STUDIA ŻYDOWSKIE ALMANACH. [Jewish Studies. Almanac]

Transkrypt

1 STUDIA ŻYDOWSKIE ALMANACH [Jewish Studies. Almanac]

2 Rada Naukowa / Editorial Board: Natalia Aleksiun, Instytut Historii PAN / Touro College, New York Alina Cała, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa Małgorzata Domagalska, Uniwersytet Łódzki Semyon Goldin, Hebrew University, Jerusalem Robert Kuwałek, Państwowe Muzeum na Majdanku, Lublin Artur Markowski, Uniwersytet Warszawski Pavel Polian, Russian Academy of Science, Moscow / University of Freiburg Shaul Stampfer, Hebrew University, Jerusalem Wacław Wierzbieniec (przewodniczący), Uniwersytet Rzeszowski Konrad Zieliński, UMCS, Lublin / PWSZ, Zamość Redaktor Naczelny / Editor-in-Chief: Konrad Zieliński Sekretarz redakcji / Associate Editor: Magdalena Cześniak-Zielińska Adres Redakcji / EditorialAddress: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Szymona Szymonowica w Zamościu ul. Akademicka 8, Zamość tel tel./fax jewish@pwszzamosc.pl Studia Żydowskie Almanach R. II (2012) Nr 2 Redaktorzy tomu / Editors of the Volume: Artur Markowski, Konrad Zieliński Recenzenci / Reviewers: Prof. dr hab. Henryk Chałupczak Prof. dr hab. Konrad Zieliński ISSN Skład i druk: Drukarnia Cyfrowa TRIADA Zamość, ul. Lwowska 22d tel./fax

3 Spis treści Artykuły Andrzej Trzciński (Lublin) Legendarne i tajemnicze macewy w Szczebrzeszynie Paweł Sygowski (Lublin) Jeszcze o Taryffie Głów Żydowskich w województwie lubelskim z 1778 r Anna Lewicka (Lublin) Status formalnoprawny żydowskich gmin wyznaniowych w II Rzeczypospolitej Alicja Gontarek (Mińsk Mazowiecki) Postawy żydowskich mieszkańców Mińska Mazowieckiego i Kałuszyna wobec wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku Mateusz Borysiuk (Międzyrzec Podlaski) Społeczność żydowska Międzyrzeca Podlaskiego w okresie międzywojennym.. 87 Roman Romantsov (Lublin/Charków) Żydzi na tle statystyk demograficznych Lwowa Małgorzata Sołtysiak (Radom/Lublin) Zajścia polsko-żydowskie w Przytyku w świetle wybranych tytułów prasy codziennej Magdalena Cześniak-Zielińska (Zamość/Lublin) Żydowscy artyści-komuniści w Grupie Krakowskiej ( ) Jakub Chmielewski (Lublin) Konflikty personalne w lubelskim Judenracie w świetle protokołów posiedzeń plenarnych (styczeń 1940-marzec 1942) Jakub Chmielewski (Lublin) Struktura i funkcjonowanie Judenratu w Lublinie próba analizy

4 Mariusz Koper (Lublin) Lubycza Królewska. Zagłada i próba upamiętnienia społeczności żydowskiej dawnego miasteczka

5 Aleksandra Stachula (Krasnystaw) Kręgi piekielne Holokaustu. Czy metafora piekło dantejskie jest adekwatna w stosunku do Zagłady? Mateusz Płokita (Radom) Żydzi w opinii studentów szkół wyższych Lublina i Zamościa CONTENT Joanna Krauze (Lublin/Zamość) Mity historyczne w kształtowaniu tożsamości izraelskiej Materiały źródłowe Mateusz Borysiuk (Międzyrzec Podlaski) Sprawozdanie sytuacyjne Starosty Radzyńskiego, sierpień 1920 r Mateusz Borysiuk (Międzyrzec Podlaski) Budżet Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Radzyniu Podlaskim na 1928 rok jako źródło do badań społeczności małomiasteczkowych w dwudziestoleciu międzywojennym Recenzje i polemiki Anna Bartnik Narody i polityka. Studia ofiarowane profesorowi Jerzemu Tomaszewskiemu, pod red. A. Grabskiego i A. Markowskiego, Żydowski Instytut Historyczny Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa Jakub Chmielewski A. Krempa, Zagłada Żydów mieleckich, Biblioteka Muzeum Regionalnego, Mielec Autorzy

6 Articles Andrzej Trzciński (Lublin) The legendary and mysterious matzevahs in Szczebrzeszyn Paweł Sygowski (Lublin) More about TaryffaGłówŻydowskich in the Lublin Voievodship, 1778 [Inventory Tax of Jews in the Lublin Voievodship, 1778] Anna Lewicka (Lublin) Legal status of Jewish religious communities in the Second Polish Republic Alicja Gontarek (Mińsk Mazowiecki) The attitudes of Jewish population of Mińsk Mazowiecki and Kałuszyn towards the Polish-Bolshevik War of Mateusz Borysiuk (Międzyrzec Podlaski) The Jewish Population of Międzyrzec Podlaski in the interwar period Roman Romantsov (Lublin/Charków) Jews on the background of the demographicstatistics of Lviv, Małgorzata Sołtysiak (Radom/Lublin) The Polish-Jewish riots in Przytyk in the light of selected daily newspapers Magdalena Cześniak-Zielińska (Zamość/Lublin) Jewish Artists-Communists in the Krakow Group ( ) Jakub Chmielewski (Lublin) The personal conflicts in Lublin Judenrat in the light of the protocols of plenary sessions (January 1940-March 1942) Jakub Chmielewski (Lublin) The structure and functioning of the Judenrat in Lublin an attempt toanalyze

7 Mariusz Koper (Lublin) Lubycza Królewska: the Holocaust and the attempts to preserve the memory of the Jewish community of the town Aleksandra Stachula (Krasnystaw) The Circles of Heli of the Holocaust. Is a metaphor for Dante s heli adequate in relation to the Shoah? Mateusz Płokita (Radom) Jews in the opinion of students from Lublin and Zamość Joanna Krauze (Lublin/Zamość) Historical Myths in Shaping of Israeli Identity Miscellanea ARTYKUŁY ARTICLES Mateusz Borysiuk (Międzyrzec Podlaski) Report of Governor of the Radzyń Podlaski District, August Mateusz Borysiuk (MiędzyrzecPodlaski) The Budget of the Jewish Community in Radzyń Podlaski of the source for the studies on the small-towns communities in the inter-war period Reviews and Polemics Anna Bartnik Narody i polityka. Studia ofiarowane profesorowi Jerzemu Tomaszewskiemu, ed. A. Grabski, A. Markowski, Żydowski Instytut Historyczny - Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa Jakub Chmielewski A. Krempa, Zagłada Żydów mieleckich, Biblioteka Muzeum Regionalnego, Mielec Contributors

8 8

9 Andrzej Trzciński (Lublin) Legendarne i tajemnicze macewy w Szczebrzeszynie Każda gmina ma swoje legendy, opowiadane młodzieży przez starców w bejt midra-szu, dzieciom przez mełamedów w chederze lub w zimowe wieczory przez babki, sy-nowym przez teściowe, przekazywane z pokolenia na pokolenie. Opowieści związane z tragicznymi lub komicznymi wydarzeniami, z postaciami królami i magnatami albo z miejscowymi czcigodnymi mędrcami lub dziwakami, z obiektami kahalnymi. W niejednej starej gminie Rzeczypospolitej powtarzano opowieść o tym, że miejscową synagogę wzniesiono i wyposażono za staraniem Esterki nałożnicy króla Kazimierza Wielkiego i zwykle przytaczano na dowód datę odkrytą na ścianie podczas remontu bóżnicy lub stare sprzęty wyposażenia. Odnośnie do połowy XVII wieku, tj. czasów powstania Bohdana Chmielnickiego niejednokrotnie spotykamy opowieść 0grobie męczenników, pochowanych przed progiem synagogi lub na miejscowym kirkucie. W różnych czasach umiejscawiany bywa przekaz o ceremonii zaślubin pary staruszków na kirkucie jako obrzęd mający na celu odwrócenie epidemii cholery. Każda z tych opowieści ma zapewne ziarna prawdy, lecz ziarna te rozsiewane były następnie w kolejnych miejscach a ich plony przenoszone do następnych. Część z tych opowieści szczęśliwie zachowała się w publikacjach, m.in. w księgach pamięci, gdzie zwykle zgromadzono je w osobnym dziale. Tu chcę zwrócić uwagę na takie opowieści gminne ze Szczebrzeszyna. W księdze pamięci tej gminy zebrane są razem w dziale pt. Legendarne i tajemnicze. 1 Jest tu m.in. powiastka o ludowej etymologii nazwy Szczebrzeszyn 2, są opowieści chasydzkie 3, różne historie dotyczące cmentarza i nagrobków 4. 1właśnie ten ostatni wątek chcę tu podjąć. W rzeczonych opowieściach przywoływa- 1 Sefer zikaron li-kehilat Szebreszin [Księga pamięci gminy Szczebrzeszyn], red. D. Szuwal, Hajfa 1984, s ; P. Bibel, Szebreszin..., s Autorską księgą pamięci można nazwać zbiór wspomnień żydowskiego mieszkańca Szczebrzeszyna - Philipa BIbela, Tales of the shtell, Elie Metchnikoff Memorial Libary, 2004; opublikowaną ostatnio w przekładzie na język polski - P. Bibel, Szebreszin, przeł. z ang. Tomasz Pańczyk, Warszawa Pośród wspomnień przewijają się tu także dawne opowieści gminne ze Szczebrzeszyna. 2 M. Messinger, Dlaczego Szczebrzeszyn?, [w jęz. hebr. i jidysz], [w:] Sefer..., s ; to samo w przekładzie M. Adamczyk- -Garbowskiej na język polski [w:] Tam był kiedyś mój dom. Księgi pamięci gmin żydowskich, wybór, opracowanie i przedmo wa M. Adamczyk-Garbowska, A. Kopciowski, A. Trzciński, Lublin 2009, s. 353; Bibel, Szebreszin..., s A. Burstin, Wspaniała droga Widzącego z Lublina, [w jęz. jidysz], [w:] Sefer..., s A. Stern, Aniołowie przenieśli go ze Szczebrzeszyna do Ziemi Izraela, [w jęz. hebr.], [w:] Sefer..., s. 146; J. Kelner, Legendarne postacie: rabinowa z siedmioma synami [w jęz. jidysz], tamże, s. 151; M. Farber, Na cmentarzu, [w jęz. jidysz], tamże, s. 155 oraz w przekła dzie M. Adamczyk-Garbowskiej na język polski [w:] Tam był kiedyś mój dom..., s P. Bibel, Szebreszin..., s

10 11

11 ne są stare nagrobki, zapadnięte w ziemię, z zatartymi przez czas, nieczytelnymi już inskrypcjami, stojące w pobliżu wejścia, przy starych dębach. Z jednym z takich nagrobków łączy się legenda, mająca kilka wersji, o rabinowej i jej siedmiorgu dzieciach wszyscy oni zostali zamordowani przed wiekami, w nieznanych już okolicznościach; jedna z wersji podaje, że nastąpiło to tuż po założeniu miasta i zamieszkaniu w nim Żydów, według innej wersji uczyniły to hordy Chmielnickiego. 5 Przy północnym skraju kirkutu, obok wiekowego, potężnego wiązu, do dziś stoją dwie stele bez napisów (i przez to są zagadkowe), wykonane z lokalnego wapienia, jak wszystkie inne na tym cmentarzu. Zdobnictwo ich obramowań ma cechy XVII-wiecz-ne, lecz zważywszy na ich lokalizację w tej części nekropoli nie mogą być starsze niż z XVIII stulecia. Pola inskrypcyjne mają idealnie gładkie, jakby od początku napisy miały być tylko namalowane, obecnie po napisach nie ma nawet śladu. Jakiekolwiek było pierwotne przeznaczenie tych stel, zostały one skojarzone ze znakomitymi osobami pochowanymi w różnym czasie na szczebrzeskim kirkucie. Chyba w 1995 roku ten kawałek cmentarza drzewo i owe dwie stele potomkowie pochowanego tu słynnego męża ogrodzili (ponownie?) i opatrzyli tablicami informacyjnymi w języku hebraj- 1. Tablica informacyjna przy stelach obok starego wiązu. 2. Nagrobek Jissachara Bera ben Naftali ha-kohen, zm. 5 Kelner, s. 151; Farber, s. 155; P. Bibel, Szebreszin..., s skim. Na jednej z nich czytamy: Tu są nagrobki gaonów i świętych, zasługi ich niech nas chronią: / Darów kapłaństwa do midraszu / gaona, naszego nauczyciela Jissachara Bera / syna mistrza, naszego nauczyciela, pana, mistrza Naftalego Kac / i gaona z Janowa, / a przy drzewie według tradycji macewa / gaona, światła wygnania, wielkie pośród nauczycieli imię jego / mistrz, pan Simcha ha-ko-hen Rapoport, / który był przewodniczącym sądu <rabinackiego> gminy Lublin, / syn gaona, naszego nauczyciela, pana Nachmana kohena, / odszedł w połowie drogi, gdy szedł do miasta Lublina, / dnia 7 aw roku / Wystawiono i naprawiono ogrodzenie wokół nagrobka / dzięki staraniom jego potomkini Rywki Dwory Friedman / córki mistrza, gaona, naszego nauczyciela, pana Mosze Cwi Arje / syna mistrza, gaona, naszego nauczyciela, pana Jechiela Michela, pamięć jego niech będzie błogosławiona, Byka. Z treści tego napisu można sądzić, że to właśnie tu, w obrębie owego ogrodzenia są nagrobki wymienionych tu trzech postaci. Jednakże oryginalna macewa Jissacha-ra Bera syna Naftalego Kac znajduje się w swoim pierwotnym miejscu w najstarszej części kirkutu, przy północnym skraju wschodniego brzegu. Oto jej treść 6 : KT8rr DC27 ndp 1 Oby wspomniane było imię męża, rr D -DEKT nna 2 naszego nauczyciela, pana Jissachara kapłana, : n*ob nnnnctf 3 który wiele objaśnił 1 rrdi mro rrnnrr 4 Torę, kapłaństwo i kapłana. nactf rrd Ti sii& 5 Warg kapłana strzegł j m IKW no nsnb 6 aby wiedzieć, co będą czynić wedle nich. nn itb n^nra nb*o 7 Jak one błyszczący dla Zoharu rrd rr ina nson 8 w księdze Widzenie kapłana. : Kn^-psn ibs;s nn 9 Wielkie jest dzieło jego w komentarzu rrd rfiana rrnnrr 10 <do Midrasz> Rabot <pod tytułem> Dary kapłana. Ta treść wydaje się niekompletna, brak tu typowej części informacyjnej z podaniem pełnych personaliów i daty śmierci. Być może na cały nagrobek składały się dwie stele. 7 Ale nie jest wykluczona i taka możliwość, że Jissachar był osobistością w swoim czasie tak wybitną i powszechnie znaną, że typowe personalia redaktorzy tego epitafium uznali za zbędne, a zmarły identyfikowany jest poprzez jego dzieła. Tekst jest kunsztowny i godzien uwagi. Jest to pięciowiersz (rozpisany na steli w dziesięciu wersach) o metrum numerycznym (po trzy wyrazy w wersie) choć nie w pełni regularnym, jest rymowany monorymem. Początkowe litery wersów, ozna- Zobacz też: A. Trzciński, J. P. Woronczak, Nagrobki z XVI wieku na cmentarzu żydowskim w Szczebrzeszynie [w:] Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich. Materiały z konferencji, Kraków XI 1995, red. K. Pilarczyk, Kraków 1997, s

12 Studia żydowskie dzieli tam jego nagrobek.9 Był autorem dwu znanych dzieł, które wspomniane są w jego epitafium. Jedno z nich to Matanot kehuna (Dary kapłaństwa)10, ukończone w 1584 roku a opublikowane po raz pierwszy w Krakowie w 1587 roku. Jest to komentarz do Midrasz rabba (tj. Wielkiego midraszu, będącego zbiorem homiletycznych komentarzy do ksiąg Starego Testamentu). Jissachar komentuje i koryguje różnego rodzaju błędy powstałe w dostępnych mu reprodukcjach tekstu rękopiśmiennych i drukowanych, co ma też służyć do poprawnych następnych edycji. Ponadto objaśnia specjalistyczne terminy pochodzące z obcych języków. Dzieło to zyskało duże uznanie i publikowane było wielokrotnie w różnych krajach przez kolejne stulecia osobno lub wraz z tekstem midraszu. Drugie dzieło Jissachara Mare kohen (Widzenie kapłana) to indeks przedmiotowy tematów i cytatów biblijnych występujących w kabalistycznej Sefer ha--zohar (Księga blasku). Po raz pierwszy wydano je drukiem w Krakowie w 1589 roku. Część tej pracy opublikowano w przekładzie na łacinę w 1677 roku w Niemczech. Druga z postaci wymienionych na tablicy przy tajemniczych stelach to Simcha ben Nachman ha-kohen Rapoport. Jemu poświęcona jest też druga tablica, na której czytamy: 3. Druga tablica informacyjna przy stelach obok starego wiązu. Fot. A. Trzciński, Nagrobek Simchy ben Nachman ha-kohen Rapoport, zm. w 1718 r. Fot. A. Trzciński, czone ukośnymi kreskami, tworzą akrostych imię zmarłego: rk>>y (Jissachar). Ponadto autor epitafium wykorzystał tu odniesienia do modlitwy Jizkor (wers 1) oraz do ustępów biblijnych: Malachiasza 2,7 (wersy 5-6) i 1 Księgi Kronik 12,33 (wers 6). Jissachar Ber ben Naftali ha-kohen przez współczesnych mu zwany był Berman Aszkenazy. Jest to postać pamiętana do dziś i wspominana w wielu publikacjach, jego książki są nadal wznawiane, lecz o nim samym wiemy bardzo mało to garść drobiazgów rozproszonych w jego dwu książkach. W jego biogramach, powstałych w różnych czasach, występują rozbieżności, a fakty mieszają się z legendą.8 Jako miejsce urodzenia podawany jest Wołyń, to znów Szczebrzeszyn. Jissachar pobierał nauki u słynnego krakowskiego uczonego Mosze Isserlesa. Data śmierci nie jest znana a jego biografowie przypuszczają, że zmarł między rokiem 1590 a Legendarnym wątkiem pojawiającym się w dawniejszych biogramach Jissachara jest to, że w podeszłym wieku udał się w podróż do Ziemi Izraela i tam zmarł, a pochowany został na górze Hebron, w pobliżu patriarchów i uczonych. Niektórzy autorzy wspominają nawet, że wi- Tu pochowany / mistrz słynny, światło wygnania, nauczyciel wszystkich synów wygnania, / nasz nauczyciel, pan, mistrz / Simcha ha-kohen Rapoport, / pamięć sprawiedliwego i świętego niech będzie błogosławiona do życia w świecie przyszłym, / syn gaona, pana Nachmana ha-kohen, pamięć jego niech będzie błogosławiona, / przewodniczący sądu <rabinackiego> gmin Dubno, Grodno, Lublin / i stamtąd powołany na przewodniczącego sądu <rabinac-kiego> gminy Lwów / na miejsce po Chachamie Cwi11. / Odszedł tu, gdy byli w drodze, a zdarzyło się to / (jak objaśnia we wstępie do responsów nasz mistrz Chajim ha-kohen12, pamięć jego niech będzie błogosławiona) / 7 dnia aw roku 478 według krótkiej rachuby. / Obdarzony synami i zięciami rabinami, filarami nauki i wielkimi pokolenia. / Obiecał, że wszystkich, którzy wyszli z jego lędźwi, aż do dziesięciu pokoleń, którzy przybędą do jego grobu, obdarzy szczęściem. / Stela pamięci dla jego syna / gaona, świętego, mistrza Binja-mina ha-kohen, pamięć sprawiedliwego niech będzie błogosławiona, autora księgi Gewulot Binjamin, / odszedł 21 kislew roku 531 w świętej gminie Kalisz13. Mamy tu biogram uczonego męża, którego los przypadkiem połączył na zawsze ze Szczebrzeszynem. Simcha ben Nachman pochodził ze Lwowa i należał do słyn-9 Ten wątek podejmuje wzmiankowana wyżej opowieść Awraham Stern, Aniołowie przenieśli go ze Szczebrzeszyna do Ziemi Izraela. 10 W epitafium (wers 10), ze względu na rygory formalne rymowanego wiersza, tytuł Matanot kehuna (Dary kapłaństwa) podany został jako Matanot kohen (Dary kapłana). 11 Chacham Cwi (Mędrzec Cwi) Cwi Hirsz ben Jaakow Aszkenazy (1660 Morawy 1718 Lwów) rabin w wielu miastach europejskich, od 1714 r. we Lwowie, nazywany Chacham Cwi od tytułu zbioru jego responsów. 12 Taką samą objętość tekstu opublikował jeszcze w XIX wieku, mieszkający w Szczebrzeszynie Jaakow Reifmann (Ohel Jissachar, Przemyśl 1887), przy czym poczynił uwagę, że część napisu jest zatarta. M. in. Reifmann, dz. cyt.; M. Bersohn, Słownik biograficzny uczonych Żydów polskich XVI, XVII i XVIII wieku, Warszawa 1905, s ; E. Kupfer, [hasło] Issachar Berman ben Naphtali ha-kohen, [w:] Encyclopaedia Judaica. Second Edition, ed. F. Skolnik, M. Berenbaum, Thomson Gale 2007, vol. 10, s Chajim ben Simcha ha-kohen Rapoport ( ), rabin m.in. w Słucku i Lwowie, gdzie zmarł, autor księgi responsów Zecher Chajim, Lwów Binjamin ben Simcha ha-kohen Rapoport ( ), rabin w Brzeżanach i Kaliszu, autor księgi responsów Gewulot Binjamin, Lwów

13 nego rodu Rapoportów, z którego wywodziło się wielu rabinów. 14 Od 1714 roku zasiadał na stolcu rabinackim w Lublinie, lecz gdy otrzymał bardziej intratną propozycję objęcia rabinatu we Lwowie, rychło wyruszył tam. Będąc w drodze zmarł nagle w Szczebrzeszynie 4 sierpnia 1718 roku w wieku 68 lat i został tu pochowany. Czyżby jego dotyczyła następująca opowieść o szczebrzeskim kirkucie? Jeden ze starych nagrobków to macewa rabina reb Simchele, który zmarł 150 lat temu. Opowiadano, że w swoim testamencie napisał, że jeśli ktoś przyjdzie na jego grób z jakąś prośbą, to on przedstawi tę prośbę Panu Świata. I rzeczywiście, gdy jakakolwiek osoba, lub cała gmina znalazła się w potrzebie, przychodzono na jego grób i przypominano o jego testamencie. 15 Ta historia ma ciąg dalszy. Obecnie możemy obejrzeć w internecie fotografię jednej ze wspomnianych stel przy drzewie, z podpisem: Rabi Simcha ha-kohen Rapoport co osadza legendę w rzeczywistości. 16 Stela na fotografii nie jest wprawdzie tą tuż przy drzewie, ale wpis dokonany 15 grudnia 2009 r. miał do 8 sierpnia 2012 r wejścia. To być może większe grono odbiorców niż wszyscy dotychczasowi słuchacze opowieści o legendarnych i tajemniczych macewach przy dębach. Legenda legendą, a oryginalny nagrobek Simchy przetrwał, choć w bardzo złym stanie, i leży pośrodku wschodniego brzegu cmentarza, zapewne w pobliżu pierwotnego miejsca pochówku, pośród nagrobków prominentów zmarłych w XVIII wieku. Oto, 5. Jedna z tajemniczych macew przy starym wiązie. co można jeszcze na nim odczytać: Fot. A. Trzciński, [T3]n3 na 1 Tu ukryta p-ian 2 arka, i irr pban wx 3 mąż boży, pan, mistrz, ]ixnn nnn iaan 4 światło wielkie, gaon, -ira nrraiz? i [ma] 5 nasz nauczyciel, pan Simcha syn pana... [f ]D ]nm Nachmana Kac p~ sprawiedliwy... [m?]n na T r>[>] dnia 7 aw 4[78]. ra^n 9 Niech będzie dusza jego zawiązana w woreczku żywych. Trzecia z osób wymienionych na pierwszej tablicy określona jest lapidarnie jako gaon z Janowa. Jest to zbyt mało, by próbować ją zidentyfikować. Jest jeszcze macewa, którą niemal całkowicie objął swym pniem ów stary wiąz. Widoczne są tylko fragmenty liter zerodowanego napisu. Odwiedzający cmentarz Żydzi od niedawna zapalają przy niej lampki, zostawiają kwitle, ktoś powtarza zasłyszane gdzieś opowieści (które krążą już także w internecie 17 ). Podobno to nagrobek cadyka Elimelecha Horowica z Jaworowa. Taka tajemnicza macewa to doskonały obiekt do osadzenia legendy. Sięgnijmy jednak do biografii jaworowskiego cadyka. 18 Elimelech ben Jicchak Be-calel Rubin z rodu Horowic urodził się w roku 1853 w Bełzie w rodzinie o tradycjach rabinackich. W wieku około 30 lat Elimelech osiadł w Szczebrzeszynie i funkcjonował tu jako cadyk, mając ponoć licznych zwolenników w okolicy. W 1890 roku władze carskie wydaliły go jako obywatela Austrii. Elimelech wrócił do Galicji i osiadł w Jawo-rowie koło Lwowa gdzie kontynuował swą misję cadyka. Zmarł 29 października 1904 roku podczas wizyty w Bełzie, i tam został pochowany obok swego dziadka. 14 Zob. noty biograficzne m.in. Sz. B. Nisenbaum, Le-korot ha-jehudim be-lublin [Do dziejów Żydów w Lublinie], Lublin 1899, s ; Jehuda Slutsky, [hasło] Rapoport, [w:] Encyclopaedia Judaica. Second Edition..., vol. 17, s ; Ori Avihail, Simcha Hagadol HaCohen Rapaport ( ), [w:] Geni, [dostęp ]. 15 Farber, s Farshlufen, Ród kapłański Rapoportów [w jęz. hebr.], Idishe Velt Forums, [dostęp ]; podobnie na portalu Bagnówka, w zbiorze fotografii ze Szczebrzeszyna, [dostęp ] M. in. T. Pańczyk, Szczebrzeszyn, [w:] [dostęp ]; M. Kubiszyn, K. Bielawski, Szczebrzeszyn: cmentarz [w:] Wirtualny sztetl, [dostęp ]; R. Zubkowicz, Szlakiem roztoczańskich judaików. W Szczebrzeszynie..., Gazeta.pl 2009 (21 czerwca), W_Szcze-brzeszynie.html [dostęp ]. 18 Sz. Druk, Judensztadt Jaworow. Der umkum fun di jaworower Jidn, [Żydowskie miasto Jaworów. Zagłada jaworowskich Żydów], Nowy Jork 1950, s

14 Paweł Sygowski (Lublin) The legendary and mysterious matzevahs in Szczebrzeszyn Jeszcze o Taryffie Głów Żydowskich w województwie lubelskim z 1778 r. The author deals with the matzevahs, mostly of famous people in the Jewish cemetery in Szczebrzeszyn. Legends and stories of individual graves, passed through genera-tions in the Jewish community in Szczebrzeszyn before World War II, compares the information given on post-war commemorative plaques set in the cemetery, and also circulated in contemporary publications, including the Internet. Then confronts all this information with historical facts. W roku 2002 ukazał się artykuł omawiający oblatowany w 1778 roku w Księgach Grodzkich Lubelskich dokument poboru pogłównego od Żydów województwa lu-belskiego 1. Decyzja o poborze została podjęta na podstawie uchwały sejmowej z 1775 r., ale jak można rozumieć sam pobór został przeprowadzony dopiero w pierwszej połowie 1778 r. Czwartego lipca tego roku Lustrator przysięgły Johannes Paprocki sporządził dokument Taryffy, który następnie wniósł do Ksiąg Grodzkich Lubel-skich 2. W dokumencie tym odnotowano liczbę Żydów w 21 kahałach z 36 kaha-łów znajdujących się w tym czasie na terenie województwa lubelskiego 3. Ówczesne województwo, po zwrocie Polsce przez Austrię w lutym 1776 r. części zagarniętych ziem m. in. z Biłgorajem, Frampolem, Gorajem, Janowem, Modliborzycami i Zaklikowem odzyskało swój przedrozbiorowy kształt 4. Oblatowany dokument jest wyjątkowo interesujący ze względu na to, że lustrator sporządził bardzo szczegółowy wykaz miejscowości wchodzących w skład każdego z kahałów, wraz z ilością osób opłacających w niej pogłówne. Kahały wpisane w kolejności alfabetycznej to: baranowski z 24 wsiami, biskupicki z 1 wsią, cze-miernicki z 10 wsiami, głuski z 7 wsiami, kazimierski z miasteczkiem Wąwolnica i 27 wsiami oraz karczmą Zaberdo (?), końskowolski z 12 wsiami, kurowski z miasteczkiem Michów i 21 wsiami oraz karczmą Kłoda, kahał kalinowski ( miasteczko Kalinowszczyzna ), kahał kocki z miasteczkami Serokomlą, Wojciechowem, Adamowem i 40 wsiami, lubelski z 44 wsiami i 5 karczmami ( Osowa, Dębowa, na Tatarach, na Sporniku, Siebiszów ), łukowski z miasteczkiem Sero- S. Jop, Taryffa głów żydowskich w województwie lubelskim z 1778 roku [w:] Religie, edukacja, kultura. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Litakowi (pod red. M. Surdackiego), Lublin 2002, s Archiwum Państwowe w Lublinie [dalej: APL], Księgi Grodzkie Lubelskie RMO [dalej: KGrLub RMO], sygn. 432/ 21593, k. 96v-133v (Lustrationem Capitum Judaicorum Oblata Taryffa Głow Żydowskich w Woiewodztwie Lubelskim znay-duiących się ). Liczba kahałów ówczesnego województwa lubelskiego określona na podstawie ich listy odnotowanej we wcześniejszym poborze z 1765 r., opublikowanym przez J. Kleczyńskiego i F. Kulczyckiego w 1894 r. zob.: J. Kleczyński, F. Kulczycki, Liczba głów żydowskich w Koronie z taryf roku 1765, Archiwum Komisji Historycznej Akademii Umiejętności, t. 1 (1894), s W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977, s

15 czyn i 160 wsiami oraz karczmą Kołodziąż i młynem Myrcha (?), markuszow-ski z 19 wsiami oraz karczmą na Wymysłowie, ostrowski z miasteczkiem Sosnowica i 21 wsiami oraz 3 karczmami ( przy młynie Prokop, przy młynie Gościńcu, przy młynie Ruda ), piasecki z 33 wsiami i karczmą Gęsia, kahał Piasecki przy Lublinie ( miasteczko Piaski ), kahał parczewski z 29 wsiami, radzyński z 34 wsiami i 2 karczmami ( na Gościńcu Niewęgłowskim i Gradowiec ) oraz młynem Borowy, siedlecki z 29 wsiami, wieniawski ( miasteczko Wieniawa ), włostowic-ki ( miasteczko Włostowice ) z 3 wsiami (w tym wieś Puławy), kahał zbuczyński ( miasteczko Zbuczyn ) z 2 wsiami. Jak zauważa Stanisław Jop, autor artykułu omawiającego tę Taryffę, kahały w niej wymienione położone były w ziemi łukowskiej i powiecie lubelskim (z wyjątkiem bełżyckiego, lubartowskiego i łęczyńskiego) brak natomiast kahałów z powiatu urzędowskiego i 3 wymienionych wyżej z powiatu lubelskiego. Autor artykułu zwraca też uwagę, że dwa kahały Włostowice i Zbuczyn znajdowały się w miejscowościach, które faktycznie nie były miastami 5, jednak i w dokumentach z XVIII w. miejscowości te czasem określano jako miasteczko 6. Do ustalenia pozostaje kwestia czy w Michowie (30 Żydów opłacających pogłówne) i Wąwolnicy (18 opłacających) istniały już wówczas, jak sugeruje autor, przykahałki 7. Brak tych miejscowości wśród wykazu kahałów województwa lubelskiego w 1790 r. 8 Księgi metrykalne dla wyznania mojżeszowego zaprowadzono w Michowie w 1815 r., a dla Wąwolnicy w 1826 r. 9, co może świadczyć o istniejących tam dopiero wtedy zorganizowanych już społecznościach żydowskich. Trzeba też zwrócić uwagę, że w Taryffie wymieniono jako kahały Kalinowszczyznę i Piaski przy Lublinie, o których wiadomo, że nie miały pełnej samodzielności na pewno nie miały swoich cmentarzy czyli były przykahałkami 10. Z innych miejscowości odnotowanych w tej Taryffie samodzielne gminy żydowskie z czasem powstały także w Puławach około 1820 r. 11 (w 1778 r. wieś w ka-hale włostowickim, wówczas podatek płaciło tu 18 Żydów), w Wąwolnicy w 1 5 Jop, s M. in.: KGrLub RMO, sygn , k [Włostowice]; M. Baliński, T. Lipiński, Starożytna Polska pod względem hi storycznym, jeograficznym i statystycznym opisana, t. 2, cz. 2, Warszawa 1845, s [Zbuczyn]. 7 Jop, s Z. Guldon, L. Stępkowski, Spis ludności żydowskiej z 1790 roku, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego [da lej: BŻIH] 1986, nr 3-4 ( ), s W oryginale spisu z 1790 r. w kahałach odnotowane są miejscowości okre ślone jako osady, jednak autorzy nie wymieniają ich w opublikowanym zestawieniu. 9 Archiwum Państwowe w Lublinie i jego oddziały w Chełmie, Kraśniku i Radzyniu Podlaskim. Przewodnik po zasobie archiwal nym, t. 1 (pod red. F. Cieślaka i M. Trojanowskiej), Lublin 1997, s Przykahałek [w:] Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Polski słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie, t. 2, Warsza wa 2003, s Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1972, t. 13, s ; P. Sygowski, Puławy [hasło do Katalogu cmentarzy żydow 20 skich w Polsce, Lublin 1992 (m-pis ŻIH)]. ćwierci XIX w. 12 (w 1778 r. miasteczko w kahale kazimierskim 18 głów ), w miasteczku Seroczynie w 2 ćwierci XIX w. 13 (w 1778 r. 58 płatników), w miasteczku Adamowie zapewne w końcu XIX w. 14 (w 1778 r. 6 płatników). Zapewne samodzielna gmina powstała też w miasteczku Sosnowicy, ale chyba dopiero w okresie międzywojennym 15 (w 1778 r. 20 głów ). W Taryffie z 1778 r. zwracają uwagę kahały ziemi łukowskiej (łukowski, ra-dzyński, kocki, siedlecki). To co je wyróżnia to duża liczba głów w miejscowościach poza siedzibą kahału, szczególnie w kahale łukowskim, w którym podatek opłacało 383 Żydów w mieście Łukowie oraz 980 Żydów zamieszkałych w 160 okolicznych wsiach i miasteczkach (razem 1368 głów ). Był to wówczas największy ka-hał województwa, wyprzedzający liczebnością kahał lubelski 790 głów w Lublinie i 193 w 44 okolicznych wsiach i 5 karczmach (razem 983). Kolejne kahały pod względem wielkości (od 587 do 414 głów ) to: lubartowski, kraśnicki, radzyński, kazimierski i biłgorajski. Najmniejszymi kahałami (od 42 do 95 głów ) były (w kolejności od najmniejszego): Piaski przy Lublinie, wysocki, biskupicki, włostowicki, rachowski (annopolski), Kalinowszczyzna, Wieniawa i zbuczyński. Niektóre z nich zostały z czasem włączone do sąsiednich kahałów Kalinowszczyzna i Piaski przy Lublinie do kahału lubelskiego w 1821 r. 16, Zbuczyn do siedleckiego 17 zapewne w 1 ćw. XIX w., Wieniawa także do lubelskiego w 1911 r. 18. Największe skupiska ludność żydowskiej w siedzibach kahałów (najczęściej w miastach) odnotowane w wykazie Paprockiego to: Lublin (790 głów ), Łuków (383), a następnie (od 303 do 215 głów ) Kazimierz, Radzyń, Kurów, Siedlce i Kock; P. Sygowski, Wąwolnica, woj. lubelskie. Cmentarz żydowski teczka ewidencyjna (m-pis w archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie), Lublin 1992, s. 8. Księgi metrykalne dla wyznania mojżeszowego zachowane tu od 1826 r. mogą świadczyć o istnieniu wówczas w Wąwolnicy zorganizowanej gminy żydowskiej (Archiwum Państwowe, s. 201). Określenie czasu powstania gminy niepewne. Według danych z portalu Wirtualny Sztetl najstarsza macewa na cmentarzu żydowskim w Seroczynie datowana jest na 1851 r. W statystykach po I wojnie światowej w wykazie Gmin Wyznaniowych Żydowskich w pow. łukowskim odnotowano też samodzielną gminę w Adamowie (1923 r.) [APL, Urząd Wojewódzki Lubelski (dalej: UWL), Wydział Społeczno-Polityczny (dalej: WS-P), sygn. 721], choć w 1924 r. jeszcze nie posiadała cmentarza i chowała swoich zmarłych na cmentarzu w Kocku [APL, Starostwo Powiatowe Łukowskie, sygn. 632, k. 45]. Sosnowica jest wymieniana w statystykach z 1923 r. [APL, UWL, WS-P, sygn. 728] i w 1927 r. [APL, UWL, WS-P, sygn. 831] w składzie gminy żydowskiej w Ostrowie Lubelskim ale już wtedy był tu dom modlitwy i cmentarz, co sugeruje chęć usamodzielnienia się tamtejszej społeczności żydowskiej. R. Kuwałek, Urzędowi rabini lubelskiego Okręgu Bożniczego (przyczynek do dziejów Gminy Żydowskiej w Lublinie [w:] Żydzi w Lublinie. Materiały do dziejów społeczności żydowskiej Lublina, t. 1 (pod red. T. Radzika), Lublin 1995, s. 29. E. Kopówka nie odnotowuje takiego faktu (E. Kopówka, Żydzi siedleccy, Siedlce 2001). Ilość Żydów w kahale zbu-czyńskim w 2 poł XVIII w. stale zmniejszała się [1765 r. 122 głowy, 1778 r. 95, 1790r. 38]. Kahał ten zapewne został włączony do pobliskiego siedleckiego po roku 1815, kiedy miasto to zostało stolicą województwa podlaskiego i zaczęło bardzo szybko rozwijać się. Liczba ludności żydowskiej wzrosła w Siedlcach z 310 głów w 1790 r. do 3072 wszystkich Żydów w 1820 r. (zob.: E. Kopówka, s. 12). W okresie międzywojennym wieś Zbuczyn wchodziła w skład kahału siedleckiego (D. Mączka, Żydzi w powiecie siedleckim w okresie międzywojennym [w:] Żydzi na Podlasiu, Siedlce 2010, s. 307). APL, RGL II, A IV 1911:

16 najmniejsze (od 38 do 100 głów ) to: Włostowice, Piaski przy Lublinie, Biskupice, Baranów, Kalinowszczyzna, Zbuczyn, Wieniawa i Markuszów. Podobnie w wykazie Paprockiego oddzielnie zapisani są płatnicy żydowscy należący do danego kahału, ale mieszkający w okolicznych wsiach, miasteczkach, karczmach i młynach. Zdecydowanie najwięcej odnotowano ich w kahale łukowskim (980). Kolejne kahały to: radzyński (207 głów w 34 wsiach, 2 karczmach i młynie), lubelski (193 głowy w 44 wsiach i 5 karczmach), piasecki (także 193 głowy w 33 wsiach i karczmie), kocki (165 głów w 40 wsiach i 3 miasteczkach), kazimierski (141 głów w 27 wsiach, 1 miasteczku i 1 karczmie), siedlecki (139 głów w 29 wsiach) i baranowski (129 głów w 24 wsiach). S. Jop w analizie opisanej przez niego części Taryffy porównał zawarte w niej dane z danymi ze spisu głów żydowskich z 1765 r. Podaje on, że w 1765 r. w 21 kahałach (w tych odnotowanych później przez Paprockiego) było opodatkowanych Żydów, podczas gdy 13 lat później podatek płaciło w nich już tylko 6637 głów, co stanowiło 57,8 % poprzedniego stanu. Największe różnice były w kaha-łach kurowskim (737 osób mniej), lubelskim (651) i kockim (403). Jedyny kahał, który odnotował wzrost liczby podatników to kazimierski (przybyło 29). Autor stawia pod znakiem zapytania poprawność spisu z 1778 r. 19, co przy dokładności zapisu Paprockiego (wyszczególnienie wszystkich miejscowości w kahale, wraz z ilością w nich opodatkowanych głów ) jest zaskakujące. W tej samej Księdze Grodzkiej Lubelskiej (sygn. 432), ale dużo dalej, oblatowa-na jest druga część tego poboru, nazwana Taryffae Capitum Judeor~ in Pltu Lubll invenien~ oblata 20. Wniesiony kilka miesięcy później do tej księgi dokument został spisany 15 lipca 1778 roku przez N. Ostaszewskiego i zatytułowany podobnie jak wspomniana wyżej Taryffa Głów Żydowskich w Województwie Lubelskim w Miastach niżey wyrażonych. Jest to wykaz pogłównego w pozostałych, nie wymienionych przez Paprockiego 15 kahałach województwa 12 kahałach w powiecie urzędowskim i 3 brakujących z powiatu lubelskiego. Są to kahały (wpisane do księgi w kolejności alfabetycznej): bełżycki, biłgorajski, bychawski, frampolski, gorajski, janowski (Janów Lubelski), józefowski (Józefów nad Wisłą), kraśnicki, lubartowski, łęczyński, modliborzycki, opolski (Opole Lubelskie), rachowski (Annopol), wysocki (Wysokie) i zaklikowski. Istotną różnicą pomiędzy zapisami Paprockiego i Ostaszewskiego jest dokładność zapisu. Ostaszewski odnotował jedynie nazwę kahału i ogólną liczbę należących do niego głów, bez podziału na miasto Jop, s APL, KGrLub RMO, sygn. 432/21593, k. 1113v-1116v. siedzibę kahału i na wsie oraz miasteczka do niego należące. Oblata jego części Taryffy zajmuje zaledwie 7 stron, podczas gdy oblata dokumentu Taryffy spisanego przez Paprockiego zajmuje 75 stron. Mimo lakoniczności zapisu Ostaszewskiego dokument ten jest cennym uzupełnieniem wspomnianej wyżej i omówionej przez S. Jopa Taryffy Paprockiego. Jego odnalezienie umożliwia pełniejszą analizę tak wcześniejszych jak i późniejszych spisów ludności żydowskiej województwa lubelskiego, głównie dynamikę demograficzną ludności żydowskiej w poszczególnych kahałach tego terenu. Jednak brak wyszczególnienia miejscowości wchodzących w skład kaha-łów nie pozwala na stwierdzenie jak kształtowała się populacja Żydów w miastach oraz miasteczkach i wsiach, gminy żydowskie (Kamionka, szczególnie w tych, w których później powstawały Chodel, Urzędów, Zakrzówek) Gmina w Kamionce powstała ok r., a na pewno przed 1826 r. [Zobacz: R. Kuwałek, P. Sygowski, Z dziejów społeczności żydowskiej w Lubartowie [w:] Lubartów i Ziemia Lubartowska, Lubartów 2000, s. 55; Archiwum Państwowe, op. cit., s. 200]. Gmina w Chodlu została wydzielona w 1869 r. z gminy w Opolu [A. Trzciński, Chodel (hasło do Katalogu cmentarzy żydowskich w Polsce, Lublin 1990 m-pis w Żydowskim Instytucie Historycznym [dalej: ŻIH]). Gmina w Urzędowie powstała w końcu XIX w. [A. Trzciński, Urzędów (hasło do Katalogu cmentarzy żydowskich w Polsce, Lublin 1989 m-pis w ŻIH)]; dom modlitwy wymieniony w statystyce z 1895 r. [APL, Rząd Gubernialny Lubelski II (dalej: RGL II), A IV 1895:84, k. 35]. W okresie międzywojennym, w 1922 r. Urzędów wymieniony w składzie gminy żydowskiej w Annopolu [UWL, WS-P, sygn. 784, s. 2], a w 1927 r. w gminie w Zaklikowie [UWL, WS-P, sygn. 787, s ]. Dom modlitwy w Zakrzówku jest też wymieniony w statystyce z 1895 r., ale dopiero w 1910 r. odnotowano utworzenie tu samodzielnego okręgu bóżniczego [RGL II, A IV 1910:72] w okresie międzywojennym gmina odrodzona w 1933 r. [UWL, WS-P, sygn. 731, s. 28]

17 Komplet danych z tych dwóch oblatowanych Taryff pozwala stwierdzić, że kahały w województwie lubelskim w 1778 r. są takie same jak w 1765 r., natomiast okazuje się, że liczba odnotowanej w nich opodatkowanej ludności żydowskiej w porównaniu z danymi z 1765 r. jest procentowo jeszcze mniejsza, niż ta obliczona przez S. Jopa. We wszystkich 36 kahałach województwa lubelskiego w 1765 r. było opodatkowanych Żydów, natomiast w 1778 r. już tylko 10793, co stanowi 53,66 % poprzedniego stanu. Mniejszą ilości podatników odnotowano we wszystkich 15 ka-hałach wymienionych przez Ostaszewskiego największą różnicę w kahale kraśnickim (o 815 osób), bełżyckim (o 599), józefowskim (o 532), lubartowskim (o 431), łęczyńskim (o 409); najmniejszą w kahałach wysockim (o 77) i frampolskim (o 51). Trudno uwierzyć, żeby w miarę stabilnych czasach populacja ludności żydowskiej, a właściwie opodatkowanych głów zmniejszyła się o prawie połowę. Być może Lustratorowi przysięgli bazowali na danych dostarczanych przez poszczególne kahały innych dla 1765 r. i innych dla 1778 r., np. z powodu tego, że po podwyższeniu pogłównego z 2 złotych do 3 złotych od osoby, płatnikami mogli zostać wyznaczeni tylko bogatsi Żydzi w danym kahale. Na taki sposób pobierania po-głównego może wskazywać praktyka funkcjonowania gmin żydowskich, znana lepiej z dokumentów z XIX w., kiedy na potrzeby gminy opodatkowywali się tylko bogatsi w danym czasie Żydzi. Potwierdzenie tego przypuszczenia wymaga jednak dalszych badań. Ponieważ opublikowany jest też spis poboru pogłównego od Żydów Korony z roku , warto przy analizie spisu z 1778 r. sięgnąć również po te dane. Wykaz z 1790 r. jest interesujący, gdyż zawiera informacje o liczbie głów żydowskich oddzielnie w mieście siedzibie kahału i oddzielnie w parafii do niego należącej (wsiach i miasteczkach), a także podaje sumę podatników w całym kahale. W przypadku województwa lubelskiego do kompletu danych brak jest niestety informacji o kahale frampolskim 23, dlatego liczba głów odnotowana w tym kahale we wcześniejszych spisach nie będzie brana przy poniższej analizie pod uwagę (był to jeden z mniejszych kahałów województwa w 1765 r. podatek płaciło 191 głów, a w 1778 r. 140). Liczba opodatkowanych Żydów w województwie lubelskim (po odliczeniu kahału frampolskiego) z głów w 1778 r. zwiększyła się do głów w 1790 r., czyli o 3712 płatników (34,8 %). Wzrost ilości Żydów płacących podatek odnotowano w 1790 r. w większości kahałów największy w lubelskim (o 877 osób), następnie kolejno w lubartow- 22 Guldon, Stępkowski, s W wykazie z 1790 do składu kahałów województwa lubelskiego dołączone zostały 3 kahały z ziemi stężyckiej woje wództwa sandomierskiego (Bobrowniki, Łysobyki [dziś Przytoczno] i Żelechów) [Guldon, Stępkowski, s. 127], choć teren ten został włączony do województwa lubelskiego dopiero w 1793 r. [Ćwik, Reder, s. 53]. 24 skim (o 419), kurowskim (o 348), kraśnickim (o 305), łęczyńskim (o 239) i opolskim (o 206). W kilku kahałach zanotowano stagnację wzrost ilości opodatkowanych głów o kilkunaście osób (kahały czemiernicki, gorajski, józefowski, radzyński i za-klikowski), a w kilku odnotowano też zmniejszenie się liczby podatników (kahały kocki, zbuczyński, radzyński, siedlecki i modliborzycki). Najwięcej podatników ubyło w kahale kockim ich liczba spadła z 380 do 299. W samym Kocku liczba głów zmniejszyła się o 95 osób, co jest dosyć zaskakujące skoro w kahale tym odnotowano w 1765 r. 793 głowy 24, a w 1787 r. 850 Żydów w samym mieście 25. Jeśli chodzi o wielkość kahałów w roku 1790 to najliczniejszym w województwie był ponownie (tak jak w 1765 r.) kahał lubelski liczący 1860 głów (1578 Żydów w mieście i 282 w okolicznych wsiach). Co prawda wzrosła nieco ilość Żydów we wsiach kahału łukowskiego (z 922 do 1029), a w Łukowie nieznacznie spadła (z 383 do 343), ale za to w Lublinie istotnie wzrosła (z 790 do 1578). Kolejne kahały pod względem wielkości (od 1006 do 508 głów ) to podobnie jak wcześniej (choć w nieco innej kolejności): lubartowski, kraśnicki, kurowski, kazimierski, łęczyński i biłgorajski. Do grupy największych kahałów powrócił kurowski (liczba głów w nim wykazywała w kolejnych poborach duże wahnięcia z 1092 w 1765 r. spadła dosyć zaskakująco do 355 w 1778 r., a następnie wzrosła do 703 w 1790 r.) i dołączyły łęczyński i biłgorajski 26. Najmniejsze kahały (od 38 do 143 głów ) to podobnie jak w 1778 r.: zbuczyński (w 1790 r. już tylko sam Zbuczyn), kahał wysocki, Nowy Kazimierz czyli Piaski przy Lublinie, rachowski (annopolski), biskupicki, włostowic-ki, Wieniawa i Kalinowszczyzna. W niektórych małych kahałach liczba płatników zwiększyła się dwukrotnie (co i tak nie zmieniło ich pozycji). Taki wzrost zanotowano w kahałach przy Lublinie: piaseckim, na Kalinowszczyźnie, na Wieniawie, a także w Głusku zapewne ze względu na bliskość miasta. Wzrosła także ilość Żydów w kahale włostowickim, co wiązało się z rozwojem Puław od 1784 r., kiedy stały się one rezydencją Czartoryskich 27. Największe skupiska głów żydowskich w miastach województwa lubelskiego w 1790 r. (od 1578 do 421 głów ) to kolejno: Lublin, Lubartów, Kraśnik, Kurów i Łęczna. W większości miast (w 23) skupiska Żydów były średniej wielkości (od Kleczyński, Kulczycki, s H. Mierzwiński, Ludność żydowska w dziejach miasta Kocka [w:] Żydzi na Podlasiu (pod red. Z. Chyry-Rolicz, R. Tara siuk, E. Kopówki), Siedlce 2010, s Tak znaczne różnice w liczbie opodatkowanych Żydów w kahale Kurowskim w niezbyt odległych odstępach cza su wymagają dalszych badań. Wzrost liczby podatników w Łęcznej związany był z rozwojem miasta jako miejsca jednych z największych jarmarków w Rzeczypospolitej. Zobacz: P. Sygowski, Bożnica w Łęcznej, woj. lubelskie. Doku mentacja naukowo-historyczna), Lublin 1990, s. 27, 37 (m-pis w Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie). W Biłgoraju wzrost ten wiązał się zapewne z rozwojem sitarstwa w mieście: P. Sygowski, Żydzi w Biłgo raju w XIX wieku w świetle materiałów archiwalnych ( ) [w:] Biłgoraj czyli raj. Rodzina Singerów i świat, którego już nie ma, red. M. Adamczyk-Garbowska, B. Wróblewski, Lublin 2005, s Tegoż, Puławy [hasło do Katalogu cmentarzy żydowskich w Polsce, Lublin 1992 (m-pis ŻIH)]. 25

18 do 118 głów ). Największe z tych skupisk (powyżej 300 głów ) to: Biłgoraj, Łuków, Józefów (nad Wisłą), Kazimierz, Janów (Lubelski) i Siedlce. Siedem miasteczek i przedmieść będących siedzibą kahałów z najmniejszą liczbą Żydów (poniżej 100 głów od 99 do 38) to: Baranów, Biskupice, Rachów (Annopol), Piaski przy Lublinie, Wysokie, Włostowice i Zbuczyn. W 1790 r. najwięcej Żydów w parafii czyli wsiach i miasteczkach należącymi do danego kahału (poza miastem siedzibą władz kahału) było, tak jak poprzednio, w kahale łukowskim (1023 głowy ). Z pozostałych parafii kolejne pod względem wielkości (282 do 230 głów ) to: lubelska, kraśnicka, piasecka, kazimierska i lubartowska. Najmniej Żydów (od 7 do 91 głów ) było we wsiach i miasteczkach parafii : wysockiej, biskupieckiej, rachowskiej, głuskiej, józefowskiej, gorajskiej, zakli-kowskiej, siedleckiej, włostowickiej, janowskiej, modliborzyckiej i czemiernickiej. Generalnie różnice w ilości płatników pogłównego pomiędzy wykazem z roku 1778 i 1790 nie są zbyt duże (zob. Tabela) i taki wzrost liczby głów można ocenić jako proporcjonalny i dosyć prawdopodobny. Porównując dane o liczebności głów w kahałach w trzech wspomnianych wykazach (1765, 1778, 1790) przede wszystkim zwraca uwagę wspominana już wyżej duża różnica ilości płatników podatku pomiędzy najwcześniejszym z tych wykazów, a kolejnymi. Warto zwrócić uwagę, że mimo to kolejność kahałów pod względem wielkości w tych trzech spisach nie zmieniała się aż tak bardzo. Największymi kahałami według tych trzech wykazów były: lubelski, łukowski, kraśnicki, lubartowski i kurowski, z których łukowski z lubelskim tylko w 1778 r. zmieniały się miejscami. Wówczas także kolejnym po nich został kahał lubartowski, a czasowo spadł kurowski (o czym było wyżej). W 1765 r. kolejnymi kahałami po wyżej wymienionych były bełżycki i józefowski, które w następnych wykazach odnotowywane są już jako mniejsze kahały. Ich miejsce zajęły lepiej rozwijające się kahały kazimierski i biłgorajski, do których w 1790 r. dołączył łęczyński. Podobnie najmniejszymi w tych trzech wykazach były na ogół te same kahały, mogła jedynie zmieniać się ich kolejność. W 1778 r. najmniej licznymi kahałami (poniżej 100 głów ) były: Piaski przy Lublinie, biskupicki, wysocki, włostowicki, ra-chowski, zbuczyński i wieniawski. Z wcześniejszego wykazu (1765 r.) do tej grupy weszły kahały przylegające do Lublina wieniawski i Kalinowszczyzna, a do grupy kahałów średniej wielkości dołączył frampolski. Jeśli by wziąć pod uwagę liczbę podatników w miasteczkach to w 1790 r. najmniej opodatkowanych głów (od 38 do 99) odnotowano w: Zbuczynie, Włostowicach, Wysokiem, Piasku przy Lublinie, Ra-chowie (Annopolu), Biskupicach i Baranowie. Niewątpliwie wykaz opodatkowanych głów żydowskich we wszystkich kaha-łach województwa lubelskiego w 1778 r. wzbogaca nasza wiedzę o ludności żydow-26 skiej w tym regionie w czasach Rzeczypospolitej. Jest on istotnym dla dalszych badań nad historią, geografią i demografią tej społeczności na Lubelszczyźnie. Szczególnie ciekawa jest część Taryffy spisana przez Paprockiego, która jest jako materiał źródłowy szczególnie dokładny warta jest opublikowania i dalszej analizy. Ciekawym jej elementem jest wykaz zasiedlenia przez Żydów wsi i miasteczek, który warto porównać choćby z wykazem zasiedleniem ludności żydowskiej województwa lubelskiego sporządzonym w 1819 r. 28 Taryffa ta może być też ciekawym przyczynkiem do badań nad mechanizmami funkcjonowanie kahałów w ostatnich latach istnienia Rzeczypospolitej. Sugeruje też kierunek badań nad tymi mechanizmami i wnioskami z nich płynącymi dla precyzyjności badań demograficznych. Istotnym elementem tych badań winna być szersza kwerenda archiwalna. Uzupełnieniem powyższych rozważań jest nowa wersja mapy opracowanej przez S. Jopa do jego artykułu. Zmiany polegają tylko na wprowadzeniu nowej nazwy mapy i nowych podpisach w Legendzie. Z pierwszej wersji mapy zostało wykreślone też miasteczko Kamionka, o której kahale nie ma informacji w wykazie Paprockiego (i Ostaszewskiego) gdyż gmina żydowska powstała tu (jak wspomniane było już wyżej) w końcu 1 ćwierci XIX w. Tab.: Ilość Żydów płacących pogłówne w kahałach województwa lubelskiego w 1778 r. w porównaniu z ilością podatników żydowskich w 1765 i 1790 r Kahały woj. lubelskiego 1765 razem w kahale 1778 miasto 1778 wsie 1778 razem w kahale 1790 miasto 1790 wsie 1790 razem w kahale Baranów Bełżyce Biłgoraj Biskupice Bychawa Czemierniki Frampol Głusk Goraj Janów [Lubelski] Józefów [n/wisłą] Kalinowszczyzna Kazimierz [Dolny] Kock P. Sygowski, Liczba ludności żydowskiej w wykazie statystycznym województwa lubelskiego z 1819 r., Studia Żydowskie. Almanach 2011, R. I, nr 1, s

19 Końskowola Kraśnik Kurów Lubartów Lublin Łęczna Łuków Markuszów Modliborzyce Opole [Lubelskie] Ostrów [Lubelski] Parczew Piaski przy Lublinie [w 1790 r. Nowy Kazimierz] Piaski Rachów [Annopol] Radzyń [Podlaski] Siedlce Wieniawa Włostowice Wysokie Zaklików Zbuczyn More about Taryffa Głów Żydowskich in the Lublin Voievodship, 1778 [lnventory Tax of Jews in the Lublin Voievodship, 1778] Statistical and demographic data are very important in studies on Jewish history in Poland. There are tax documents of 36 kehillas in the Lublin Voievodship dating from 1778 in the Lublin State Archive. It is surprising that the Jews paying taxes in 1778 was , whereas in Most tax payers in 1778 was Łuków (in the town three times less than in the surrounding villages), then Lublin, Lubartów, Kraśnik, Radzyń, Kazimierz and Biłgoraj (from 1368 to 418). Kehillas with the lowest number of payers are: Wieniawa, Zbuczyń, Kahnowszczyzna, Rachów, Włostowice, Biskupice, Wysokie and Piaski Lubelskie (from 95 to 42 taxpayers). According to a tax census of 1790, the number of taxpayers in 36 kehillas rosę slightly to (without Frampol). List of 1778 fills an important gap in research on Jewish settlement in the Lublin region. Źródło: J. Kleczyński, F. Kulczycki, Liczba głów żydowskich w Koronie z taryf roku 1765, Archiwum Komisji Historycznej Akademii Umiejętności 1894, t. 1; Z. Guldon, L. Stępkowski, Spis ludności żydowskiej z 1790 roku, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego 1986, nr 3-4 ( ), s

20 28 29