OBIEKT OBJECT. zdjęcie niedostępne w wersji internetowej

Transkrypt

1 OBIEKT OBJECT MAGDALENA SZPINDLER zdjęcie niedostępne w wersji internetowej Książka buddyjska jako obiekt kultu, weneracji i dzieło sztuki. Rękopisy tybetańskie i mongolskie w zbiorach Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie Buddhist book as an object of cult, veneration and art. Tibetan and Mongolian manuscripts in the collection of the State Ethnographic Museum in Warsaw W posiadaniu Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie znajdują się cztery cenne rękopisy: trzy z nich to zapisane złotym tuszem na czarnym tle teksty w języku i piśmie tybetańskim (duktem dbu can czyt. ućen 1 ); czwarty zawiera tekst mongolski zapisany klasycznym pismem mongolskim, czarnym i czerwonym tuszem. Zawierają jedne z najpopularniejszych, najczęściej kopiowanych i czytanych tekstów w tradycji buddyzmu mahajany: Rękopisy ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski. Manuscripts from The State Ethnographic Museum in Warsaw collection, photo by E. Koprowski. The State Ethnographic Mueum in Warsaw owns four valuable manuscripts: three Tibetan texts in uchen (T. dbu can) 1 script in gold ink on black background and one Mongolian text, written in classical Mongolian script, in black and red ink. They consist of one of the most popular, most often copied and read texts of Buddhist Mahayana tradition: The Perfection of Wisdom in Eight Thousand Lines (AP), 2 another sutra commonly known as The Diamond Sutra and Mani Kabum. 3 The first of these manuscripts (inventory no. PME 20289/E) was acquired by the museum from Jan Petschl in It consists of several hundred pages measuring 55.5 x 15.1 cm. Almost ideally preserved, 5 it came to the Museum carefully wrapped in four pieces 1 Uproszczony, spolszczony zapis imion, nazw własnych, terminów tybetańskich oddaje jedynie przybliżoną wymowę wyrazów tybetańskich. W niniejszej publikacji w dużej mierze oparto się na zapisie opracowanym przez dr Agatę Bareję-Starzyńską w: Cabezon & Jackson A simplified Polish transcription of the proper names and Tibetan terminology reflects merely an approximation of the Tibetan pronunciation. This paper largely bases on the transcription developed by Agata Bareja-Starzyńska, PhD, in: Cabezon&Jackson etnografia nowa the new ethnography

2 Sutrę doskonałości mądrości w ośmiu tysiącach wersów (AP) 2, sutrę popularnie określaną tytułem Sutry Diamentowej oraz Mani kabum 3. Pierwszy ze wspomnianych rękopisów o numerze inwentarzowym PME 20289/E Muzeum Etnograficzne zakupiło od Jana Petschla w 1988 roku. Składa się z kilkuset kart o wymiarach: 55,5 x 15,1 centymetrów. Zachowany w niemal doskonałym stanie 4, trafił do Muzeum pieczołowicie owinięty w cztery tkaniny. Sznurek przytroczony do jednej z nich (barwy żółtej w odcieniu złota), służący do owijania obłożonej tkaniną książki, obciążono monetą. Na awersie monety widnieją cztery znaki chińskie 乾 隆 (czyt. qianlong) 通 寶 (czyt. tongbao). Pierwsze dwa oznaczają imię panującego cesarza dynastii Qing Qianlonga i jednocześnie okres jego panowania ( ), dwa kolejne stanowią określenie na powszechny środek płatniczy. Rewers ozdobiono zaś napisem w języku mandżurskim: jyi boo. Boo znaczy tyle co moneta, zaś jyi oznacza mennicę w której ją wykonano, w tym przypadku mennicę w mieście Baoding w prowincji Zhili 5. Na tkaninie barwy bordowo-żółtej zapisano pisakiem we współczesnym piśmie mongolskim potoczny tytuł sutry: Dżugderceren oraz jego transliterację w piśmie tybetańskim: Bcug der tsher en. Rękopis składa się z jedno- i wielowarstwowych kart papieru. Wszystkie karty pokryto czarnym tuszem, złotym tuszem zaznaczono marginesy, a na stronach recto dodano paginację ciągłą uwzględniającą tom, skrót tytułu oraz numerację zapisaną słownie, na przykład: ka brygad stong pa bzhi brgya bcu bzhi, gdzie ka (pierwsza litera alfabetu tybetańskiego) oznacza pierwszy wolumin (tekst) zbioru tekstów (to może być zbiór tekstów kanonicznych, antologia dzieł wybranego autora itp.), brgya stong pa znaczy osiem tysięcy i jest umowną skróconą wersją tytułu sutry, bzhi brgya bcu bzhi znaczy czterysta czternaście, czyli stronę 414 recto (tyb. nyin, czyt. ńin) (a więc kolejna strona bez paginacji to strona 414 verso tyb. srib, czyt. sib). Dwie okładki rękopisu wykonano z deszczułek drewna obciągniętych tkaniną koloru złotożółtego zdobioną wielobarwnymi motywami. Na drugiej stronie przedniej okładki przyklejono pierwszą kartę rękopisu, na której widnieje tytuł tekstu, czyli Sutra doskonałości mądrości w ośmiu tysiącach wersów, zapisany w sanskrycie (Arja asztasahasrika pradźńaparamita) i języku tybetańskim ( Phags pa shes rab kyi pa rol tu phyin pa brygad ston pa), oraz pierwsze słowa tekstu: pierwszy rozdział: buddom, bodhisattwom, szlachetnym słuchaczom 6. Marginesy strony ozdobiono wzorem roślinno-geometrycznym w złocie oraz dwiema miniaturami. Ta po prawej of fabric. A piece of string attached to one of the fabric pieces of golden-yellowish colour is used for securing the wrapping to the book. The string is weighed with a coin. The inscription on the obverse of the coin reads qianlong tongbao (Ch. 乾 隆 通 寶 ). The first two characters refer to the Qianlong and his reign period ( ), the latter two mean the universal means of payment or circulating treasure, currency. The coin s reverse is decorated with an inscription written in Manchu script: jyi boo. Boo stands for a coin, and jyi for a mint in which it was made in this particular case the mint in the town of Baoding in the Zhili province. 5 On the claret-yellow fabric the common name of the sutra is written, with a felt-tip pen, in modern Mongolian: Jugdertseren and its transliteration in Tibetan: Bcug der tsher en. 2 Na potrzeby niniejszego artykułu przyjęto następujący skrót: AP od sanskryckiego tytułu Asztasahasrika pradźńaparamitasutra. Terminy, nazwy własne czy tytuły sanskryckie podano w uproszczonej transliteracji polskiej w oparciu o zasady zastosowane przez dr Annę Trynkowską w: Mylius Oprócz rękopisów muzeum jest w posiadaniu zbioru niepowiązanych ze sobą czterech bądź pięciu tekstów wydanych metodą ksylograficzną o numerze inwentarzowym PME 12400/E, zakupionych od Jacka Olędzkiego 9 grudnia 1967 r. Pojawiają się następujące tytuły: Phags pa shes rab kyi pa rol tu phyin pa yon tan nor, dwukrotnie: Phags pa shes rab kyi pa rol tu phyin pa rdo rje gcod pa oraz tytuł instruktarza przeprowadzania wybranego obrzędu (obrzędów) dla nowicjuszy klasztornych: Dge tshul gyi phyir bcos gso sbyong dbyar gnas dgag dbye bslab bya mdor bsdus Rams. 2 For the article AP abbreviation referring to the Sanskrit title Astasahasrika Prajnaparamita Sutra was adopted. All terms, names and Sanskrit titles are presented in a simplified English form. 3 The museum also owns a collection of unrelated four or five texts published as woodblock prints (inventory no. PME 12400/E), bought from Jacek Olędzki on December 9, These include the following: Phags pa shes rab kyi pa rol tu phyin pa yon tan nor, twice: Phags pa shes rab kyi pa rol tu phyin pa rdo rje gcod pa and the title of instructions on conducting a ritual (rituals) for monastery novices: Dge tshul gyi phyir bcos gso sbyong dbyar gnas dgag dbye bslab bya mdor bsdus rnams. The manuscript consists of one- and multi-layered paper pages. All of them are covered with black ink and gold ink is used to mark the margins. There is continuous pagination on recto pages, which indicate the volume, abbreviated version of the title and numbering in words, for example: ka brygad stong pa bzhi brgya bcu bzhi, where ka (the first letter of the Tibetan alphabet) stands for the first volume (text) of a collection of texts (it may be a collection of canonical texts, an author s anthology etc.), brgya stong pa means eight thousand and is the commonly used short version of the sutra s title, bzhi brgya bcu bzhi, means four hundred fourteen, i.e. page 414 recto (T. nyin), so the next page without pagination is 414 verso (T. srib). The manuscript s covers are made from woodblocks covered with golden-yellowish fabric adorned with multicoloured motifs. The manuscript s first page is glued to the cover s second page. It bears the text s title: The Perfection of Wisdom in Eight Thousand Lines written in Sanskrit (Arya Astasahasrika Prajnaparamita) and Tibetan ( Phags pa shes rab kyi pa rol tu phyin pa brygad ston pa) and the first words of the text: Chapter One:... to buddhas, bodhisattvas, honoured listeners. 6 The page s margins are adorned with geometric-floral motif in gold and two miniatures. The right-side one shows Buddha Shakyamuni who with his right hand makes a gesture of touching the earth, calling on the earth to bear witness to his enlightenment 7 while his left hand holds a beggar s bowl. The left side miniature shows Buddha making a dharma wheel gesture a gesture of setting in motion the wheel (i.e. Buddhist teaching). 8 The second recto page s margins are similarly adorned and show 4 Brzeg jednej z kart jest przecięty, zauważalny jest także drobny ubytek w innej. 5 Pod koniec lat dwudziestych XX wieku prowincję podzielono, jej część to obecna prowincja Hebei, w granicach której znajduje się Pekin. Za rozszyfrowanie nazw chińskich i poprawne ich zapisanie w pinyinie dziękuję pani Joannie Popkowskiej (Zbiory Sztuki Orientalnej MNW). 4 The edge of one of the pages is cut, another page shows a minor damage. 5 In the late 20 th century the province was divided and currently its part belongs to the Hebei province, where Beijing is located. I would like to thank Joanna Popkowska (the collection of Oriental Art of the National Museum Collection) for deciphering Chinese names and their correct pinyin transcription. 336 etnografia nowa the new ethnography

3 stronie przedstawia Buddę Śakjamuniego, prawą dłonią wykonującego gest dotknięcia ziemi, powoływania jej na świadka jego oświecenia 7, a w lewej dłoni dzierżącego czarkę żebraczą. Miniatura po lewej stronie przedstawia Buddę wykonującego gest koła dharmy, wprawienia go (nauki buddyjskiej) w ruch 8. Podobnie ozdobiono marginesy drugiej strony recto rękopisu i dołączono miniatury przedstawiające arhatów. Wnętrze (pierwszą stronę) tylnej okładki rękopisu zdobią wizerunki czterech królów strażników kardynalnych kierunków świata, malowane złotem na czarnym tle z dużą starannością i precyzją świadczącą o doświadczeniu oraz talencie malarza, który je wykonał. Wewnętrzne strony okładek chroni zasłonka uszyta z kilku warstw tkaniny. Do wykonania każdej z warstw użyto jednego z pięciu symbolicznych kolorów: białego, czerwonego, niebieskiego, zielonego i żółtego. Symbolika tej grupy kolorystycznej związana jest przede wszystkim z grupą pięciu buddów popularnie określanych mianem buddów medytacyjnych (sanskr. dhjanibudda): Wajroćanie odpowiada kolor biały, Akszobhji niebieski, Ratnasambhawie żółty, Amitabhie czerwony, a buddzie Amoghasiddhi zielony. Tekst sutry zamieszczono na stronach 1 recto 418 recto, rękopis zawiera jednak jeszcze tekst krótkiego komentarza 9 opatrzonego oddzielną paginacją od 1 recto do 4 verso pod tytułem Oto źródło wszelkich osiągnięć (realizacji), instrukcje do Sutry doskonałości mądrości w ośmiu tysiącach wersów 10. Z informacji podanej na końcu instrukcji dowiadujemy się, że napisał ją, na prośbę mnicha klasztoru Sera 11, Cełang-Gjaco 12, gelong Jesze-Gjelcen ( ) w wyższej szkole Taszilhunpo 13. Uczeni tybetańscy zwykli zamieszczać rozmaite informacje autorskie lub edytorskie oraz tworzyć pochwalne, dziękczynne poematy na końcu tekstu czy to rękopiśmiennego, czy też ksylografu. W kolofonach podawano także okoliczności powstania tekstu, dokonania tłumaczenia, tytuły innych pism religijnych, utworów literackich, które odegrały rolę w powstaniu danego dzieła. Wspominano powód powstania, prośbę studentów lub nauczyciela, kolegów, zapisywano okres i miejsce powstania, nazwę klasztoru, imię skryby, pomocnika, korektora, dedykacje, mantry itp. (Bacot 1954; Cabezon 2001; Clemente 2007; Schaeffer 2009). miniatures of arhats. The inside (first page) of the back cover shows images of four kings guardians of the cardinal directions. They are painted in gold on black background, with great care and precision testifying to the artist s talent and experience. The inside pages of the cover are protected by a curtain made of several layers of fabric. Each layer is in one of the following five symbolic colours: white, red, blue, green and yellow. The symbolism of this group of colours is mostly related to the group of the so-called five dhyanibuddhas: white is associated with Vairocana, blue with Akshobhya, yellow with Ratnasambhava, red with Amitabha and green with Amoghasiddhi. The sutra s text is on pages 1 recto 418 recto, but the manuscript also includes a short commentary, 9 with separate pagination from 1 recto to 4 verso titled The source of all achievements, instructions to the Perfection of Wisdom in Eight Thousand Lines is herein contained. 10 The information at the end tells us that the instructions were written, at the request of a monk in the Sera monastery, 11 Tsewang Gyatso, 12 by gelong Yeshe Gyeltsen ( ) in the college of Tashilhunpo. 13 Tibetan scholars used to add various author s or editorial information as well as create thanksgiving or praising poems at the end of texts, be it a manuscript or a woodcut print. The colophons contained also information about the circumstances surrounding the text s creation, translation and titles of other religious, literary texts that were important in creating the given work. The reason for creating the book was mentioned a request from students, a teacher, or colleagues; the time and place were recorded, as well as the monastery s name and 6 Tyb. rgya gar skad du / ā rya ashta sā ha sri ka pradznyā bā ra mi [2] tā bod skad du / phags pa shes rab kyi pa rol tu phyin pa brygad ston pa / [3] bam po dang po / sangs rgyas dang byang chub sems dpa dang / phags pa nyan thos. 7 Sanskr. bhumisparśamudra, tyb. sa gnon phyag rgya. 8 Sanskr. dharmaćakramudra, tyb. chos kyi khor lo i phyag rgya. 6 T. rgya gar skad du / ā rya ashta sā ha sri ka pradznyā bā ra mi [2] tā bod skad du / phags pa shes rab kyi pa rol tu phyin pa brygad ston pa / [3] bam po dang po / sangs rgyas dang byang chub sems dpa dang / phags pa nyan thos. 7 S. bhumisparshamudra, T. sa gnon phyag rgya. 8 S. dharmacakramudra, T. chos kyi khor lo i phyag rgya. names of the scribe, assistant, proof-reader, dedications, mantras, etc. (Bacot 1954, Cabezon 2001, Clemente 2007, Schaeffer 2009). Such information was also provided in the case of the AP manuscript. AP is one of the oldest texts of the Mahayana tradition and was repeatedly written down, copied and translated. In this case we are dealing with a copied manuscript (no translation is mentioned), perhaps a critical edition requiring comparing the text with its different versions, editing by a learned monk, expert in a particular field, funds for making or purchasing paper, ink, or payment for the scribe and the proof-reader. The names of scholars and monks appearing in the colophon require verification and perhaps comparison with other editions of AP. Among others, the name of probably the 7 th Panchen Lama ( ) is mentioned, known as the 4 th Shakye Tsünpa, Lozang Pelden Tsenpe Nyima Chogle Namgyel Pelzangpo 14 of the Kadampa palace in Tashilhunpo monastery. Another name that appears is that of Tsechok Ling Yongzin Yeshe Gyeltsen ( ), 15 here called Öje-lama Yongzin Pandita Chenpo Yeshe Gyeltsen 16 (and in the instruction s colophon gelong Yeshe Gyeltsen). Perhaps this manuscript of the AP was written down 9 Tybetańczycy przejęli od Indusów zwyczaj komentowania tekstów, których autorstwo przypisywano Buddzie. Kanon buddyjski w Tybecie podzielono na Kandżur zbiór tekstów stanowiących słowo Buddy, oraz Tendżur zbiór komentarzy do tegoż słowa. Uczeni tybetańscy na przestrzeni setek lat dopracowali metody komentowania niemal do perfekcji. Wyróżniono rozmaite rodzaje komentarzy. W przypadku omawianego rękopisu AP mamy do czynienia z komentarzem określanym jako instrukcja czy metoda czytania (tyb. klog thabs, czyt. lokthab). Verhagen omawiając naukową literaturę tybetańską poświęconą gramatyce, określa taki komentarz podręcznikiem wymowy (ang. pronunciation-manual) (Verhagen 2000). 9 Tibetans adopted from Indians a custom of commenting texts attributed to Buddha. The Tibetan Buddhist canon is divided into Kangyur a collection of texts that are Buddha s word and Tengyur a collection of commentaries on the word. Tibetan scholars over the centuries almost perfected their methods of commenting; there are various types of commentaries. In the case of the discussed AP manuscript we are dealing with a commentary defined as instructions or the reading method (T. klog thabs). Verhagen, in his work on the history of Sanskrit grammatical literature in Tibet defines such commentary as pronunciation-manual (Verhagen 2000). 338 etnografia nowa the new ethnography

4 W przypadku rękopisu AP, podano takie właśnie informacje. AP jest jednym z najstarszych tekstów w tradycji mahajany, który wielokrotnie spisywano, przepisywano, tłumaczono. Tu mamy do czynienia z przepisanym rękopisem (nie wspomniano o tłumaczeniu), być może jego krytyczną edycją wymagającą porównania różnych wersji tego tekstu, redakcji uczonego biegłego w wybranej dziedzinie, funduszy na wykonanie/zakupienie papieru, tuszu, opłacenie skryby, korektora. Pojawiające się imiona uczonych i mnichów wymagają weryfikacji i ewentualnego zestawienia z innymi edycjami AP. Wymienia się, między innymi, imię najprawdopodobniej VII Panczenlamy ( ) znanego jako IV Śakje-cünpa Losang-Pelden-Cenpe-Ńima-Czokle-Namgjel-Pelzangpo 14 z pałacu Kadampa w klasztorze Taszilhunpo oraz imię Ceczokling-jongdzina Jesze-Gjelcena ( ) 15, występującego tu jako Ödże-lama Jondzin-pandita-czenpo Jesze-Gjelcen 16 (a w kolofonie instrukcji gelong Jesze-Gjelcen). Możliwe, że omawianą wersję AP spisano po sczytaniu jej wybranych starych edycji rękopiśmiennych przez tego wielkiego uczonego 17. Po wierszu końcowym podano kolejne informacje 18. Pojawia się prawdopodobnie imię IV Dżebcundampa-chutuchty ( ) Losang-Thubten-Łangczuk-Dzigme-Gjaco 19 oraz data rok wodnego węża, czyli 1773 bądź 1833 rok. Warto podkreślić, że wspomniane postaci Panczenlamy, Jesze-Gjelcena czy IV Dżebcundampa-chutuchty jeśli poprawnie zidentyfikowane świadczą o znaczeniu rękopisu. Panczenlamowie byli, zaraz po dalajlamach, najwyższymi rangą duchownymi buddyjskimi w Tybecie. VII Panczenlamie przypadła w dodatku do odegrania niewdzięczna rola polityka w trudnych dla Tybetu czasach. Jesze-Gjelcen należał zaś do grona najbardziej poważanych uczonych i nauczycieli tybetańskich. Ukończył szkołę w Taszilhunpo, założył klasztor Samten Ling w Nepalu, napisał m.in. dwutomową antologię biografii nauczycieli szkoły gelukpa. Przekazał wybrane nauki innemu wybitnemu nauczycielowi o imieniu Dżandża-chutuchta Rolpe- -Dordże (tyb. Lcang skya Rol pa i rdo rje, ); był także nauczycielem (tyb. yongs dzin) VIII Dalajlamy Dżampel-Gjaco ( ) (Willis 1995). Natomiast IV Dżebcundampa-chutuchta był najwyższym rangą duchownym w ówczesnej Mongolii. Rękopis Diamentowej sutry (sanskr. Wadźraććhedika pradźńaparamitasutra, tyb. Rdo rje gcod pa shes rab kyi pha rol tu phyin pa i mdo) o numerze inwentarzowym PME 20648/E muzeum zakupiło od Adama Latuska 22 listopada 1988 roku. Liczy 25 kart o wymiarach 28,8 x 9,8 cm, z czego pierwszą i ostatnią wklejono w drewniane deszczułki okładki rękopisu. Zewnętrzną stronę okładek i ramkę wewnętrznej okładki obciągnięto tkaniną barwy after proofreading of other older handwritten versions by the great scholar. 17 After the final poem more information is given. 18 The name of probably the 4 th Jebtsundamba Khutuktu ( ) Lozang Thubten Wangchuk Jigme Gyatso 19 and a date the year of the Water Snake (1773 or 1833) also appear. It should be emphasised that the mentioned personages Panchen Lama, Yeshe Gyeltsen or the 4 th Jebtsundamba Khutuktu, if indeed correctly identified, signify the manuscript s importance. Panchen Lamas were, after Dalai Lamas, the highest-rank Buddhist monks in Tibet. The 7 th Panchen Lama had to play the unrewarding role of a politician in difficult for Tibet times. Yeshe Gyeltsen was one of the most important Tibetan scholars and teachers. He graduated from the school in Tashilhunpo and founded in Nepal the Samten Ling monastery. 10 T. Phags pa shes rab kyi pha rol tu phyin pa brgyad stong pa klog thabs dngos grub kun byung bzhugs. 11 T. ser pa dge slong. Dge slong oznacza w pełni wyświęconego mnicha. 12 T. Tshe dbang rgya mtsho. Osoba o tym samym imieniu (urodzona w XVIII wieku) występuje w bazie TBRC, zob. [dostęp: 18 sierpnia 2014 roku]. 13 [4 recto8] di ni ser pa dge slong tshe dbang rgya mtshos di lta bu zhig dgos zhes bskul ba la brten nas / dge slong ye shes rgyal mtshan kyis chos grwa chen po bkra shis lhun por sbyar ba o //. 14 Tyb. Shākya i btsun pa 4 blo bzang dpal ldan btsan pa i nyi ma phyogs las rnam rgyal dpal bzang po. 15 Tyb. Tshe mchog gling yongs dzin ye shes rgyal mtshan. 10 T. Phags pa shes rab kyi pha rol tu phyin pa brgyad stong pa klog thabs dngos grub kun byung bzhugs. 11 T. ser pa dge slong. Dge slong means a fully ordained monk. 12 T. Tshe dbang rgya mtsho. A person with such name (born in the 18th century) appears in the TBRC database, see [access: August 18, 2014]. 13 [recto8] di ni ser pa dge slong tshe dbang rgya mtshos di lta bu zhig dgos zhes bskul ba la brten nas / dge slong ye shes rgyal mtshan kyis chos grwa chen po bkra shis lhun por sbyar ba o //. 14 T. Shākya i btsun pa 4 blo bzang dpal ldan btsan pa i nyi ma phyogs las rnam rgyal dpal bzang po. 15 T. Tshe mchog gling yongs dzin ye shes rgyal mtshan. He wrote (among others) a two-volume anthology of biographies of the Gelukpa school teachers. He bequeathed chosen teachings to another brilliant teacher named Changkya Khutukhtu Rolpe Dorje (Lcang skya Rol pa i rdo rje, ) and was also a teacher (T. yongs dzin) of the 8th Dalai Lama Jampel Gyatso ( ) (Willis 1995). As for the 4 th Jebtsundampa Khutukhtu he was the highest ranking monk in Mongolia. Manuscript of The Diamond Sutra (S. Vajracchedika Prajnaparamita Sutra, T. Rdo rje gcod pa shes rab kyi pha rol tu phyin pa i mdo) inventory no. PME 20648/E was bought from Adam 16 Tyb. Od rje bla ma yongs dzin pandita chen po ye shes rgyal mtshan. Patrz: [dostęp: 18 lipca 2014 roku]. 17 [416 verso 7] ces pa di ni rje bla ma yongs dzin pandi ta chen po ye shes rgyal mtshan de nyid nas sher phyin stong phrag brgyad pa i yig rnying zhus dag mdzad pa gang gi sku i rim gro ba dge slong ches mdzad dge legs [417 recto 1] // rgyal mtshan gyi par gsar bskrun bgyis par dge ba rdzogs byang du bsngo thabs di lta bu zhig dgos zhes bskul ba ltar shākya i btsun pa 4 blo bzang [2] dpal ldan btsan pa i nyi ma phyogs las rnam rgyal dpal bzang pos bka gdams pho brang du bgyis pa o //. 18 [418 recto 4] di deng kyi ngag bkod ltar zhabs [5] drung ratna badzras bsdus don dang brygad stong bklags tshul bcas kyi par bzhengs pa i par byang du 2 shākya i dge slong blo bzang thub bstan dbang phyug jigs med rgya mtsho i sdes / chu sbrel [sbrul?] smin [6] drug zla ba i tshes 16 la mtshams khongs su mgyogs par bris pa rnam pa kun tu dge legs phel //. 16 T. Od rje bla ma yongs dzin pandita chen po ye shes rgyal mtshan. See: [access: July 18, 2014]. 17 [416 verso 7] ces pa di ni rje bla ma yongs dzin pandi ta chen po ye shes rgyal mtshan de nyid nas sher phyin stong phrag brgyad pa i yig rnying zhus dag mdzad pa gang gi sku i rim gro ba dge slong ches mdzad dge legs [417 recto 1] // rgyal mtshan gyi par gsar bskrun bgyis par dge ba rdzogs byang du bsngo thabs di lta bu zhig dgos zhes bskul ba ltar shākya i btsun pa 4 blo bzang [2] dpal ldan btsan pa i nyi ma phyogs las rnam rgyal dpal bzang pos bka gdams pho brang du bgyis pa o //. 18 [418 recto 4] di deng kyi ngag bkod ltar zhabs [5] drung ratna badzras bsdus don dang brygad stong bklags tshul bcas kyi par bzhengs pa i par byang du 2 shākya i dge slong blo bzang thub bstan dbang phyug jigs med rgya mtsho i sdes / chu sbrel [sbrul?] smin [6] drug zla ba i tshes 16 la mtshams khongs su mgyogs par bris pa rnam pa kun tu dge legs phel //. 340 etnografia nowa the new ethnography

5 złotożółtej. Na pierwszej stronie pojawia się tytuł zapisany w sanskrycie w trzech liniach, ozdobiony po bokach wizerunkami Buddy Śakjamuniego i klęczącego mnicha zwróconego twarzą ku Buddzie, ze złożonymi dłońmi w geście pokłonu. Na drugiej stronie podano ten sam tytuł w języku tybetańskim 20, formułę pokłonu oraz słowa rozpoczynające tekst 21. Poza tymi stronami tekst rękopisu zapisano w pięciu liniach. Obwiedziono je złotą ramką wyznaczającą jednocześnie marginesy. Na stronie recto słownie i cyfrą zapisano numerację stron (1r-48v). Na stronie 44 verso kończy się tekst sutry, a na stronie 45 recto rozpoczyna się najwyraźniej kolejny tekst pod tytułem: Rdo rje gcod pa i pha rol tu phyin pa i byang chub kyi lam brtsi ba i mdo. Ostatnią stronę rękopisu wklejono w drewniane ramki okładki tylnej. Zdobią ją wizerunki czterech królów strażników kardynalnych kierunków świata. Rękopis o numerze inwentarzowym PME 20287/E muzeum zakupiło od Jana Petschla 13 czerwca 1988 roku. Obłożono go dwiema okładkami i owinięto tkaniną bawełnianą w odcieniu beżu w drobny, delikatny wzór roślinny barwy zielonej. Na kartach rękopisu mierzących 26,4 x 8,2 cm pojawiają się cztery teksty. Najobszerniejszy z nich, bo liczący około stu stron to najprawdopodobniej 22 Diamentowa sutra 23. Dwie pierwsze strony zawierające tytuł w sanskrycie i języku tybetańskim oraz formułę pokłonu zapisano w trzech liniach, pozostałe w pięciu liniach. Na ostatnich kartach rękopisu pojawiają się tytuły sutr, np. Złotego blasku, zapisane w sanskrycie i języku tybetańskim. Są to kolejno: Phags pa gser od gyi mdo zhes bya ba theg pa chen po mdo, Shes rab kyi pha rol tu phyin pa brgyad stong pa i snying po, Phags pa thar pa chen po zhes bya ba i mdo. Opisane powyżej teksty należą do literatury mahajany, do grupy sutr określanych mianem doskonałości mądrości (sanskr. pradźńaparamita). Są one jednymi z najwcześniejszych sutr pochodzących z I wieku p.n.e.-i wieku n.e. Chociaż ich głównym tematem jest pustka śunjata, stanowią one wykładnię sześciostopniowej drogi bodhisattwy. Zachowało się wiele sutr doskonałości mądrości, pierwszym z nich nadawano tytuł odpowiadający długości tekstu liczonego w wierszach śloka (pomimo tego, że pisano je prozą). Tekst AP Sutry doskonałości mądrości w ośmiu tysiącach wierszy uchodzi za jedną z najwcześniejszych sutr doskonałości mądrości, potem pojawiły się sutry liczące dwadzieścia pięć tysięcy czy sto tysięcy ślok. Do innych, powszechnie znanych w świecie buddyjskim sutr doskonałości mądrości należą np. Sutra serca czy Diamentowa sutra powstała w sanskrycie prawdopodobnie między II i IV wiekiem (Buswell, Lopez 2013: 656). Latusek on November 22, It consists of 25 pages measuring 28.8 x 9.8 cm the first and the last of which are glued to wooden slats the manuscript covers. The covers outside and a frame around their inside pages are covered with golden-yellow fabric. The first page shows the title, written in three lines in Sanskrit. To the left and right of this text there are illustrations of Buddha Shakyamuni and a kneeling monk facing Buddha, his hands raised in veneration. The second page shows the same title, but in Tibetan, 20 a veneration formula and the words that begin the text. 21 Otherwise, the manuscript s text is written in five lines, which are enclosed within a golden frame that also defines margins. The recto page shows page numbering, written in numbers and in words (1r-48v). The sutra ends on page 44 verso, and on page 45 recto apparently a new text begins, titled: Rdo rje gcod pa i pha rol tu phyin pa i byang chub kyi lam brtsi 19 Tyb. 2 shākya i dge slong blo bzang thub bstan dbang phyug jigs med rgya mtsho oprócz imienia pojawia się także tytuł: II Mnich Śakjów. 20 [2 recto 1] phags pa shes rab kyi pha rol tu [2] phyin pa rdo rje gcod pa zhes bya ba theg pa chen po i mdo. 21 Należy zwrócić uwagę, że na drugiej stronie rękopisu wkradł się prawdopodobnie błąd: skryba powtórzył fragment tekstu albo do tekstu głównego dopasowano okładki pochodzące z innego rękopisu. 22 Rękopis nie zawiera paginacji i wymaga sprawdzenia kolejności kart. 23 Tyb. rgya gar skad du / ā rya badzra cche [2] da ka pra dznyā pa ra mi ta nā ma mahā ya na sū tra / bod skad du / [3] phags pa shes rab kyi pha rol tu phyin pa rdo rje gcod (2) pa zhes bya ba theg pa chen po i [2] mdo / sangs rgyas dang byang chub sems dpa [3] thams cad la phyag tshal lo //. 19 T. 2 shākya i dge slong blo bzang thub bstan dbang phyug jigs med rgya mtsho in addition to the name, also a title appears: The 2nd Shakya Monk. 20 [2 recto 1] phags pa shes rab kyi pha rol tu [2] phyin pa rdo rje gcod pa zhes bya ba theg pa chen po i mdo. 21 It should be pointed out that the manuscript s second page is probably erroneous: the scribe made a mistake and repeated a fragment or the main text was fitted with frames from another manuscript. 22 The manuscript lacks page numbering and requires checking page order. 23 T. rgya gar skad du / ā rya badzra cche [2] da ka pra dznyā pa ra mi ta nā ma mahā ya na sū tra / bod skad du / [3] phags pa shes rab kyi pha rol tu phyin pa rdo rje gcod (2) pa zhes bya ba theg pa chen po i [2] mdo / sangs rgyas dang byang chub sems dpa [3] thams cad la phyag tshal lo //. ba i mdo. The manuscript s last page is glued to the wooden frame of the back cover. It is adorned with images of four kings guardians of the cardinal directions of the world. The manuscript with inventory no. PME 20287/E was bought from Jan Petschl on June 13, It is put between two covers and wrapped with beige, cotton fabric with a subtle deciduous pattern. The manuscript pages (26.4 x 8.2 cm) contain four texts. The longest one containing about hundred pages is most probably 22 The Diamond Sutra. 23 The first two pages, with the title in Sanskrit and Tibetan and a veneration formula, are written in three lines, all other pages in five. The manuscript s last pages bear titles of sutras, for example The Sutra of Golden Light, written in Sanskrit and Tibetan. These are: Phags pa gser od gyi mdo zhes bya ba theg pa chen po mdo, Shes rab kyi pha rol tu phyin pa brgyad stong pa i snying po, Phags pa thar pa chen po zhes bya ba i mdo. The discussed texts belong to Mahayana literature, a group of sutras called perfection of wisdom (S. Prajnaparamita). They are among the earliest sutras, from the 1 st century BC-1 st century AD. Although they mainly discuss emptiness shunyata they are a treatise on the sixfold bodhisattva path as well. There are many preserved sutras of perfection of wisdom, the first of them were titled according to the length of their text counted in lines / verses called in Sanskrit shloka (although they were written in prose). AP The Sutra of Perfection of Wisdom in Eight Thousand Lines is considered to be one of the earliest sutras of perfection of wisdom, later sutras counted twenty thousand or even one hundred thousand shlokas. Other sutras, very famous among sutras of perfection of wisdom, include for example: The Heart Sutra or The Diamond Sutra created in Sanskrit probably between the 2 nd and 4 th century (Buswell & Lopez 2013: 656). The fourth manuscript in the collection of the Ethnographical Museum, inventory no. PME 20649/E, was bought from Adam Latusek on November 22, It is several hundred pages long, each page sized 35.5 x 11.2 cm. The cotton-wrapped manuscript was probably created in the late 19th century, perhaps early 20 th or a bit later. The paper used by the Mongolian scribe is machine-made in Russia. Certain pages bear a dry stamp showing the information: fabrika naslednikow Sumkina No The covers are made from glued paper pages. One of them shows stuck-on information about the print shop Tianjin Beiyang Yinziguan, which operated in Beijing probably in the late 19 th century and until mid-20 th century. It is a manuscript of 342 etnografia nowa the new ethnography

6 zdjęcia niedostępne w wersji internetowej Czwarty rękopis w kolekcji Muzeum Etnograficznego, o numerze inwentarzowym PME 20649/E, zakupiono od Adama Latuska 22 listopada 1988 roku. Liczy kilkaset kart, każda o wymiarze 35,5 x 11,2 cm. Owinięty w bawełnianą tkaninę rękopis powstał prawdopodobnie pod koniec XIX wieku, może na początku XX wieku lub nieco później. Papier, który posłużył za materiał piśmienniczy dla mongolskiego skryby, wyrobiono maszynowo w Rosji. Na wybranych kartach widnieje sucha pieczęć z następującą informacją: fabrika naslednikow Sumkina No Okładki tekstu składają się ze sklejonych kart papieru. Na jednej z nich naklejono informację o drukarni Tianjin Beiyang Yinziguan działającej w Pekinie prawdopodobnie pod koniec XIX i w pierwszej połowie XX wieku. Jest to rękopiśmienna kopia znanego i popularnego w tradycji buddyzmu tybetańskiego tekstu pod tytułem Mani kabum (tyb. Ma ni bka bum) Sto tysięcy wypowiedzi [dotyczących] mani. Występujący w tytule wyraz mani nawiązuje do najpopularniejszej mantry buddyzmu Wewnętrzna druga strona przedniej okładki rękopisu pt. Sutra doskonałości mądrości w ośmiu tysiącach wersów, nr inw. PME 20289/E, Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie. The inside (second) page of the front cover of the manuscript Perfection of Wisdom in Eight Thousand Lines, inventory no. PME 20289/E, The State Ethnographic Museum in Warsaw. a well-known and popular in Tibetan Buddhist tradition text titled Mani Kabum (T. Ma ni bka bum) One Hundred Thousand Teachings on Mani or Collected Works on Mani. The word mani refers to the most popular mantra in Tibetan Buddhism: Om mani padme hum. It is a collection of texts belonging to the tradition of hidden texts jewels, terma (T. gter ma), discovered by the so-called tertöns (T. gter ston). 25 Traditionally Mani kabum is believed to have been written by one of the most important Tibetan kings Songtsen Gampo (T. Srong btsan sgam po, 7 th century AD) from the Yarlung dynasty (T. Yar klungs, 7 th to 9 th century). It is said that the text was discovered by three tertöns in 7 th to 13 th century: siddha Ngödrup (T. Gngos grub), famous Nyangrel Nyima Özer (T. Nyang ral nyi ma od zer) and Shakya Ö (T. Shākya od). The text, usually published in two volumes, is divided into several chapters cycles (T. skor): cycle of Wewnętrzna strona, pierwsza, tylnej okładki rękopisu pt. Sutra doskonałości mądrości w ośmiu tysiącach wersów, nr inw. PME 20289/E, Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie. The inside page (first) of the back cover of the manuscript Perfection of Wisdom in Eight Thousand Lines, inventory no. PME 20289/E, The State Ethnographic Museum in Warsaw. Fotografie/Photos by M. Szpindler 24 Stepan Semenowicz Sumkin ( ) założył fabrykę papieru w 1829 r. w miejscu położonym około pięciu kilometrów od miasta Lalsk (obwód kirowski). Była to wówczas jedna z około 70 fabryk papieru w Rosji. W 1816 roku zakazano sprowadzania papieru z zagranicy, co niewątpliwie przyczyniło się do rozwoju jego produkcji w kraju. W latach sześćdziesiątych XIX w. tych fabryk było już ponad 160 (w tym około 50 produkujących papier maszynowy). Sumkin handlował papierem m.in. na Syberii. Produkcję papieru maszynowego wprowadził około połowy XIX w. Po śmierci Sumkina fabrykę przejęli jego potomkowie, dlatego na znaku wodnym pojawia się taka właśnie nazwa nie fabryki Sumkina, a jego potomków. Taki papier powstawał najprawdopodobniej w latach Zob. mybio.ru/zapiski/text/chapter4/page1.html, /6.htm, region/muzey/568-lalsk-i-lalskaja-bumazhnaja- -fabrika..html [ostatni dostęp: 9 lipca 2014 roku]. 24 Stepan Semenowicz Sumkin ( ) founded a paper factory in 1829 in a place located about five kilometers from Lalsk (Kirov district). At the time it was one of 70 paper factories in Russia. Since 1816 importing paper was forbidden, which greatly sped up the industry s development in Russia. In the 1860s there were over 160 such plants (including about 50 producing machine paper). Sumkin sold his paper for example in Siberia and machine paper production started about mid 1800s. After Sumkin s death his descendants took over, thus the water stamp shows such a name - not Sumkin s factory, but his descendants. Such paper was probably made between See mybio. ru/zapiski/text/chapter4/page1.html, booksite.ru/fulltext/vel/iky/ust/yug/two/6.htm, muzey/568-lalsk-i-lalskaja-bumazhnaja-fabrika.. html [access: July 9, 2014]. 344 etnografia nowa the new ethnography

7 zdjęcia niedostępne w wersji internetowej Karta z rękopisu pt. Sutra doskonałości mądrości w ośmiu tysiącach wersów, 55,5 x 15,1 cm, nr inw. PME 20289/E, Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie. A page from the manuscript Perfection of Wisdom in Eight Thousand Lines, inventory no. PME 20289/E, The State Ethnographic Museum in Warsaw. Wewnętrzna druga strona przedniej okładki rękopisu pt. Sutra Diamentowa, nr inw. PME 20648/E, Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie. The inside (second) page of the front cover of The Diamond Sutra, inventory no. PME 20648/E, The State Ethnographic Museum in Warsaw. Karta z rękopisu pt. Sutra Diamentowa, 28,8 x 9,8 cm, nr inw. PME 20648/E, Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie. A page from The Diamond Sutra, 28.8 x 9.8, inventory no. PME 20648/E, The State Ethnographic Museum in Warsaw. Fotografie/photos by M. Szpindler tybetańskiego: Om mani padme hum. Jest to zbiór tekstów należących do tradycji ukrytych tekstów skarbów, term (tyb. gter ma), odkrywanych przez tzw. tertonów (tyb. gter ston) 25. Tradycyjnie autorstwo Mani kabum przypisuje się jednemu z najważniejszych królów w historii Tybetu, Songcen-Gampo (tyb. Srong btsan sgam po, VII wiek) z dynastii Jarlung (tyb. Yar klungs, VII-IX wiek). Powiada się, że tekst odkryło trzech tertonów w XII-XIII wieku: siddha Ngödrup (tyb. Gngos grub), słynny Ńiangrel-Ńima-Öser (tyb. Nyang ral nyi ma od zer) oraz Śakja-Ö (tyb. Shākya od). Wydawany zwykle w dwóch tomach tekst podzielony jest na kilka rozdziałów cykli (tyb. skor): cykl sutr (tyb. mdo skor), w którym zgromadzono rozmaite legendy o bodhisattwie Awalokiteśwarze i Songcen-Gampo (uznanym za wcielenie Awalokiteśwary), cykl medytacji sadhana (tyb. sgrub skor) stanowiący zbiór podręczników medytacji opartych na wizerunku Awalokiteśwary i cykl nauk (tyb. zhal gdams kyi skor). Pozostałą grupę tekstów określa się niekiedy cyklem ujawniania tego, co ukryte (tyb. gab pa mngon phyung gi skor) (Buswell, Lopez 2013: 526; Kapstein 2013). Tłumaczenia Mani kabum na język mongolski dokonano trzykrotnie w 1593, 1608 i 1644 roku (Kantor 2013). Omawiany rękopis jest najprawdopodobniej kopią tekstu stanowiącego jedno z tych trzech tłumaczeń. Wydzielono w nim sześć rozdziałów, każdy liczy około dwustu stron. Ciągłość paginacji zachowano w obrębie rozdziału: na marginesie strony recto zaznaczono numerację rozdziału i strony recto zapisanych słownie. Wstępne badanie tekstu nie wykazało kolofonu w rękopisie, stąd też brak informacji np. o skrybie czy osobie zamawiającej wykonanie takiej kopii w niniejszym artykule. sutras (T. mdo skor), with various legends about Avalokiteshvara and Songtsen Gampo (believed to be Avalokiteshvara sincarnation), cycle of mediations, sadhanas (T. sgrub skor) a collection of manuals on meditation based on Avalokitesvara s image and a sequence of teachings (T. zhal gdams kyi skor). The other group of texts is sometimes called the cycle of unveiling the hidden (T. gab pa mngon phyung gi skor) (Buswell & Lopez 2013: 526; Kapstein 2013). Mani Kabum has been translated into Mongolian three times in 1593, 1608 and 1644 (Kantor 2013). The discussed manuscript is most probably a copy of one of these translations. There are six chapters, each about two hundred pages long. Each chapter s pages are numbered: recto page margins show the chapter s number as well as the page numbers in words. Preliminary research of the manuscript did not show a colophon thus there is no information about the scribe or the person ordering the copy. Buddhist tradition since its beginning held oral tradition in high regard, students received the teachings directly from their teacher a guru. 26 Buddhist community grew, various schools were founded and Buddha s teachings became more and more popular among Asian peoples using different languages. The book became a necessary element of propagation and teaching. Buddha s word was at the beginning written down in India on palm leaves which determined the form of the Buddhist book (called pothi, in Tibet dpe cha, read pecha) for centuries to come. It is made of loose, elongated pages and wooden covers. The oldest preserved palm-leaf 25 Warto jednak wspomnieć, że zbiór ten nie został włączony do antologii term wydanej przez Kongtrül-Lodrö-Thaje (tyb. Kong sprul blo gros mtha yas, ), pod tytułem Skarbnica cennych term (tyb. Rin chen gter mdzod ). 25 At this point it should be also mentioned that this collection was not included in the terma anthology published by Kongtrül Lodrö Thaye (T. Kong sprul blo gros mtha yas, ), titled Treasury of Precious Termas (T. Rin chen gter mdzod ). 346 etnografia nowa the new ethnography

8 W tradycji buddyjskiej od zarania dziejów ważną rolę odgrywał przekaz ustny, nauki były udzielane uczniom przez nauczyciela guru 26. Gmina buddyjska rozrastała się, zakładano rozmaite szkoły, a nauka Buddy zdobywała rzesze zwolenników wśród społeczności azjatyckich posługujących się różnymi językami. Książka stała się niezbędnym elementem propagacji i nauki. W Indiach zaczęto spisywać słowo Buddy na liściach palmowych, które zdeterminowały formę książki buddyjskiej (zwanej pothi, w Tybecie dpe cha, czyt. peća) na wiele wieków. Składa się z luźnych podłużnych kart i drewnianych okładek. Do najstarszych zachowanych rękopisów na liściach palmowych zalicza się rękopisy AP z okresu panowania indyjskiej dynastii Pala 27 (Kim 2008). W Azji Południowej (w szczególności na Sri Lance) i Południowo-Wschodniej liść palmowy, z racji dostępności długo zachował wiodące miejsce wśród materiałów piśmienniczych, natomiast w Azji Środkowej czy w Chinach zastąpił go papier 28. Wiedza o papiernictwie dotarła do Tybetu z Chin w VIII wieku, ale pierwsze księgi buddyjskie jak głosi legenda spadły z nieba na dach pałacu króla Lhatotoriego w V wieku. Tybetańczycy stworzyli swoje pismo za panowania dynastii Jarlungu i w tym też okresie przyjęli buddyzm jako oficjalną religię. Odbywali niekiedy dalekie podróże w poszukiwaniu buddyjskich ksiąg. Sprowadzali je do kraju, tłumaczyli, redagowali, kopiowali i komentowali. Książka zyskała status obiektu kultu. Obchodzono się z nią z ogromnym szacunkiem i dbałością. Zamówienie kopii rękopisu buddyjskiego, jego wykonanie przynosiło zasługę ważną w praktyce każdego buddysty, czy to mnicha czy osoby świeckiej. W samym tekście AP wspomniano o zasłudze, którą zyskuje ten, który kopiuje jej egzemplarz czy przekazuje go w prezencie innej osobie (Conze 1984). Dotykając czołem księgi oddawano jej szacunek, ale i zwracano się z prośbą o błogosławieństwo. W niektórych rejonach świata tybetańskiego nadal praktykuje się zwyczaj obchodzenia pól uprawnych na wiosnę, niosąc księgi kanonu buddyjskiego i prosząc je o pobłogosławienie pól z nadzieją na obfite plony (tyb. bum khor) (Gutschow 2004). Stworzenie rękopisu wymagało odpowiednich środków finansowych, zaangażowania niekiedy kilkunastu osób. Święte, czczone oraz szanowane słowo Buddy należało zapisać nie tylko poprawnie, w najwyższym skupieniu, ale i w pięknej formie. Wykorzystywano więc najprzedniejsze jakościowo materiały. Zazwyczaj ciemnokremowe karty papieru czerpanego z włókien roślinnych zapisywano tuszem czarnym 29, rzadziej czerwonym. Karty najcenniejszych rękopisów pokrywano mieszaniną sproszkowanej sadzy i spoiwa pochodzenia zwierzęcego (tyb. mthing shog, czyt. thingszok). Na niebiesko-czarnym tle litery tekstu mieniły się złotem i srebrem, a niekiedy wręcz kolorami tęczy 30. Zdobiono je także miniaturami przedstawiającymi na przykład, Buddę, bóstwa czy nauczycieli buddyjskich. Okładki ksiąg nie uchodziły uwadze artystów uczestniczących w procesie ich powstania. Początkowo w okresie od XI do XIII wieku, nieozdobione, pełniły zwykle jedynie funkcję ochronną, z czasem, w okresie XIV-XV wieku, zaczęto rzeźbić środkową część ich zewnętrznej strony, a brzegi pokrywać warstwą malarską. W XVI-XIX wieku rzeźbiono, malowano lub złocono całą powierzchnię zewnętrznej strony okładki. W XIX wieku zaczęto też wracać do starszych tradycji, tak więc oprawy z najpóźniejszego okresu wykonywano z wykorzystaniem rozmaitych stylów zdobniczych. Pomimo tego, że ksylograficzna metoda druku była stosowana w Chinach w czasie, kiedy Tybetańczycy podjęli się już tłumaczenia świętych ksiąg buddyjskich i ich spisywania na papierze, teksty odbite na papierze z klocków ksylograficznych zaczęto powszechnie wydawać manuscripts include AP texts from the time of Indian Pala dynasty 27 (Kim 2008). In South and South-East Asia (especially Sri Lanka) the palm leaf since it was easily available for a long time stayed as the main writing material, whereas in Central Asia or China it was replaced by paper. 28 Paper-making came to Tibet from China in the 8 th century, but according to the legend the first Buddhist books fell from the sky onto the roof of King Lhatotori s palace in the 5 th century. The Tibetans created their own writing during the reign of the Yarlung dynasty and in the same era adopted Buddhism as their state religion. Occasionally they would travel to faraway places searching for Buddhist books. If successful, they brought them back, translated, edited, copied and commented. The book achieved the status of a cult object and was treated with utmost respect and care. Ordering a copy of a Buddhist manuscript or creating one was an achievement important in religious practice of any, secular or ordained, Buddhist. In the AP itself it was mentioned about a merit gained by a person, who copied the text and gave it to another person (Conze 1984). Touching such book with one s forehead signified respect but also a request for a blessing. In certain areas of Tibet there still exist a ritual of walking around fields in spring, carrying books of Buddhist canon and asking them to bless the fields, so they would bring rich crops (Tib. bum khor) (Gutschow 2004). Creating a manuscript required adequate funding and sometimes commitment of a dozen or more people. The holy, venerated and respected word of Buddha not only had to be correctly written down but also required beautiful form. Thus only the best quality materials were to be used. Usually black ink, 29 more rarely red, was used for writing on dark-cream coloured pages of handmade paper (made from plant fibres). Pages of the most precious manuscripts were covered with a mix of powdered soot and a binder of animal origin (T. mthing shog). The letters on blue-black background sparkled with gold and silver, or sometimes shimmered with all the colours of the rainbow. 30 There were also miniatures depicting for example Buddha, deities or Buddhist teachers included. Book covers did not escape the attention of the artists participating in the process of creating such books. Initially from the 11 th to 13 th century they were unadorned and had only protective function. In time, between the 14 th and 15 th centuries, artists began engraving the middle part of the outside covers and painting the 26 W Tybecie odpowiednikiem indyjskiego guru był lama (tyb. bla ma). 27 Dynastia panująca w VIII-XII wieku na terenach Biharu i Bengalu. 28 Innym, ważnym materiałem, który służył pierwszym skrybom i autorom w Tybecie czy Mongolii do pisania była kora brzozowa. 26 In Tibet lama (T. bla ma) was the equivalent of Indian guru. 27 A dynasty reigning between the 8 th and 12 th centuries in the area of Bihar and Bengal. 28 Another important material used by the first Tibetan or Mongolian scribes and authors was the birch bark. 29 Podstawę takiego tuszu zwykle stanowiła sadza z lampek bądź palonej żywicy z domieszką kleju zwierzęcego. 30 Taki tusz powstawał z połączenia sproszkowanego złota, srebra, koralu, perły, turkusu, lazurytu czy na przykład miedzi ze spoiwem pochodzenia zwierzęcego. 29 The base of such ink was usually made from lamp soot or burnt resin with added animal glue. 30 This kind of ink was made from mixing powdered gold, silver, coral, pearls, turquoise, lazurite or copper with a binder of animal origin. 348 etnografia nowa the new ethnography

9 zdjęcia niedostępne w wersji internetowej dopiero w XV wieku 31. A nawet i potem kontynuowano zwyczaj odręcznego kopiowania rękopisów. Najstarsza edycja Kandżuru w tłumaczeniu mongolskim to arcydzieło rękopiśmiennictwa i dzieło sztuki z XVII wieku. Wydawanie kanonu, Kandżuru i Tendżuru, wiązało się z ogromnymi kosztami i zaangażowaniem rzeszy specjalistów. Przykładowo, w produkcji innej siedemnastowiecznej edycji Kandżuru, liczącego 120 woluminów, uczestniczyło dwunastu papierników i stu dziesięciu skrybów (Schaeffer 2009: 30). Historia książki tybetańskiej to fascynujący temat interdyscyplinarnych badań 32. W analizach bogatej spuścizny literackiej tybetologów, etnografów czy historyków wspierają współcześnie Karta z rękopisu pt. Sutra Diamentowa, 26,4 x 8,2 cm, nr inw. PME 20287/E, Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie. A page from The Diamond Sutra, 26.4 x 8.2 cm, inventory no. PME 20287/E, The State Ethnographic Museum in Warsaw. frames. Between the 16 th and 19 th centuries the whole outside page of the cover was engraved, painted or gilded. The 19 th century saw a return to older traditions, so covers were made by using a variety of ornamental styles. Although xylography was already in use in China when the Tibetans started translating and writing down on paper holy Buddhist books, woodprint copies were commonly published only in the 15 th century 31 and even then the custom of handwritten copying of manuscripts was continued. The oldest edition of Kangyur in Mongolian translation is a 17 th -century masterwork of handwriting and calligraphy, a real masterpiece. Publishing the canon, Kangyur and Tengyur required tremendous funds and cooperation of numerous specialists. For example, 12 paper makers and 110 scribes participated in production of another 17 th -century Kangyur edition, consisting of 120 volumes (Schaeffer 2009: 30). The history of the Tibetan book is a fascinating topic for interdisciplinary research. 32 The analysis of the rich literary legacy is conducted not only by tibetologists, ethnographers or historians, but also by art historians, conservators, chemists etc. they all work to reveal the secrets of creating the books as well as their provenance. The effects of this cooperation can be seen at the exhibition Buddha s Word: The Life of Books in Tibet and Beyond, opened in the Museum of Archaeology and Anthropology in Cambridge on May 28, Przeł. /transl. Jan Sielicki Dwie karty z rękopisu pt. Mani kabum, 35,5 x 11,2 cm, nr inw. PME 20649/E, Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie. Two pages from Mani Kabum, 35.5 x 11.2 cm, inventory no. PME 20649/E, The State Ethnographic Museum in Warsaw. Fotografie/Photos by M. Szpindler 31 Najwcześniejszy zachowany ksylograf pochodzi z 1135 r. z Khara Khoto; jeden z pierwszych zachowanych, datowanych, ważnych tekstów wydanych metodą ksylograficzną to tekst Hewadżra-tantry z lat siedemdziesiątych XIII wieku. Kandżur wydrukowano po raz pierwszy w pierwszej połowie XV wieku (Schaeffer 2009: 9). 32 Do tej pory ukazało się wiele artykułów omawiających czy poruszających historię rękopiśmiennictwa i drukarstwa w tradycji buddyzmu tybetańskiego. Ważną publikacją, w której zamieszczono także obszerny wykaz bibliograficzny zawierający pozycje poświęcone temu tematowi jest książka Kurtisa R. Schaeffera o kulturze książki w Tybecie (Schaeffer 2009). Warto też wspomnieć o publikacji Agnieszki Helman-Ważny badającej papier i proces powstawania ksiąg tybetańskich (Helman-Ważny 2009, 2014). 31 The earliest preserved xylograph comes from 1135 from Khara Khoto; one of the first preserved, dated, important texts published on woodprints is Hevarjra Tantra, from the 1270s. The Kangyur was first printed in the first half of the 15 th century (Schaeffer 2009: 9). 32 So far, there have been numerous articles published discussing the history of handwriting and printing in the tradition of Tibetan Buddhism. An important publication, which also contains an extensive bibliography on the subject just mentioned is the book by Kurtis R. Schaeffer about the culture of the book in Tibet (Schaeffer 2009). It is also worth mentioning the publication of Agnieszka Helman-Ważny who investigate the process of making paper and books in Tibet (Helman-Ważny 2009, 2014). 350 etnografia nowa the new ethnography

10 historycy sztuki, konserwatorzy, chemicy itp., ujawniając tajniki produkcji książki i rzucając światło na czas, a także miejsce powstania wielu z nich. Efektem takiej współpracy jest na przykład wystawa Słowo Buddy: Życie książek w Tybecie i poza nim, otwarta w Muzeum Archeologii i Antropologii w Cambridge 28 maja 2014 roku 33. Magdalena Szpindler jest absolwentką Instytutu Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego oraz adiunktem w Zbiorach Sztuki Orientalnej Muzeum Narodowego w Warszawie. W Zbiorach Sztuki Orientalnej opracowuje kolekcję sztuki buddyjskiej i hinduskiej. Jej zainteresowania koncentrują się wokół sztuki buddyjskiej Azji Środkowej, Himalajów i Azji Południowo-Wschodniej. Bibliografia / Bibliography: Magdalena Szpindler graduated from the Institute of Oriental Studies at the University of Warsaw. She is an assistant curator at the Collection of Oriental Art in the National Museum in Warsaw, where she works on the collection of Buddhist and Hindu art. Her work focuses on Buddhist art in Central Asia, the Himalayas and South-East Asia. Jacques Bacot, 1954, Titre et colophons d ouvrages non canoniques tibétains. Textes et traduction, Bulletin de l École Française d Extrême-Orient, nr/no. 44/2, ss./pp Robert E. Buswell Jr., Donald S. Lopez Jr., red./eds, 2013, The Princeton Dictionary of Buddhism, Princeton: Princeton University Press. José I. Cabezón, 2001, Authorship and Literary Production in Classical Buddhist Tibet, [w/in:] Changing Minds. Contributions to the Study of Buddhism and Tibet in Honour of Jeffrey Hopkins, red./ed. G. Newland, Ithaca: Snow Lion, ss./pp José I. Cabezón, Roger R. Jackson, 2012, Klasyczna literatura tybetańska, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog. 33 Buddha s Word: The Life of Books in Tibet and Beyond, Li Ka Shing Gallery, Museum of Archaeology and Anthropology (MAA), od 28 maja 2014 do 17 stycznia Buddha s Word: The Life of Books in Tibet and Beyond, Li Ka Shing Gallery, Museum of Archaeology and Anthropology (MAA), 28 May January Thomas F. Carter, 1955, The Invention of Printing in China and its Spread Westward, New York: Roland Press. Michela Clemente, 2007, Colophons as Sources: Historical Information from some Brag dkar rta so xylographies, Rivista di Studi Sudasiatici, nr/no. 2, ss./pp Edward Conze, 1984, The Perfection of Wisdom in Eight Thousand lines & its verse summary, Grey Fox Press. Günter Grönbold, 2002, Glegs shing, The Art of Tibetan Book Covers, The Tibet Journal, 27 (3-4), ss./pp Kim Gutschow, 2004, Being a Buddhist Nun. The Struggle for Enlightenment in the Himalayas, Cambridge: Harvard University Press. Agnieszka Helman-Ważny, 2009, Sztuka tybetańskich ksiąg klasztornych, Warszawa: Wydawnictwo Trio. Agnieszka Helman-Ważny, 2014, The Archeology of Tibetan Books, Leiden: Brill Academic Publishing. Elena A. Kantor, 2013, Mani-kabum w Tibete i Mongolii, Mongolica, XI, Rossijskaja Akademija Nauk, ss./pp Matthew T. Kapstein, 2013, Remarks on the Mani kabum and the cult of Avalokiteśvara in Tibet, [w/in:] The Tibetan History Reader, red./eds. Gray Tuttle, Kurtis R. Schaeffer, New York: Columbia University Press. György Kara, 2005, Books of the Mongolian Nomads. More than Eight Centuries of Writing Mongolian, Bloomington: Indiana University. Jinah Kim, 2008, Emptiness on Palm Leaf: A Twelfth-century Illustrated Manuscript of the Ast _ asāhasrikā Prajñāpāramitā, Bulletin of the Detroit Institute of Arts, t./vol. 82, nr/no. 1/2, ss./pp Klaus Mylius, 2004, Historia literatury staroindyjskiej, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog. Françoise Robin, 2005, Note préliminaire concernant les imprimeries non monastique au Tibet, Cahiers d Extrême-Asie, nr/no. 15, ss./pp Kurtis R. Schaeffer, 1999, Printing the Words of the Master: Tibetan Editorial Practice in the Collected Works of Jam dbyangs bzhad pa i rdo rje I ( ), Acta Orientalia, nr/ no. 60, ss./pp Kurtis R. Schaeffer, 2004, A Letter to the Editors of the Buddhist Canon in Fourteenth-Century Tibet: The Yig mkhan rnams la gdams pa of Bu ston Rin chen grub, Journal of the American Oriental Society, nr/no. 124 (2), ss./pp Kurtis R. Schaeffer, 2009, The Culture of the Book in Tibet, New York: Columbia University Press. Pieter C. Verhagen, 2000, A History of Sanskrit Grammatical Literature in Tibet, t./vol. 2 Assimilation into Indigenous Scholarship, Leiden: Brill. Autorka artykułu składa podziękowania Dyrektorowi Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, dr Adamowi Czyżewskiemu oraz kierownikowi Centralnego Magazynu Zbiorów, panu Pawłowi Matwiejczukowi za udostępnienie rękopisów oraz zaproszenie do grona autorów niniejszego numeru Etnografii Nowej. The author would like to thank Adam Czyżewski the head director of The State Ethnographic Museum in Warsaw and Paweł Matwiejczuk the director of the Collections Central Storage for making the manuscripts available and for the invitation to contribute to the current issue of The New Ethnography. 352 etnografia nowa the new ethnography