WIELKOPOLSKA DZIEDZICTWO PRZESZŁOŚCI

Transkrypt

1

2 Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Poznaniu WIELKOPOLSKA DZIEDZICTWO PRZESZŁOŚCI Część II: Nauka - oświata - kultura Bibliografia w wyborze Wydawnictwo WBP Poznań 1996

3 POMOCNICZE MATERIAŁY BIBLIOGRAFICZNE Opracowa ła: W stęp : Beata Nowak dr M arek Rezler ISBN Wydawnict wo WBP Poznmi, ul. Prusa 3, tel Nakład: 600 egz. POZNAŃSKA DRUKARNIA NAUKOWA Pozn a ń, ul. Hewe liusza 40

4 SPIS TREŚCI Przedmowa VII Marek Rezler: O tradycjach wielkopolskiej nauki, oświa t y i kultury IX Wielkopolska - dziedzictwo przeszłości. Nauka - oświata - kultura. Bibliografia w wyborze l I. Wielkopolska l. Nauka. Szkolnictwo wyższe Oświata Kultura i sztuka Amatorski ruch artystyczny Archiwa. Bibliotekarstwo. Infol1nacja naukowa Czasopiśmiennictwo Kultura fizyczna. Sport. Turystyka Kultura i sztuka ludowa. Dożynki Literatura Muzea. Izby pamięci Muzyka Ruch wydawniczy. Księgarstwo Teatr i film II. Pozmlń l. Nauka. Szkolnictwo wyższe Oświata Szkolnictwo podstawowe Szkolnictwo średnie ogólnokształcące Szkolnictwo artystyczne Szkolnictwo zawodowe. Oświata dorosłych Kultura i sztuka Amatorski ruch artystyczny Archiwa Bibliotekarstwo. Czytelnictwo. Infom1acja naukowa Czasopiśmiennictwo Domy kultury. Kluby Film. Kino Fotografika Kultura fizyczna. Sp0I1 i rekreacja Literatura Muzea. Wystawy Muzyka Plastyka Radio i telewizja Ruch wydawniczy. Księgarstwo

5 IV Spis treści Teatr. Estrada......, Towarzystwa kulturalne. Ruch regionalny III. Poznań - okręg 1. Nauka Oświata Kultura i sztuka Bibliotekarstwo. Czytelnictwo. Informacja naukowa Sport. Turystyka i rekreacja IV. Poszczególne okręgi i miejscowości Antonin, woj. kaliskie s. 165; Biała, woj. pilskie s. 165; Błażejewo, woj. poznańskie s. 166; Bojanowo, woj. leszczyńskie s. 166; Brody, woj. poznańskie s. 166; Budziszewko, woj. pilskie s. 166; Bukowiec, woj. poznańskie s. 167; Bukówiec Górny, woj. leszczyńskie s. 167; Chludowo, woj. poznańskie s. 167; Chodzież, woj. pilskie s. 167; Czarnków, woj. pilskie s. 168; Dłoń, woj. leszczyńskie s. 168; Dobrzyca, woj. kaliskie s. 168; Duszniki, woj. poznańskie s. 168; Dziekanowice, woj. poznańskie s. 169; Gniezno - okręg, woj. poznańskie s. 169; Gołańcz, woj. pilskie s. 175; Goluchów, woj. kaliskie s. 175; Gostyń - okręg, woj. leszczyńskie s. 176; Grodzisk Wlkp., woj. poznańskie s. 178; Grzybno, woj. poznańskie s. 179; Jarocin, woj. kaliskie s. 179; Jastrowie, woj. pilskie s. 180; Kaczki Średnie, woj. konińskie s. 180; Kalisz s. 180; Kalisz - okręg s. 194; Kaźmierz, woj. poznańskie s. 196; Kępno, woj. kaliskie s. 196; Kiekrz, woj. poznańskie s. 196; Konary, woj. leszczyńskie s. 196; Konin s. 197; Konin - okręg s. 199; Kostrzyn, woj. poznańskie s. 200; Koszuty, woj. poznańskie s. 201; Kościan - okręg, woj. leszczyńskie s. 20 l; Koźmin, woj. kaliskie s. 206; Kórnik. woj. poznańskie s. 206; Krajenka, woj. pilskie s. 208; Krobia, woj. leszczyńskie s. 209; Krotoszyn, woj. kaliskie s. 209; Krzemieniewo, woj. leszczyń skie s. 210; Krzycko Wielkie, woj. leszczyńskie s. 210; Krzyż, woj. pilskie s. 210; Leszno s. 210; Leszno - okręg s. 217; Lewków, woj. kaliskie s. 218; Luboń, woj. poznańskie s. 219; Marszew, woj. kaliskie s. 219; Miejska Górka, woj. le szczyńskie s. 219; Mieścisko, woj. poznańskie s. 220; Miłosław, woj. poznańskie s. 220; Mosina, woj. poznańskie s. 220; Murowana Goślina, woj. poznańskie s. 221; Nekla, woj. poznańskie s. 221; Nowe Miasto n. Wartą, woj. poznańskie s. 221; Nowy Tomyśl - okręg, woj. poznańskie s. 222; Objezierze, woj. poznańskie s. 225; Oborniki, woj. poznańskie s. 225; Obrzycko, woj. poznańskie s. 225; Opalenica, woj. pozmulskie s. 226; Opatówek, woj. kaliskie s. 226; Osiek n. Notecią, woj. pilskie s. 227; Ostrów Wlkp., woj. kaliskie s. 227; Ostrzeszów, woj. kaliskie s. 229; Parzęczewo, woj. poznańskie s. 229; Pępowo, woj. leszczyńskie s. 229; Piła s. 229; Piła - okręg s. 232; Plesze w - okręg, woj. kaliskie s. 233; Pniewy, woj. poznańskie s. 234; Pobiedziska, woj. poznańskie s. 234; Pogorzela, woj. leszczyńskie s. 234; Przybroda, woj. poznańskie s. 235; Puszczykowo, woj. poznańskie s. 235; Rakoniewice. woj. poznań-

6 Spis tre ści skie s. 235; Rawicz - okręg, woj. leszczyńskie s. 236; Robczysko, woj. leszczyńskie s. 239; Rogalin, woj. poznańskie s. 239; Rogoźno, woj. pilskie s. 240; Russów, woj. kaliskie s. 240; Rydzyna, woj. leszczyńskie s. 240; Samowa, woj. leszczyńskie s. 241; Sielinko, woj. poznańskie s. 241; Sieraków, woj. poznańskie s. 241; Skoki, woj. poznańskie s. 242; Sompolno, woj. konińskie s. 242; Stęszew, woj. poznańskie s. 242; Suchy Las, woj. pozmmskie s 243; Swadzim, woj. poznańskie s. 243; Swarzędz, woj. poznańskie s. 243; Szamotuły - okręg, woj. poznańskie s. 243; Szreniawa, woj. poznańskie s. 245; Szymanowo, woj. leszczyńskie s. 247; Smiełów, woj. kaliskie s. 247; Smigiel, woj. leszczyńskie s. 248; Srem, woj. poznańskie s. 248; Sroda Wlkp. - okręg. woj. poznańskie s. 249; Trzcianka, woj. pilskie s. 251; Trzcianka, woj. poznańskie s. 252; Turek, woj. konińskie s. 252; Uzarzewo, woj. poznańskie s. 253; Wałcz - okręg, woj. pilskie s.253; Wągrowiec, woj. pilskie s. 253; Winna Góra, woj. poznańskie s. 254; Włoszakowice, woj. leszczyńskie s. 254; Woźniki, woj. poznańskie s. 255; Wronki, woj. pilskie s. 255; Września, woj. poznańskie s. 255; Wschowa - okręg, woj. leszczyńskie s. 256; Zakrzewo, woj. pilskie s. 256; Zbiersk. woj. kaliskie s. 256; Złotów - okreg. woj. pilskie s. 256 V. Indeks autorski VI. Indeks przedmiotowy v

7

8 PRZEDMOWA W 1992 roku ukazała się pierwsza część bibliografii "Wielkopolska - dziedzictwo przeszłości" zaplanowana jako przegląd piśmiennictwa na temat naszego regionu. Ze względu na ilość materiału ograniczono dobór do pozycji zwartych i fragmentów wydanych w Polsce po 1945 roku. W części pierwszej zarejestrowano publikacje i bibliografie ogólne, opracowania historyczne, archiwalia, przewodniki turystyczne, katalogi i opisy zabytków, albumy i opracowania dotyczące dziejów kościoła. Dwie kolejne części miały dotyczyć zagadnień społeczno-politycznych i gospodarczych oraz nauki, oświaty i kultury. Trzy ostatnie tematy określają zawartość niniejszej bibliografii. Podobnie jak w części pierwszej jej zasięg terytorialny to województwa kaliskie, konińskie, leszczyńskie, pilskie i poznańskie w obecnych granicach administracyjnych. Bibliografia obejmuje piśmiennictwo o charakterze naukowym, popularnon:mkowym i publicystycznym dotyczące historii i współczesności nauki, oświaty i kultury w Wielkopolsce. W możliwie szerokim zakresie uwzględniono drobne opracowania o charakterze dokumentów życia społecznego, choć brak informacji bibliograficznej i trudny dostęp do nich spowodował nieuniknione luki. Z tych samych powodów pominięto programy teatralne, prace magisterskie i dyplomowe, większość periodycznych wydawnictw poszczególnych instytucji (programów działania i sprawozdań) lub cyklicznie powtarzających się imprez itp. Część katalogów wystaw z uwagi na swoją temat y kę została zarejestrowana w części pierwszej. Zgromadzone materiał y uporządkowano w układzie alfabetycznym według nazw miejscowości wyłączając na poczqtek hasła Wielkopolska, Poznań i Poznań - okręg. W obrębie poszczególnych haseł, w zależności od ilości materiałów, zastosowano podział na trzy podstawowe grupy: nauka - oświata - kultura. Zgromadzone wokół tematów szczegółowych publikacje uporządkowano w układzie alfabetycznym. Ich wykaz zawiera indeks przedmiotowy umieszczony na końcu bibliografii. O ile rejestr bibliograficzny odzwierciedla piśmiennictwo dotyczące wybranej miejscowości to indeks przedmiotowy kumuluje publikacje dotyczące poszczególnych tematów.

9 vm P rzed/llolva Dobór instytucji wymienionych w indeksie jest skutkiem ilości zarejestrowanego piśmiennictwa. Zestawienie zawiera 2542 pozycje bibliograficzne dotyczące 114 miejscowości i okręgów. Pozycje dołączone do ponumerowanej bibliografii oznaczono dodatkowo małymi literami. Materiały opracowano z autopsji oraz na podstawie źródeł bibliograficznych ogólnych i specjalnych. Wstęp dr. Marka Rezlera określa miejsce i znaczenie nauki, oświaty i kultury w dziejach Wielkopolski wskazując także na udział Wielkopolan w dorobku kulturalnym i cywilizacyjnym naszego kraju. Ilość i charakter zebranych publikacji (mimo niekompletności spisu) wskazuje ponadto na znaczne zainteresowanie i osiągnięcia Wielkopolski w tym zakresie. Trzecia, ostatnia część bibliografii "Wielkopolska - dziedzictwo przeszłości" poza spisem opracowań na tematy społeczno-polityczne i gospodarcze obejmie także materiały uzupełniające dwie poprzednie części.

10 Marek Rezler o TRADYCJACH WIELKOPOLSKIEJ NAUKI, OŚWIATY I KULTURY Próba zdefiniowania pojęć nauki, oswlaty i kultury, mimo łączących je związków, napotyka na rozmaite trudności. Zwłaszcza pojęcie kultury jest wieloznaczne i wielowątkowe. Poniższy szkic stanowi spojrzenie na rozwój kultury w Wielkopolsce, jej priorytety, zależności i powiązania z dziejami regionu oraz udział Wielkopolan w dorobku kulturalnym i umysłowym kraju. Wielkopolska jest regionem dość specyficznym. Podczas gdy przegląd problemów nauki i oświaty nie sprawia większych trudności, sprecyzowanie regionalnych, wielkopolskich cech kulturalnych jest bardzo trudne. W potocznym rozumieniu kultura kojarzy się głównie z ruchem artystycznym, wymagającym niekonwencjonalnego myślenia, swoistego "szaleństwa", rzadko kojarzonego ze statecznymi Wielkopolanami. Istotnie, nad Wartą i Obrą niewiele urodziło się i działało osób, które wniosły dziejowy wkład w polską kulturę narodow ą. Były jednak postaci i zjawiska zasługujące na przypomnienie. Wielkopolska i Małopolska to części naszego kraju, w których najsilniej wystąpiły tendencje państwowotwórcze. Początkowo nietrwałe próby kształtowania odrębnego bytu państwowego wystąpiły na południu, ostatecznie jednak pod koniec I tysiąclecia inicjatywa przeszł a w ręce Polan - plemienia, które miało swoje siedziby nad Wartą i Obrą. Z chwilą postępu centralizacji władzy, a zwłaszcza po wprowadzeniu chrześcijaństwa, zaczęły się tu pojawiać nowe elementy kulturalne i kulturowe, wymagające zorganizowanych działań. Nie znaczy to, że w czasach pogańskich nic się tu nie działo, a misjonarze musieli swą pracę zaczynać od podstaw. Jednak organizacja państwa Polan, a póź niej polskiego, pozwoliła wprowadzić elementy łatwiej zauważalne w źródłach historycznych, zwłaszcza pisanych. Tu niewątpliwie przełomem było wprowadzenie chrześcijaństwa i alfabetu ł ac ińskiego. Już w XI wieku w Europie zaczęły się pojawiać informacje o mężach uczonych żyjących w Gnieźnie. Na zewnątrz widoczne były monumentalne (na owe czasy) budowle kamienne świadczące o nowym

11 x Marek Rezler porządku, działające swym ogromem i tajemniczością misterium odbywającego się w świątyniach. Inny styl życia pojawił się na dworze książęcym, coraz bardziej zbliżając się do reguł obowiązujących na Zachodzie i Południu. Bodaj najwyraźniejszym świadectwem tych przemian było przyjęcie Ottona III w Gnieźnie w 1000 roku, gdzie wystawnością, a nawet swoistym nuworyszowskim blichtrem, zadziwiono wielu bywałych w świecie możnych. Istotnie, klasztory i dwór książęcy stały się wówczas ośrodkami nowej kultury, nowego obyczaju. Wprowadzanie tych zmian następowało jednak zbyt gwałtownie, często z pominięciem tradycji i miejscowego obyczaju, co z czasem (dodawszy inne czynniki) doprowadziło do powstania ludowego połączonego z czasową restauracje\ pogaństwa. Już w kilkadziesiąt lat po zjeździe gnieźnieńskim czeski książę Brzetysław miał co wywozić z Polski. Kontynuacja procesu chrystianizacji kraju i stopniowej przebudowy świadomości jego mieszkańców trwała od czasów Kazimierza Odnowiciela przez cały okres rozbicia dzielnicowego. W sztuce dominuje styl romański stopniowo przechodzący w gotyk widoczny w budowanych wówczas potężnych kolegiatach i kościołach. Wykształcenie w tamtych czasach związane było przede wszystkim z klasztorami. Jeszcze w XV wieku wśród naszych władców zdarzali się analfabeci, ale ci ks i ążęta i królowie, którzy trzymali się blisko duchowieństwa, jak Mieszko II czy Kazimierz Odnowiciel, umieli czytać i pisać, a nawet posługiwali się kilkoma językami. Zaczęły się też pojawiać inskrypcje nagrobne, ale jeszcze długo umiejętność przenoszenia słów na papier i pergamin, prace kancelaryjne itd. pozostawały domeną duchownych. Oni też (zwłaszcza cystersi) przynosili różne "nowinki" techniczne i rolnicze. Językiem ludzi wykształconych była łacina, zaś język rodzimy przeważał w codziennych kontaktach i używany był przez ogół społeczeństwa. Po łacinie odprawiana też była liturgia katolicka, z wyjątkiem kazań. W tym czasie na pewno powstały lub zapoczątkowane zostały w Wielkopolsce: roczniki biskupa Jordana i królowej Rychezy, "Żywot pięciu braci" oraz "Żywot św. Wojciecha" Brunona z Kwerfurtu, zaczęła też stopniowo powstawać słynna biblioteka katedralna w Gnieźnie, dziś znana ze swych cymeliów daleko poza granicami Europy. Sztukę romańską reprezentują w Wielkopolsce Uak i w innych regionach kraju) głównie zachowane do dziś zabytki architektury związane z władzą administracyjną i kultem religijnym.

12 o tradycjach... W okresie rozbicia dzielnicowego pojawiły się liczne dokumenty pisane, zwłaszcza lokacyjne i związane z nadaniami. Powstały wówczas kroniki Galla Anonima, Kadłubka oraz Kronika Wielkopolska. W sztuce i architekturze następowało stopniowe przejście ze stylu romańskiego w gotyk. Najwcześniejszym tzw. zabytkiem ruchomym tego okresu są słynne Drzwi Gnieźnieńskie z lat ok Rozwijało się szkolnictwo przyklasztorne; w XIII wieku powstała taka szkoła w Kaliszu. Jednak podstawowe prądy umysłowe wprowadzane na ziemiach polskich, treść ustaleń prawniczych, literatura polityczna itd. napływały w rezultacie kontaktów polskiego (także wielkopolskiego) duchowieństwa z Rzymem, Pragą i ośrodkami niemieckimi. Stopniowo też zaczął powstawać zwyczaj wysyłania synów do Włoch - zwłaszcza Padwy i Bolonii. Ale i ci, po powrocie z reguły przywdziewali habit lub sutannę i włączali się w ogólny nurt intelektualny regionu i kraju. Już w XIII wieku nie mógł zostać biskupem duchowny bez wykształcenia i znajomości prawa. Był to okres rozwoju klasztorów (zwłaszcza cysterskich) i lokacji nowych miast. Utrwalenie stołecznej roli Krakowa za czasów Kazimierza Odnowiciela obniżyło znaczenie Wielkopolski, która jednak zachowała kluczową pozycję w strukturze Kościoła. Mimo znacznego obniżenia "nakładów" na kulturę i szkolnictwo w Wielkopolsce pojawił się tzw. mecenat mieszczański, który dążył do wytworzenia własnych, niezależnych form kształcenia. Ta swoista autonomia nie była jednak w pełni możliwa, choć właśnie w XIV wieku dość licznie pojawili się pisarze i nauczyciele szkół miejskich. Był to czas, gdy w Wielkopolsce nadal czołowymi ośrodkami kulturalnymi były Gniezno i Poznań. Wobec braku własnego, krajowego ośrodka uniwersyteckiego (Akademia Krakowska dopiero powstawała), wykształcenie najwyższego szczebla zdobywano we Włoszech i w Pradze. Wysoki poziom reprezentowały natomiast polskie szkoły katedralne, kształcące najbardziej wtedy potrzebnych lekarzy i prawników. Oni też stanowili kadrę przyszłych urzędników na wszystkich dworach oraz w kancelariach, nie zaniedbuj,\c wszakże pracy naukowej i twórczości literackiej - zwłaszcza gdy mieli takich mecenasów jak arcybiskup Jarosław Bogoria Skotnicki. To właśnie w Gnieźnie podjęto wówczas prace kodyfikacyjne i ustalono zasady przeciwstawnej polityce wschodniej Kazimierza Wielkiego - orientacji w stronę Pomorza. Natomiast o własne szkoły zaczęły się starać poszczególne miasta; ich absolwentów spotykano później w spisach studentów zagranicznych uniwersytetów. Takie szkoły na pewno były w Pyzdrach, Rogoźnie, Kaliszu, Gostyniu i Po- XI

13 XIJ Marek Rez/er biedziskach, przypuszczalnie też w Buku, Słupcy, Kobylinie, Jarocinie, Koninie, W schowie i Międzyrzeczu, a także w Kole i Bninie. Z czasem Wielkopolanie pojawili się wśród profesorów Akademii Krakowskiej (Mikołaj z Pyzdr, Maciej z Koła, Andrzej z Kokorzyna). W połowie XV wieku było ich już znacznie więcej: to z Wielkopolski pochodzili tacy sławni profesorowie Akademii jak Andrzej Grzymała, Stanisław z Pleszewa, Andrzej Gałka czy słynny mówca Jan z Ludziska. Z czasem też poziomem wykładanego prawa szkoła katedralna w Gnieźnie z powodzeniem mogła rywalizować z wszechnicą krakowską. Był to okres spokojnego rozwoju oświaty, sztuki i kultury w Wielkopolsce. W zasadzie aż do "potopu" szwedzkiego region nie był nękany wojnami, zaś główne plagi ówczesnych miast: pożary i epidemie pojawiały się tu nie częściej niż w innych częściach kraju - istniały więc dogodne warunki do bogacenia się i podnoszenia poziomu intelektualnego. W dalszym ciągu rozwijały się kancelarie, szkoły katedralne i miejskie, utrzymywano kontakt z Krakowem i ośrodkami uniwersyteckimi za granicą. Pojawiły się też księgozbiory prywatne, co świadczy nie tylko o potrzebach intelektualnych (po części też i zawodowych) ich właścicieli, ale także o możliwościach finansowych ówczesnej elity umysłowej regionu. Szczególnie sławna była kolekcja Sędziwoja z Czechla. U schyłku średniowiecza Wielkopolska była silnym ośrodkiem życia naukowego i kulturalnego, a biskupi poznańscy tacy jak Mikołaj Kurowski, Mikołaj Trąba, Wojciech Jastrzębiec, Andrzej Łaskarz (Laskary), Piotr Wysz i Stanisław Ciołek nie tylko kształcili "kadry" dla kancelarii różnych szczebli, ale i sami odegrali ważną rolę we władzach ówczesnej Polski. Rozwijała się też medycyna, reprezentowana głównie przez Macieja z Koła, Andrzeja Grzymałę i Stanisława z Pleszewa. Wiek XV to okres burzliwego rozwoju architektury i sztuki gotyckiej. Rozwija się w tym czasie rzeźba, zwłaszcza sakralna, w której widoczne są wpływy zewnętrzne (pomorskie, niemieckie i śląskie). Pod koniec XV wieku w kościołach Poznania i Szamotuł pojawiły się słynne płyty nagrobne pochodzące z norymberskiego warsztatu odlewniczego Vischerów, a po roku w gnieżnieńskiej katedrze umieszczono marmurową tablicę nagrobną prymasa Zbigniewa Oleśnickiego (młodszego), wykonaną przez Wita Stwosza. Zresztą motywy zapożyczone z Ołtarza Mariackiego mistrza Wita znajdziemy w kilku kościołach wielkopolskich, m. in. w Koźminie i w Brodnicy k. Śremu. Z malarstwa tego okresu zachowały się resztki polichromii w kościołach (szczególnie piękne i cenne są malowidła w klasztorze pocysterskim w Lądzie koło Słupcy) oraz dość liczne obrazy sztalugowe

14 o tradycjach... o tematyce sakralnej. Ale i tu, a także w rzemiośle artystycznym szczególnie widoczne były wpływy małopolskie, śląskie i pomorskie. Czasy nowożytne w literaturze i sztuce rozpoczęte renesansem i kontynuowane przez barok były (przynajmniej do 1655 roku) okresem korzystnym dla Wielkopolski. Idee humanistyczne szybko znalazły tu swych zwolenników, m. in. w osobie (zmarłego w 1501 roku) wojewody poznańskiego Jana Ostroroga i biskupa Piotra z Bnina, utrzymującego bliskie kontakty naukowe ze słynnym Kallimachem - Filipem Buonaccorsim. Z Wielkopolski pochodzili tacy ówcześni luminarze prawa i literatury renesansowej jak Klemens Janicki, Jan Łaski, Piotr Tomicki, Jan Lataiski, Andrzej Krzycki, przede wszystkim zaś biskup Jan Lubrański. W regionie dominował wówczas potężny ród Górków, a ich poznański pałac przy ulicy Wodnej stał się jednym z najważniejszych w kraju ośrodków protestanckich. Na czoło ówczesnego szkolnictwa w regionie wysunęło się Collegium Lubranscianum, które swą nazwę wzięło od założyciela, wielce zasłużonego biskupa poznańskiego, Jana Godziemby-Lubrańskiego. Mimo licznych fundacji w Poznaniu (m. in. psałterii, wodociągów na Ostrowie Tumskim) i na terenie diecezji, właśnie owa szkoła najlepiej upamiętniła jego zasługi. Od około 1533 roku kolegium funkcjonowało już jako Academia Lubransciana, a w następnym stuleciu - Academia Posnaniensis. Ten wielkopolski odpowiednik uniwersytetu krakowskiego miał w składzie grona profesorskiego wybitnych humanistów, m. in. Jana ze Stobnicy, Tomasza Bedermana, Benedykta, Jana i Stanisława Herbestów, Krzysztofa Hegendorfa, Grzegorza z Sambora, Jana z Koźmina i Antoniego Schwartza. Najsłynniejszymi absolwentami Akademii Lubrańskiego byli poeta Klemens Janicki oraz wybitny lekarz, znawca chorób układu krążenia i burmistrz Poznania, Józef Struś. Nieco później powstało kolegium jezuickie, które było przewidziane jako swoisty ośrodek kształcenia kadr dla polskiego ruchu kontrreformacyjnego. W miarę upływu czasu następowało odwrócenie ról. Akademia Lubrańskiego stopniowo zaczęła tracić znaczenie, natomiast kolegium jezuickie, które ze względu na swój nadrzędny cel cieszyło się poparciem władz państwowych - umocniło swą pozycję, nie zawsze zresztą korzystnie dla wiedzy słuchaczy i... spokoju w mieście. Wszakże, mimo usilnych starań, ani Akademia Lubrańskiego, ani poznańskie kolegium jezuickie nie uzyskały statusu szkoły akademickiej, w czym swój udział miała uczelnia krakowska, obawiająca się konkurencji. Z kolei działacze kontrreformacyjni mieli powody do niepokoju, gdyż w XV, a zwłaszcza w XVI wieku region stał się znaczącym ośrodkiem Xli

15 XIV Marek Recler nie tylko ruchu, ale i myśli protestanckiej. Od 1551 roku pierwsze szkoły zaczęli tu tworzyć bracia czescy. Najpierw powstały placówki elementarne w Poznaniu, Ostrorogu i Koźminku, a potem w Lesznie, Barcinie, Łobżenicy i Wieruszowie. Wkrótce utworzono szkoły wyższe w Koźminku i w Lesznie, a w Ostrorogu i Lesznie powstały innowiercze seminaria duchowne. Od 1628 roku, kiedy do miasta przybył Jan Amos Komensky, Leszno stało się głównym ośrodkiem intelektualnym braci czeskich w Wielkopolsce. Do walki z nimi stanę l i przede wszystkim jezuici, którzy w 1571 roku przybyli do Poznania. Oprócz " kuźni kadr", jaką było ich kolegium w stolicy Wielkopolski, czynnych było tu wielu działaczy i myślicieli wywodzących się z tego zakonu. Już wcześniej, w 1535 roku zasłynęła polemika między Krzysztofem Hegendorfem i Grzegorzem z Szamotuł. Teraz był a to już zorganizowana walka z innowiercami, prowadzona myślą i czynem. Niewątpliwie najwybitniejszym jezuitą wielkopolskim tego okresu był Jakub Wujek z W'lgrowca, rektor poznańskiego kolegium, polemista, utrwalony w pamięci potomnych przede wszystkim jako autor doskonałego tłumaczenia Biblii na język polski. Sekundował mu, wywodzący się z Gniezna, Hieronim Powodowski, a nieco paszkwilancki nurt reprezentował Marcin Łaszcz z Kalisza. Godził ich i łączył stylem znakomity bukowianin Stanisław Reszka - intelektualista i dyplomata. Innowiercy w tym czasie nastawili się raczej na obronę i nauczanie wewnętrzne. Spokój w regionie sprzyjał rozwojowi literatury - nie tylko polemicznej, związanej z rywalizacją religijną Pojawiły się liczne diariusze, pamiętniki, relacje z kolejnych wojen toczonych przeciw Rosji a potem Turcji. W drugiej połowie XVI wieku w Wielkopolsce rozpowszechniło się na dobre drukarstwo, znajdując mecenat wśród przedstawicieli możnej rodziny GÓrków. Około 1558 roku powstała drukarnia w Szamotułach, a w roku 1576 Melchior Nering założył pierwszą drukarnię w Poznaniu. Później nastąpił okres powodzenia oficyny Jana Wolraba (starszego i młodszego). Już w XVI wieku pojawiły się w Wielkopolsce teatry, w czym z pewnością miał swój udział Krzysztof Hegendorf, który także pisał utwory dramatyczne. Własne sceny miały też szkoły jezuickie w Poznaniu i Kaliszu; obydwa miasta swe teatralne tradycje - i to w skali kraju - zachowały aż do dziś. Natomiast spośród dość licznych muzyków Wielkopolan, którzy utrwalili się w tradycji, największą sławę w tym

16 o tradycjach... czasie zyskał Wacław z Szamotuł - autor m. in. licznych motetów do dziś wykonywanych przez słynny chór prof. Stefana Stuligrosza. W pierwszej połowie XVII wieku, a więc we wczesnym baroku, widoczna była w Wielkopolsce kontynuacja tendencji występujących w okresie odrodzenia, choć zmienili się ludzie i niektóre kierunki działalności. Był to czas chwały rodów Leszczyńskich i Opalińskich, którzy zasłynęli jako żołnierze i dyplomaci, choć zostawili także trwały ślad swej aktywności intelektualnej. Już Andrzej Opaliński (zmarły w 1593 roku) popierał piśmiennictwo, ale szczególną sławę zyskali młodsi odeń o dwa pokolenia bracia Krzysztof i Łukasz Opalińscy. Zwłaszcza pierwszy z nich, wojewoda poznański, człowiek bogaty i wpływowy, dał się poznać jako mecenas sztuki. We Włoszakowicach, a zwłaszcza w Sierakowie wystawiano jego utwory, a w 1650 roku w Lesznie ukazały się "Satyry albo przestrogi". Z kolei Łukasz Opaliński zasłynął jako polemista i etyk. Związani z ruchem protestanckim Leszczyńscy stali się z kolei mecenasami artystów i myślicieli innowierczych. Szczególnie zapisali się w pamięci Rafał Leszczyński, jego syn Andrzej i wnuk Samuel - utalentowany poeta. Inni wielkopolscy zasłużeni ludzie pióra tej epoki to przede wszystkim Kasper Miaskowski, Sebastian Grabowiecki i Jerzy Schlichting. Czołową postacią nauki tego okresu był wybitny czeski humanista i teoretyk dydaktyki Jan Amos Komensky, który unikając prześladowań w rodzinnych stronach, osiadł w Lesznie. Znalazł tu dogodne warunki do pracy i publikowania, jakkolwiek duchowo nie czuł się związany z Polską, a nielojalną postawę wobec Rzeczypospolitej przypłacił koniecznością szybkiego jej opuszczenia w pierwszych miesiącach "potopu" szwedzkiego. W Lesznie działał też Jan Jonston - z pochodzenia Szkot, który z czasem zasłynął jako wybitny botanik, lekarz i historyk. W szkolnictwie tego okresu obserwujemy pojawienie się szkół prywatnych. W Sierakowie założył takie gimnazjum Krzysztof Opaliński, który w tym celu zlecił Komensky' emu opracowanie stosownych podręczników. Szkoły w Lesznie i Sierakowie były wówczas czołowymi ośrodkami nowoczesnego kształcenia w regionie. Akademia Lubrańskiego wciąż pozostawała w cieniu uczelni krakowskiej, a jej profesorowie w większości przybyli do Poznania spod Wawelu (zatem proporcje się odwróciły). Ponadto istotną przeszkodą w jej rozwoju była rywalizacja kolegium jezuickiego. W rezultacie aż do reform Komisji Edukacji Narodowej z 1780 roku, gdy Akademia Lubrańskiego xv

17 XVI Marek Rez/er zakończyła swe istnienie, uczelnia ta nie odegrała już większej roli w systemie szkolnym regionu. Dodajmy tylko, że jednym z jej wychowanków był Krzysztof Grzymułtowski, przyszły wojewoda poznański i dyplomata. Omawiany okres to również czas ożywionej działalności założonego jeszcze w 1303 roku gimnazjum św. Marii Magdaleny, które w przyszłości odegra czołową rolę w kształceniu polskiej młodzieży i zachowaniu tożsamości narodowej mieszkańców Wielkopolski. Styl renesansowy w sztuce wielkopolskiej objawił się po raz pierwszy w postaci kaplicy Laskiego w Gnieźnie. Jednak czołowym osiągnięciem architektonicznym tego okresu była przebudowa poznańskiego Ratusza przez zespół Jana Baptysty Quadro. W rzeźbie w dalszym ci'lgu czołowe miejsce zajmujq brązowe płyty nagrobne z warsztatu Vischerów w Poznaniu, Szamotułach i Tomicach. Charakterystyczne Sq renesansowe nagrobki, dziedzińce (zwłaszcza w poznańskim pałacu Górków) i portale. W 1535 roku powstał słynny pręgierz poznański z figurką kata. Malarstwo renesansowe i manierystyczne było w Wielkopolsce reprezentowane głównie przez warsztaty artystyczne Poznania (było ich wtedy aż 28), Gniezna, Kalisza i Kościana. Wykonywano nie tylko dzieła o tematyce sakralnej na potrzeby kościołów i duchowieństwa, lecz także wystrój wnętrz pałacowych i kamienic mieszczańskich. Do dziś np. zachowała się interesująca malatura niektórych kamieniczek przy poznańskim Starym Rynku - łącznie z charakterystycznym, dekorowanym sklepieniem kasetonowym. Z tego okresu zachowało się też wiele zabytków rzemiosła artystycznego, złotnictwa, konwisarstwa - także w postaci pięknych sarkofagów cynowych w Wieleniu i Sierakowie. Najazd szwedzki i walka o niepodległość z lat postrzegane Sq z jednej trony jako epopeja bohaterstwa i determinacji narodu, z drugiej zaś okres barbarzyńskiej dewastacji polskiej gospodarki i rabunku ze strony nieproszonych przybyszów. Po zakończeniu "potopu" zaczęto stopniowo odbudowywać szkolnictwo elementarne i średnie. Jednak nie udało się zrealizować jezuickiego projektu utworzenia uniwersytetu w Poznaniu - tak jak inne inicjatywy tego rodzaju storpedowanego przez władze obawiajqcego się konkurencji uniwersytetu krakowskiego. Znacznie podniósł się poziom intelektualny bogatego mieszczaństwa, coraz częściej dysponującego bogatymi i wszechstronnymi tematycznie księgozbiorami. Był to równocześnie czas aktywności twórczej wybitnego poety i kronikarza, Samuela ze Skrzypny Twardowskiego.

18 o tradycjach... XV!] W szkolnictwie inicjatywa stopniowo przeszła w ręce jezuitów, z ich centralami w kolegiach poznańskim, kaliskim i wałeckim. Z kręgów tych wyszło wiele inicjatyw kulturalnych i literackich, m. in. twórczość teologa Kaspra Drużbickiego, matematyków Stanisława Solskiego i Wojciecha Tylkowskiego, a także sławnego heraldyka Kaspra Niesieckiego. Ponadto jezuici nadal oddziaływali poprzez sztukę teatralną; wystawiano dramaty o różnej tematyce, wśród nich sztuki rodzimych autorów, nieco wzorowane na twórczości Moliera. Poznań, Gniezno i Leszno były też głównymi ośrodkami ówczesnego ruchu muzycznego. Wieki XVII i XVIII to okres rozwoju malarstwa i rzeźby o tematyce sakralnej, zwłaszcza związanej z ceremoniałem pogrzebowym. To właśnie wtedy nastąpił rozwój charakterystycznego dla ziem polskich malarstwa trumiennego. Dziś wielkie zbiory portretów trumiennych znajdują się w muzeum zamkowym w Międzyrzeczu, w kościołach, w ratuszu poznańskim. Popularny stał się tzw. portret sarmacki. Wiele z tych dzieł było bezimiennych, część z nich powstała w rodzimych warsztatach wielkopolskich, ale malarstwo ścienne to dzieła głównie artystów z zewnątrz, zwłaszcza ze Śląska. Szczególnie zasłynął Jerzy Wilhelm Neunhertz, uczeń najsłynniejszego malarza śląskiego tych czasów, Michała Willmana. Przywykliśmy czasy saskie traktować jako okres wszechstronnego regresu w dziejach Polski. Tę niesłuszną opinię historycy starają się skorygować z uwagi na fakt, że między końcem wojny północnej a wybuchem walk konfederacji barskiej nastąpił kilkudziesięcioletni okres spokoju pozwalający choćby częściowo nadrobić straty i zniszczenia. Szczególnie intensywnie, także w Wielkopolsce, rozwijało się szkolnictwo stopnia podstawowego i średniego. Szczebel wyższy rozbudowano intensywnie po utworzeniu Komisji Edukacji Narodowej. Coraz więcej też powstawało szkół nie związanych ze strukturami kościelnymi. Przyjmuje się, że w osiemnastowiecznej Wielkopolsce funkcjonowało około 800 szkół niższych; szkoły średnie działały w Poznaniu, Międzyrzeczu, Trzemesznie, Wschowie, Rydzynie i w Kaliszu - niezależnie od "instytucji" oświatowych nadal firmowanych przez Kościół. Po kasacie zakonu jezuitów utworzono w Poznaniu szkołę wydziałową szczebla średniego. Szczególną renomą cieszyła się szkoła rydzyńska założona przez Augusta Sułkowskiego, w tym czasie też rozpoczynało działalność słynne, zwłaszcza w XIX wieku, gimnazj 'OibliO!0 w Trzemesznie. Niestety znów, mimo usilnych starań, nie udał ~ię +<) doprowadzić do założenia uniwersytetu w Poznaniu..~ wpoznaniu ~ Q/ S?;. o ()'. 11 l;f e u1-

19 xvrn Marek Re:ler W wielkopolskim pismlennictwie tego okresu szczególne miejsce zajmuje "Anatomia" Stefana Garczyńskiego. Wyjątkową zaś pozycję zdobyły sobie doskonałe opracowania księdza Jędrzeja Kitowicza, Wielkopolanina, konfederata barskiego. Jego rewelacyjne pamiętniki od dziesięcioleci s<~ niezastclpionym źródłem do badań nad obyczajowością osiemnastowiecznej Polski. Z Piły pochodził ksiądz Stanisław Staszic - działacz społeczny, "ojciec" geologii polskiej, a z Włoszakowic słynny kompozytor Karol Kurpiński (tu podejmował też pierwsze próby muzyczne). Wybitnymi postaciami tego okresu byli dwaj uczeni rodem spod Żnina Jan i Jędrzej Śniadeccy, zaś z Czerniejewa pod Gnieznem pochodził autor pierwszego podręcznika gramatyki polskiej, Onufry Kopczyński. Nie od rzeczy będzie też dodać, że w Poznaniu swą karierę prawnika rozpoczynał przyszły autor słów "Mazurka Dąbrowskiego", Józef Wybicki. W dalszym ciclgu rozwijało się czytelnictwo, natomiast bardzo ważny dla naszej kultury narodowej był dzień 9 kwietnia 1757 roku, gdy w Glinnie koło Poznania urodził się przyszły twórca polskiej sceny narodowej, Wojciech Bogusławski. Wprawdzie z czasem związał się z Warszawą, lecz w Poznaniu często bywał i kierował tu zespołami teatralnymi (stała scena teatralna znajdowała się w gmachu gimnazjum św. Marii Magdaleny). W Gnieźnie działał kompozytor Mateusz Zwierzchowski, a w Wielkopolsce liczne kapele kościelne. W panoramie Poznania okresu oświecenia, głównie w rezultacie starar'i Komisji Dobrego Porządku, pojawiła się nowa klasycystyczna w ieża ratuszowa, zbudowano gmach Odwachu, nowe kamienice oraz pałace Działyr'iskich i Mielżyr'iskich. Wówczas też rozpoczął w Wielkopolsce działalność malarz portretowy Jan Gładysz, zaś malowidła w pałacach w Dobrzycy i Śmiełowie wykonali Antoni i Franciszek Smuglewiczowie. Utrata niepodległości przez Polskę w wyniku trzech kolejnych rozbiorów spowodowała naruszenie a niekiedy przerwanie dotychczasowych więzi i kontaktów między poszczególnymi częściami podzielonego kraju. Wiele czasu jeszcze musiało upłynąć nim zdoła/y się w ytworzyć nowe powiązania. Wielkopolska znalazła się w granicach państwa pruskiego już w 1793 roku. Największym osiągnięciem kulturalnym pierwszego okresu zaborów było powstanie gmachów teatralnych w Kaliszu (1801) i Poznaniu (1803). Nic więc dziwnego, że Wojciech Bogusławski utraciwszy oparcie w stolicy przeniósł się tutaj wraz ze swym zespołem.

20 o tradycjach... W okresie Wielkiego Księstwa Poznańskiego, zwłaszcza w czasach względnej autonomii ( ) nastąpiło w Wielkopolsce ożywienie mecenatu kulturalnego. Niewątpliwie znaczną rolę odegrał książę namiestnik Antoni Radziwiłł, który, niemal ubezwłasnowolniony w sprawach politycznych i narodowych, skoncentrował się na działalności reprezentacyjnej oraz popieraniu nauki i sztuki - zwłaszcza twórców polskich. Rozumiał ich doskonale, jako że sam był utalentowanym muzykiem-amatorem i podejmował udane próby kompozytorskie. Szczególnie znany stał się wielkopolski epizod z życia Fryderyka Chopina. Młody artysta był z tym regionem silnie związany przez matkę - Wielkopolankę. W Poznaniu mieszkała jego ciotka, zaś w Strzyżewie matka chrzestna, zatem w dzieciństwie i wczesnej młodości Chopin często tu bywał. Do tradycji regionu wszedł koncert artysty w Białej Sali pałacu namiestnikowskiego (dawnego kolegium jezuickiego) w Poznaniu w 1829 roku i kilkakrotny pobyt Chopina w ulubionej siedzibie księcia Radziwiłła, pałacu myśliwskim w Antoninie koło Ostrowa Wlkp. Ta, zachowana do dziś, oryginalna budowla projektu K. F. Schinkla, jest dziś miejscem corocznych festiwali muzycznych nawiązujących do pobytu Chopina w październiku i listopadzie 1829 roku. Chopin zresztą bywał też w innych miastach Wielkopolski, m. in. w Kaliszu i w Żychlinie. Antoni Radziwiłł (spoczywający w neoromańskiej rodowej kaplicy grobowej w Antoninie, także zaprojektowanej przez Schinkla), starał się organizować w Poznaniu występy czołowych artystów swej epoki. Dzięki jego staraniom bywali tu Karol Lipiński, Niccolo Paganini, Angelica Catalani, Maria Szymanowska (pianistka, teściowa A. Mickiewicza), a później także Franciszek Liszt. Miasto było wtedy znacznym ośrodkiem ruchu muzycznego. W życiu teatralnym zarysowała się rywalizacja między zespołami niemieckimi i polskimi - z wyraźną przewagą ilościową po niemieckiej stronie, mimo kilkakrotnych prób założenia w Poznaniu stałego teatru, podejmowanych także przez W. Bogusławskiego. Wydaje się zresztą, że w owych czasach liczba widzów polskich zainteresowanych sztuką teatralną na co dzień, nie wypełniłaby w Wielkopolsce nawet jednej widowni. Czasy fascynacji Melpomeną nadeszły później. Duchowym inspiratorem działaczy narodowych i kulturalnych w Poznańskiem był wtedy Julian U. Niemcewicz i jego "Śpiewy historyczne", które dały początek wielu inicjatywom patriotycznym. Ze Szczególną siłą oddziaływał na poczynania Edwarda Raczyńskiego - byłego żołnierza napoleońskiego, podróżnika i wydawcy źródeł historycznych, twórcy i fundatora słynnej biblioteki otwartej w 1829 roku, XIX

21 xx Marek Rez/er autora m. in. "Wspomnień Wielkopolski" oraz,,zbioru pamiętników o dawnej Polszcze". Współpracował z nim historyk i bibliotekarz Józef Łukaszewicz, twórca wielu fundamentalnych prac poświęconych Poznaniowi i dziejom Wielkopolski. Innym, znanym wydawcą źródeł, kolekcjonerem i działaczem gospodarczym tego czasu był Tytus Działyński, właściciel Kórnika. Podobnie jak Raczyński był człowiekiem o wielkim autorytecie i zasługach; dziś uważany jest - wspólnie z malarzem i rytownikiem Kajetanem Wincentym Kielisińskim - za twórcę Biblioteki Kórnickiej. Szkolnictwo wielkopolskie tej epoki funkcjonowało pod wpływem dwóch tendencji: chęci oporu przeciw germanizacji oraz nowych prądów edukacyjnych opartych na neohumanizmie. W latach ilość zajęć w języku niemieckim zwiększano w miarę podnoszenia stopnia szkoły. Dzi a łał a sieć szkół elementarnych i gimnazjów oraz prywatnych pensji dla dziewcząt. Stopniowo, w miarę upływu czasu, na pierwsze miejsce zaczęło wychodzić poznańskie gimnazjum św. Marii Magdaleny, którym od 1815 roku kierował Jan Samuel Kaulfuss - Niemiec, doskonały pedagog i uczony, działały w Poznaniu takie ówczesne, polskie sławy pedagogiczne jak Kajetan Trojań sk i, Józef Muczkowski, Franciszek Królikowski i Jan Wilhelm Kassyusz. Podkreślmy, że każdy z nich nie tylko zajmował się dyd aktyką i pracą wyc howa WCZą, lecz także pracował naukowo i wiele publikował; Muczkowski zaaranżował np. wydanie w Poznaniu w latach pięciotomowego zbioru poezji Adama Mickiewicza. Wieszcz bowiem przez siedem kolejnych miesięcy w latach przebywał w Wielkopolsce. Serdecznie i życzliwie (choć dla władz incognito) przyjęty był w całym Wielkim Księstwie Poznańskim, a wrażenia z regionu często potem utrwalał w swych dziełach, m. in. na kartach "Pana Tadeusza". Z Wielkopolski (Kosmowa koło Kalisza) pochodził, a wychowany był w Lubostroniu, poeta Stefan Garczyński - przyjaciel Mickiewicza, adiutant ze słynnej "Reduty Ordona". Po upadku powstania li stopadowego, naczelny prezes prowincji Eduard Flottwell przyjął w Wielkopolsce kurs germanizacyjny, zaś Antoni Radziwiłł, pozbawiony stanowiska, dożywał swych dni w Berlinie. Na ogół jednak nie przeszkadzano w rozwoju polskiej aktywności gospodarczej i kulturalnej, wychodząc z założenia, że lepiej będzie, jeże li Polacy zajm,\ się podnoszeniem swego poziomu ogólnego niż mają się zajmować spiskowaniem. Dlatego mimo klęsk politycznych, militarnych i represji, dla ludności polskiej Wielkiego Księstwa Poznańskiego był to okres sprzyjający rozwojowi kulturalno-spo-

22 o tradycjach... łecznemu. W 1834 roku W Lesznie zaczął się ukazywać,,przyjaciel Ludu", pierwszy polski, popularny magazyn ilustrowany, redagowany przez Jana Poplińskiego. Z czasem pismo to stało się miejscem debiutu takich działaczy następnych dziesięcioleci jak Aleksy Prusinowski, Marceli Mott y, Antoni Woykowski, Hipolit Cegielski czy Ryszard Berwiński. Później pisywał tam również były minister wojny Królestwa Polskiego, właściciel Luboni koło Leszna, generał Franciszek Morawski. Kiedy ruch intelektualny w Królestwie zgnieciony represjami po upadku powstania listopadowego zaowocował eksplozją Wielkiej Emigracji, w Poznańskiem i w Galicji rozwijał się nadal, choć też nie bez ograniczeń. XXI Oprócz "Przyjaciela Ludu" przez czas jakiś istniały takie pisma jak "Tygodnik Literacki" i "Dziennik Domowy", "Mrówka Poznańska", Napoleona Kamieńskiego powstały drukarnie Walentego Stefańskiego, i wreszcie najsłynniejsza, kierowana przez Jana Konstantego Żupańskiego - księgarza i wydawcę pochodzącego ze spolonizowanej rodziny macedońskiej. W poznańskich oficynach publikowali swe dzieła autorzy polscy z wszystkich trzech zaborów, a także twórcy emigracyjni, m. in. Seweryn Goszczyński, Michał Czajkowski, Lucjan Siemieński, Joachim Lelewel, Bronisław Trentowski, Wincenty Pol, August Bielowski, Henryk Kamieński, Narcyza Żmichowska, Józef Ignacy Kraszewski. Działalność taka, sprzeczna z zarządzeniami władz pruskich i policji, połączona z ryzykiem, była kontynuowana przez cały wiek dziewiętnasty. Osobistościami ze świata kultury, szczególnie zapisanymi w ludzkiej pamięci byli wtedy (oprócz wymienionych) także poeta Ryszard Berwiński, ("Powieści wielkopolskie", "Don Juan Poznański"), August Mosbach, Piotr Dahlmann, Julia Molińska-Woykowska, filozof Karol Libelt, historyk Jędrzej Moraczewski i jego siostra Bibianna, wreszcie filozof i rewolucjonista Edward Dembowski. Interesującym zjawiskiem w Wielkopolsce XIX wieku było dość liczne grono doskonałych pedagogów, reprezentowane m. in. przez braci Antoniego i Jana Poplińskich, Hipolita Cegielskiego, Jana Rymarkiewicza, Józefa Przyborowskiego, Marcelego Mottego, Wojciecha Cybulskiego, Antoniego Małeckiego i Władysława Nehringa. Jednak najwybitniejszym teoretykiem pedagogiki był w tym czasie w Wielkopolsce Ewaryst Estkowski - założyciel Towarzystwa Pedagogicznego, redaktor miesięcznika "Szkoła Polska". Nauka w Wielkopolsce owego czasu nie była zinstytucjonalizowana. Mimo kilkakrotnych prób poruszenia tej sprawy w Berlinie,

23 XXII Marek Re"ler odmówiono zgody na założenie w stolicy Wielkopolski uczelni typu uniwersyteckiego. Część młodzieży wyjeżdżała więc po naukę na uniwersytetach niemieckich, zwłaszcza w Berlinie i we Wrocławiu. Gorzej sytuowani mogli korzystać z różnych stypendiów, pod warunkiem uzyskania zarówno doskonałych wyników w dotychczasowej nauce, jak i możnego protektora. Taką pomoc parokrotnie Antoni Radziwiłł okazywał Karolowi Marcinkowskiemu - także pod koniec studiów, gdy ze względu na zaangażowanie w spisek niepodległościowy, przyszłego lekarza i wybitnego społecznika omal nie odsunięto od możliwości składania egzaminu dyplomowego. Z czasem sam Marcinkowski zrewanżował się podobną działalnością, gdy głównie z jego inicjatywy, w 1841 roku utworzono Towarzystwo Naukowej Pomocy dla Młodzieży Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Przełom dla rozwoju szkolnictwa w południowej Wielkopolsce stanowiło otwarcie w 1845 roku gimnazjum katolickiego w Ostrowie Wlkp. Wkrótce szkoła ta stała się główną polską placówką oświatową w tej części regionu. W poznańskim pałacu Działyńskich uruchomiono cykl wykładów otwartych z różnych dziedzin, a w 1837 roku rozpoczęło działalność Stowarzyszenie Naukowe Przyrodników. Ośrodkami kulturalnymi ówczesnej Wielkopolski były pałace i dwory ziemiańskie, z reguły dysponujące obszernymi bibliotekami, utrzymujące ożywione kontakty zarówno z całością ziem polskich, jak i z zagranicą Część ziemiaństwa postawiła sobie za cel krzewienie oświaty i kultury. W zaborze pruskim ludzie ci włączyli się w nurt pracy organicznej, byli filarami procesu umacniania siły ekonomicznej. Ośrodkami takimi były pałace w Luboni (Morawscy), Rogalinie (Raczyńscy), Objezierzu (Tumowie), Goli (Potworowscy), Turwi i Czerwonej Wsi (Chłapowscy), Pawłowicach (Mielżyńscy), Lewkowie (Lipscy), Miłosławiu (Mielżyńscy, potem Kościelscy), Targowej Górce (Kosińscy), Budziszewku (Łubieńscy), a w Poznaniu salony Julii i Antoniego Woykowskich oraz rodzeństwa Bibianny i Jędrzeja Moraczewskich. Przez owe pałace i salony przewijała się czołówka intelektualna ówczesnej Polski - podzielonej, ale istniejącej aktywnością jej narodu. Niektórzy z tych działaczy osiedli tu na stałe, jak generał Jan Henryk Dąbrowski w Winnej Górze, Józef Wybicki w Manieczkach, August Cieszkowski w Wierzenicy, a w samym Poznaniu ksiądz i publicysta Jan Koźmian, publicysta i powstaniec Władysław Bentkowski, czy żołnierz, powstaniec styczniowy, etnograf i historyk Edmund Callier.

24 o tradycjach... xxm Wydarzenia z lat 1846 i 1847 poprzedzające Wiosnę Ludów, nieco przytłumiły w księstwie aktywność kulturalną środowisk polskich. Władze pruskie utrudniały działalność polskim instytucjom, aresztowano przywódców ruchu niepodległościowego, ciężkim ciosem była też samobójcza śmierć Edwarda Raczyńskiego w 1845 roku i zgon Karola Marcinkowskiego w listopadzie roku następnego. Ożywienie nastąpiło wiosną 1848 roku, gdy w Poznaniu powstał Komitet Narodowy i pojawiły się nadzieje przynajmniej na uzyskanie autonomii. 22 marca zaczęła się ukazywać "Gazeta Polska" redagowana przez H. Cegielskiego - uczonego, filologa, nauczyciela, w 1846 roku usuniętego z pracy w szkolnictwie za postawę patriotyczną i zmuszonego do zmiany specjalności zawodowej. Ponadto wydawano m. in. "Gońca Polskiego", "Orędownika " i "Dziennik Polski", dla ludu zaś "Wielkopolanina". W Poznaniu zaczęły działać Towarzystwo Pedagogiczne oraz Towarzystwo "Harmonia" zrzeszające miłośników teatru, muzyki i plastyki. Ogólnie dziś specjaliści twierdzą, że lata były "złotym okresem" polskiej kultury w zaborze pruskim. Połowa XIX wieku to ostatni etap rozwoju malarstwa portretowego. Wprowadzenie i rozpowszechnienie najpierw dagerotypu a potem fotografii skutecznie ograniczyło rozwój tej gałęzi sztuki. W Wielkopolsce najbardziej znanymi artystami - malarzami tego czasu byli Marian Jaroczyński, Fabian Samecki, Edward Gillem, Julius Knorr. Jako graficy zasłynęli Wiktor Kumatowski, Kajetan W. Kielisiński, Teofil Mielcarzewicz, Karol Simon, Polikarp Gumiński oraz utalentowany a wielce dla sztuki zasłużony autor m. in. cyklu doskonałych widoków Poznania... prezydent policji Julius von Minutoli. Słynną galerię utworzył Atanazy Raczyński, zaś mecenasami malarzy byli - jego brat, Edward oraz Tytus Działyński, który swój pałac w Poznaniu udostępnił kursom rysunku i malarstwa, prowadzonym przez F. Sameckiego. Odrębnej szkoły artystycznej w Wielkim Księstwie Poznańskim jednak nie było. W 1836 roku w Poznaniu powstało Towarzystwo Sztuk Pięknych, które doprowadziło do ożywienia ruchu artystycznego w mieście i regionie, głównie organizując wystawy i pokazy. Nie od rzeczy będzie dodać, że utalentowanym malarzem był Seweryn Mielżyński, udatnie też rysowały Konstancja z Potockich Raczyńska (żona Edwarda) i Eliza Radziwiłłówna, córka namiestnika. Bardzo modne w tym czasie było ozdabianie budowli, wnętrz i ogrodów rzeźbami i sztukateriami, najczęściej nawiązującymi treścią do przeznaczenia budynku lub zainteresowań właściciela. Najsłynniejszym wielkopolskim pomnikiem tego czasu jest rzeźba Hygiei na

25 XXIV Marek Re:/er grobowcu E. Raczyńskiego w Zaniemyślu, której kopię w 1908 roku umieszczono na studni w Poznaniu. Miejscowych rzeźbiarzy było wtedy niewielu, swych sił w tej sztuce próbował M. Jaroczyński. Przeważnie jednak korzystano z usług artystów obcych, m. in. A. Canovy i B. Thorvaldsena. Całkowicie spolonizował się znany ówcześnie poznań ski odlewnik i rzeźbiarz Fryderyk Wilhelm Below. Z budowniczym Antonim Krzyżanowskim współpracowali sztukatorzy z artystycznej rodziny Ceptowskich. Ich działalność mogła się rozwijać głównie dzięki ówczesnym wielkopolskim mecenasom sztuki takim jak Seweryn Mielżyński, Tytus i Jan Działyńscy (ojciec i syn), Józef Kościeiski. Coraz częściej zaczęły się pojawiać w Poznaniu także pomniki niemieckie. Około połowy XIX wieku nastąpiło stopniowe nasilenie kursu germanizacyjnego, zainicjowanego przez kolejnego naczelnego prezesa prowincji, Eugena von Puttkamera. Zaczęto faworyzować szkolnictwo niemieckie i utożsamiane z nim ewangelickie, stopniowo też zwiększano liczbę godzin lekcyjnych prowadzonych w języku niemieckim. Decyzje te miały związek z ogólnymi tendencjami nacjonalistycznymi, jakie szeroką falq przeszły przez niemal wszystkie kraje ówczesnej Europy. Społeczność polska WieLkiego Księstwa Poznańskiego odpowiedziała licznymi wystąpieniami w obronie interesów polskiego szkolnictwa, przede wszystkim poprzez interpelacje w Kole Polskim parlamentu berlińskiego; wiele czynił w tym kierunku August Cieszkowski. Wnioskowano o założenie polskiego seminarium nauczycielskiego i szkoły realnej, a od 1852 roku regularnie, choć bezskutecznie, postulowano założenie uniwersytetu w Poznaniu. Kontynuowało, choć z trudem, działalność Towarzystwo Naukowej Pomocy, którym kierowali w tym czasie Maciej Mielżyński, Hipolit Cegielski i Gustaw Potworowski. Pod szyldem Kasyna Towarzyskiego oraz Towarzystwa Przemysłowego w Bazarze organizowano dokształcające kursy zawodowe. Jednak najważniejszym wydarzeniem organizacyjno-naukowym Wielkopolski tego czasu było założenie 12 stycznia 1857 roku Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, z inicjatywy Kazimierza Szulca, Franciszka Malinowskiego, Augusta Cieszkowskiego, Władysława Niegolewskiego i Rogera Raczyńskiego. Organizacja ta, zastępująca z konieczności nie istniejqcy uniwersytet, z czasem stała się ośrodkiem grupuj'lcym elitę intelektualną regionu i do dziś (łącznie z obszerną biblioteką) jest najszacowniejszym towarzystwem naukowym w stolicy Wielkopolski.

26 o tradycjach... xxv W 1859 roku zaczął się ukazywać "Dziennik Poznański", a w "Tygodnik Katolicki", zaś konserwatywny "Przegląd Poznański" stał się jednym z pism kształtujących opinię środowisk ultramontańskich czyli konserwatywnie katolickich. Zaczęły się też ukazywać Roczniki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, prezentujące dokonania wszystkich trzech wydziałów: historyczno-literackiego, przyrodniczego i lekarskiego. Okres powstania styczniowego i kilka lat następnych nie zaznaczyły się w kulturze wielkopolskiej niczym szczególnym. Pomimo upadku Towarzystwa Sztuk Pięknych (1862) organizowano pokazy i wystawy. Kontynuowano też akcję fundowania pomników. W kościele w Pile stanął nagrobek Stanisława Staszica, w Sulmierzycach zaś - pomnik Sebastiana KJonowica. Szczególnie ważnym wydarzeniem było odsło nięcie w Poznaniu, w 1859 roku, pomnika Adama Mickiewicza, dłuta Władysława Oleszczyńskiego, był to zarazem pierwszy monument wieszcza na ziemiach polskich. Natomiast ruch muzyczny i teatralny polegał wtedy głównie na występach artystów przybyłych z zewnątrz. W styczniu 1870 roku przez krótki czas funkcjonował stały zespół teatralny kierowany przez Miłosza Sztengla, projektowano także budowę stałego budynku teatralnego, w którym wystawiano by sztuki w języku polskim i dla polskiej ludności. W trakcie tych starań w państwie Hohenzollernów nastąpiły ogromne zmiany. W styczniu 1871 roku powołano do istnienia Cesarstwo Niemieckie. Utworzone "krwią i żelazem" państwo trzeba było zjednoczyć nie tylko pod względem terytorialnym i gospodarczym. Znacznie trudniejsze było zjednoczenie duchowe, społeczne, wytworzenie poczucia wspólnoty, przynależności do jednej monarchii. Najwięcej trudności sprawiało przekonanie mniejszości narodowych, w tym największej z nich - Polaków. Nic więc dziwnego, że już w latach siedemdziesiątych rozpoczęto Kulturkampf - walkę z Kościołem katolickim, którego hierarchia bardziej czuła się związana z Rzymem niż władzami berlińskimi. Późniejsze zarządzenia były już bardziej ukierunkowane narodowo. Tak Zwane pruskie rugi, utworzenie Komisji Kolonizacyjnej, Hakaty, germanizacja szkolnictwa, przemianowanie Wielkiego Księstwa Poznańskiego na Provinz Po sen - to jedynie podstawowe decyzje rządu, które miały przyspieszyć proces asymilacji "Prusaków polskiego pochodzenia". Dziś, z perspektywy czasu, można stwierdzić, że proces ten był znacznie bardziej skuteczny niż niekiedy sądzono.