CYRYL I METODY APOSTOŁOWIE I NAUCZYCIELE SŁOWIAN

Transkrypt

1 CYRYL I METODY APOSTOŁOWIE I NAUCZYCIELE SŁOWIAN

2 TEOLOGIA W DIALOGU 6 Redaktorzy serii Bp Alfons Nossol, Wacław Hryniewicz OMI Stanisław Celestyn Napiórkowski OFM Cony

3 CYRYL I METODY APOSTOŁOWIE I NAUCZYCIELE SŁOWIAN Studia i dokumenty Część 2: DOKUMENTY Redaktorzy tomu Jan Sergiusz Gajek MIC Leonard Górka SVD REDAKCJA W YDAW NICTW KUL LUBLIN 1991

4 Opracowanie redakcyjne Jadwiga Mazur Projekt okładki i stron tytułowych Krzysztof Kurzątkowski CUM PERMISSIONE AUCTORITATIS ECCLESIASTICAE /N z dn. 23 V 1986 r. Bp prof. dr hab. A. Nossol ISSN ISBN X REDAKCJA WYDAWNICTW KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO Al. Racławickie 14, Lublin Nakład 3000 egz. Ark. wyd. 23. Ark. druk. 20. Papier offst. kl. III, 80 g. Do składu oddano w lipcu 1988 r. Druk ukończono w sierpniu 1991 r. Zam. 182/88 ZAKŁAD MAŁEJ POLIGRAFII KUL

5 N ota od R edakcji Ukazanie dzieła świętych Apostołów Słowian Cyryla i Metodego w różnych aspektach byłoby niepełne, gdyby chciano ograniczyć się jedynie do studiów i opracowań. W refleksji bowiem nad bogatą spuścizną cyrylo-metodiańską istnieje stała potrzeba sięgania do źródeł. Ponieważ nie są one łatwo dostępne w języku polskim, dlatego w Instytucie Ekumenicznym KUL podjęto decyzję o opublikowaniu w 2 części niniejszego tomu najważniejszych dokumentów dotyczących dzieła i dziedzictwa Braci Sołuńskich. W pierwszej kolejności umieszczone zostały biografie świętych Cyryla i Metodego. Są to: Żywot Konstantyna, Żywot Metodego, Legenda włoska i Mowa pochwalna na cześć świętych Cyryla i Metodego. Ich znajomość jest wciąż znikoma w Polsce. Tym bardziej wskazane wydaje się umieszczenie ich w niniejszym tomie. Trzy pierwsze dokumenty biograficzne publikujemy w przekładzie Tadeusza Lehra-Spławińskiego (uzupełnionym przez Franciszka Sławskiego) i wydanym przez Instytut Wydawniczy PAX w Warszawie w 1967 r. Instytutowi Wydawniczemu PAX oraz Kierownikowi Redakcji Religijno-Filozoficznej Andrzejowi Polkowskiemu Zarząd Instytutu Ekum e nicznego KUL oraz redaktorzy tomu składają serdeczne podziękowanie za wyrażenie zgody na przedruk przekładu tych trzech dokumentów. Przekładu Mowy pochwalnej dokonał Aleksander Naumow i opublikował w antologii Pasterze wiernych Słowian: święci Cyryl i Metody w Wydawnictwie Znak w Krakowie w 1985 r. Tłumaczowi Aleksandrowi Naumowowi oraz Wydawnictwu Znak również dziękujemy za zgodę na przedruk. Następnie w niniejszej części zamieszczone zostały dokumenty papieskie dotyczące świętych Braci Cyryła i Metodego oraz ich dzieła: od listu Gloria in excelsis Deo papieża Hadriana II po encyklikę Slavorum Apostoli Jana Pawła II oraz jego listy i przemówienia wygłoszone w ramach Jubileuszowego Roku Cyrylo-Metodiańskiego Ta część dokumentacji ma za zadanie ukazać całą złożoność stosunku Stolicy Rzymskiej do dzieła Cyryla i M e todego. Ponadto opublikowane zostały również dokumenty Kościołów lokalnych wydane w ramach roku jubileuszowego. Zbiór ten nie jest pełny, niemniej ukazuje on obecność dziedzictwa cyrylo-metodiańskiego w świadomości Ko

6 10 Nota od redakcji ściołów, zwłaszcza w krajach słowiańskich. W ten sposób ujawnia się ekumeniczny i w pełni ogółnochrześcijański, a więc katolicki wymiar dzieła świętych Braci Sołuńskich. Redaktorzy tomu pragną podziękować Kolegom dokumentalistom z Instytutu Ekumenicznego - ks. Piotrowi Jaskóle i ks. Stanisławowi J. Kozie, a także studentom KUL - Januszowi Zawadce MIC i Piotrowi Smolińskiemu MIC za życzliwą pomoc w zbieraniu dokumentacji oraz przygotowaniu jej do druku. Szczególne podziękowanie wyrażamy wszystkim Tłumaczom dokumentów, którzy podjęli się tego niełatwego dzieła i to w krótkim czasie. Dopełnieniem 2 części tomu Cyryl i Metody - Apostołowie i Nauczyciele Słowian jest zestaw ważniejszej literatury cyrylo-metodiańskiej1 (wraz z wykazem polskiej bibliografii cyrylo-metodiańskiej z okazji roku jubileuszowego) oraz kalendarium cyrylo-metodiańskie. Oddając do rąk Czytelników część dokumentacyjną tomu, wyrażamy nadzieję, że ułatwi ona częste powracanie w refleksji naukowej oraz kościelno- -pastoralnej do bogatego dziedzictwa świętych Braci Sołuńskich. Jan Sergiusz Gajek MIC Leonard Górka SVD 1 W części dokumentacyjnej, podobnie jak w części 1, zastosowano transliterację dla zapi su danych bibliograficznych pochodzących z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego i innych języków słowiańskich, posługujących się alfabetem cyrylickim.

7 W ykaz skrótów AAS AES ASS CMCompatroni CMFontes DE DM KM MGHEp MMFH KL Lw ORpol ORq PCM PL POEp SA ŻK ŻM - Acta Apostolicae Sedis. Roma Sveta Brata Ciril in Method v zgodovinskih virih ob 1100 letnici Metodove smrti. Ljubljana Acta Ecclesiastica Sloveniae VII. - Acta Sanctae Sedis. Roma F. G r i v e c. Sand Cirillo e Metodio apostoli degli slavi e compatroni d Europa. Roma Constantinus et Methodius Tessalonicenses. Fontes. Ed. F. Grivec, F. Tomśić. Zagreb Sobór Watykański II. Dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio. - Sobór Watykański II. Dekret o działalności misyjnej Kościoła }ya d gentes divinitus. - Lehr-Spławiński. Konstantyn i Metody. Zarys monograficzny z wyborem źródeł. Warszawa Monumenta Germaniae historica inde ab anno Christi 500 usąue ad annum Epistolae. Berlin Magnae Moraviae Fontes Historici. T Pragae-Brunae 1966, 1967, 1969, 1971, Sobór Watykański II. Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium". - Legenda włoska. - L Osservatore Romano. Wyd. poi. (miesięcznik). Watykan L Osservatore Romano (dziennik). Watykan - Św. KI emens z Ochrydy. Mowa pochwalna na cześć świętych Cyryla i Metodego. W: A. Naumow. Pasterze wiernych Słowian: święci Cyryl i Metody. Kraków Patrologia latina. T Wyd. J. P. Mignę. Paris Biuro Prasowe Episkopatu Polski. Pismo Okólne. Warszawa J a n Paweł II. Encyklika Slavorum Apostoli (2 czerwca 1985 r.). - Żywot św. Konstantyna-Cyryla. W: T. Lehr-Spławiński. Konstantyn i Metody. Zarys monograficzny z wyborem źródeł. Warszawa Żywot św. Metodego. W: T. Lehr-Spławiński. Konstantyn i Metody. Zarys monograficzny z wyborem źródeł. Warszawa Skróty biblijne oraz skróty dokumentów Soboru Watykańskiego II wedle ogólnie przyjętych zasad.

8 Biografie Cyryla i Metodego

9 W prow adzenie Jubileuszowy rok 1100-lecia śmierci św. Metodego przypomniał dobitnie, że wszystkie [...] kultury narodów słowiańskich zawdzięczają swój «początek» lub własny rozwój dziełu Braci Sołuńskich (SA 21). Aby dzieło to wszakże lepiej poznać i zrozumieć, nieodzowne jest sięgnięcie do podstawowych źródeł cyrylo-metodiańskich. Kontakt współczesnych Polaków, poza gronem specjalistów, z literaturą cerkiewnosłowiańską jest nikły, mimo że to w stołecznym niegdyś Krakowie wydrukowano pierwsze na świecie księgi w języku staro-cerkiewno-słowiańskim (ok. r. 1491), a w Ostrogu ukazała się pierwsza cerkiewno-słowiańska Biblia (1530)1. Niewątpliwie meandry dziejów naszego narodu, jego kultury, odgrywały znaczącą rolę w procesie zacierania się pamięci o genialnym depozycie Apostołów Słowian. Decydujący jednak w gruncie rzeczy jest fakt, że brakuje nam ciągle dostatecznej liczby przekładów cerkiewnosłowiańskich źródeł cyrylo-metodiańskich na język polski2. Powoduje to w sumie sytuację, którą określa niechlubnie adagium: slavica non leguntur. Źródła cerkiewnosłowiańskie stanowią nieodzowny niejako prolog do rozległej literatury cyrylo-metodiańskiej3. Zawarte w nich informacje, jak 1 Zob. A. Naumow. Pasterze wiernych Słowian: święci Cyryl i Metody. Kraków 1985 s Jak dotąd istnieje jedyny pełny polski przykład Żywotów Konstantyna-Cyryla i Metodego (wraz z komentarzem T. Lehra-Spławińskiego i F. Sławskiego), wydany dwukrotnie (1959 i 1967) w bardzo niskim nakładzie. (Ten przekład publikujemy w niniejszym tomie.) W r A. Naumow wydał wybór cerkiewnosłowiańskich zabytków w przekładzie na język polski. Wybór ten zawiera w całości lub we fragmentach główne utwory cerkiewnosłowiańskie dotyczące świętych Cyryla i Metodego (zob. Naumow. Pasterze). 3 Ogólne informacje o prezentowanych źródłach cerkiewnosłowiańskich czerpano z następujących pozycji: T. Lehr-Spławiński. Dwa najstarsze słowiańskie dzieła literackie. W: tenże. Rozprawy i szkice z dziejów kultury Słowian. Warszawa 1954 s ; tenże. Konstantyn i Metody. Zarys monograficzny z wyborem źródeł. Warszawa 1967; J. B u j noch. Zwischen Rom und Byzanz. 2. Aufl. Graz-Wien-Kóln Slawische Geschichtsschreiber I. (zwł. 45-^18); J. Leśny. Żywoty Konstantyna i Metodego. W: Słownik starożytności słowiańskich. T. 7 cz. 1. Y - Ż. Wrocław 1982 s ; CMCompatroni , 236 n.; Naumow. Pasterze.

10 16 Leonard Górka SVD trafnie zauważył T. Lehr-Spławiński, pozwalają uzyskać możliwie bezstronny i naukowo możliwie jak najbardziej uzasadniony pogląd na życie i działalność Konstantyna i M etodego 4. Jest to cenna uwaga metodyczna, ponieważ niejednokrotnie w literaturze przedmiotu spotkać się można z tendencyjnymi interpretacjami faktów źródłowych, wyrastającymi z podłoża konfesyjnego czy politycznego. Właśnie z myślą o ułatwieniu Czytelnikom kontaktu ze źródłami cyrylo- -metodiańskimi na początku 2 części tomu zamieszczono cztery dokumenty biograficzne Braci Sołuńskich. Są to: Żyw ot Konstantyna-Cyryla, Żyw ot M e todego, Legenda włoska i Mowa pochwalna na cześć świętych Cyryla i Metodego. Żywot Konstantyna-Cyryla oraz Żywot Metodego to dwa fundamentalne utwory o treści biograficzno-historycznej, z wątkami religijno-teologicznymi. Charakteryzują się one wybitnymi walorami literackimi, a w swej koncepcji i schemacie ujawniają pewne wpływy hagiografii bizantyjskiej. Są to tzw. żywoty obszerne, w odróżnieniu od żywotów prologowych (krótkich)5. Nazywano je niekiedy Legendami panońskimi. Nazwę tę wszakże odrzucono, bo opierała się ona na mylnym przypuszczeniu, iż Żywoty te powstały na terenie ówczesnej Panonii. Tymczasem z krytycznej analizy treści Żywotu Konstantyna-Cyryla wynika, że został on spisany bezpośrednio po śmierci Cyryla (869 r.), najprawdopodobniej jeszcze w Rzymie, w kręgu metodiańskim. Żywot Metodego natomiast, wykazujący w warstwie merytorycznej wielki związek ze stosunkami na Morawach, powstał najprawdopodobniej jeszcze na terenie morawskim, bezpośrednio po śmierci Metodego (885 r.), a przed ostatecznym zniszczeniem misji cyrylo-metodiańskiej przez biskupa Wichinga. Dotychczas nie udało się ustalić twórców obu biografii. Autorstwo Ż y wotu Konstantyna-Cyryla przypisywano Klemensowi Ochrydzkiemu, choć nie wykluczano także jakiegoś współudziału samego Metodego. Autora zaś Żywotu Metodego (zdaniem uczonych) należy szukać wśród najbliższych uczniów Metodego. Przypuszcza się, że mógł nim być Klemens Ochrydzki lub Gorazd Morawianin, wyznaczony przez Metodego na swego następcę. Żaden z Żywotów nie zachował się do naszych czasów w oryginale. O b szerny Żywot Konstantyna znany jest z ok. 60 odpisów ruskich i południowosłowiańskich. W tym najstarszy z rękopisów powstał przed połową XV w. Najstarszy natomiast z 16 zachowanych rękopisów obszernego Żyw o tu Metodego (wszystkie redakcji ruskiej) pochodzi z XII w. i zachowany jest w Kodeksie Uspienskim razem z Mową pochwalną na cześć świętych Cyryla i Metodego. Obydwa utwory należą do najstarszych zabytków hagiograficznych w literaturze cerkiewnosłowiańskiej. 4 KM Tzw. żywoty prologowe czytane były w kościele w dniu wspomnień Świętych, żywoty obszerne przeznaczone były do użytku pozaliturgicznego.

11 Wprowadzenie 17 Charakter hagiograficzny Żywotów nie wyklucza ich pierwszorzędnego znaczenia jako źródeł historycznych, skoro informacje w nich zawarte (m.in. obszerna relacja o misji chazarskiej czy informacja o znalezieniu relikwii św. Klemensa, papieża) zostały potwierdzone w innych źródłach historycznych. Nie oznacza to wcale, że należy przyjmować bezkrytycznie wszystkie zawarte w nich informacje. Żywot Konstantyna-Cyryla i Żywot Metodego publikujemy w przekładzie T. Lehra-Spławińskiego wraz z komentarzem uzupełnionym przez F. Sławskiego6. W kilku miejscach wprowadzono drobne poprawki w tłumaczeniu oraz nieznacznie uzupełniono przypisy. Nowością jest natomiast wprowadzenie numeracji wierszy tekstu w obrębie rozdziałów. Oparto się w tym na wydaniu źródłowym F. Griveca i F. Tomśića7. Dwa kolejne przekazy biograficzne - Legenda włoska oraz Mowa p o chwalna na cześć św. Cyryla i Metodego, które publikujemy, należą do grupy źródeł o mniejszych rozmiarach i podrzędniejszym znaczeniu. Zachowują one we fragmentach związek z obszernymi Żywotami Konstantyna-Cyryla i M etodego, a jednocześnie wnoszą nowe wątki uzupełniające. Legenda włoska dedykowana była papieżowi Janowi VIII. Dziś znamy dwa jej odpisy: redakcji watykańskiej (XII w.) i redakcji praskiej (XIV w.). Redakcję oryginału przypisuje się Gauderychowi, biskupowi Velletri koło Rzymu, a jej powstanie wyznacza się na okres między 875 i 879 r. Odpis znany dzisiaj pod nazwą Legendy włoskiej jest najprawdopodobniej autorstwa biskupa Leona z Ostii ( t 1115), który poszerzył tekst Gauderycha w latach , opierając się na starszych materiałach, częściowo pochodzących od samego Konstantyna-Cyryla. Główny wątek Legendy stanowi szczegółowy opis znalezienia relikwii św. Klemensa, papieża-męczennika, przez Konstantyna-Cyryla oraz opis wędrówki relikwii do momentu przekazania ich Stolicy Apostolskiej w Rzymie. Wątki biograficzne dotyczące Konstantyna-Cyryla mają charakter drugoplanowy. Publikujemy ją w przekładzie T. Lehr a-spł awińskiego8. Mowa pochwalna jest jednym z najwcześniejszych zabytków homiletyki cerkiewnosłowiańskiej. Najstarsza kopia z XII w. przechowywana jest w Kodeksie Uspienskim w Moskwie. A utor Mowy pochwalnej, najprawdopodobniej św. Klemens Ochrydzki, wykazuje doskonałą orientację w biografii 6 Według tekstu zawartego w KM CMFontes. Tekst słowiański dla ŻK i dla ŻM Tekst łaciński analogicznie i Już po złożeniu do druku niniejszego tomu ukazało się nowe wydanie Żywotów Cyryla i Metodego (w tym samym przekładzie T. Lehr-Spławińskiego), w którym wydawca - L. Moszyński wprowadził również numerację wierszy. (Apostołowie Słowian. Żywoty Konstantyna i Metodego. Warszawa 1988). Pracę L. Moszyńskiego należy przyjąć z uznaniem i radością. Wreszcie czytelnik polski otrzymuje możliwość łatwego cytowania Żywotów. (W obu wydaniach, L. Moszyńskiego i niniejszym, numeracja wierszy jest identyczna). 8 Według tekstu w KM

12 18 Leonard Górka SVD obu Braci Sołuńskich, spisanej w Żywotach obszernych. Stąd też pracę swoją koncentruje głównie na podawaniu takich informacji, które uzupełniają oba Żywoty. I tak np. prolog Żywotów uzupełnia teologicznie pogłębionym wykładem zasadniczych prawd wiary (wcielenia, odkupienia, sądu ostatecznego). Przeprowadza też wyraźniejsze niż w Żywotach analogie między M ojżeszem i Aaronem a Konstantynem-Cyrylem i Metodym. Wprowadza nowe informacje w biogram Metodego z okresu młodości. Uzupełniające sformułowanie otrzymuje też bulla Hadriana II Gloria in excelsis Deo w stosunku do jej brzemienia w Żywocie Metodego. Z treści i formy Mowy pochwalnej można wywnioskować, iż zredagowana została ona po napisaniu Żywotu Metodego, lecz jeszcze przed wygnaniem uczniów Metodego z Moraw, prawdopodobnie jesienią 885 r. Mową pochwalną publikujemy w przekładzie A. Naumowa9. Wprowadzono wszakże w tekście podział na rozdziały na podstawie przekładu i opracowania F. Griveca i F. M. D olinara10. Za pośrednictwem przedstawionych powyżej źródeł potomni otrzymywali bogaty zestaw wiadomości o życiu i działalności Braci Sołuńskich. Źródła te, relacjonując koleje życia Cyryla i Metodego, dostarczają także informacji z zakresu życia kulturalnego, politycznego i kościelnego w państwie bizantyjskim i na Morawach w IX w. Niejednokrotnie informacje te stawały się okazją zarówno do namiętnych, niekiedy sprzecznych ze sobą komentarzy, jak też do głębokich refleksji historyczno-kulturalnych i religijnych. Do tej ostatniej kategorii należy w szczególny sposób myśl słowiańskiego Papieża wyrażona w encyklice Slavorum Apostoli. Zawarte w niej treści są hołdem dla dzieła apostolskiego świętych Cyryla i Metodego, a wraz z nim także przypomnieniem słowiańskich początków wiary i kultury - ich nierozerwalnej jedności. Leonard Górka SVD 9 Tekst w Naumow. Pasterze s Opublikowany w AES VII

13 Żyw ot św iętego K onstantyna Cyryla* Miesiąca lutego w dzień 14. W spomnienie i żyw ot błogosławionego mistrza naszego Konstantyna Filozofa, pierw szego nauczyciela ludu słowiańskiego Błogosław, O jcze! I 1 Bóg miłościwy i szczodry (Ps 111, 4; J1 2, 13), o Boży plan zbawienia pokuty ludzkiej, aby wszyscy byli zbawieni i doszli do zrozumienia prawdy (1 Tm 2, 4) - nie pragnie bowiem śmierci grzesznika, ale pokuty i życia (Ez 33, 11), choćby najbardziej oddany był złemu - nie dopuszcza, aby ród ludzki upadł wskutek słabości, uległ pokusie 1 zginął, ale po wszystkie lata i czasy nie przestaje obsypywać nas łaskami rozlicznymi, jak od początku, tak i teraz, przez patriarchów najpierw i ojców, potem przez proroków, a po nich przez apostołów i męczenników, mężów sprawiedliwych i uczonych, wybierając ich wśród zgiełku życia tego. 2 Zna bowiem Pan ludzi swoich, którzy doń należą, tak jak powiedział: Owce moje głosu mojego słuchają, a ja znam je i wzywam po imieniu (J 10, 3. 14), i idą za mną, a ja daję im żywot wieczny (J 10, 27-28). 3 Uczynił to też dla rodu naszego, powołując dla nas mistrza tego, który oświecił lud * Tekst Żywotu Konstantyna w przekładzie T. Lehra-Spławińskiego. (Instytutowi Wydawniczemu PAX oraz P. Prof. Franciszkowi Sławskiemu dziękujemy za zgodę na przedruk). W kilku miejscach wprowadzono poprawki na podstawie oryginału scs., zaznaczając je kursywą i asteryskiem odsyłającym do odpowiedniego przypisu. Do tekstu przekładu wprowadzono numerację wersetów (tak jak w Biblii), opierając się na wydaniu krytycznym ŻK i ŻM w opracowaniu F. Griveca i F. Dolinara zamieszczonym w AES VII 160 n. oraz w CMFontes. W związku z tym przypisy zaznaczono według sposobu przyjętego w wydaniach Biblii. Asterysk odsyła do przypisu, w którym cyfra rzymska oznacza rozdział, a cyfra arabska wiersz (np. II 7). Jeśli do jednego wiersza odnosi się kilka przypisów, wówczas poszczególne partie wersetu zaznaczone są kolejnymi literami alfabetu. Akapity w tekście oparto na akapitach (numerowanych) zamieszczonych przez F. Griveca w łacińskim wydaniu ŻK i ŻM w AAV 17: 1941 f W kilku przypadkach przypisy uzupełniono, co zaznaczono notą (Red.). Od redaktorów pochodzą też tytuły na marginesach Żywotu. Numerację psalmów podano według tradycji hebrajskiej, zachowanej w nowych wydaniach Biblii Tysiąclecia. Cytaty bibilijne, do których odsyłają parametry (podane w nawiasach), mają charakter sumaryczny, nie zaś dosłowny (tzn. są swoistą parafrazą).

14 20 Żywot świętego Konstantyna-Cyryla nasz, jaki [zamroczywszy] umysł swój wskutek słabości, a raczej wskutek podstępu diabelskiego nie chciał kroczyć w świetle przykazań Boskich (Bar 4, 2). 4 Życie zaś jego, choćby pokrótce opowiedziane, ukazuje, jakim on był, aby kto zapragnie, mógł się stać jemu podobnym, przejmując się zapałem, a pozbywając lenistwa, tak jak powiedział apostoł: Stawajcie się podobni do mnie, jak ja do Chrystusa (1 Kor 11, 1). II Miasto rodzinne 1W mieście Sołuniu* żył pewien mąż z dobrego rodu i boi rodzice gaty imieniem Leon, który sprawował urząd drongariosa* Konstantyna pod rozkazami stratega. 2 Był zaś prawowierny, zachowując w pełni wszystkie przykazania Boże, jak niegdyś Hiob; żyjąc zaś z małżonką swoją zrodził siedmioro dzieci, z których najmłodszym, siódmym, był Konstantyn Filozof, mistrz nasz i nauczyciel. 3 Kiedy zaś urodziła go matka, oddali go karmicielce, aby go wykarmiła: niemowlę jednak w żaden sposób nie chciało imać się cudzej piersi, tylko matczynej, aż zostało odkarmione. 4 Stało się to przez Bożą Opatrzność, aby dobra latorośl z dobrego pnia nieskalanym mlekiem została wykarmiona. 5 Potem zacni ci rodzice umówiwszy się nie obcowali ze sobą, powściągając się, i żyli oboje w Panu jak brat z siostrą przez lat czternaście, aż póki śmierć ich nie rozłączyła, w żaden sposób nie przekroczywszy tej umowy. 6 Kiedy zaś on miał pójść na sąd, zapłakała matka tego niemowlęcia, mówiąc: O nic się nie troskam, jak tylko o tego jednego chłopca, jak ma być wychowany. 7 On zaś rzekł: Wierzaj mi, żono, mam nadzieję w Bogu, że da mu ojca i wychowawcę takiego, który kieruje wszystkimi chrześcijanami. 8 1 tak się stało. III Dzieciństwo 1 Mając lat siedem chłopiec ten ujrzał sen [o tym] ojcu i matce powiedział, 2 że strateg, zwoławszy wszystkie dziewice z miasta, rzekł do mnie: wybierz sobie II 1. Sołuń, po starogrecku Thessalonike ( zwycięstwo nad Thessalami ), nowogreckie S loniki - starożytne i ważne miasto w greckiej Macedonii nad Morzem Egejskim. W IX w. było liczącym się ośrodkiem życia umysłowego i religijnego w cesarstwie bizantyjskim. Odgrywało również ważną rolę jako stolica odrębnej prowincji wojskowej (tzw. tematu, gr. thema). Okolica jego była podówczas zaludniona przez ludność słowiańską, która musiała też dość licznie przenikać do miasta, stąd było rzeczą znaną, że mieszkańcy Sołunia znali mowę słowiańską (por. ŻM V 8). II 1 b. Na czele prowincji wojskowej w cesarstwie bizantyjskim ( tematu ) stał naczelni (komendant) zwany strategiem (gr. strategós - wódz, dowódca wojska); jednym z podwładnych mu wyższych oficerów był drongarios.

15 Żywot świętego Konstantyna-Cyryla 21 z nich, którą chcesz mieć za żonę, godną ciebie. 3 Ja zaś, rozglądnąwszy się i przypatrzywszy wszystkim, ujrzałem jedną, najpiękniejszą ze wszystkich, z twarzą promieniejącą, zdobną złotem i perłami, której na imię było Sofia, to znaczy Mądrość. Tę wybrałem. 4 Usłyszawszy zaś te słowa, rodzice jego powiedzieli m u :5 Synu, przestrzegaj nakazów ojca twego i nie odrzucaj zaleceń matki twojej (Prz 6, 2 0 ),6 pochodnią bowiem jest nakaz Zakonu i światłem (Prz 6, 23). 7 Powiedz więc Mądrości: siostrą mi bądź, roztropność uczyń zażyłą sobie (Prz 7, 4). 8 Jaśnieje bowiem Mądrość bardziej od słońca (Mdr 7, 29), jeśli więc doprowadzisz ją, żeby była małżonką twoją, od wielu nieszczęść wybawi cię (Mdr 8, 2; 10, 9). 9 Skoro zaś oddali go na naukę, wyróżniał się spośród wszystkich uczniów w naukach pamięcią bystrą bardzo, tak że budził podziw u wszystkich. 10 Pewnego zaś dnia, jak to zwyczajem jest u synów ludzi bogatych zabawiać się myślistwem, wyszedł z nimi w pole, zabierając swego sokoła. A gdy go puścił, zerwał się wiatr za zrządzeniem Boskim i porwał go, i uniósł. 11 Chłopiec zaś pogrążony przez to w smutek i żal nie jadł przez dwa dni. 12 Tak bowiem Bóg, miłościwy w swej łasce dla ludzi, nie chcąc, aby przylgnął do spraw świeckich, tym łatwym sposobem go pozyskał. 13 Jak niegdyś zdobył Placydasa na łowach jelenich*, tak jego przez sokoła. 14 Rozważywszy bowiem w duszy nicość życia tego, [Konstantyn] skruszył się, mówiąc: 15 Czyż takie jest to życie, że w miejsce radości smutek wstępuje? 16 Od dnia dzisiejszego wejdę na inną drogę, która jest od tej lepsza, i w zgiełku tego życia dni moich nie zmarnuję. 17 I wziąwszy się do nauki, siedział w domu swoim, ucząc się na pamięć ksiąg świętego Grzegorza Teologa*; i znak krzyża uczyniwszy na ścianie, wypisał taką pochwałę świętemu Grzegorzowi: 18 Grzegorzu, człowiecze z ciała, a aniele z ducha! 19 Ty będąc człowiekiem okazałeś się aniołem, usta bowiem twoje, jakby jednego z serafinów, sławią Boga i świat oświecają głoszeniem wiary prawdziwej. 20 Dlatego przyjmij i mnie, padającego do nóg twoich z miłością i wiarą, i bądź mi mistrzem i oświecicielem. Takie składał sobie przyrzeczenia. 21 Wgłębiwszy się zaś w wiele kazań i w wielką mądrość i nie mogąc pojąć ich głębi, popadł w wielkie przygnębienie. 22 Znalazł się zaś tam pewien cudzoziemiec, uczony wielce w gramatyce; do niego więc poszedłszy prosił go, III 13. Św. Eustatios Placydas, męczennik z czasów cesarstwa Trajana. Według legendy miał się nawrócić wskutek widzenia, jakie miał w czasie polowania na jelenie (por. F. D vorni k. Les Iśgendes de Constantin et de Methode vues de Byzance. Prague 1933 s. 23). III 17. Grzegorz Teolog, czyli św. Grzegorz z Nazjanzu, wybitny grecki Ojciec Kościoła z IV w., autor licznych kazań, listów i poezji.

16 22 Żywot świętego Konstantyna-Cyryla do nóg mu upadając z oddaniem: 23 Wyświadcz mi dobrodziejstwo i naucz mnie - rzecze - sztuki gramatycznej. 24 Ten zaś, talent swój zagrzebawszy (Mt 25, 18), powiedział mu: Młodzieńcze, nie trudź się, odrzekłem się bowiem uczyć tego kogokolwiek po wszystkie dni moje. 25 Ponownie znów chłopiec kłaniając mu się ze łzami mówił: Zabierz całą część, która mi przypada z domu ojca mego, a naucz mnie. 26 A gdy ten nie chciał go posłuchać, wróciwszy do domu, oddawał się modlitwom, aby się spełniło pragnienie jego serca. 27 Wkrótce też Bóg spełnił prośbę bogobojnych (Ps 145, 19). 28 O piękności bowiem jego, mądrości i gorliwości w nauce, które były w nim rozwinięte, zasłyszał rządca cesarski, noszący miano logoteta*, i posłał po niego, aby się uczył z cesarzem*. 29 Chłopiec zaś usłyszawszy o tym z radością udał się w drogę i w podróży modlił się z pokorą mówiąc: 30 Boże ojców naszych i Panie miłościwy, któryś sprawił wszystko słowem i mądrością swoją, stworzywszy człowieka, aby władał tworami przez Ciebie stworzonymi (Mdr 9, 1-2), udziel mi mądrości, która otacza tron Twój (Mdr 9, 4), abym zrozumiał, co Ci jest miłe, i osiągnął zbawienie. 31 Ja bowiem jestem sługą Twoim i synem Twojej służebnicy (Mdr 9, 5; Ps 116, 16). 32 Nadto zaś zmówiwszy resztę modlitwy Salomonowej i powstawszy wyrzekł: Amen. IV Nauka 1 Skoro zaś przybył do Carogrodu*, oddano go nauczyciew lom, aby się uczył. I w ciągu trzech miesięcy zdobywszy Konstantynopolu wiedzę gramatyczną, wziął się do innych nauk. 2 I wyuczył się Homera i geometrii u Leona* i u Fotiosa* dialektyki i wszystkich nauk filozoficznych, nadto zaś retoryki, arytmetyki, astronomii i muzyki, i wszystkich innych sztuk helleńskich*. 3 A wszystkie te nauki tak opanował, jakby III 28. Logotet (gr. logethetes tou dromou) - dygnitarz dworu cesarskiego, kierownik poli tyki, w szczególności zagranicznej. W dobie przybycia Konstantyna do Bizancjum, około roku , logotetem był Teoktyst (Theóktistos), który interesował się bardzo sprawami oświaty i nauki. III 28 b. Wiadomość biografa, że Konstantyn miał się uczyć razem z małoletnim cesarzem Michałem III, jest nieprawdopodobna z powodu zbyt wielkiej różnicy wieku: Michał III, urodzony w r. 838, był wtedy jeszcze dzieckiem, nie mógł więc uczyć się razem z około osiemnastoletnim Konstantynem (urodzonym w 826 lub 827 r.). IV 1. Carogrodem nazywali Słowianie Konstantynopol jako miasto cesarza. IV 2. Chodzi tu o Leona zwanego Matematykiem, wielkiego ówczesnego uczonego, który jako arcybiskup sołuński był gorliwym zwolennikiem zwalczania czci świętych ikon (czyli zwolennikiem obrazoburstwa). Po usunięciu około 842 r. ze stolicy arcybiskupiej zajmował się w Carogrodzie nauczaniem młodzieży i pracą naukową. IV 2 b. Fotios (Focjusz) - jeden z najwybitniejszych ówczesnych uczonych i teologów. Zajmował się pracą naukową i nauczaniem w Carogrodzie. W r. 858 został wyniesiony na tron patriarszy.

17 Żywot świętego Konstantyna-Cyryla 23 się tylko jednej z nich uczył. 4 Bystrość bowiem łączyła się w nim z pilnością, jedna drugą przemagając, przez co doskonalą się nauki i sztuki. 5 Okazując po sobie więcej skromności niż uczoności, szukał rozmów tylko z tymi, z którymi były bardziej pożyteczne, a unikał towarzystwa ludzi, którzy się skłaniali do zgiełku życia, upatrując tylko i działając tak, aby zamiast spraw ziemskich dostąpić niebieskich i móc się unieść ponad to ciało, aby żyć z Bogiem. 6 Poznawszy te jego przymioty, logotet dał mu władzę nad domem swoim i [przyznał] swobodny dostęp do cesarskiego pałacu. 7 Pewnego zaś razu zapytał go mówiąc: Filozofie, chciałbym się dowiedzieć, co to jest filozofia. 8 On zaś bystrze mu zaraz odpowiedział: Jest to zrozumienie rzeczy Boskich i ludzkich, w jakim stopniu może się człowiek zbliżyć do Boga i jak uczy się przez działanie stawać się na obraz i podobieństwo Stwórcy swego. 9 Odtąd tym bardziej polubił go i stale zapytywał o wszystko ten mąż tak znakomity i czcigodny. 10 A on wykładał mu filozofię, wielkie myśli w niewielu słowach wypowiadając. 11 Żyjąc w czystości [Konstantyn] im bardziej podobał się Bogu, tym milszym stawał się dla wszystkich [ludzi]. 12 Logotet zaś, ceniąc go wysoko, ofiarowywał mu wiele złota, ale on nie przyjmował. 13 Raz zaś powiedział do niego [logotet]: Postać twoja i mądrość od dawna zmuszają mnie, abym cię kochał. Mam córkę przybraną, wziętą od chwili chrztu, piękną i bogatą, z dobrego i wielkiego rodu; jeśli chcesz, oddam ci ją w małżeństwo. Od cesarza zaś, teraz już zaszczytny urząd i władzę dzierżąc, spodziewaj się więcej jeszcze: wkrótce bowiem strategiem* zostaniesz. 14 Filozof zaś mu odpowiedział: Wielki jest to dar dla tych, co się o niego ubiegają, dla mnie jednak nie ma nic większego nad naukę, przez którą zdobyć chcę wiedzę i odzyskać zaszczyty i bogactwa przodków*. 15 Logotet zaś usłyszawszy jego odpowiedź poszedł do cesarzowej* i powiedział: Ten młody filozof nie lubi życia świeckiego, ale nie puszczajmy go z naszego otoczenia, tylko postrzygłszy go do stanu duchownego, dajmy mu urząd: niech będzie bibliotekarzem* przy pał y 2 c. Wyliczony tu zespół nauk świeckich odpowiada dokładnie zakresowi nauczania wyższego, udzielanego młodzieży w owym czasie w Bizancjum (por. Dvornik. Les legend.es s ). IV 13. Por. przypis do II 1 b. IV 14. Zaszczyty i bogactwa przodków (scs.: prededbnję ćbsti i bogatbstva) - cyrylo- -metodiańska kategoria antropologiczno-teologiczna nawiązująca do pierwotnej godności praojca Adama, której każdy człowiek winien szukać przez dążenie do zdobycia prawdziwej mądrości (por. też ŻK IX 12). Zob. G. Vodopivec. La teologia e la spiritualita dei SS. Cirillo e Metodio (paragraf: In cerca degli onori preaviti). CMApostoli ; por. także komen- _łtz F. Griveca na temat idei honores divitiaeque avi - CMFontes (Red.). IV 15. Cesarzowa Teodora, wdowa po cesarzu Teofilu, była po śmierci męża (842) regent- _4 i opiekunką małoletniego cesarza Michała III. IV 15 b. Scs.: vivlotikarb; chodzi prawdopodobnie o urząd z tytułem chartophylax = char-

18 24 Żywot świętego Konstantyna-Cyryla triarsze u Świętej Sofii*, abyśmy go chociaż w ten sposób zatrzymali. 16 I tak z nim uczynili. 17 Ale i tak bardzo krótko z nimi pozostawszy, wyruszył nad Wąskie Morze* i ukrył się potajemnie w klasztorze*. 18 Szukali go zaś przez sześć miesięcy i gdy go znaleźli, 19 a nie mogli nakłonić go na powrót do tego urzędu, uprosili go, żeby przyjął katedrę nauczycielską i nauczał filozofii rodaków i cudzoziemców z pełną powagą i [urzędowym] poparciem. 20 I tego się podjął. V Dysputa 1 Patriarcha Jan* podniósł był dawniej herezję, nawołując, z patriarchą aby nie oddawać czci świętym ikonom*. 2 I zwoławszy sy- Janem nod osądzili go, że uczy nieprawdziwie, i złożyli go z tronu. 3 On mówił: Gwałtem mnie usunęli, a nie przekonali, nikt bowiem nie może się przeciwstawić moim słowom. 4 Cesarz zaś po naradzie z patrycjuszami wysłał przeciw niemu Filozofa, powiedziawszy tak: Jeśli zdołasz młodzieńca tego przekonać [w dyspucie], odzyskasz swój tron. 5 On zaś ujrzawszy Filozofa, młodego ciałem, a nie wiedząc, że stary jest umysłem, jak i tych, których z nim wysłano, odezwał się do nich: Wy podnóżka mojego godni nie jesteście, więc jakże mam z wami rozprawiać? 6 Filozof zaś odpowiedział mu: Nie trzymaj się ludzkich zwyczajów, ale bacz na przykazania Boże, 7 jak bowiem ty zostałeś przez Boga z duszy i ziemi stworzony, tak i my wszyscy. 8 Więc patrząc na ziemię, człowiecze, nie bądź pyszny. 9A Jan mu odpowiedział: Nie przystoi kwiatów szukać jesienią ani starca, nestora, wyzywać do walki jak młodzieńca. 10 Filozof odpowiedział: Sam przeciw sobie sprawę zwracasz. 11 Powiedz, w jakim wieku dusza silniejsza jest od ciała? 12 On zaś: Na starość. 13 Filozof zaś powiedział: A do jakiejże walki cię wyzvwamv? Do cielesnej czy duchowej? 14 On zaś rzekł: Do duchowej. tarum custos, bibliothecarius, który grał wybitną rolę na dworze patriarchy carogrodzkiego. Opinie uczonych są na ten temat podzielone. Zob. Dvornik. Les legend.es s. 50 n. oraz M. Arranz artykuł w pierwszej części niniejszego tomu. IV 15 c. Poprawiono według oryginału scs.: vi> svętei Sofbi, tzn. przy kościele patriarchalnym Świętej Sofii (czyli Mądrości Bożej, gr. Hagia Sophia) w Konstantynopolu (Red.). IV 17. Wąskie Morze = Bosfor. IV 17 b. F. Dvomik (Les legendes s ) wysunął hipotezę, że Konstantyn schronił się do klasztoru Kleidion nad Bosforem, gdzie mógł się zetknąć ze złożonym z tronu patriarchą Janem (Jannis), z którym - według relacji biografa - miał odbyć dysputę teologiczną. Por. KM V 1. Ostatni obrazoburczy patriarcha Jan Gramatyk (Jan VII Monocharzanes: , gr. Jannes = Joannes), znakomity uczony, złożony z tronu po upadku obrazoburstwa pod rządami cesarzowej-regentki Teodory w r Przebywał na wygnaniu w klasztorze Kleidion nad Bosforem, zmarł oślepiony w r V 1 b. Poprawiono wg oryg. scs.: svętyiim> ikonami.. Obrazoburstwo (ikonoklazm) zakw stionowało całą teologię kultu ikon (Red.).

19 Żywot świętego Konstantyna-Cyryla Filozof odpowiedział: Więc ty będziesz silniejszy. 16 Nie mów nam przeto takich przypowieści, ani bowiem kwiatów nie szukamy, ani do walki cię nie wyzywamy. 17 Zawstydzony w ten sposób starzec zwrócił rozmowę w innym kierunku i rzekł: Powiedz mi, młodzieńcze, jak się to dzieje, że skoro my nie czcimy i nie całujemy krzyża, jeśli jest rozbity, wy nie wstydzicie się oddawać cześć ikonie*, chociaż jest malowana tylko do piersi? 18 Filozof odpowiedział: Krzyż bowiem ma cztery części; a skoro jedna ubędzie, traci swój kształt właściwy. Ikona zaś oddaje kształt i podobieństwo tego, kogo ma przedstawić - ten bowiem, kto patrzy [na obraz], nie lwa ani rysia ogląda, ale pierwowzwór. 19 Starzec zaś odpowiedział: Dlaczegóż więc kłaniacie się krzyżowi bez napisu, chociaż istnieją jeszcze inne krzyże, 20 a ikonie, jeśli nie ma napisanego imienia, kogo przedstawia, czci nie oddajecie? 21 Filozof odpowiedział: Każdy bowiem krzyż ma kształt podobny do krzyża Chrystusowego, a wszystkie ikony nie mają jednego wyglądu. 22 Starzec zaś rzekł: Skoro Bóg powiedział do Mojżesza: nie będziesz czynił wszelakich podobizn (Wj 20, 4), dlaczegóż wy tworzycie je i kłaniacie się im? 23 Na to odpowiedział Filozof: Gdyby [Bóg] powiedział: nie będziesz czynił żadnych podobizn, słusznie byś nam to wyrzucał, ale On powiedział wszelakich, tj. niegodnych podobizn. 24 Przeciw temu nie mogąc wysunąć żadnego zarzutu, starzec zamilkł zawstydzony*. VI Dyskusja z muzułmanami 1Później zaś Agarienowie, zwani Saracenami*, zaczęli miotać bluźnierstwa przeciw jedności bóstwa Trójcy Świętej, mówiąc: 2 Jakżeż wy, chrześcijanie, uznając jed V 17. Popr. jak w V 1 b, V 20 itd. (Red.). V 24. Relacja o tej dyspucie budzi rozliczne wątpliwości; w tej formie, w jakiej opisuje ją Żywot Konstantyna, wydaje się zgoła nieprawdopodobna. Trudno przypuszczać, żeby w oficjalnie organizowanej dyspucie przeciwstawiono staremu byłemu patriarsze, głośnemu uczonemu, młodziutkiego Konstantyna, który wobec tego, że Jan Gramatyk zmarł w r. 850, nie mógł liczyć wtedy więcej jak 25 lat życia i świeżo zaledwie ukończył studia. Niejasne byłoby też miejsce dysputy, skoro Konstantyn według ŻK sprawował obowiązki wykładowcy filozofii w najwyższej szkole w Carogrodzie, a Jan Gramatyk był na zesłaniu w ustronnym klasztorze Kleidion nad Bosforem. Jedynie możliwym wyjaśnieniem tych trudności wydaje się hipoteza F. Dvomika {Les legendes s ), że Konstantyn zetknął się z byłym patriarchą właśnie w tym klasztorze, schroniwszy się tam po opuszczeniu stanowiska bibliotekarza przy katedrze Świętej Sofii. Tam też mógł istotnie przeprowadzić z nim dyskusję na temat pasjonującego wciąż jeszcze wszystkich zagadnienia czci ikon, która nie miała oczywiście charakteru oficjalnego, jaki przypisuje jej ŻK. Relacja żywotopisarza o udziale w tej sprawie cesarza i obietnicy jego skierowanej do byłego patriarchy co do przywrócenia mu tronu w razie zwycięstwa w dyspucie (albo według niektórych rękopisów ŻK obietnicy skierowanej do Konstantyna z tym samym warunkiem otrzymania katedry nauczycielskiej) jest całkowicie nieprawdopodobna; należy ją uznać za zwykły ornament hagiograficzny, mający na celu podniesienie autorytetu świętego bohatera Żywotu.

20 26 Żywot świętego Konstantyna-Cyryla nego Boga, dzielicie Go na części, mówiąc, że jest Ojciec, Syn i Duch? 3 Jeśli możecie nam to jasno wyłożyć, to poślijcie mężów, którzy potrafią to wyjaśnić i przekonać nas. 4 Miał zaś wtedy Filozof dwadzieścia cztery lata. 5 Zwołał zaś cesarz naradę i wezwawszy Filozofa rzekł mu: Słyszysz, Filozofie, co mówią wstrętni Agarienowie przeciw naszej wierze? 6 Ponieważ jesteś sługą i uczniem Trójcy Świętej, idź im się przeciwstawić, a Bóg, twórca wszechrzeczy, którego sławimy w Trójcy, Ojciec, Syn i Duch Święty, niechaj da ci łaskę i siłę w słowach i jako nowego Dawida, który zwyciężył Goliata trzema kamieniami, niechaj cię powróci nam, uznawszy godnym królestwa niebieskiego. 7 A on usłyszawszy, odpowiedział: Z radością stanę za wiarę chrześcijańską. 8 Cóż bowiem jest słodszego na tym świecie, jak żyć i umierać za Trójcę Świętą? 9 1 dodawszy do jego boku asikrita* Georgiosa, wysłali go [do Agarienów]. 10A gdy przybyli tam*, ujrzeli wiele rzeczy dziwnych i wstrętnych, jakie [Agarienowie] urządzali na pośmiewisko i urągowisko chrześcijanom tam mieszkającym, którym dokuczali bardzo. Były bowiem podobizny demonów malowane od zewnątrz na drzwiach wszystkich chrześcijan, przedstawiające potworności i urągające im. 11 Pytali zaś Filozofa, mówiąc: Czy możesz, Filozofie, zrozumieć, co to oznacza? 12 On zaś powiedział: Widzę tu podobizny demonów i sądzę, że wewnątrz mieszkają tu chrześcijanie, a te [demony], nie mogąc żyć z nimi, uciekają od nich [na zewnątrz], 13 tam zaś, gdzie tych znaków nie ma, tam przebywają wewnątrz [domów] razem z mieszkańcami. 14 Siedząc zaś przy uczcie, Agarienowie, ludzie mądrzy i wykształceni, znający geometrię, astronomię i inne nauki, badali go, zadając mu [różne] pytania i mówiąc: 15 Czy nie widzisz w tym, Filozofie, cudu dziwnego, że jak prorok Boży, Mahomet, przyniósł nam od Boga dobrą wieść i nawrócił wielu ludzi, wszyscy się trzymamy Zakonu jego, wcale go nie przekraczając, 16 a wy, chrześcijanie, zachowując Zakon waszego proroka Chrystusa, jedni tak, a drudzy inaczej go wypełniacie i czynicie, jak się komu podoba. 17 Na to filozof odpowiedział: Bóg nasz jest jako głębia morza, a prorok mówi o Nim: 18 Pochodzenie Jego któż wyjaśni? Żywot bowiem z ziemi uniesiony został (Iz 53, 8). 19 W poszukiwaniu za Nim wielu wchodzi w głębinę i silni umysłem przy Jego pomocy, zdobywszy skarb zrozumienia, przepływają ją i powracają, a słabi - jak ci, co na zbutwiałych łodziach przepłynąć usiłują - jedni toną, a inni z trudem zaledwie oddychają, utrzymując się na fali w bezsilnym bezwładzie. 20 Wasze morze jest wąskie i łatwo dostępne, tak że VI 1. Agarienowie (Agarianie) i Saracenowie (Saraceni) - średniowieczne nazwy Arabów. Pierwsza od biblijnego imienia Agar, żony Abrahama, matki Izmaela, legendarnego przodka Arabów. Druga od arabskiego wyrazu szarki = wschodni. VI 9. Asikrit (z lac. asecretis) - urzędnik dworski, sekretarz. VI 10. Prawdopodobnie do Samary, miasta leżącego na wschodnim brzegu rzeki Tygrys między Teleritem i Bagdagem. Samara była siedzibą wielu kalifów abasydzkich. Por. V. Peri (Red. e trad.). Cirillo e Metodio. Le biografie paleoslave. Milano 1981 s. 70, przypis 17 (Red.).

21 Żywot świętego Konstantyna-Cyryla 27 może je nawet przeskoczyć każdy, mały i duży, 21 nie ma w nim bowiem nic ponad zwyczajną miarę ludzką, ale to tylko, czego każdy może dokonać. Niczego zaś [Mahomet] wam nie zakazał. 22 Jeśli bowiem nie powściągnął gniewu waszego i żądz, ale je dopuścił, to na jakiż upadek was naraża? 23 Mądry niechaj to zrozumie! 24 Chrystus przeciwnie: On ciężar z nizin w górę wznosi, a przez wiarę i łaskę Bożą człowieka poucza. 25 Będąc bowiem twórcą wszechrzeczy, stworzył człowieka pośrodku między aniołami a zwierzętami, mową i rozumem odróżniwszy go od zwierząt, a przez gniew i żądzę od aniołów. I jeśli ktoś do jednej z tych warstw się zbliża, staje się uczestnikiem niższych lub wyższych spraw. 26 Zapytali go znowu: Jakże wy, chociaż jeden jest Bóg, w trzech [Osobach] Go chwalicie? Powiedz nam, jeśli wiesz, 27 Ojcem Go bowiem nazywacie, Synem i Duchem. 28 Jeśli tak mówicie, to dodajcież Mu jeszcze żonę, aby mógł spłodzić wielu bogów. 29 Na to Filozof odpowiedział: Nie mówcie takich bluźnierstw niegodziwych. 30 Myśmy się bowiem dobrze nauczyli od proroków, od ojców i mistrzów naszych wielbić Trójcę: Ojca, Słowo i Ducha, trzy hipostazy* w jednej naturze. 31 Słowo zaś wcieliło się w Dziewicę i narodziło się dla naszego zbawienia, jak o tym świadczy wasz prorok Mahomet, który napisał: Posłaliśmy Ducha naszego do dziewicy, zezwoliwszy, aby porodziła*. 32 Stąd ja wam wieść głoszę o Trójcy. 33 Tymi słowami pokonani, zwrócili się do innych spraw, mówiąc: Tak jest, gościu, jak mówisz. Ale jeśli Chrystus jest Bogiem waszym, to dlaczego nie czynicie tego, co On nakazuje? 34 Napisano bowiem w księgach Ewangelii: módlcie się za wrogów, czyńcie dobrze tym, co was nienawidzą i prześladują, policzek nadstawcie tym, co was biją (Łk 6, 27-29; Mt 5, 44). 35 Wy zaś nie tak, ale przeciwnie: broń ostrzycie na tych, którzy wam tak czynią. " Filozof zaś na to odpowiedział: Jeśli są dwa nakazy w Zakonie, to kto -Aydaje się lepiej wypełniać Zakon, czy ten, co jeden zachowuje, czy ten, co obydwa? 37 Odpowiedzieli zaś oni, że ten, co obydwa. 38 Filozof zaś odrzekł: Powiedział Bóg: módlcie się za tych, co was obrażają (Łk 6, 28), a powiedział także: nie może nikt w tym życiu okazać większej miłości, jak oddając duszę swoją za bliźnich (J 15, 13). 39 Dla bliźnich my to czynimy, ażeby rrzez cielesną niewolę także dusza ich nie popadła w niewolę. 40 Powiedzieli rnowu: Chrystus złożył daninę za siebie i za drugich* dlaczegóż wy nie czynine tak, jak On zrobił? 41 I jeśli już bronicie się, to czemu nie płacicie daniny :;m u wielkiemu i dzielnemu ludowi izmaelickiemu * za braci waszych i przy- ~iół? 42 Mało przecież żądamy: jednej złotówki, i dopóki ziemia cała istniepokój będziemy mieć między sobą, jak nikt inny. 43 Filozof zaś odpo VI 30. Popr. wg oryg. scs.: tri ipostasi vt>jedinomt sąśtbstve, czyli: trzy hipostazy (Osoby)» ; :nej naturze. Jest to jedyny możliwy z teologicznego punktu widzenia przekład (Red.). VI 31. Por. Koran, Sura 19, 17. VI 41. Czyli arabskiemu. VI 42. Tekst zapisany kursywą uzupełniono według oryginału scs. (Red.).

22 Żywot świętego Konstantyna-Cyryla wiedział: Jeśli ktoś, trzymając się śladów swego nauczyciela, chce iść tymi śladami, którymi on [szedł], a ktoś inny spotkawszy zawraca go, czy jest on mu przyjacielem czy wrogiem? 44 Odpowiedzieli: Wrogiem.45 Filozof zaś rzekł: Kiedy Chrystus składał daninę, jakie istniało cesarstwo, izmaelickie czy rzymskie? 46 Odpowiedzieli: rzymskie. 47 On zaś rzekł: Przeto nie godzi się ganić nas za to, że wszyscy daninę płacimy Rzymianom. 48 Potem zaś wiele jeszcze pytań mu stawiali, wypytując go [o różne sprawy z zakresu] wszystkich sztuk, jakie tylko sami znali. 49 Odpowiedział im na wszystkie i zwyciężył ich w tym. 50 Rzekli mu więc: Jakim sposobem wszystko umiesz? 51 Filozof zaś rzekł im: Pewien człowiek, zaczerpnąwszy wody w morzu, nosił ją w worku* i chełpił się tym, mówiąc do obcych: czy widzicie wodę, jakiej nikt nie ma prócz mnie? 32 Przyszedł zaś do niego pewien mieszkaniec nadmorski i powiedział: czyś ty nie szalony, że chełpisz się tak śmierdzącym workiem? A my tego mamy pełne morze. 53 Tak też i wy postępujecie, a od nas przecie wyszły wszystkie sztuki. 54 Potem zaś pokazali mu jako coś cudownego ogród niegdyś zasadzony, wyrastający spod ziemi, a gdy wyjaśnił im, jak się to dzieje, pokazali mu znowu mnóstwo bogactw, gmachy ze złota, srebra, pereł i klejnotów zbudowane, mówiąc: 55 Patrz, Filozofie, na te dziwne cuda! Wielkie jest bogactwo i potęga Awerumnisa*, władcy Saracenów. 56 On zaś powiedział im: Nic to dziwnego. Bogu niech będzie chwała i sława, że stworzył to wszystko i oddał ludziom na pociechę, do Niego bowiem to należy, a nie do kogo innego. 57 Na koniec zaś, wracając do swej złośliwości, podali mu do wypicia truciznę. 58 Ale Bóg miłościwy, który powiedział: jeśli nawet coś zabójczego wypijecie, nie szkodzi wam (Mk 16, 18), wybawił go i powrócił go w zdrowiu do ziemi jego*. VII 1 Wkrótce potem, wyrzekłszy się całego życia tego, osiadł Ucieczka r # w miejscu [ustronnym] bez zgiełku wszelkiego, sam w sobie się tylko myślą zatapiając. Nic sobie na dzień od świata jutrzej VI 51. Scs.: vb meśbci, czyli w worku. Chodzi zapewne o worek skórzany, czyli bukła (Red.). VI 55. Scs.: Amerumnino (przymiotnikowo). V. Peri (jw. s. 73, przypis 19) proponuje w dzieć tu zniekształcenie słów arabskich: Amir-al Mu minin, tzn. przywódca wierzących, co stanowiło tytuł protokolarny kalifa (Red.). VI 58. Cała ta relacja dotyczy zapewne poselstwa bizantyjskiego do Arabów, które mog mieć miejsce w latach za rządów kalifa Mutawalakila, a dotyczyło wymiany jeńców i ewentualnego stałego układu pokojowego (do czego aluzje spotykamy wyraźnie w relacji ŻK). Udział Konstantyna w tym poselstwie mógł mieć jedynie uboczny charakter. Dyskusje teologiczne i udział w nich Konstantyna mogły mieć miejsce przy tej okazji. Treść ich zresztą odpowiada zupełnie polemice, jaka toczyła się nieraz między chrześcijańskimi i muzułmańskimi teologami w owych czasach. Por. D vornik. Les legendes s. 85 n.

23 Żywot świętego Konstantyna-Cyryla 29 szy nie pozostawiał (Mt 6, 34), ale wszystko ubogim rozdawał, troski (codzienne) na Boga składając (Ps 55, 23), który się każdego dnia o wszystkich troszczy. 2 W pewien zaś dzień święty, gdy się sługa jego uskarżał, że nic na ten dzień uroczysty nie mają, powiedział mu [Konstantyn]: Ten, który nakarmił Izraelitów w pustyni, i nam tu ześle pożywienie, poszedłszy więc, zawołaj tu pięciu ubogich w oczekiwaniu Bożej pomocy. 3 A gdy nadszedł czas obiadu, przyniósł nagle pewien człowiek brzemię wszelkiego pożywienia i dziesięć złotówek. 4 1 [Konstantyn] Bogu złożył dzięki za wszystko. 5 Poszedłszy zaś na Olimp* do brata swego Metodego, pędził tam życie wśród modłów nieprzerwanych, obcując tylko z księgami*. VIII 1 Przybyli zaś do cesarza posłowie od Kozarów*, mówiąc: dćtchazarów Od początku Boga jednego wyznajemy, który jest ponad wszystkim, i Jemu się kłaniamy ku wschodowi, inne swoje obyczaje za szpetne uw ażając.2 Żydzi zaś radzą nam przyjąć wiarę ich i obyczaje, a Saraceni z drugiej strony ofiarowują nam pokój i wiele darów, namawiając na swoją wiarę i mówiąc: wiara nasza jest lepsza [od wiary] wszystkich ludów. 3 Z tego powodu ślemy do was [posłów], dochowując starej przyjaźni i miłości. 4 Jesteście bowiem wielkim narodem i królestwo od Boga dzierżycie. 5 O waszą więc radę pytając, prosimy o [przysłanie] męża uczonego spośród was, abyśmy przyjęli wiarę waszą, jeśli Żydów i Saracenów w rozprawie pokona. 6 Wtedy cesarz, wyszukawszy i odnalazłszy Filozofa, przedstawił mu prośbę Kozarów, mówiąc: 7 Idź, Filozofie, do tych ludzi, poucz ich i powiedz im o Trójcy Świętej z Jej pomocą. Nikt bowiem ->nv nie może tego należycie wykonać. 8 On zaś powiedział: Jeśli każesz, VII 5. Góra Olimp kolo Brusy w Bitynii, na maloazjatyckim wybrzeżu morza Marmara, -yla jednym z najważniejszych ośrodków monastycznych w cesarstwie. W jednym z tamtejszych klasztorów (może Polychnion) przebywał brat Konstantyna - Metody. Tam też znalazł schro- ~snie Konstantyn. VII 5 b. Można przypuszczać, że nagły wyjazd Konstantyna z Carogrodu i usunięcie się w zacisze klasztorne stało się w związku z przewrotem politycznym, który nastąpił w r. 856: wuj :«arski Bardas w porozumieniu z dorastającym siedemnastoletnim ęesarzem Michałem III oba- _2 : pozbawił życia dotychczasowego logoteta Teoktysta i sam objął rządy u boku ogłoszonego 7 r noletnim młodego cesarza, usuwając w cień cesarzową-regentkę Teodorę. Wypadki te z pe- *z^ścią bardzo utrudniły położenie Konstantyna w Carogrodzie, toteż jako protegowany Teoktysta wolał zapewne, przynajmniej na jakiś czas, usunąć się ze stolicy. Możliwe, że w tym simym czasie i z tych samych powodów także Metody wycofał się ze służby państwowej i schrodo klasztoru. VIII 1. Kozarowie (Chazarowie) - lud koczowniczy pochodzenia turskiego - posiadali wósczas silne państwo na przestrzeni od Krymu aż do Morza Kaspijskiego wzdłuż podnóża Gór s_l_kaskich. Zob. A. Zajączkowski. Ze studiów nad zagadnieniem chazarskim. Kraków > 1 7 s. 99 n.

24 30 Żywot świętego Konstantyna-Cyryla władco, z radością pójdę w takiej sprawie pieszo i boso, bez wszystkiego, co Pan zakazywał uczniom nosić z sobą. 9 Cesarz zaś odrzekł: Gdybyś miał to uczynić sam tylko od siebie, to słusznie mówisz, ale znając potęgę i godność cesarską, musisz wyruszyć godnie i z cesarskim zaopatrzeniem. 10 Wybrawszy się w drogę natychmiast i dotarłszy do Chersonu*, nauczył się tam [Konstantyn] mowy żydowskiej i pisma, i przetłumaczywszy osiem części gramatyki* nabrał przez to jeszcze większej wiedzy. 11 Żył tam zaś pewien Samarytanin*, który przychodząc do niego prowadził z nim rozprawy, i przyniósłszy księgi samarytańskie, pokazał mu je. 121 wyprosiwszy je u niego, Filozof zamknął się w domu i oddał się modlitwie, a otrzymawszy od Boga zrozumienie ich, zaczął czytać te księgi bez błędu. 13 Zobaczywszy to Samarytanin, wykrzyknął głosem wielkim i rzekł: Zaprawdę ci, co wierzą w Chrystusa, otrzymują w krótkim czasie Ducha Świętego i łaskę. 14 A skoro syn jego wkrótce się ochrzcił, i on sam za nim przyjął chrzest. 15 Znalazł zaś tam [Konstantyn] także Ewangelie i Psałterz, pisane literami roskimi*, i spotkał człowieka mówiącego tą mową. Pogadawszy zaś z nim i uchwyciwszy znaczenie słów, porównał je ze swoim językiem, i rozróżnił litery samogłoskowe od spółgłoskowych, a zanosząc modlitwę do Boga, zaczął wkrótce czytać i mówić [w tym języku], a wielu podziwiało go, oddając cześć Bogu. 16 Usłyszawszy zaś, że święty Klemens jeszcze w morzu spoczywa*, po modlił się i rzekł: Mam wiarę w Bogu i w świętym Klemensie nadzieję pokładam, że zdołam go odnaleźć i wydobyć z morza. 17 Przekonawszy zaś arcybiskupa, wraz z duchowieństwem i mężami bogobojnymi wsiedli na okręt i udali się na miejsce. A dotarłszy tam wśród ciszy morskiej, zaczęli kopać ze śpiewami. 181 nagle dał się uczuć zapach silny jakby kadzideł licznych, a VIII 10. Chersoń (Chersones) - starożytna kolonia grecka na Krymie, staroruski Korsuń. VIII 10 b. Możliwe, że autor Żywotu ma tu na myśli przekład gramatyki hebrajskiej na język grecki, ale nie jest to jasne. VIII 11. Samarytanie to jeden ze szczepów palestyńskich, pokrewny z Żydami. Pewna liczba Samarytan osiedliła się na Krymie razem z Żydami w czasie prześladowań ze strony władz bizantyjskich około 723 r. VIII 15. W oryginale scs.: rostsky pismeny. Dziś powszechnie przyjmuje się, że jest metateza niezrozumiałego dla kopisty słowa surtsky (tj. surski), czyli syryjski. Chodziło więc o Ewangelię i Psałterz w języku syryjskim (syriackim). Inne próby wyjaśnień wydają się mniej przekonywające. Zob. KM VIII 16. Według mniemania Konstantyna i jemu współczesnych chodziło tu o św. Kleme sa I, papieża-męczennika (trzeciego następcę św. Piotra), który miał być za panowania cesarza Trajana (w II w.) zesłany w okolice Chersonu i tam zginąć śmiercią męczeńską przez utopienie w morzu z kotwicą zawieszoną u szyi. Przekonanie to wydaje się wszakże błędne choćby już z tego powodu, że za czasów Trajana Chersoń nie należał do państwa rzymskiego, ale do królestwa bosforskiego. W Chersonie - według danych ze źródeł historycznych VI w. - istniał kult jakiegoś lokalnego świętego-męczennika Klemensa, którego Konstantyn i współcześni mu pomieszali z papieżem Klemensem i relikwie jego uważali w dobrej wierze za relikwie rzymskiego wygnańca-męczennika. Por. A. Teodorov-Balan. Kiril i Metodi. T. 2. Sofija 1934, s ; Dvornik. Les legendes s