.2 TWh. The listings of the main producers, exporters and importers of electricity in the year 2000 are presented in the Annex in Table III Produkcja energii elektrycznej w Polsce W Polsce w minionym 30-leciu wzrost produkcji energii elektrycznej by³ nierównomierny. W latach produkcja ta wzrasta³a dynamicznie z 69.5 TWh w 1971 r. do TWh w 1989 r. Nastêpnie w latach wyst¹pi³ ok. 10% regres zwi¹zany ze zmianami spo³eczno-politycznymi, przejœciem od gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki rynkowej i restrukturyzacj¹ gospodarki polskiej. Od 1993 r. zapocz¹tkowany zosta³ stopniowy wzrost produkcji energii elektrycznej, z 130,7 TWh w 1992 r. do 145,2 TWh w 2000 r. Udzia³y paliw, z których w Polsce jest wytwarzana energia elektryczna, ró ni¹ siê od udzia³ów w innych krajach, zw³aszcza zachodnioeuropejskich. W Polsce 95% energii elektrycznej jest wytwarzane z wêgla (61% z kamiennego i 34% z brunatnego). Tylko ok. 2,8% wytwarzane jest w elektrowniach wodnych (³¹cznie z pompowymi), ok. 2% z paliw naftowych i gazu ziemnego oraz ok. 0,3% z innych Ÿróde³ (biomasa, wiatr itp.). Zmiany w produkcji energii elektrycznej w latach przedstawia tablica Zu ycie energii elektrycznej 1) W 30-leciu œwiatowe zu ycie energii elektrycznej wzros³o prawie 3- krotnie, z 4833 TWh w 1971 r. do TWh w 2000 r. Tempo wzrostu tego zu ycia by- ³o znacznie wy sze od tempa wzrostu zu ycia energii pierwotnej. Œwiadczy to o wzrastaj¹cym znaczeniu energii elektrycznej w œwiatowej gospodarce. W krajach OECD zu ycie energii elektrycznej w tym okresie wzros³o 2,6-krotnie, natomiast w krajach Nie-OECD 3,9-krotnie. Najszybszy wzrost zu ycia energii elektrycznej mia³ miejsce w krajach Œrodkowego Wschodu, Australii, Chinach, Brazylii, Indiach, Pakistanie, Bangladeszu i Egipcie. Pomimo znacznego wzrostu ca³kowitego œwiatowego zu ycia energii elektrycznej, wskaÿniki zu ycia tej Tablica 6.3. PRODUKCJA ENERGII ELEKTRYCZNEJ W POLSCE Table 6.3. ELECTRICITY PRODUCTION IN POLAND Wyszczególnienie Wêgiel Paliwa naftowe Gaz ziemny Energia wodna Paliwa pozosta³e Produkcja energii elektrycznej Electricity production (TWh) Razem Total ród³a/sources: [7], [15] Electricity production in Poland The growth of electricity production in Poland was in the last 30 years uneven. In the period the production was growing in the dynamic way, from 69.5 TWh in 1971 to TWh in Between 1990 and 1993 the 10% decline of electricity Specification Coal Oil Natural Gas Hydro energy Others Tablica 6.4. KRAJE O NAJWY SZYM I NAJNI SZYM ZU YCIU ENERGII ELEKTRYCZNEJ PER CAPITA Table 6.4. COUNTRIES WITH THE HIGHEST AND THE LOWEST ELECTRICITY CONSUMPTION PER CAPITA Wyszczególnienie A. Kraje o najwy szych wskaÿnikach zu ycia Kanada Szwecja USA Australia Japonia Francja Niemcy B. Kraje o najni szych wskaÿnikach Etiopia Erytrea Sudan Jemen Bangladesz Senegal Pakistan India ród³a/sources: [5], [7], [8]. Zu ycie en. elektr. Electricity consumpt. (kwh/capita) production took place in Poland, in connection with the social, political and economic transformation of the country from the central planning to the market conditions. Since 1993 the gradual growth of electricity production has been initiated. Production increased from TWh in 1992 to TWh in The structure of fuel mix for electricity generation is in Poland different from the other countries, particularly from Western European countries. Specification A. Countries with the highest indicators Canada Sweden USA Australia Japan France Germany B. Countries with the lowest indicators Ethiopia Eritrea Sudan Yemen Bangladesh Senegal Pakistan India In Poland 95% of electricity is produced from coal (61% from hard coal and 34% from lignite). Only 2.8% is generated by hydro plants (including pumped storage), about 2% from fuel oil and natural gas and as little as 0.3% from the other renewable sources (biomass, wind etc.). Changes in the electricity production during the years are shown in Table Consumption 6.5. of electricity 1) During the period the global consumption of electricity increased almost 3- fold, from 4833 TWh in 1971 to TWh in Growth rate of electricity consumption was significantly higher than the growth rate of primary energy consumption. This is a proof of the increasing role of electricity in the global economy. In OECD countries the consumption has grown 2.6 times in this period while in non-oecd countries 3.9 times. The most rapid growth of electricity consumption took place in the countries of Middle East, in Australia, China, Brazil, India, Pakistan, Bangladesh and Egypt. Though the total world electricity consumption increased considerably, the indicators of per capita consumption rose more modestly: 1) Produkcja brutto + import eksport straty przesy³u i dystrybucji. 1) Gross production + import export transmission and distribution losses. 20