OŚRODEK BADAN PRASOZNAWCZYCH RSW PRASA. Zeszyty PRASOZNAWCZE NR 4 (34) R. VIII KRAKÓW 1967

Transkrypt

1 OŚRODEK BADAN PRASOZNAWCZYCH RSW PRASA Zeszyty PRASOZNAWCZE NR 4 (34) R. VIII KRAKÓW 1967

2 RADA REDAKCYJNA Tadeusz Galiński (Warszawa), Michał Hofman (Warszawa), Mieczysław Kafel (Warszawa), Józef Kądzielski (Warszawa), Zenon Klemensiewicz (Kraków), Henryk Markiewicz (Kraków), Stanisław Mojkowski (Warszawa), Kazimierz Romaniuk (Warszawa), Paweł Rybicki (Kraków), Józef Skrzypek (Warszawa), Józef Siemek (Warszawa), Jan Symonik (Warszawa) KOLEGIUM REDAKCYJNE Franciszek Adamski, Paweł Dubiel, Jan Kalkowski (sekretarz redakcji), Edward Kamiński, Edmund Król, Teresa Lisicka, Janusz Maciaszek, Walery Pisarek, Irena Tetelowska (przewodnicząca Kolegium) WSPÓŁPRACOWNICY ZAGRANICZNI John B. Adams prof, dziennikarstwa, Uniwersytet Północnej Karoliny (USA); Aleksander F. Biereżnoj prof, dziennikarstwa, Uniwersytet im. Źdanowa (Leningrad); Roger Clausse prof., Belgijski Ośrodek Badań nad Środkami Masowej Informacji (Bruksela); Ferenc Dér Stowarzyszenie Dziennikarzy Węgierskich (Budapeszt); Vladimir К 1 i m e prof., Instytut Oświaty i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Karola (Praga); Aleksander L. Miszuris doc, Wydział Dziennikarski Uniwersytetu im. Łomonosowa (Moskwa); Milo Popovic dyr. Jugosłowiańskiego Instytutu Dziennikarskiego (Belgrad);E. P. Prochorow starszy pracownik naukowy, Uniwersytet im. Łomonosowa, Wydział Dziennikarski (Moskwa); Wolfgang Rodel profesor Wydziału Dziennikarskiego Uniwersytetu im. K. Marksa (Lipsk) Wydawca: Krakowskie Wydawnictwo Prasowe RSW Prasa". Adres redakcji: Kraków, ul. Wiślna 2, p. 15. Numer został redakcyjnie zamknięty w październiku Nakład 525 egz. Ark. druk. 10,75. Podpisano do druku i druk ukończono w lutym Pap. offset. II ki., 90 g, 70X100. Cena 20 zł. Krakowska Drukarnia Prasowa. Kraków, ul. Wielopole 1. Zam. 2445/67. L-18

3 TREŚĆ NUMERU ROZPRAWY Paweł Dubiel, Edward Kamiński, Andrzej Magdoń: Magazyn cechy i rodzaje 3 Leszek Sokołowski: Wpływ struktury gramatycznej tekstu na jego rozumienie 11 Zbigniew Pucek: Publiczność prasowa Krakowa 28 DYSKUSJE Irena Tetelowska: Dokumentacja i informacja naukowa w Ośrodku Badań Prasoznawczych 56 MATERIAŁY Andrzej S 1 i s z: Prasa polska w Rosji w 1917 roku H6 Andrzej D e 1 o r m e, Jerzy Indraszkiewicz: Czytelnictwo, wiedza i postawy społeczno-polityczne studentów UJ RECENZJE, OMÓWIENIA, NOTY Sylwester Dziki: Bibliografia wobec potrzeb historii prasy.. «5 Zbigniew Zabicki: Kuźnica i jej program literacki (Stanisław Stanuch) s. 88; Lucjan Meissner: Struktura radia i telewizji w Europie zachodniej (Wielka Brytania, NRF, Francja) (Maria Czerniakowska) s. 89; Istoria russkoj żurnalistiki XVIII XIX vekev (Jerzy Centkowski) s. 92; Iwan Franko: Bibliohrafiju twór iw (Marian Tyrowicz) s. 94; Wołodymyr Zdorowega: Mystectwo publicysta (Stanisław Garztecki) s. 95; Mario Lenzi: Dizionario di giornalismo (B. Mikułowska-Pomorska) s. 98; A. F. Biereżnoj: Carska ja cenzura i borba Bolszewików za swobodu pieczati (Mieczysław Kafeł) s. 99; Geoffrey Whatmore: News Information (m/c) s. 100; Miriam G i Is on, Jerzy Zubrzycki: The Foreign-Language Press in Australia (Zygmunt Dąbek) s Noty o polskich nowościach wydawniczych (Jan Kalkowski) Dalszy ciąg spisu treści na III str. okładki

4 R O Z P R A. W Y PAWEŁ DUBIEL EDWARD KAMINSKI ANDRZEJ MAGDON MAGAZYN - CECHY I RODZAJE Autorzy podjęli pracę nad analizą zawartości wydań sobotnio-niedzielnych pięciu gazet partyjnych. W związku z tym, że karierę nakładową niektórych wydań sobotnio-niedzielnych przypisuje się ich magazynowemu charakterowi, trzeba było rozważyć na wstępie problem: czym jest magazyn jako typ pisma, jakie są jego najistotniejsze cechy. Wyniki tych rozważań zawarte są w rozprawie, która ponadto w części końcowej zajmuje się funkcją tak zwanych gazet niedzielnych, bowiem niektóre wydania sobotnio-niedzielne tę właśnie funkcję wydają się przejmować. 1. Pierwsze magazyny # Pierwsze czasopismo mające w tytule słowo magazyn" ukazało się w Londynie w roku Nosiło nazwę Gentleman's Magazine *). W dalszych latach XVIII wieku wydano w Anglii i Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej szereg czasopism zawierających w tytule określenie magazyn". Zaczęły się też pojawiać magazyny naukowe takie jak: filozoficzne, botaniczne, czy rolnicze 2 ). W Rosji nie wykształcił się typ klasycznego magazynu, będącego odpowiednikiem magazynów anglosaskich. Natomiast przy wydawanym od 1728 roku przez Rosyjską Akademię Nauk czasopiśmie Sankt Petersburski je Wiedomosti ukazywały się Miesięczne, historyczne, genealogiczne i geograficzne komentarze". Dodatek ten uważany jest za pierwsze literackie i popularno-naukowe czasopismo w Rosji, zbliżające się wszech- J ) Encyclopaedia Britannica, 1964, Vol. 17, s ) Ibidem.

5 4 PAWEŁ DUBIEL, EDWARD KAMIŃSKI, ANDRZEJ MAGDOŃ stronnymi zainteresowaniami do magazynów angielskich i amerykańskich. Obok wierszy i artykułów o historii, publikowano w nim artykuły na temat astronomii, chemii, estetyki, paleontologii, sztuki, matematyki, teorii dramaturgii, poezji 3 ). Początki tego typu czasopism w Niemczech stanowiły przedruki z magazynów angielskich. Samo określenie magazyn'' zostało przejęte bezpośrednio z angielskiego i wystąpiło po raz pierwszy w tytule czasopisma niemieckiego w 1747 r. 4 ). Już w najwcześniejszych magazynach wydawcy określali odrębny charakter swoich pism. W pierwszym numerze Gentleman's Magazine czytamy, iż jest to...miesięczny zbiór gromadzący jak w magazynie najbardziej godne uwagi wiadomości z różnych dziedzin..." 5 ). Podtytuł jednego z XVIII-wiecznych magazynów amerykańskich głosił: Miesięczne muzeum wiedzy i rozumnej rozrywki, zawierające poezję, muzykę, biografię, historię, fizykę, geografię, moralistykę, krytykę, filozofię, matematykę, rolnictwo, architekturę, chemię, powieści, opowiadania, romanse, przekłady, wiadomości o małżeństwach i śmierciach, obserwacje meteorologiczne itp. itp." «). W drugiej połowie XIX w. szereg czasopism zamieszcza ilustracje drukowane techniką drzeworytnicza lub miedziorytniczą. Za prototyp magazynu ilustrowanego uważa się English Illustrated Magazine, który ukazał się v/ 1883 roku. Na przełomie XIX i XX w. ilustracje stały się tak powszechne, iż niektóre czasopisma zaczęły zamieszczać ich więcej niż tekstu 7 ). 2. Próby definicji Słowo magazyn w tytule czasopisma przyjęło się głównie w języku angielskim. Jest ono w tej chwili jednoznaczne ze słowem periodyk. Encyclopaedia Britannica z 1964 roku pod hasłem magazine" daje odsyłacz patrz periodyki". W takim znaczeniu używają terminu magazyn" amerykańscy historycy prasy: F. L. Mott autor cytowanego monumentalnego dzieła A History of American Magazines i T. Peterson autor książki pt. Magazines in the Twentieth Century (Urbana 1964). Mott zdaje sobie sprawę, że magazyn oznacza przede wszystkim, czasopismo popularne. Oto co pisze na ten temat:...ten termin, przejmujący znaczenie magazynu jako składu odnosił się początkowo do treści i nie mówił nic o formie... Obecnie termin jest rozumiany jako zszyta lub spięta broszura, zwykle w okładce, wydawana mniej lub bardziej regularnie i zawierająca różnorodne materiały. Trzeba też zwrócić uwagę, że termin ten kojarzy się z rozrywką. Zawodowy lub techniczny periodyk nie będzie nosił tytułu «Psychiatrist's Magazine» lecz raczej «Psychiatrist's Journal» albo «Review»" (t. I, s. 7). 3 ) N. Bogdanów, B. Wiązem s к i: Sprawocznik żurnalista, Leningrad 1965, s ) W. Haacke: Genesis und Stil des Magazins". Publizistik 1966 nr 3 4, s. 235 i d. 5 ) F. L. Mott: History of American Magazines. Cambridge 1957, t. I, s ) Ibidem. 7 ) Encyclopaedia Britannica, ibidem.

6 MAGAZYN CECHY I RODZAJE 5 W pracy zbiorowej pod redakcją I. Dodge'a i G. Vinera pt. The Practice of Journalism (Londyn 1963) zwrócono uwagę, że właściwie nie ma definicji popularnego magazynu i spróbowano określić następujące najistotniejsze cechy pisma tego typu:...magazyny są mieszaniną informacji, materiałów problemowych i rozrywkowych. Ich zadanie polega przede wszystkim na dostarczeniu czytelnikowi tego, czego się ten domaga" (str. 264). Także inni autorzy zdają sobie sprawę z braku jednoznacznej definicji magazynu 8 ). Słownik języka polskiego M. S. B. Lindego z 1807 roku określa magazyn jako tytuł żurnalu". Podobnie objaśniają to pojęcie słowniki M. Orgelbranda (1861), J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego (1902) oraz Podręczny słownik języka polskiego z 1957 roku. Inne wydawnictwa słownikowe i encyklopedyczne, jak Słownik poprawnej polszczyzny S. Szobera (1948) i Mała encyklopedia powszechna PWN (1959) nazywają magazynem typ czasopism o różnorodnej, urozmaiconej treści. Słownik języka polskiego z 1962 r. również podkreśla różnorodność treści beletrystycznej lub naukowej, równorzędnie jednak wysuwa jako cechę magazynu ilustracyjność. Najszersze określenie magazynu w języku polskim znajduje się w Encyklopedycznym słowniku wyrazów obcych Trzaski, Everta i Michalskiego z 1939 roku (s. 1188), gdzie magazyn zdefiniowano jako typ czasopisma angielskiego ilustrowanego, o różnorodnej treści, zawierającego m. in. popularne artykuły z dziedziny wynalazków, polityki, opisy podróży itd., przenaczonego dla szerokiej publiczności". 3. Cechy magazynów W oparciu o rozważania autorów zachodnich, głównie amerykańskich (F. L. Mott; T. Peterson), można wyszczególnić podstawowe cechy magazynu, nie podejmując próby hierarchizacji. Powszechnie pojęcie magazynu kojarzy się z różnorodnością treści. Magazyn jest także w powszechnym odczuciu czasopismem służącym odprężeniu po pracy, dostosowanym do czytania w okresie zmniejszonej aktywności umysłowej, zawierającym sporo< materiałów rozrywkowych. Czasopismo tego typu wykorzystuje podstawowe wątki kultury masowej: dramatyczny, erotyczny i osobisty. Styl redagowania magazynów służy ułatwieniu lektury poprzez znaczną ilustracyjność, liczne stałe rubryki,, krótkie teksty zmierzające do przykucia uwagi czytelnika atrakcyjną narracją. Kryterium aktualności, podstawowe w gazecie codziennej, nie działa w magazynie rygorystycznie. Publikuje się w nim materiały najciekawsze lub najciekawsze z aktualnych. Wykształcony w XIX wieku typ magazynu uniwersalnego jest obecnie coraz rzadszy, ustępując miejsca magazynom specjalizującym; się zarówno w tematyce, jak i formie. Niemniej jednak podstawowe wymienione cechy nadal występują we wszystkich rodzajach magazynów. Współcześni autorzy zwracają uwagę, iż..magazyn zachował swoje 8 ) Por. np. W. Porter: The Quality Magazines and the New American Reader. Gazette 1960 nr 3, s. 305; O. Gr oth: Die unerkannte Kulturmacht, t. II, Berlin 1961, s. 206; M. L. Ernst: The First Freedom. New York 1946, s. 116.

7 6 PAWEŁ DUBIEL, EDWARD KAMIŃSKI, ANDRZEJ MAGDOŃ pierwotne znaczenie jako skład różnych materiałów. W każdym wydaniu oferuje artykuły, utwory beletrystyczne, ilustracje, wiadomości sportowe, polityczne, naukowe, gospodarcze, modę, sztukę, muzykę i inne materiały" 9 ). Trzeba jednak podkreślić, iż uniwersalność nie stanowi cechy wyłącznej magazynów. Posiadają ją również (przede wszystkim) dzienniki oraz różne inne, zbliżone do magazynów typy czasopism lc ). Według E. F. Candlina czytelnik bierze magazyn do ręki w czasie odpoczynku; dlatego wyróżniającą cechą magazynów jest dostarczanie rozrywki и ). Pojęcie rozrywki należy w tym wypadku rozumieć bardzo szeroko. Będą tu należały oczywiście typowe materiały rozrywkowe (humor i satyra, rozrywki umysłowe itp.), ale ponadto wszystkie inne materiały pozwalające czytelnikowi oderwać się od jego pracy zawodowej i związanej z nią aktywności samokształceniowej. Zgodnie z poglądem wielu współczesnych socjologów zajmujących się problemem kultury masowej, celowi temu służą w prasie współczesnej, zwłaszcza o charakterze magazynowym, podstawowe wątki kultury masowej. Wątek dramatyczny przejawia się we wszelkiego typu materiałach sensacyjnych, zarówno* dziennikarskich, jak literackich, aktualnych i historycznych 12 ). Innym podstawowym wątkiem jest wątek seks'ualno-romansowy i sentymentalny. Typowe jest także dla wytworów kultury masowej zainteresowanie sferą życia prywatnego zarówno gwiazd i wybitnych jednostek, jak i ludzi, z którymi czytelnik może się utożsamiać 13 ). Przy wszelkich analizach zawartości gazet, szczególnej uwagi wymaga badanie dwóch najistotniejszych cech treści: omówionej już uniwersalności oraz aktualności. Trzeba jednak uwzględnić to, że gazety zawierają także...wielkie części, które nie są aktualne, które nie czerpią swej treści z obiektywnej teraźniejszości, lub dla których jest ona tylko impulsem, przyczyną, podczas gdy treść przedstawia się jako ponadczasowa, lub trwała... Bardzo często pewne części tego nieaktualnego materiału są złączone w regularnie ukazujących się dodatkach" 14 ). Można zakładać, że odnosi się to szczególnie do czasopism wszelkiego typu oraz wydań dzienników z końca tygodnia, mających specjalny charakter. Godna uwagi i przebadania jest w związku z tym teza, w myśl której w ostatnich latach w magazynach położono nacisk na aktualność 15 ). Innym ciekawym* problemem badawczym byłaby konfrontacja tezy, że w magazynach zmniejsza się ilość materiału rozrywkowego (wskutek zaspo- 8 ) J. P. Wood: Magazines in the United States, New York 1956, s. 296 i d. 10 ) O. Groth: op. cit., t. I, Berlin 1960, s n ) E. F. С and lin: Freelance Writing, London 1959, s ) Nie można się zgodzić ze stanowiskiem M. Szulczews kiego, wyrażonym w pracy: Prasa i społeczeństwo, W-wa 1964, s. 156, jakoby sensacyjność w prasie socjalistycznej miała sens pejoratywny i musiała być uważana za nadużywanie zaufania odbiorcy. Zgodnie ze stanowiskiem H. Budzislawskiego (por. Aktuelle Probleme der Information in Presse, Funk und Fernsehen, Leipzig 1963, s. 24) właśnie sensacja socjalistyczna" przewijająca się w prasie różnych typów, w różnorodnych formach, stanowi punkt kulminacyjny aktualności". 13 ) Charakterystykę podstawowych wątków kultury masowej można znaleźć w pracach A. Kłoskowskiej: Kultura masowa, Warszawa 1964 i E. Mor in: Duch czasu, Warszawa ) O. Groth: op. cit., t. I, s ) J. P. Wood: op. cit., s. 331.

8 MAGAZYN CECHY I RODZAJE 7 kajania potrzeb rozrywkowych głównie przez TV), a rośnie za to ilość materiałów użytecznych w praktyce (porady itp.) 1C ). Odrębnym zagadnieniem, jest ukształtowanie magazynów. Ich specyfika polega przede wszystkim na ułatwieniu czytelnikowi lektury. Strona pierwsza więc ma spełniać rolę wystawy, zachęcającej do zapoznania się z wnętrzem. W związku z tym daje się wyeksponowany wykaz najciekawszych nagłówków numeru. Grupuje się wiadomości w stałe rubryki opatrzone specjalną nazwą. Cechą dominującą jest duża ilość ilustracji 17 ). Jak pisze cytowany J. P. Wood na str jedną z najbardziej typowych zmian, jakie zaszły we współczesnym magazynie, jest coraz większy nacisk na stronę graficzną i coraz powszechniejsze używanie kolorów. Nie tylko ilustrowane magazyny, jak Life i Look, ale uniwersalne tygodniki i miesięczniki, magazyny kobiece i magazyny mody używają coraz więcej fotografii zarówno czarnobiałych, jak kolorowych... Artykuły zostały skrócone, aby dorównać szybkości wrażeń dostarczanych przez ilustracje. Utwory beletrystyczne zamieszczane przez magazyny także zostały skrócone. Ilość artykułów w stosunku do utworów beletrystycznych wzrosła. Jasność, krótkość, pikanteria zastąpiły rozwlekłość, a czasami nawet dokładność. Wprowadzono wiele krótkich form, takich jak: karykatura, zagadki, dowcipy. Położono nacisk na aktualność". Sugestia co do skracania materiałów publikowanych w magazynach nie znalazła potwierdzenia w badaniach empirycznych. Po przeanalizowaniu dziewięciu amerykańskich magazynów z okresu stwierdzono, że w magazynach tych nie widać tendencji do skracania materiałów i8 ). Inną wskazówkę co do stosowania koloru dają przeprowadzone w NRD badania nad 48 dziennikami i tygodnikami z siedmiu socjalistycznych i dziewięciu kapitalistycznych krajów, wykazujące, iż...charakterystyczne jest ograniczenie drugiego koloru do winiety tytułowej, podkreśleń i pojedynczych elementów, typograficznych" 19 ). Ze względu na naturalny odruch odwracania gazety po przejrzeniu strony tytułowej,...szczególnie ostatniej stronie poświęca się ostatnio wzorem amerykańskim największą uwagę... wypełnia się ją ilustracjamji lub ważnymi materiałami tekstowymi..." 20 ). 4. Typy magazynów Na podstawie opracowań o magazynach można rozróżnić kilka ich typów. W walce konkurencyjnej wydawcy rozwijali pewne działy uniwersalnego magazynu tradycyjnego. Następowała specjalizacja magazynów, a w obecnym stuleciu powstał nowy typ, zmierzający przede wszystkim do dalszego ułatwiania lektury (zbiory przedruków typu Digest", maksymalnie skrócona i atrakcyjna informacja News-Magazine). 16 ) L. Bog art: Magazines Since the Rise of Television. Journalism Quarterly, Spring ) Por.: Magazine Styling in Hearst Paper. Editor and Publisher 9 III 1957, s ) J. L. Ellison, F. T. G oss er: Non-Fiction Magazine Articles: A Content Analysis Study. Journalism Quarterly, Winter ) M. Hornig: Wochenendbeilagen werden umfangsreicher. Neue Deutsche Presse zesz. 3, s ) O. Groth: op. cit., t. II, Berlin 1961, s. 198.

9 8 PAWEŁ DUBIEL, EDWARD KAMIŃSKI, ANDRZEJ MAGDON Podstawowymi typami magazynów zachodnich, mającymi pewne odpowiedniki na naszym rynku prasowym, są: News-Magazine. Ma on zastąpić gazety codzienne, kondensując wiadomości o aktualnych wydarzeniach. Dominuje krótka, ciekawa informacja polityczna obok stałych działów z innych dziedzin. Wiadomości są komentowane, a ich podłoże jest wyjaśniane. Klasycznym przykładem współczesnych magazynów tego typu są: Time, Newsweek, Spiegel. U nas najbliższa im jest Polityka 2i). Magazyny ilustrowane. Odznaczają się maksymalnym wykorzystaniem możliwości informacyjnych zawartych w ilustracji, zwłaszcza zaś w fotoreportażu. Klasycznym przykładem jest Life znajdujący na zachodzie wielu naśladowców. U nas do tego wzoru nawiązuje Świat. Home Magazine. Jest to rodzaj magazynu dla rodziny. Prowadzi on obszerne poradnictwo z zakresu gospodarstwa domowego, majsterkowania, kuchni, wychowania dzieci, ogrodnictwa i innych problemów życia codziennego. Z polskich czasopism w tym profilu mieści się bezsprzecznie Ту г Ja oraz Opinia. General Magazine. Jest kontynuacją pierwotnego magazynu uniwersalnego. Przeznaczony w zasadzie dla każdego czytelnika, każdy powinien w nim znaleźć dla siebie coś interesującego. Najbardziej wykształconym przykładem tego typu założeń wydawniczych jest niewątpliwie Przekrój. Oprócz wymienionych, występuje oczywiście bardzo szeroki wachlarz innych typów, adresowanych do różnych pod względem płci, wieku, wykształcenia, zawodu i zatrudnień grup czytelników. Dla potrzeb niniejszych badań, wymienione typy wyczerpują możliwość szukania analogii między nimi a wydaniami sobotnio-niedzielnymi badanych gazet. 5. Gazeta niedzielna Wskutek konkurencji z nowymi masowymi środkami komunikowania, nastąpiło zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych zbliżenie między dziennikiem a magazynem. W dziennikach oznacza to wzbogacenie szaty graficznej, powiększenie objętości i dalszy wzrost znaczenia funkcji pozainformacyjnych 22 ). Z drugiej strony tygodniowe magazyny informacyjne Time, Newsweek wykazują tendencję do przejmowania funkcji gazet niedzielnych 2S ). Gazeta niedzielna nie jest zjawiskiem nowym na rynku prasy. Najstarszą z istniejących wielkich gazet tego typu angielski Observer założono w 1791 roku. Sunday Times o 30 lat później 24 ). Współcześnie typowa gazeta niedzielna różni się coraz bardziej od wydań codziennych. Mimo istotnych zmian następujących w edycjach niedzielnych, teoretyczne opracowania na ten temat są rzadkie 2S ). Bardzo trafna wydaje się być następująca charakterystyka:...prawdziwa gazeta niedzielna to «Newspaper» wydawany na niedzielę. A więc dziennik informacyjny... Aktualna sprawozdawczość stanowi podstawowy rys charakterystyczny gazety niedzielnej...". Chociaż gazeta niedzielna ukazuje się tylko raz w tygodniu, nie można jej jednak (co się często czyni) zaliczać do tygodników. Także tutaj News" stanowi kryterium: tygodniki nie istnieją dla aktualnej informacji. Ich zadania leżą bardziej w sferze rozrywki (Unterhaltung). Ze względu na aktualność gazeta niedzielna zajmuje szczególne stanowisko. Wymóg aktualności ów dziennikarski obowiązek ma gazeta niedzielna wspólny z dziennikiem. Lecz ogólna zawartość różni ją od dziennika. 21 ) Można tu wskazać na niezrealizowany projekt redakcji sprzed kilku lat, aby nawet zewnętrznie upodobnić się do wymienionych periodyków. 22 ) Por. A. Kłoskowska: op. cit., s я ) W. А. Нас h ten: A Comparison of British and U.S. Sunday Newspapers. Gazette, Vol. VII, nr 3/4, s )E. Stern-Rubarth: Das Phänomen der englischen Sonntags-Zeitung. Zeitungs-Verlag und Zeitschriften-Verlag 1964 nr 51/52, s ) Por. W. А. Нас h ten: The Changing U.S. Sunday Newspaper. Journalism Quarterly, Summer 1961.

10 MAGAZYN CECHY I RODZAJE 9 Gazeta niedzielna może relacjonować szerzej, szczegółowiej, niż dziennik. Szczególną uwagę może przywiązywać także do rozrywki. Hamburski publicysta dr habil. Alfred Frankenfeld pisze w przedmowie do monografii Sonntagslektüre in aller Welt (Hamburg 1961) na ten temat: Gazeta niedzielna obejmuje sprawy aktualne i ponadczasowe, materiały rozrywkowe i sprawozdawcze, objaśniające i pouczające...". Tak więc drugim rysem charakterystycznym gazety niedzielnej byłyby: jej wszechstronna zawartość, jej w porównaniu z dziennikiem większa objętość 2e ). W cytowanym już podstawowym dziele poświęconym gazecie, niemiecki prasoznawca O. Groth wyraża pogląd, że gazety niedzielne nie są ani dziennikami, ani tygodnikami. Przyznaje im status odrębny. Inne stanowisko zajmuje jednak wobec wielkomiejskich porannych gazet niedzielnych i poniedziałkowych, które chcą wypełnić lukę pozostawioną przez nie ukazujące się w tym dniu dzienniki i jako bardzo nastawione na aktualność nie dają prawie w ogóle przeglądu wydarzeń tygodnia. Takie edycje oraz zbliżone do nich wydania niedzielne wielkich dzienników, jakie w niektórych krajach przyjęły się za wzorem amerykańskim, O. Groth jest skłonny zaliczyć do dzienników 27 ). Tak więc O. Groth określa odrębny typ gazety niedzielnej odróżniając ją od będącej dziennikiem gazety wydawanej na niedzielę. Co zawiera typowa gazeta niedzielna? W Anglii wyróżniające się wysokim poziomem Observer i Sunday Times poświęcają niewiele miejsca wiadomościom, zastępując je komentarzami. Głównym akcentem w Observerze jest artykuł aktualny. Oba pisma poświęcają wiele miejsca krytyce teatralnej i filmowej, recenzjom z książek, oper, baletów, koncertów, wystaw plastyki oraz rozprawkom" z zakresu ogrodnictwa, żywienia itp. Z ogólnej objętości rzadko przekraczającej 30 stron dwie do trzech kolumn zajmuje sport. Angielskie gazety niedzielne są bardziej zróżnicowane poziomem oraz sposobem redagowania, niż amerykańskie....przeciętna amerykańska gazeta niedzielna poza Nowym Jorkiem stara się pozyskać wszystkich czytelników tę samą gazetę otrzymuje wykształcony, inteligentny czytelnik i półanalfabeta. Wielka objętość zapewnia, że każdy otrzyma coś, zgodnie ze swymi potrzebami... Typowa miejska gazeta niedzielna w USA zawiera następujące działy (sections): wiadomości, sport, dział kobiecy i towarzyski, rozrywkowy, magazyn agencyjny, ilustrowany magazyn lokalny, kolorowy dział komiksów, ilustrowany dział poświęcony jednemu ogłoszeniodawcy, dział poświęcony ogrodnictwu, domowi, podróżom, hobby, dział poświęcony bussinesowi i ogłoszeniom...", 28 ) W dostępnej literaturze znaleziono dwa opracowania omawiające proporcje zawartości gazet niedzielnych. Badania amerykańskie objęły 13 gazet niedzielnych z pięcioletnich odcinków czasu między latami (Trzeba zaznaczyć, że badano tylko 3 egzemplarze z 52 wydań niedzielnych,uznając to za wystarczająco reprezentatywną próbę. Autor argumentuje, że skoro 12 numerów przyjmowane było w innych badaniach jako reprezentacja całego rocznika gazety codziennej, to dla wydań niedzielnych można proporcjonalnie przyjąć trzy numery). Autora badań interesowały zmiany w zawartości gazet niedzielnych w podanym czasie. Stwierdzono, że wiadomości dotyczące aktualnych wydarzeń oraz komentarze na temat tych wydarzeń zajmowały w 1959 roku 6,5% powierzchni analizowanych egzemplarzy. Zmalał procent powierzchni przeznaczonej na problemy sztuki, na korzyść materiałów rozrywkowych oraz poświęconych dawcom rozrywki i instytucjom rozrywkowym. Powierzchnia zajmowana przez materiały dotyczące kina zmniejszyła się o 37%. pojawiły się natomiast obszerne działy telewizyjne, które przewyższają obecnie znacznie procent powierzchni materiałów dotyczących sztuki. Publikacje na temat zajęć związanych z wypoczynkiem i czasem wolnym wzrosły ponad dwukrotnie. Najwięcej miejsca poświęca się podróżom i domowi. Autor stwierdza, że siły, które spowodowały zmianę profilu niedzielnych edycji gazet codziennych, działają nadal w kierunku zwiększenia ilości ilustrowanych dodatków magazynowych, poświęconych 2e ) W. Bet tg es: Konturen und Bedeutung der Sonntagspresse. und Zeitschriften-Verlag 1961 nr 31, s ) O. Groth: op. cit., t. I, s ) W. A. Hachten: A Comparison... op. cit., s Zeitungs-Verlag

11 10 PAWEŁ DUBIEL, EDWARD KAMIŃSKI, ANDRZEJ MAGDON w dużej mierze telewizji i zajęciom związanym z wypoczynkiem i czasem wolnym od pracy 29 ). Informacja o zawartości angielskich gazet niedzielnych wydaje się bardziej opierać na oglądzie, niż szczegółowej analizie ilościowej. Mówi się o stałym wzroście ilustracji w latach Zajmowały one wówczas od /o części redakcyjnej. Sport obejmował od ponad 12 do ponad 25 /o powierzchni, zaś część informacyjna od 30 45% 30 ). W polskich warunkach omówione cechy magazynów i pokrewnych im wydawnictw również występują. O ile jednak magazyny zachodnie kształtowane są przez komercjalne warunki rynku prasowego, o tyle na naszym gruncie trzeba uwzględnić inne czynniki takie, jak założenia polityki kulturalnej, dążącej do upowszechnienia najlepszych wartości, nurt życia polityczno-gospodarczego, znajdujący odbicie w całej prasie oraz możliwości bazy poligraficznej. 2e ) W. А. На с h ten: The Changing..., op. cit. 30 ) E. Stern-Rubarth: op. cit.

12 LESZEK SOKOŁOWSKI WPŁYW STRUKTURY GRAMATYCZNEJ TEKSTU NA JEGO ROZUMIENIE') Rozprawa przedstawia wyniki eksperymentu psychologicznego. Osobom o różnym wykształceniu i wieku dano do przeczytania dwa teksty prasowe. Jeden charakteryzował się wysoką frekwencją rzeczowników odczasownikowych. W drugim te rzeczowniki zastąpiono odpowiednimi formami czasowników. Osoby badane po przeczytaniu tych tekstów referowały ich treść. Okazało się, że teksty zawierające więcej czasowników kosztem rzeczowników odczasownikowych są lepiej rozumiane i zapamiętywane. Zakres badań, metoda, przyjęte założenia i hipotezy Wiedza o tym, jaka jest zależność odbioru wypowiedzi prasowych od ich językowej formy, powinna zwiększyć skuteczność działania prasy. Istnieje powszechne przekonanie, że właściwe rozumienie tekstu zależy od jego stylu, dlatego nauczyciele wszystkich czasów zmierzają różnymi drogami do poprawienia go. Od szkoły podstawowej słyszy się zalecenia, że zdania powinny być krótkie i nie powinno się używać w nich wyrazów obcego pochodzenia. Te pospolite przekonania znalazły naukowe uzasadł ) Ten bardzo szeroki znaczeniem tytuł nawiązuje do badań już przeprowadzonych, szczegółowo zajmując się tylko jednym elementem struktury czasownikiem. Uczynienie tego tematu jedynym, a nie pobocznym (jak dotychczas) powoduje, że główną metodą badań jest eksperyment, a więc co za tym idzie duża ilość drobiazgowych prób i pomiarów, mająca na celu sprawdzenie znaczenia poszczególnych zmiennych zależnych i niezależnych. W przedstawionych tu badaniach zmienną zależną są czasowniki. Konieczność zmusza jednak do podkreślenia nieznanej roli innych elementów gramatycznych i ich wpływ na kształtowanie się w umyśle odbiorcy indywidualnego szkieletu treściowego przeczytanego tekstu. Bardzo marginesowe zajęcie się tymi sprawami wytycza kierunek następnych prób.

13 12 LESZEK SOKOŁOWSKI nienie, lecz w miarę rozwoju badań dalsze sposoby poprawienia stylu zaczęły przybierać formy bardzo szczególne. W zależności od techniki badania zalecenia dotyczyły wprowadzenia zmian w poszczególnych badanych strukturach. Raz były to postulaty zbliżenia średniej długości wyrazu w pisanym tekście do optymalnej, ustalonej przez badacza, innym znów razem autor, który chciał się dowiedzieć, czy jego tekst jest zrozumiały, musiał oceniać próbkę tego tekstu złożoną z możliwie dużej ilości wyrazów przez określenie jakości każdego wyrazu przy pomocy słownika z oznaczoną w nim częstością używania wyrazów. Ze względu na pracochłonność oceny tekstu przy pomocy takich metod, używanie ich w pracy codziennej przyjmuje się z trudem. Wszelkie formuły czytelności czy zrozumiałości, umożliwiające schematyczną ocenę tekstu, nad którym praca została już zakończona, posługują się wskaźnikami określanymi liczbowo. Niełatwo dają się przełożyć na język potoczny. Poza tym wnioski sformułowane na podstawie interpretacji wskaźników takich jak wyżej wspomniane, mimo cyfrowego określania ich, rażą swoją banalnością, wskazującą, że wynik otrzymany z wielkim trudem nie był wart włożonego wysiłku. Ogólnikowość natomiast upodabnia je do uwag pamiętanych ze szkolnej ławy. Ze względów praktycznych zaś konieczność formułowania wniosków i zaleceń tak, aby nie trzeba ich było z trudem przekładać z języka liczb na potocznie używane wyrazy, jest rzeczą oczywistą. W opublikowanym w Zeszytach Prasoznawczych artykule Recepty na zrozumiałość wypowiedzi" 2 ) autor podał 12 zaleceń, których przestrzeganie jest możliwe w codziennej pracy i zwiększa jego zdaniem komunikatywność tekstu. Podjąłem się sprawdzenia słuszności dwu spośród tych zaleceń, ponieważ są sformułowane jasno i wbrew dotychczasowej tradycji nie są wyrażone ani liczbami ani ogólnikowo: 1) Unikaj rzeczowników odczasownikowych i odprzymiotnikowych, w miarę możności zastępuj je formami osobowymi czasownika lub przymiotnikami. 2) Używaj możliwie najwięcej czasowników (a zwłaszcza ich form osobowych) o pełnej wartości znaczeniowej. Nie pisz więc, że coś uległo zwiększeniu lub zmianie, ale że coś się zwiększyło lub zmieniło. Słuszność tych zaleceń została zweryfikowana za pomocą eksperymentu ujawniającego, jak czytelnicy rozumieją teksty napisane zgodnie i niezgodnie z tymi zaleceniami. Przygotowaniem tekstów zajęła się Pracownia Językoznawstwa OBP, przyjmując następujące kryteria: 1. teksty będące podstawą dalszej analizy powinny zawierać treści nieznane i stosunkowo obojętne uczuciowo, aby istniała pewna gwarancja, że nie wystąpią przypomnienia treści znanych skądinąd (np. dzięki własnymi zainteresowaniom), dzięki czemu zostałoby znacznie utrudnione wyłowienie tego, co zostało zapamiętane z tekstu prezentowanego; 2. teksty powinny być stosunkowo krótkie, lecz powinny składać się co najmniej z 10 zdań; 3. teksty powinny reprezentować styl współczesnej prasowej publicystyki. Warunki te w znacznym stopniu spełniają dwa dostarczone mi teksty! )W. Pisarek: Recepty na zrozumiałość wypowiedzi. Zeszyty Prasoznawcze 1966, nr 2/3.

14 WPŁYW STRUKTURY GRAMATYCZNEJ TEKSTU NA JEGO ROZUMIENIE 13 z których każdy ma dwie wersje: zgodną i niezgodną ze sprawdzanymi zaleceniami. Otrzymałem więc: 3 ) 1. wersję hipotetycznie łatwiejszą tekstu pt. W trosce o wykonanie zadań produkcyjnych", którą oznaczam A; 2. wersję hipotetycznie trudniejszą tego samego tekstu, którą oznaczam A'; 3. wersję hipotetycznie łatwiejszą tekstu pt. Opłacalność naszego eksportu", którą oznaczam symbolem B; 4. Wersję hipotetycznie trudniejszą tego tekstu, którą oznaczam B'. Wersje hipotetycznie łatwiejsze to teksty, w których zastosowano wymianę rzeczowników na czasowniki (oczywiście tam, gdzie to było możliwe) zgodnie z treścią sprawdzanych zaleceń. Te cztery teksty zostały połączone w dwie pary w ten sposób, że każdy badany czytał jeden tekst łatwiejszy (wg hipotezy) i jeden trudniejszy, różne treściowo (tzn. A' i В lub A i B'). Obydwie pary tekstów przeczytały 72 osoby, w tym;: 12 z wykształceniem podstawowym ogólnym lub podstawowym zawodowym (w tabelach oznaczane I), 24 osoby pracujące z wykształceniem średnim (oznaczane II), 24 osoby studiujące (oznaczane III) oraz 12 osób pracujących z wyższym wykształceniem (oznaczane IV). Wszystkie badane osoby są, według własnego oświadczenia, stałymi czytelnikami prasy. O tym, że teksty spełniły postulat braku emocjonalnego zaangażowania stawiany przy ich doborze, świadczą wypowiedzi badanych osób. Wiele z nich powiedziało, że zazwyczaj opuszcza podczas lektury dziennika teksty podobne do prezentowanych po przeczytaniu ich nagłówka. Częste również były wypowiedzi, że teksty te byłyby bardziej dla badanych interesujące, gdyby dotyczyły zakładów, w których oni pracują. Każdemu z badanych, prosząc go o staranne przeczytanie tekstu, wyjaśniałem, czemu służy eksperyment. Po przeczytaniu zaś, każdemu powtarzałem to samo zdanie: ;,Proszę teraz możliwie jak najdokładniej powiedzieć wszystko, czego się pan (pani) dowiedział(a), proszę też powiedzieć wszystko, co panu (pani) przyszło na myśl w związku z przeczytanymi tekstami, ale przede wszystkim proszę możliwie dokładnie streścić przeczytane teksty." Następnie notowałem dokładnie to, co badani mówili, nie wyłączając wypowiedzi występujących bez związku z tekstem. Zebrany w ten sposób materiał analizowałem następująco: I. Podzieliłem prezentowane teksty A i A' oraz В i B' na porcje treściowe, zachowując metodę i terminologię wprowadzoną w Polsce przez W. Szewczuka, 4 ) które mają tradycję także w zachodniej psychologii. 5 ) Dokonując tego dość swobodnego podziału, starałem się, aby porcja treściowa była całością nazwową, czyli wyrażeniem bez względu na stopień 3 ) Wszystkie cztery teksty znajdują się w aneksie. 4 ) W pracach: Badania eksperymentalne nad rozumieniem zdań, Kraków, 1960; i: Psychologia zapamiętywania, Wyd. 2., Warszawa : ) F. C. Bartlett: Remembering, London-Cambridge, Bartlett wprowadza pojęcie idea's groups", które są częściami zdań bez ścisłego kryterium podziału. W badaniach tych treść tekstu reprodukowana przez badanych była porównywana z oryginałem. Bartlett sprawdzał, które grupy idei są powtarzane dosłownie, reprodukowane słowami tekstu, powtórzone uważał za poprawnie przyswojone. Reprodukcję swoimi słowami uważał za wykrzywione" co było równoznaczne z fałszywym zapamiętaniem tej partii tekstu. Brak Informacji uważał za niezapamiętanie.

15 14 LESZEK SOKOŁOWSKI złożoności określającym jedno pojęcie (np. delegaci na konferencję sprawozdawczo-wyborczą POP" lub Zakłady Wyrobów Kutych w Sosnowcu zwane tradycyjnie Hutą Milowice") lub zdaniem. Mówiąc innymi słowy, porcja treściowa wyraża jedną myśl. W ten sposób otrzymałem 28 porcji treściowych z tekstów A i A' oraz 23 porcje treściowe z tekstów В i B'. Podział ten jest uwidoczniony w tekstach znajdujących się w aneksie. II. Zanotowane sprawozdania z tekstów również podzieliłem na porcje treściowe, podobnie jak prezentowane teksty. Dzieląc sprawozdania, starałem się, aby każda porcja treściowa była wyrażeniem osobnej myśli. Podział ten odpowiada stosowanemu przy analizie prezentowanych tekstów, gdyż traktowałem myśli jako odrębne wówczas, gdy ta odrębność była potwierdzona pauzą, spójnikiem, przecinkiem, dodatkowym zwrotem lub treściowo była wyraźnie nie związana z tekstem. Np. jeżeli ktoś mówił, że sprawy te były omawiane przez Radę Zakładową i POP" to dzieliłem takie zdanie na dwie porcje treściowe, traktując wyrażenie POP" jako osobną myśl. Dzięki temu podziałowi mogłem wydzielić w sprawozdaniach treści nie występujące w prezentowanych tekstach oraz treści wiernie za nimi powtórzone. III. Porównując porcje treściowe sprawozdań z porcjami treściowymi prezentowanych tekstów, podzieliłem porcje treściowe sprawozdań na dwa rodzaje: 1) powtórzone dosłownie oraz zmodyfikowane formalnie, lecz zawsze prawdziwe (mogły być powtórzone nieprecyzyjnie, lecz bez mylnego ukierunkowania następnych wypowiedzi), 2) dodane lub tak zniekształcone, że ich treść była inna, niż treść prezentowanego tekstu. Ogólny stan recepcji tekstów Analiza ilościowa, w której ramach m. in. zliczałem powyższe dwa rodzaje porcji treściowych w sprawozdaniach, w pełni potwierdziła narzucające się wrażenie, że teksty były recypowane bardzo słabo, ujawniając równocześnie w sposób bardzo zdecydowany słuszność jak najczęstszego stosowania sprawdzanych w tych badaniach zaleceń. Wyodrębnienie w sprawozdaniach elementów powtórzonych z prezentowanych tekstów ukazuje rzeczywistą wartość sprawozdań, których ocenę utrudnia ich długość spowodowana także wprowadzeniem treści dodanych lub zniekształconych. Wprowadzenie tych treści pozornie upodabniające sprawozdania do prezentowanych tekstów w rzeczywistości czyni je uboższymi. Przeciętnie na jedną porcję treściową prezentowanych tekstów składa się 8 12 wyrazów, zależnie od rodzaju tekstu (w tekście A 11,8 wyrazu na porcję treściową; w tekście A' 11,5 wyrazu; В 9,4 wyrazu; B' 8,8.) W sprawozdaniach niewielka ilość powtórzonych porcji treściowych idzie w parze z niewielką ilością wyrazów powtórzonych za tekstem prezentowanym. Ogromna dysproporcja między tym, co mogłoby być zapamiętane i powtórzone, a ilością porcji treściowych, które zostały powtórzone, nie pozwala na ukazanie stopnia percepcji tekstów za pomocą średniej wielkości sprawozdania mierzonej ilością użytych w nim wyrazów. Ale nie tylko dlatego postanowiłem pominąć tę kwestię bezwzględnej wielkości sprawozdań, w których, nawiasem mówiąc, ilość wszystkich wyrazów waha się od 20 do 240. Ilość wyrazów bowiem, nawet przy wydzieleniu z nich powtórzonych, jest bardzo złym miernikiem stopnia percepcji, zupełnie nieadekwatnym do treści

16 WPŁYW STRUKTURY GRAMATYCZNEJ TEKSTU NA JEGO ROZUMIENIE 15 Tabela 1 : Ogólna ilość powtórzonych w sprawozdaniach porcji treściowych w poszczególnych grupach wykształcenia Teksty Grupy badanych I wykszt. podstawowe II wykszt. średnie III studenci IV wykszt. wyższe Razem A A' Max*) В В' ilość powtórzeń / /0 ilość powtórzeń /0 ilość powtórzeń /o ilość powtórzeń o/ /0 ilość powtórzeń 0, , , % 23 16,6 8 5, , , % 80 28, , , % 96 34, , , , % , , , % , ,8 Max*) ilość powtórzeń /o /o % % % % *) liczby w tej rubryce wskazują maksymalną możliwą ilość powtórzeń dla każdej grupy badanych, różną, bo zależną od liczebności grupy. sprawozdania. Dlatego operując wskaźnikiem ilości porcji treściowych i podobieństwem sprawozdań do tekstów prezentowanych, obliczyłem średnie powtarzanie nie wyrazów, ale porcji treściowych przez jedną osobę. Warto przypomnieć, że teksty A i A' mają 28 porcji treściowych, a teksty В i B' 23 porcje. Tabela 2 : Średnie powtarzanie porcji treściowych przez jedną osobę w poszczególnych grupach wykształcenia \ ^ Grupy ^\ldadanych teksty ^^-\^ I wykszt. podstawowe II wykszt. średnie III studenci IV wykszt. wyższe Średnio A A' В В' 4,3 3,0 3,8 1,3 8,0 3,5 6,6 3,0 11 8,6 7,1 4,3 11,3 9,0 7,5 5,8 8,9 6,0 6,8 3,6 Obydwie tablice i ijmują spra wozdania w jednym tyl ko aspekcie : rzetelnego powtarzania treści bezwzględnie prawdziwych, co nie oznacza jednak, że brałem pod uwagę powtarzanie w sposób papuzi. Dodatki jako wyraz trudności w rozumieniu tekstu Jak już wspomniałem, sprawozdania zawierały oprócz treści powtórzonych także xeści dodane lub zniekształcone, które nazywam w dalszym ciągu dodatkami.

17 16 LESZEK SOKOŁOWSKI Obecność w sprawozdaniach różnego rodzaju dodatków zależy nie tylko od jakości prezentowanego tekstu, lecz przede wszystkim od trudności, jakie ten tekst stwarza czytelnikowi. Ta sprawa, zależna od wielu indywidualnych czynników, w której splata się szereg problemów psychologicznych, jest tu tylko sygnalizowana. Nadużywanie przez badanych dodatków w ogólnym grupowym ujęciu, musi zależeć od istniejących obiektywnie przyczyn zewnętrznych. Bardzo gruby podział badanych na 4 grupy podkreśla jedynie rolę posiadanego przez nich wykształcenia. Używanie dodatków zależy od niego. Ale również zależy znacznie od pewnych cech tekstu. Wskazuje na to tabela nr 3. Tabela 3: średnie użycie dodanych i powtórzonych porcji treściowych w jednym sprawozdaniu według grup wykształcenia I podstawowe A Grupy badanych według wykształcenia II średnie III studenci IV i ogółem,, & wyższe J sprawozdania z tekstów A' A A' A A' A A' A A' Średnia ilość dodatków w jednym sprawozdaniu 4,5 6,3 3,2 5,0 3,6 4,1 2,8 3,5 3,52 4,7 Średnia ilość powtórzeń w jednym sprawozdaniu 4,3 3,0 8,0 3,5 11,0 8,6 11,3 9,0 8,6 6,0 Ogółem średnia ilość porcji treściowych w jednym sprawozdaniu 8,8 9,3 11,2 8,6 14,6 12,7 14,1 12,5 12,1 10,7 В s p r a w o z d a n i a z tekstów B' В В' В В' В B' В В' Średnia ilość dodatków w jednym sprawozdaniu 2,6 4,5 2,9 4,9 2,4 2,7 3,1 3,3 2,6 3,8 średnia ilość powtórzeń w jednym sprawozdaniu 3,8 1,3 6,6 3,0 8,0 4,3 7,5 7,0 6,4 3,9 Ogółem średnia ilość porcji treściowych w jednym sprawozdaniu 6,4 5,8 9,5 7,9 10,4 7,0 10,6 10,3 9,2 7,7 Na podstawie danych zawartych w tej tabeli można przypuszczać, że wykształcenie, mimo wyraźnego zmniejszenia trudności w odbiorze (zwiększenie ilości powtórzonych porcji treściowych, zmniejszenie ilości dodatków), gra dla społecznego odbioru znacznie mniejszą rolę niż możliwe do wprowadzenia zmiany strukturalne tekstów. Poznanie właściwych przyczyn utrudniających odbiór tekstów jest możliwe w wypadku słuszności założenia, że klasyfikacja użytych przez sprawozdawców dodatków będzie odpowiadała klasyfikacji cech tekstu być może stale powodujących trudności w rozumieniu. (Próba takiej klasyfikacji znajduje wyraz w tabeli nr 4).

18 WPŁYW STRUKTURY GRAMATYCZNEJ TEKSTU NA JEGO ROZUMIENIE 17 Z tabeli wynika, że badani używali najwięcej dodatków o treści niezależnej od tekstu (typ d.), przy czym najczęściej byli to ludzie z wykształceniem średnim i studenci. Ten fakt sugeruje, że dodatki typu d. występują przy niezbyt dobrym opanowaniu głośnego myślenia i stałego kontrolowania go, przy nie wyćwiczonej pamięci. Przypuszczenie takie potwierdza również to, iż badani grupy I nie mając w pogotowiu materiału zastępczego, treściowo zbliżonego do czytanego przed chwilą, którym by mogli operować, chcąc uniknąć trudności kłamią. Jeden z nich prosił mnie, abym pozwolił mu drugi raz przeczytać, gdyż jak powiada przechodzili i patrzyłem". Po drugim czytaniu również nie miał wiele do powiedzenia, a ponieważ czuł się jakoś zobowiązany do odpowiedzi, więc użył dodatków typu f e ). Sprawdzenie zależności istniejących między wyodrębnionymi typami reakcji werbalnych a trudnościami, które stwarza tekst, wymaga odrębnych badań. Interpretacja symptomatyczności poszczególnych rodzajów reakcji również wymaga dalszego uzasadnienia. Zgodnie z przyjętymi tu założeniami użycie jakichkolwiek dodatków jest zawsze wyrazem braku w świadomości pewnych elementów tekstu. Ponieważ to, co nie zostało użyte w wypowiedzi, przypuszczalnie w danej chwili nie istnieje w świadomości, jedynym sposobem zachowania się dostępnego badaniu są natychmiastowe reakcje werbalne. Wśród tych reakcji dodatki grają rolę naczelną. Niestety, nasza obecna wiedza o tym, przez co (przez jakie elementy tekstu, czy też wskutek jakich trudności) są one wywołane, jest dość nikła. Raczej można je interpretować jako wyraz psychiki czytelnika, niż dowód obiektywnie istniejących wad tekstu. Przypuszczalnie dodatki typu g. są symptomem niedokładnego postrzegania lub tylko silnego zwrócenia uwagi na inne części tekstu, lecz dzięki jakim specyficznym cechom te inne części zwróciły swoją uwagę, można się tylko domyślać bez większej pewności. Dodatki typu f. mogą świadczyć o niechętnym, negatywnym stosunku do tekstu, spowodowanym bądź niezgadzaniem się z jego treścią, bądź brakiem zapamiętanych elementów. Zawsze jednak mają silne podłoże uczuciowe. Reakcja typu e. może być spowodowana chęcią szybkiego poradzenia sobie z tekstem, aby nadmiar różnych trudnych elementów został właściwie uporządkowany i nie spowodował zamieszania. Reakcja typu d. to przypuszczalnie reakcja na całkowite zamieszanie wewnętrzne, na jeden z rodzajów niezrozumienia. Reakcje typu c x i c 2 to próby zrozumienia, często posługujące się elementami tekstu, lecz w sposób całkowicie błędny. 7 ) Oczywisty też jest fakt, że we wszystkich grupach badanych zdecydowanie częściej używa się dodatków w sprawozdaniach z tekstów A' i B' czyli w sprawozdaniach z tekstów hipotetycznie trudniejszych. Potwierdza on obiektywizm charakteryzowania sprawozdań przy pomocy dodatków. Między strukturalnymi zmianami tekstu, ułatwiającymi recepcję, a używaniem dodatków istnieje prosta zależność, polegająca na zmniejszaniu ilości używanych dodatków w następstwie zwiększenia ilości czasowników w prezentowanym tekście. Zależność tę potwierdzają również przedstawiciele grupy IV (wszyscy badani z wyższym wykształceniem), którzy we wszystkich sprawozdaniach użyli najmniejszej ilości dodatków przy ich nieznacznie większej ilości w sprowazdaniach z tekstów hipotetycznie trudniejszych. Stały trening umysłowy poprawił zdecydowanie odbiór wszystkich tekstów. Znalazło to wyraz w tab. 3, z której wynika, że używanie przez przedstawicieli grupy IV dodatków i powtórzeń szczególnie w tekstach В i B' niewiele się różni. Przeciwnie w grupach I i II: sześcioro badanych z I grupy (wykształcenie podstawowe) użyło w tekście A' prawie takiej samej ilości dodatków, jak 12 osób z II grupy (wykształcenie średnie) czytających tekst A, co świadczy o du- «) Jego sprawozdanie z tekstu A wygląda w ten sposób: I. Pierwszy to o zakładzie w Milanówku, nie w Sosnowcu. Dochodzi się do wniosku, że produkcja nie gra z jakichś powodów. Ja tam dokładnie nie przeczytałem, bo przechodzili i patrzyłem. (Prosi, by pozwolić mu przeczytać jeszcze raz. Zgadzam się.) II. Ja myślę, że chodzi o to, żeby tę załogę jakoś pouczyć i dać im większą możność zarobków. Wtenczas będzie chyba najłatwiej. Bez tego, bez podwyżki, to... tam... tego... dużo nie zrobią. Jest to sprawozdanie, które można uznać za typowe dla przedstawicieli grupy I. 7 ) W jednym ze sprawozdań: ekonomiści zastanawiali się nad celowością zawierania umów w relacji złotówka dolar". Czy z tego wynika, że trzeba zmienić stosunek wartości dolara do złotówki, lub odwrotnie? Czy też chodzi o zupełne zarzucenie handlu zagranicznego? Rozmówczyni zapytana, powtórzyła dosłownie poprzednie sformułowania i wzruszyła ramionami, uważając swoją wypowiedź za całkowicie jasną. Inna rozmówczyni: ponieważ koszty produkcji musimy przeliczać na polskie złote a nasz złoty polski w przeliczeniu dewizowym ma niestety mniejszą wartość w przeliczeniu na dolara, wobec tego niejednokrotnie koszta produkcji przewyższają cenę, którą możemy uzyskać na rynku krajów kapitalistycznych". 2 Zeszyty Prasoznawcze

19 18 LESZEK SOKOŁOWSKI Tabela 4: Używalność poszczególnych rodzajów dodatków w sprawozdaniach A i A' oraz В i B' według grup wykształcenia Grupy badanych I wykszt. podst. II wykszt. średnie III studenci IV wykszt. wyższe Ogółem \. Rodzaj X. tekstu Rodzaj N. dodatku X. A A' A A' A A' A A' A A' a b Ci Ci d e f g Razem ilość dodatków Grupy badanych I wykszt. podst. II wykszt. średnie III studenci IV wykszt. wyższe Ogółem \Rodzaj tekstu Rodzaj \. В В' В B' В В' В B' В B' dodatku N. a b Ci Cj d e f g Razem ilość dodatków OBJAŚNIENIA DO TABELI 4: Rodzaje dodatków: a) wyjaśniające tekst 1 ); b) oceniające tekst 2 ); c) wyjaśniające i oceniające rzeczywistość. We wszystkich tych wypowiedziach komentowany jest nie sam tekst, lecz rozmówca operuje albo: cj treściami spoza ł ) Np. u nas znów nie wiadomo czy w Polsce, czy w naszym obozie", tu jest o szkoleniu, żeby się szkolić". *) nie rozumiem tego, to Jest bardzo sztucznie napisane", straszny tekst".

20 WPŁYW STRUKTURY GRAMATYCZNEJ TEKSTU NA JEGO ROZUMIENIE 19 tekstu, zwykle z własnych doświadczeń życiowych, 2 ) albo c 2 ) elementami formalnie zaczerpniętymi z tekstu prezentowanego, jego zwrotami*); d) treści całkowicie niezależne, odrębne od tekstu prezentowanego 5 ); e) skróty ujmujące cały zasadniczy trzon tekstu 6 ); f) własne rady, uogólnienia, wyrażenie osobistych przekonań 1 ); g) proste zniekształcenia 8 ). s ),,w naszej spółdzielni też mamy przykład, maszyna stara często się psuje", dla mnie to by się opłaciło, ale by się opłaciło pod warunkiem, żebym ja dostał 10 dolarów, a nie równowartość po cenie państwowej". Z tego wynika, że ja bym dostał dolar po 70 zł". *) Nie uwzględnia się tu oczywiście powtórzonych porcji treściowych, ale tylko te wypadki, kiedy elementy zaczerpnięte z tekstów prezentowanych prowadzą do mylnych wniosków, mimo iż pewne początkowe myśli mogą być słuszne (np. oczywiście, jeżeli weźmiemy pod uwagę, że ceny eksportowe są niskie i eksport się nie opłaca, to trzeba podwyższyć ceny". Dlatego powinno się ustabilizować ceny, żeby się eksport opłacał". POP dąży do zreorganizowania pracy w fabryce tak, aby uzyskać możliwości rozwoju produkcji przy zastosowaniu dostępnych nowoczesnych środków produkcji"). 5 ) Takich, jak głowa mnie boli", często wskazujące na istnienie luk myślowych ( no pewnie", tam, tego, chodziło o to, że...", w związku z tym że...", i obecnie jednak okazało się"). Te dodatki często wyprzedzają wypowiedzi, łączące własne doświadczenie z przeczytaną treścią. Zwroty te uważam za objawy namysłu lub luki myślowej tylko wówczas, gdy po nich w trakcie sprawozdania rozmówca robił przerwę, którą zaznaczałem wielokropkiem. Tarn, gdzie zwroty te miały charakter koniecznych (gdzie trudno było wyrazić daną myśl prościej i gdzie nie występowało wyraźne nastawienie się zaznaczone przeze mnie) nie traktowałem ich jako przerwy w toku myślenia, które sygnalizują brak spostrzeżenia, zagubienie się, niezrozur fnienie z obojętnej przyczyny trudnej zresztą do wykrycia. c ) zazwyczaj zniekształcone powtórzenie tytułu lub zastąpienie go innym zwrotem. Zwykle systematyzowały one wyodrębnione elementy, z których budowały następnie dalszy ciąg sprawozdania. Rzadziej miały charakter dalekich skojarzeń treściowych (np. tam coś z tymi pieniążkami... coś tego..."). Występowały głównie w tekstach В i B'. 7 ) bez podwyżki to (tam... tego...) dużo nie zrobią",...nieudolność na każdym kroku, brak zaufania, niechęć, brak fachowych sił i rozbieżność". Często są to całe samodzielne rozumowania ale nie wszystkim podoba się unowocześnienie, byli przeciwni temu, więc ja myślę, żeby tę załogę jakoś pouczyć i dać im większą możność zarobków". 4 ) to o zakładzie w Milanówku, nie, gdzieś na Mazowszu". Dalszy ciąg tekstu ze str. 17: żym stopniu niezrozumienia u pierwszych. W sprawozdaniach z tekstów A' i B' osoby posiadające jedynie wykształcenie podstawowe oraz średnie ogólne i zawodowe, częściej uciekały się do zmyśleń i wypowiedzi nie związanych z tekstem, niż powtarzały jego istotne elementy. Wskutek tego trudno im było łączyć uchwycone elementy w ciągi logiczne zbliżone do rozumowania autorów tekstów. Z tego wynika, że wypowiedzi prasowe bliskie pod względem formy językowej tekstom A' i B' prawie całkowicie uniemożliwiają oddziaływanie prasy wśród tych grup społecznych. We wszystkich grupach przeciętne sprawozdanie z tekstu A zawiera więcej informacji bezwzględnie prawdziwych, niż przeciętne sprawozdanie z tekstu A'. W sprawozdaniach z tekstu В w grupie I jest przeszło trzykrotnie więcej elementów powtórzonych, niż w sprawozdaniach tej grupy z tekstu B', przeszło dwukrotnie więcej wśród przedstawicieli grupy II i znacznie więcej wśród pozostałych. Zwiększanie się w sprawozdaniach ilości elementów powtórzonych i równoczesne zmniejszanie się ilości dodatków niewątpliwie świadczy o wierniejszym odtwarzaniu prezentowanych tekstów. Struktura tekstów Dotychczasowa analiza, potwierdzając konieczność wymiany (tam, gdzie to jest możliwe) rzeczowników odprzymiotnikowych i odczasownikowych na czasowniki, a szczególnie na czasowniki w formach osobowych, ujawniała tylko konsekwencje takiej wymiany pod względem odbioru poprawionych w ten sposób tekstów. Nie można jednak pominąć tego, że przeprowadzona operacja odrzeczownikowienia" tekstów pociągnęła za sobą inne zmiany w ich strukturze gramatycznej. Wszystkie gramatyczne różnice między tekstami łatwiejszymi i trudniejszymi przedstawia tabela nr 5. 2*