Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech. Ralph Böhlke

Transkrypt

1 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Ralph Böhlke

2 Niniejsze opracowanie powstało na zlecenie Banku DnB NORD Polska SA,w ramach realizacji projektu W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej.

3 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Ralph Böhlke

4 Ralph Böhlke Spis treści: 1. Wprowadzenie Co oznacza gospodarka społeczna? Kontekst historyczny Rozwiązania prawne dla przedsiębiorstw społecznych Ogólna koncepcja ram prawnych w Niemczech Stowarzyszenie Towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych Spółdzielnia Fundacje Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością działająca na rzecz interesu publicznego (ggmbh) Spółka akcyjna działająca na rzecz interesu publicznego (gag) Charakterystyka sektorowa Stowarzyszenia w Niemczech Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych w Niemczech Fundacje w Niemczech Sektory spółdzielcze w Niemczech Sektor bankowości spółdzielczej w Niemczech Sektor spółdzielczości rolnej w Niemczech Spółdzielnie mieszkaniowe w Niemczech Spółdzielnie handlu detalicznego artykułami spożywczymi w Niemczech Pozostałe spółdzielnie w Niemczech System opieki zdrowotnej w Niemczech Rodzaje instytucji finansowych Współpracujących z sektorem i oferowane przez nie instrumenty Sektor bankowy w Niemczech - informacje ogólne Sektor bankowości działającej na rzecz interesu publicznego Sektor bankowości spółdzielczej Banki powszechne (Volks- und Reiffeisen Banken) Banki kredytowo-oszczędnościowe (PSD-Banken, Sparda Banken) Kościelne instytucje bankowe Banki etyczne i ekologiczne Wnioski Załączniki...46 Bibliografia Wykaz skrótów

5 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech 1. Wprowadzenie Co oznacza gospodarka społeczna? Gospodarka społeczna (économie sociale) to koncepcja, która powstała we francuskojęzycznej części Europy na przełomie XIX i XX wieku, kiedy to wiązano ją z zalążkami stowarzyszeń i spółdzielni, stanowiących jej trzon. Wartości i reguły towarzystw powszechnych, których syntezą jest historyczny ruch spółdzielczy, posłużyły do sformułowania współczesnej koncepcji gospodarki społecznej, której zrąb stanowią spółdzielnie, towarzystwa świadczeń wzajemnych, stowarzyszenia (organizacje dobroczynne) i fundacje. Sektor ten zwany jest często trzecim sektorem, który stanowią organizacje niebędące ani instytucjami państwowymi (organami władz publicznych, agencjami rządowymi), ani przedsiębiorstwami prywatnymi (działającymi zasadniczo na zasadzie wypracowywania zysku). Na szczeblu unijnym francuska definicja stosowana jest w szerokim zakresie od roku 1989, kiedy to tzw. Komisja Delorsa (od nazwiska ówczesnego przewodniczącego Komisji Europejskiej) ustanowiła Jednostkę gospodarki społecznej, co stanowiło krok w stronę uzgodnienia zasad ruchu na szczeblu europejskim. 1 Jednak ze względu na protesty i nieporozumienia ze strony innych państw członkowskich i ruchów, w oficjalnych tekstach przyjęto termin spółdzielnie, towarzystwa wzajemne, stowarzyszenia i fundacje (w skrócie CMAF). Główne cechy charakterystyczne sektora zostały następująco ujęte przez CIRIEC (Międzynarodowe Centrum Badań i Informacji na temat Gospodarki Publicznej, Społecznej i Spółdzielczej): 2 wyższość celu indywidualnego i społecznego nad kapitałem, dobrowolne i otwarte zasady uczestnictwa, demokratyczna kontrola sprawowana przez członków (nie dotyczy funda- cji, ponieważ w takowych nie występują członkowie), połączenie interesów członków/użytkowników i/lub interesu publicznego, obrona i stosowanie zasady solidaryzmu i odpowiedzialności, autonomiczny zarząd i niezależność od organów władz publicznych, 1 Chris Rumford The European Union - A Political Sociology (Unia Europejska - socjologia polityczna), wydawnictwo Wiley-Blackwell, Londyn 2000 r., str Ciriec the social economy in the european europe (gospodarka społeczna w europejskiej europie) (2007 r.) 3

6 Ralph Böhlke wykorzystanie większość nadwyżek do realizacji celów z zakresu zrównoważonego rozwoju, usług służących korzyści członków lub interesowi publicznemu. Z chwilą akcesu do Unii Europejskiej dwunastu nowych państw członkowskich w roku 2004 i 2007 nastąpiło uruchomienie znacznych funduszy przekazywanych przede wszystkim nowym państwom członkowskim poprzez program EQUAL, służący wdrożeniu programów spójności społecznej (gospodarki społecznej). 3 Programy te były i nadal są wykorzystywane przede wszystkim do tworzenia alternatywnych struktur, zastępujących niegdysiejsze państwowe struktury opieki społecznej, gdyż większość z nich po roku 1989 upadła. Pomimo wszelkich wysiłków podejmowanych w tym kierunku przez Unię Europejską, znaczenie terminu różni się zasadniczo pomiędzy poszczególnymi państwami członkowskimi, podobnie jak poziom wdrożenia formalnej części sektora. Tradycyjnie wdrożenie gospodarki społecznej jako koncepcji realizowanej np. poprzez korzyści podatkowe, przebiega względnie pomyślnie na południowym zachodzie Europy (przede wszystkim we Francji, Hiszpanii, Portugalii, Włoszech i na Malcie), w krajach skandynawskich, a ostatnio coraz silniej w nowych państwach członkowskich z obszaru Europy północno-wschodniej (Polska, Estonia, Łotwa i Litwa). 4 W kręgu anglosaskim termin trzeci sektor jest stosunkowo dobrze znany i stosowany w odniesieniu do wszystkich działań podejmowanych na szczeblu społeczności (grup religijnych, etnicznych i innych niezależnych organizacji). Szeroko stosowany jest także termin przedsiębiorczość społeczna. Przedsiębiorca społeczny to osoba, która stwierdza istnienie problemu społecznego i wykorzystując zasady przedsiębiorczości organizuje, tworzy i zarządza przedsięwzięciem mającym na celu doprowadzenie do zmiany społecznej. Przedsiębiorczość społeczna to zatem działalność przedsiębiorcy społecznego. Jednym z najbardziej znanych współczesnych przykładów jest Mohamed Yunus i jego Grameen Bank. W Niemczech i Austrii koncepcja gospodarki społecznej jest bardzo słabo znana, a poziom jej formalnej realizacji w praktyce jest bardzo niski. Sozialwirtschaft (dosłowne tłumaczenie gospodarki społecznej ) to termin stosowany w Niemczech 3 wikipedia, 21 lutego 2008 r.: (w języku angielskim) 4 ciriec: the enterprises and organizations of the third system. A strategic challenge for employment (przedsiębiorstwa i organizacje trzeciego systemu: strategiczne wyzwanie dla zatrudnienia) (2000 r.) 4

7 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech na bardzo niewielką skalę. Byłby on zresztą często w użyciu interpretowany jako kolejny termin opisujący systemy opieki zdrowotnej. Jednakże w obu tych krajach do sektora gospodarki społecznej określonego przez powyższą definicję należy wiele organizacji. Co więcej, w obu krajach dobrze rozwinięta jest tradycja wolontariatu i samodzielnych inicjatyw w ramach stowarzyszeń. Niemcy to dobry przykład kraju, w którym formalnie niemal nie rozpoznaje się działań z obszaru gospodarki społecznej, a w którym, po bliższej analizie, można jednak stwierdzić wysoki poziom rozwoju takich działań. Zajmiemy się zatem kształtem tego sektora w Niemczech, analizując różne obszary działań i formy organizacyjne: sektor spółdzielczy/towarzystw wzajemnych (w tym podsektory bankowości, mieszkalnictwa, rolnictwa itp.), stowarzyszenia (szczególnie w podsektorze służby zdrowia), fundacje oraz obszary powiązane, np. niewielka działalność alternatywna/społeczna. W Niemczech kluczową rolę w procesie osiągania aktualnego poziomu rozwoju kraju odegrało kilka podmiotów, w tym w szczególności kościół protestancki i katolicki oraz związki zawodowe. Obie te grupy odegrały zasadniczą rolę w utworzeniu w powojennych Niemczech Zachodnich państwa o socjalnej gospodarce rynkowej, w której sektor opieki społecznej jest tradycyjnie w znacznym stopniu finansowany przez państwo. Aby należycie zrozumieć pojęcia socjalnej gospodarki rynkowej i opieki społecznej w kontekście niemieckim, trzeba zapoznać się z pewnymi danymi historycznymi. Niniejszy raport ma na celu wyjaśnienie, w których sektorach działalność klasyfikowana w ramach tzw. gospodarki społecznej odgrywa ważną rolę w systemie, a także wykazanie przebiegu linii podziału pomiędzy sektorem państwowym, prywatnym i interesu publicznego. 5

8 Ralph Böhlke 2. Kontekst historyczny Tradycyjnie koncepcja państwa opiekuńczego zakorzeniona jest w chrześcijaństwie i opisują ją dwa greckie terminy: caritas (dobroczynność, szczodrobliwość) oraz diakonia (służba ludowi), dotyczące dążenia do udzielania słabym i ubogim pomocy i wsparcia. W Niemczech również prawdopodobnie pierwszą organizacją charytatywną był kościół - tradycyjnie głównie kościół protestancki w północnych i wschodnich regionach kraju oraz w przeważającej części kościół rzymskokatolicki na południu i zachodzie. Podobnie jak w pozostałych częściach Europy, również i w Niemczech rewolucja przemysłowa wskazuje na początki trudnego procesu transformacji. Zasadnicze zmiany w takich dziedzinach jak rolnictwo, produkcja przemysłowa i transport prowadzą do poważnych zmian społeczno-ekonomicznych i kulturowych, na których jedni korzystają, a inni tracą. Jedną z ważnych konsekwencji była migracja znacznej części populacji do miast. W krótkim czasie niedobory mieszkaniowe, olbrzymie problemy sanitarne, wysoki poziom zależności od niskoopłacanej pracy zarobkowej, przy jednoczesnym braku społecznych i lokalnych struktur solidarystycznych podobnych do struktur istniejących w środowiskach wiejskich, wywierały ogromną presję na klasę robotniczą. W reakcji na te zdarzenia powstawały ruchy robotnicze. Pierwszym z nich było Powszechne Stowarzyszenie Robotników Niemieckich, 5 które powstało w roku 1863 i było poprzednikiem Partii Socjaldemokratycznej (założonej w roku 1869). Celem tych ruchów była poprawa warunków ekonomicznych i społecznych życia robotników i ich rodzin. Robotnicy organizowali się w celu spowodowania zmian w społeczeństwie. Niektóre z tych ruchów optowały za zmianami rewolucyjnymi (socjalizm), a inne - reformatorskimi (socjaldemokracja). Integralną częścią tradycyjnego ruchu robotniczego końca XIX wieku w Niemczech były związki zawodowe, które działały jednocześnie z innymi lokalnymi strukturami samopomocowymi, np. związkami sportowymi, chórami, towarzystwami edukacyjnymi, ośrodkami rekreacyjnymi. Ważną rolę odegrały także towarzystwa społeczne jako instytucje wsparcia społecznego dla robotników, np. ASB (Robotniczy Związek Samarytański), czy wreszcie spółdzielnie, które zaopatrywały robotników w żywność, zasoby mieszkaniowe i inne dobra. 5 Allgemeiner deutscher arbeiterverein (adav) 6

9 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Partie polityczne, związki zawodowe i proletariackie organizacje samopomocowe uznaje się za trzy filary ruchu robotniczego. 6 Jednocześnie kościół ewangelicki zakładał podobne religijne organizacje samopomocowe, np. katolicki ruch robotniczy (KAB) czy Kolpingwerk - federacja towarzystw czeladniczych lub inne podobne struktury. Po II wojnie światowej Niemcy zostały podzielone na dwie części. Część wschodnia weszła do strefy wpływów radzieckich, natomiast Niemcy zachodnie były pod kontrolą sił Zachodu. Zachodnie państwo niemieckie zostało ustanowione na następujących trzech zasadach: republika federalna, państwo prawa, państwo demokratyczne. Panował w nim system gospodarki rynkowej o szczególnych niemieckich cechach - była to socjalna gospodarka rynkowa, zgodna z zasadą socjalnego państwa opiekuńczego, wynikającego z konstytucji niemieckiej (Art. 20 GG): Republika Federalna Niemiec jest demokratycznym i socjalnym państwem federalnym. Następnie Niemcy zachodnie przekształciły się w wysoce zdecentralizowaną strukturę, w której całość obowiązków była rozdzielona pomiędzy szczebel krajowy, regionalny i lokalny. Ponownie ukonstytuowały się struktury robotnicze i kościelne, które tworzyły socjalny system opiekuńczy przed wojną, przy czym tym razem stały się integralną częścią socjalnego systemu nowej republiki federalnej, w powiązaniu ze sferą usług państwowych. Państwo działało równolegle z innymi organizacjami funkcjonującymi na rzecz interesu publicznego (przede wszystkim stowarzyszeniami i fundacjami) oraz organizacjami prywatnymi. Tego rodzaju system, wsparty na 3 filarach, znajdował zastosowanie w różnych sektorach: w oświacie i ochronie zdrowia: szkoły, przedszkola i szpitale były głównie publiczne, natomiast prywatnymi podmiotami w tym systemie byli lekarze i aptekarze. Pozostały obszar świadczeń obsługiwany był przez organizacje opiekuńcze działające w interesie publicznym; w bankowości: publiczna (państwowa), prywatna i spółdzielcza; w mieszkalnictwie: mieszkalnictwo publiczne, prywatne i spółdzielcze. W tym systemie opartym o 3 filary organizacje działające na rzecz interesu publicznego to przede wszystkim: związki zawodowe i organizacje z nimi związane, 6 Źródło: deutsches historisches museum (niemieckie muzeum historyczne), 7

10 Ralph Böhlke a także kościoły wraz z organizacjami z nimi związanymi. Związki zawodowe, tak jak i kościoły, dysponują własnymi bankami, placówkami służby zdrowia i opieki społecznej, zasobami mieszkaniowymi itp. 7 Instytucje trzeciego sektora w Europie są tradycyjnie finansowane dzięki datkom lub bezpośrednim dotacjom państwowym. Specyfika niemiecka polega na tym, że kościoły mogą pobierać bezpośredni podatek kościelny, przeznaczony na finansowanie swojej działalności (w tym także instytucji opieki społecznej). Stanowi to o bardzo silnym i efektywnym systemie finansowania kościołów. Specyfika korporacji prawa publicznego oraz podatku kościelnego Kościoły w Niemczech finansowane są najczęściej z podatków, które państwo pobiera od podatników. Prawodawstwo niemieckie (Art. 140 konstytucji GG) zezwala państwu na pobór środków pieniężnych w postaci podatków, przeznaczonych na finansowanie tzw. korporacji prawa publicznego (Körperschaft des öffentlichen Rechts). Wszystkie uznane kościoły niemieckie zarejestrowane są jako korporacje prawa publicznego. Do innych tego typu organizacji należą media publiczne (finansowane w głównej mierze z podatku pobieranego od wszystkich osób posiadających odbiorniki telewizyjne i radiowe). Największe kościoły w Niemczech to kościół ewangelicko-luterański i rzymskokatolicki. Pomimo znacznego spadku liczby obywateli niemieckich należących do jakiegokolwiek kościoła, oba największe kościoły nadal mają po około 23 miliony wiernych (na łączną liczbę 80 mln ludności). Podatek pobierany jest od osób należących do danego kościoła i wynosi od 7,5% do 9% należnego podatku dochodowego. Przychody z podatku kościelnego stanowią około 70% rocznego budżetu kościołów. Środki te przeznaczane są na utrzymanie budynków, wypłatę wynagrodzeń oraz finansowanie szerokiego zakresu świadczeń socjalnych. 7 bank związków zawodowych big został sprzedany w roku

11 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech 3. Rozwiązania prawne dla przedsiębiorstw społecznych 3.1 Ogólna koncepcja ram prawnych w Niemczech Nie zamierzamy wchodzić w szczegóły złożonego systemu prawnego Niemiec, zaznaczyć jednak należy, iż tradycyjnie występuje w nim rozróżnienie na dwie podstawowe formy prawne tj.: jednoosobowa działalność gospodarcza i spółki cywilne (Personengesellschaften) oraz osoby prawne (juristischen Personen), przy czym tę drugą kategorię można dodatkowo podzielić na osoby prawne działające na rzecz interesu publicznego oraz osoby prawne działające na rzecz interesu prywatnego. Spółki cywilne i towarzystwa osób fizycznych. Istnieje kilka form organizacyjnych, z których często korzystają mali przedsiębiorcy, artyści, prawnicy, rolnicy, prowadząc działalność gospodarczą bez konieczności ponoszenia szczególnych nakładów czasowych i finansowych na administrowanie tą działalnością. Podstawowa wada tej formy prawnej polega na tym, iż ryzyko działalności w całości spoczywa na przedsiębiorcy. Osoby prawne działające w interesie prywatnym to zarejestrowane spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne, stowarzyszenia, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, spółdzielnie, fundacje interesu prywatnego oraz dwie specyficzne formy korporacji, tj. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością działające w interesie publicznym i spółki akcyjne działające w interesie publicznym. Osoby prawne działające w interesie publicznym to organy władz lokalnych, państwowe szkoły wyższe, izby (np. izby handlowe), niektóre państwowe towarzystwa ubezpieczeniowe, związki wyznaniowe, sieci nadawców publicznych (np. NDR 8, RBB 9 ), kasy oszczędnościowe (Sparkassen) i fundacje interesu publicznego. Najbardziej powszechną formą prawną działalności gospodarczej są spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (GmbH) i spółki akcyjne (AG). Jeśli chodzi o cele pozaekonomiczne, najbardziej powszechnymi (choć nie jedynymi) rozwiązaniami są stowarzyszenia i fundacje. 8 Ndr = norddeutscher rundfunk (rozgłośnia północnoniemiecka), 9 rbb = radio berlin brandenburg, 9

12 Ralph Böhlke Forma prawna podmiotu nie określa jednoznacznie, czy dany podmiot działa w celu osiągnięcia zysku, czy też na zasadach non-profit. Nie określa także, czy danemu podmiotowi przysługują ulgi lub korzyści podatkowe ze względu na działanie na rzecz interesu publicznego. Działanie podmiotu na rzecz interesu publicznego jest zdefiniowane przez niemiecki Kodeks skarbowy (AO, 52): Podmiot działa w interesie publicznym wówczas, gdy koncentruje się na altruistycznym wspieraniu interesu społecznego w sposób materialny, moralny lub duchowy. Interes publiczny jest ograniczony do pewnych sektorów, choć objętych dość szeroką definicją. Obejmuje przede wszystkim działalność naukową, badawczą, oświatową, pomoc społeczną, działalność artystyczną, kulturalną i sportową. Status podmiotu działającego w interesie publicznym nadawany jest przez właściwe miejscowo organy skarbowe i wiąże się ze zwolnieniem z podatku dochodowego od osób prawnych (Körperschafts steuer) i podatku obrotowego (Gewerbesteuer). Niekiedy wiąże się także ze stosowaniem obniżonej stawki podatku VAT lub możliwością wystawiania przez organizację rachunków za datki (Spendenbescheinigungen), podlegających odliczeniu od podatku. Większość podmiotów uznanych za organizacje działające na rzecz interesu publicznego to stowarzyszenia, jednak status ten mogą otrzymać także spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne. Działalność przedsiębiorstwa społecznego lub działalność z zakresu gospodarki społecznej wiąże się przede wszystkim z wykorzystywaniem następującego statusu prawnego: stowarzyszenie zwykle stowarzyszenie zarejestrowane ( e.v.) towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych VVaG spółdzielnia zwykle spółdzielnia zarejestrowana ( eg) fundacja - różne rodzaje fundacji spółka z ograniczoną odpowiedzialnością działająca na rzecz interesu pu- blicznego ggmbh spółka akcyjna działająca na rzecz interesu publicznego gag Warto zaznaczyć, iż stowarzyszenia i fundacje mogą powoływać zależne od siebie spółki akcyjne lub spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, co stanowi metodę oddzielenia prowadzonej działalności o charakterze stricte komercyjnym od podstawowego obszaru działalności społecznej. 10 Podstawowe formy prawne dotyczące sektora gospodarki społecznej zostaną zaprezentowane poniżej:

13 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech 3.2 Stowarzyszenie Typową formą stowarzyszenia jest zarejestrowane stowarzyszenie (eingetragener Verein lub e.v.). Jest to status prawny dobrowolnego stowarzyszenia zarejestrowanego w Niemczech. Każda grupa może być określana mianem Verein, natomiast z rejestracją jako eingetragener Verein wiążą się liczne korzyści natury prawnej, ponieważ zarejestrowane stowarzyszenie może legalnie działać jako osoba prawna, a nie jako grupa osób fizycznych. W niemieckim Kodeksie cywilnym zawarte są odmienne regulacje dotyczące zarejestrowanych stowarzyszeń działających na zasadach non-profit lub w celu osiągania zysku, uznawanych za osoby prawne ( Vereine, BGB 21-79) oraz dotyczące niezarejestrowanych stowarzyszeń działających na zasadach umownych ( Gesellschaften, BGB ). 10 (Zarejestrowane) stowarzyszenie działające w interesie publicznym (gemeinnütziger, eingetragener Verein) musi co roku wykazywać w sprawozdaniach finansowych, iż jego działalność służy interesowi publicznemu. W przypadku stowarzyszenia chodzi o wykazanie, iż nie prowadzi ono działalności komercyjnej służącej realizacji zysków. (Zarejestrowane) stowarzyszenie działające w interesie publicznym może być także rozpatrywane jako stowarzyszenie działające na zasadach non-profit. Tego rodzaju stowarzyszenie jest uprawnione do wystawiania rachunków za datki, które podlegają odliczeniu od podatku. Wymagania związane z założeniem: rejestracja stowarzyszenia odbywa się we właściwym miejscowo sądzie rejonowym i jest czystą formalnością. Koszty administracyjne wynoszą poniżej 25 euro. W celu rejestracji stowarzyszenie musi ustalić status i musi mieć przynajmniej 7 członków założycieli. Organy prawne: zarejestrowane stowarzyszenie ma zwykle dwa organy - zarząd i walne zgromadzenie. 3.3 Towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych Status towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (Versicherungsverein auf Gegenseitigkeit lub VVaG) jest formą prawną zarezerwowaną dla ubezpieczycieli. Posiadacze polis ubezpieczeniowych są członkami i właścicielami takiej instytucji. 10 Źródło: Federalne Ministerstwo Sprawiedliwości: 11

14 Ralph Böhlke Nie istnieje żadna konkretna ustawa regulująca działalność towarzystw ubezpieczeń wzajemnych w Niemczech. Do ich działalności odnoszą się przepisy niemieckiego Kodeksu cywilnego dotyczące stowarzyszeń (BGB 21ff), natomiast uregulowania szczegółowe dotyczące działalności ubezpieczeniowej VVaG zawiera Ustawa o nadzorze ubezpieczeniowym (VAG 15-53b). VVaG musi działać w interesie swoich członków i zaspokajać ich potrzeby ubezpieczeniowe, w ten sposób zapewnia sobie zbywalność i innowacyjność. Organem decyzyjnym jest walne zgromadzenie, analogicznie do walnego zgromadzenia akcjonariuszy w spółce akcyjnej. W towarzystwie ubezpieczeniowym funkcjonuje zgromadzenie przedstawicieli członków (lub walne zgromadzenie). Współcześnie istnieją jednak tylko nieliczne towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, których członkom przysługuje prawo głosu w sprawie składu zgromadzenia przedstawicieli. 3.4 Spółdzielnia Według Międzynarodowego Związku Spółdzielczego (ICA) spółdzielnia jest autonomicznym stowarzyszeniem osób łączących się ze sobą dobrowolnie w celu zaspokajania wspólnych potrzeb i aspiracji ekonomicznych, społecznych i kulturowych poprzez przedsiębiorstwo stanowiące ich wspólną własność i podlegające ich demokratycznej kontroli 11 Z prawnego punktu widzenia spółdzielnia stanowi związek osób fizycznych i/lub prawnych, które wspólnie prowadzą działalność podmiotu gospodarczego na równych prawach. Decyzje podejmowane są kolektywnie i demokratycznie. Jedyną obowiązującą formą spółdzielni w Niemczech jest zarejestrowana spółdzielnia (eingetragene Genossenschaft lub eg). Jej struktura jest zbliżona do struktury zarejestrowanego stowarzyszenia (e.v.) i/lub do struktury spółki akcyjnej (AG). Podstawową korzyścią płynącą z przyznania takiego statusu prawnego jest możliwość ograniczenia odpowiedzialności za transakcje gospodarcze zawierane przez spółdzielnię do wartości kapitału zakładowego. W takim przypadku członkowie spółdzielni nie odpowiadają swoim majątkiem prywatnym. Jednak statut może także wymagać dodatkowych wpłat od członków. 11 Źródło: 12

15 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Ramy prawne działalności w Niemczech reguluje Ustawa o spółdzielniach (Genossenschaftsgesetz lub GenG), która obowiązuje od dnia 1 maja 1889 r. Ostatnia ważniejsza poprawka weszła w życie dnia 16 października 2006 r. Zmiana Ustawy o spółdzielniach z roku 2006 zapewnia założycielom nowych spółdzielni (szczególnie mniejszych) różnorodne ułatwienia: minimalna liczba członków założycieli: 3 (wcześniej 7); cel działania spółdzielni był początkowo ograniczony do działalności gospo- darczej, obecnie zaś dopuszczalne są także cele o charakterze kulturalnym i społecznym; w przypadku małych spółdzielni (których suma bilansowa jest niższa od 1 mln euro) można stosować uproszczone wymagania w zakresie audytu. Zgodnie ze zmienioną ustawą różne średnie przedsiębiorstwa mogą z łatwością łączyć swe siły w pewnych ograniczonych obszarach działalności, jak np. marketing i/lub sprawy administracyjne. Wymagania związane z założeniem: spółdzielnia musi mieć przynajmniej trzech członków, zobowiązana jest do posiadania statutu zgodnie z minimalnymi wytycznymi zawartymi w GenG 5 ff i musi się zarejestrować we właściwym miejscowo sądzie. Ponadto każda spółdzielnia musi należeć do spółdzielczego stowarzyszenia kontrolnego (Prüfungsverband). Organy prawne: spółdzielnia ma zwykle trzy organy - zarząd, radę nadzorczą i walne zgromadzenie. W przypadku banków spółdzielczych, spółdzielni mieszkaniowych i spółdzielni konsumenckich członkowie są jednocześnie użytkownikami lub klientami. W spółdzielniach handlowych, rolniczych i rzemieślniczych członkowie są przedsiębiorcami lub innymi osobami prawnymi. 3.5 Fundacje Fundacja jest instytucją realizującą określony cel ustalony przez założycieli przy wykorzystaniu kapitału początkowego. Działalność komercyjna nie może stanowić podstawowego celu fundacji, jednak jej prowadzenie jest dozwolone przy realizacji zasadniczego celu. Kapitał jest zwykle czasowo zabezpieczany, a w działalności fundacji wykorzystywane są tylko odsetki. 13

16 Ralph Böhlke Fundacja często rejestruje statut, w którym określa swoje cele. Organem wykonawczym fundacji jest zarząd. Mogą być także wprowadzane inne organy, o ile zostaną określone w statucie. W przeciwieństwie do stowarzyszenia fundacja nie ma członków. Wszystkie fundacje w Niemczech podlegają nadzorowi realizowanemu przez urząd nadzoru. W niemieckim prawie istnieje rozróżnienie pomiędzy fundacją ponoszącą odpowiedzialność prawną (rechtsfähige Stiftung) a fundacją pod zarządem powierniczym (treuhänderische Stiftung). Fundacje zobowiązane są do płacenia podatków, chyba że zostaną uznane za instytucje działające na rzecz interesu publicznego, wówczas bowiem podlegają zwolnieniu. Fundacja ponosząca odpowiedzialność prawną (rechtsfähige Stiftung): o o fundacja prawa prywatnego fundacja prawa publicznego - typ podstawowy, - zakładana zwykle w drodze decyzji parlamentu, współcześnie takie fundacje nie dysponują istotnymi środkami finansowymi, które zapewniałyby im możliwość utrzymania, a ich aktywa stanowi zwykle budynek lub grunt. Fundacja pod zarządem powierniczym (treuhänderische Stiftung) to podmiot nie ponoszący odpowiedzialności prawnej. Większość fundacji zakładanych jest na podstawie prawa prywatnego i służy interesowi publicznemu. Do założenia fundacji potrzebny jest minimalny kapitał (nie niższy od euro) zapewniający długoterminowe jej istnienie (BGB, 80, Abs.2). W statucie musi być określony cel fundacji i jej organy, a przynajmniej zarząd. Fundacja uznawana jest za utworzoną, gdy jej istnienie zostanie uznane przez urząd nadzoru. Inne organizacje stosujące określenie fundacja : w Niemczech istnieją także pewne osoby prawne, które mogą przyjąć formę prawną stanowiącą odmianę standardowego statusu fundacji. Takie instytucje nazywają się fundacją-spółką z ograniczoną odpowiedzialnością (Stiftungs-GmbH), fundacją-spółką akcyjną (Stiftungs-AG) lub fundacją-stowarzyszeniem (Stiftungs-Verein). Większość z nich klasyfikowana jest jako organizacje działające w interesie publicznym, ponieważ mogą w nazwie stosować słowo Stiftung (fundacja). Jest to niejednoznaczny aspekt prawa niemieckiego. Tak zwane fundacje powiązane z niemieckimi partiami politycznymi (np. Konrad-Adenauer-Stiftung, Heinrich-Böll-Stiftung) są 14

17 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech fundacjami-stowarzyszeniami. Duże fundacje związane z branżami lub bankami to również nie są fundacje sensu stricto, największa fundacja, czyli Robert-Bosch-Stiftung, to spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, która pod względem prawnym jest bardzo zbliżona do fundacji. 3.6 Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością działająca na rzecz interesu publicznego (ggmbh) Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością działająca na rzecz interesu publicznego (gemeinnützige GmbH lub ggmbh) to także specyfika niemiecka. Tej formy prawnej nie regulują przepisy żadnej konkretnej ustawy. Obowiązują ramy prawne dotyczące zwykłych spółek z ograniczoną odpowiedzialnością (GmbH), przy czym spółkom ggmbh przysługują pewne konkretne udogodnienia podatkowe. Ulgi te reguluje Kodeks skarbowy (AO, 51ff). Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością działające na rzecz interesu publicznego zobowiązane są do wykazania, iż ich cele oraz faktyczna działalność jest zgodna z wymaganiami określonymi w Ustawie o interesie publicznym (Gemeinnützigkeitsrecht). Kryteria uznania podmiotu za organizację działającą na rzecz interesu publicznego są takie same, jak w przypadku stowarzyszeń. Jeśli warunki zostaną częściowo lub w całości spełnione, wówczas spółka ggmbh może być częściowo lub całkowicie zwolniona z niektórych podatków. W takim przypadku większość korzyści musi być wykorzystana na działalność w interesie publicznym i nie może być wypłacana udziałowcom. Statut spółki ggmbh musi być sformułowany w taki sposób, by cel działania spółki można było zmienić wyłącznie w wyjątkowych sytuacjach. W tym przypadku spółka ggmbh jest pod względem funkcjonalnym zbliżona do fundacji. Przepisów Ustawy o fundacjach nie stosuje się jednak do fundacji-ggmbh (takie podmioty nie podlegają nadzorowi urzędów nadzoru nad fundacjami). Powszechnie zdarza się, iż fundacje są udziałowcami spółek ggmbh. W takich przypadkach fundacja oraz spółka z ograniczoną odpowiedzialnością działająca na rzecz interesu publicznego to podmioty prawnie od siebie niezależne. Dla zapewnienia zgodności z przepisami prawa dotyczącymi spółek z ograniczoną odpowiedzialnością muszą być spełnione następujące wymagania: 15

18 Ralph Böhlke minimalny początkowy kapitał zakładowy euro, spółka musi mieć przynajmniej 2 organy: walne zgromadzenie akcjonariuszy oraz dyrektora generalnego, jeden lub kilku wspólników; przysługujące im prawa głosu zależne są od wniesionego przez nich udziału w dopłatach do kapitału. Główne dodatkowe wymagania, jakie muszą być spełnione dla zapewnienia zgodności z przepisami prawnymi dotyczącymi interesu publicznego: firma musi służyć interesowi publicznemu, celowi dobroczynnemu lub religij- nemu, statut musi gwarantować, że w przypadku utraty korzyści podatkowych przez firmę lub ogłoszenia jej upadłości, kapitał zakładowy nie trafi w ręce udziałowców. Wśród możliwych ulg podatkowych przysługujących spółce ggmbh wymienić można zwolnienie z obowiązku płatności podatku dochodowego od osób prawnych i podatku obrotowego. Zwolnienia z innych podatków zależne są od konkretnego charakteru działalności spółki. Kolejna korzyść polega na możliwości otrzymywania datków podlegających odliczeniu od podatku. Spółka ggmbh łączy w sobie korzyści komercyjnej formy prawnej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (GmbH) oraz korzyści podatkowe, wynikające z Ustawy o interesie publicznym. Dzięki temu spółka z ograniczoną odpowiedzialnością działająca w interesie publicznym leży na granicy działalności na zasadach non-profit oraz dla zysku. W stowarzyszeniach przeważającą rolę odgrywa wolontariat, natomiast w spółkach ggmbh dominuje praca wykonywana zarobkowo. Ze względu na pewne określone wymogi dotyczące audytów i sprawozdawczości, poziom kosztów administracyjnych może okazać się wyższy niż w przypadku stowarzyszeń. Przykładami spółek z ograniczoną odpowiedzialnością działających na rzecz interesu publicznego są towarzystwa mieszkaniowe oraz organizacje świadczące usługi socjalne 16

19 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech 3.7 Spółka akcyjna działająca na rzecz interesu publicznego (gag) Spółka akcyjna działająca na rzecz interesu publicznego (gemeinnützige Aktiengesellschaft lub gag) nie jest według prawa niemieckiego konkretną formą prawną spółki. Jest ona traktowana jak spółka akcyjna według przepisów Ustawy o spółkach akcyjnych (Aktiengesetz). Ponadto spółki gag muszą także przestrzegać niemieckiej Ustawy o interesie publicznym, której przepisy ograniczają dalsze wykorzystanie korzyści. Podobnie jak ggmbh, spółka gag jest formą prawną umożliwiającą zakładanie struktur komercyjnych w obrębie towarzystwa, o ile większość zysków pozostaje w przedsiębiorstwie i jest reinwestowana w działalność spółki na rzecz interesu publicznego, nie podlega natomiast wypłacie na rzecz akcjonariuszy. W zamian spółce przysługują określone korzyści podatkowe. Główne dodatkowe wymagania, jakie muszą być spełnione dla zapewnienia zgodności z przepisami prawnymi dotyczącymi interesu publicznego: firma musi służyć interesowi publicznemu, celowi dobroczynnemu lub religij- nemu, statut musi gwarantować, że w przypadku utraty korzyści podatkowych przez firmę lub ogłoszenia jej upadłości, kapitał zakładowy nie podlega wypłacie na rzecz akcjonariuszy. Do przyznawanych takim spółkom korzyści podatkowych należy zwykle zwolnienie z obowiązku zapłaty podatku dochodowego od osób prawnych i podatku obrotowego. Możliwa jest także w pewnych okolicznościach obniżka stawki podatku VAT z 19% do 7%. Ponadto spółka gag może wystawiać świadectwa uprawniające do odliczeń podatkowych. W porównaniu z innymi formami prawnymi spółka gag jest formą prawną zorientowaną na kierownictwo i zarząd, które potrafią szybko reagować na zmieniające się warunki rynkowe. Pozycja akcjonariusza może być wyraźnie zaznaczona poprzez emisję akcji imiennych. Spółka gag stanowi formę prawną dobrze dostosowaną do charakteru inicjatyw społecznych, które muszą mierzyć się ze zmianami otoczenia rynkowego. W przypadku inicjatyw trzeciego sektora taka forma prawna może być przydatna, jeśli zaangażowane strony stają się akcjonariuszami przedsiębiorstwa, natomiast władza wykonawcza pozostaje w rękach dyrekcji. W takim przypadku istota rzeczy polega na tym, iż strony zapewniające środki pieniężne (akcjonariusze) zachowują prawo głosu w przedsiębiorstwie, w przeciwieństwie 17

20 Ralph Böhlke do darczyńców, których datki nie uprawniają ich do zabierania głosu w sprawach związanych z prowadzeniem działalności. Berliński ogród zoologiczny jest przykładem spółki akcyjnej działającej na rzecz interesu publicznego: wyemitowano akcji imiennych o wartości nominalnej 300 euro (o łacznej wartości około euro). Każda akcja zapewnia akcjonariuszowi oraz dwojgu członkom jego rodziny nieograniczony wstęp do obiektów ogrodu zoologicznego. Innymi przykładami są towarzystwa mieszkaniowe, teatry, szpitale. 18

21 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech 4. Charakterystyka sektorowa 4.1 Stowarzyszenia w Niemczech Obecnie w Niemczech zarejestrowanych jest około stowarzyszeń. Mniej więcej połowa z nich to instytucje interesu publicznego. 12 Większość stowarzyszeń to kluby sportowe, towarzystwa hobbystyczne i kulturalne. 13 Niemcy są krajem wykazującym tradycyjnie wysoki poziom zaangażowania w sektor wolontariatu. Według Federalnego Biura Administracyjnego w Niemczech około 23 milionów osób w wieku powyżej 14 lat angażuje się w dobrowolną pracę w stowarzyszeniach, kościołach lub grupach nieformalnych. 14 Wolontariusze zajmują się opieką nad starszymi ludźmi, dziećmi i ubogimi, ochroną środowiska naturalnego, promocją praw człowieka lub praw zwierząt, działalnością klubów sportowych itp. Wiele działań społecznych, oświatowych i zdrowotnych prowadzonych jest za pośrednictwem organizacji Caritas i Diaconal. Wolontariusze obsługują nawet zasadnicze obszary działań ratunkowych - obrona cywilna zorganizowana jest zasadniczo na zasadach dobrowolności, zaś jednostki straży pożarnej w miastach poniżej mieszkańców, to w większości jednostki ochotniczej straży pożarnej. Niektóre działania ochotnicze nie podlegają wprawdzie regularnemu wynagradzaniu, jednak w pewien sposób są rekompensowane. Mianowicie ze względu na istotność tego sektora przychody z działalności prowadzonej na część etatu w organizacjach interesu publicznego, organizacjach dobroczynnych i kościelnych nie podlegają opodatkowaniu do kwoty euro rocznie (EStG, 3, Nr 26). 4.2 Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych w Niemczech Aktualnie w Niemczech zarejestrowanych jest około 300 towarzystw ubezpieczeń wzajemnych. 80 spośród nich to organizacje dość duże, dominujące na rynku. 60 Towarzystw VVaGs zorganizowanych jest w Grupie Roboczej Towarzystw Ubezpieczeń Wzajemnych (Arbeitsgemeinschaft der Versicherungsvereine auf Gegenseitigkeit). 12 der spiegel, 6/2008, str bundesverband deutscher vereine & verbände e.v. (bdvv): 14 bundesverwaltungsamt: nnn=true 19

22 Ralph Böhlke Ich udział w rynku w segmencie ubezpieczeń wypadkowych i majątkowych wynosi 28% (suma składek 48 mld euro w roku 1999). Ich udział w rynku ubezpieczeń na życie wynosi 23% (59 mld euro), a w rynku ubezpieczeń zdrowotnych - 52% (20 mld euro). W Niemczech suma wkładów podzielona jest pomiędzy organizacje o statusie spółek akcyjnych (58%), o statusie instytucji działających na rzecz interesu publicznego (11%) i organizacje zarejestrowane jako VVaG (29%) Wprawdzie udział towarzystw ubezpieczeń wzajemnych w rynku wynosi niemal 30%, to jednak towarzystwa te nie promują swojego statusu wzajemności ani cech, wynikających z działania na rzecz interesu publicznego. Opinia publiczna nie jest zwykle w stanie rozróżnić towarzystw ubezpieczeń wzajemnych od prywatnych, działających w celu wypracowania zysku towarzystw ubezpieczeniowych. 4.3 Fundacje w Niemczech W ostatnich latach liczba fundacji wzrasta - wynika to ze zmiany Ustawy o interesie publicznym i Ustawy o fundacjach (od roku 2000) oraz publicznej debaty na temat przydatności fundacji i wzrastającej liczby prywatnych fortun w Niemczech. Fundacje zakładane są przez stowarzyszenia, spółki, gminy lub osoby prywatne. Na koniec roku 2007 w Niemczech zarejestrowanych było fundacji, z czego zostało zarejestrowanych w tymże roku. 15 Sektory działalności fundacji, powstałe w latach Inne cele o Cele społeczne Kształcenie i oświata Nauka i badania Kultura i sztuka Cele prywatne Ochrona środowiska charakterze interesu Łącznie publicznego 36% 17% 14% 12% 5% 2% 13% 100% Źródło: Bundesverband Deutscher Stiftungen (Federalne Stowarzyszenie Fundacji Niemieckich), listopad 2006 r. 15 bundesverband deutscher stiftungen: stiftungen in zahlen, luty 2008 r., vom_ _ /stiftungeninzahlen pdf 20

23 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Największe fundacje w Niemczech (zob. Załącznik 4) są tworzone przede wszystkim przez majętnych przedsiębiorców oraz wielkie firmy. Do fundacji publicznych należą: Fundacja Regionu Badenii-Wirtembergii, Niemiecka Fundacja Ochrony Środowiska, Fundacja na rzecz Dziedzictwa Kulturowego, Fundacja Humboldta czy Studienstiftung des Deutschen Volkes (program stypendiów wspierających doskonałość). 15 największych fundacji dysponuje kapitałem w wysokości od 5 mld (Robert-Bosch-Stiftung) do 320 mln euro. Pierwsza piętnastka pod względem nakładów zrealizowała wydatki w kwotach sięgających od 197 mln (Volkswagen-Stiftung) do 20 mln euro w roku Wprawdzie kwoty te są dość wysokie w kontekście europejskim, jednak w porównaniu z dotacjami dokonywanymi w Stanach Zjednoczonych są stosunkowo niskie. 4.4 Sektory spółdzielcze w Niemczech Niemcy w XIX wieku zaliczały się do prekursorów idei spółdzielczości - wspomnieć tu należy choćby Friedricha Wilhelma Raiffeisena ( ) czy Franza Hermanna Schulze-Delitzscha ( ). Pierwszy założył towarzystwo pomocy wzajemnej dla społeczności wiejskiej, drugi - kasę kredytową dla rzemieślników. Idea spółdzielczości odgrywała ważną rolę w całym XX wieku. Natomiast w ciągu ostatnich 25 lat liczba spółdzielni stale spada. W roku 2008 w Niemczech działa około czynnych spółdzielni. Zatrudniają one około pracowników. Niemal połowa z nich zatrudniona jest w sektorze bankowości spółdzielczej, a większość drugiej połowy pracuje w sektorze produkcji żywności (rolnictwie) i handlu detalicznego artykułami spożywczymi. Większość spółdzielni zorganizowanych jest pod auspicjami DGRV, czyli Niemieckiej Konfederacji Spółdzielni i Raiffeisen. 16 Organizacja ta pełni także funkcje kontrolne wobec całej sieci spółdzielni. Sieć DGRV jest w Niemczech największą organizacją gospodarczą pod względem liczby członków - niemal 17 milionów jej członków należy do około spółdzielni. Jedyną wartą odnotowania grupą, która nie należy do DGRV, jest sektor niemieckich spółdzielni mieszkaniowych, do którego należy 3,8 mln członków. DGRV reprezentuje niemiecki sektor spółdzielczości na szczeblu europejskim i ogólnoświatowym. 16 Deutscher Genossenschafts- und Raiffeisenverband e. V. 21

24 Ralph Böhlke Liczba zarejestrowanych spółdzielni w Niemczech ( ) Łączna liczba spółdzielni Źródło: Alscher, Mareike / Priller, Eckhard, 2007 r Sektor bankowości spółdzielczej w Niemczech Na koniec roku 2006 w Niemczech zarejestrowanych było ponad banków spółdzielczych, dysponujących łącznie oddziałami. Ich suma bilansowa wyniosła 607 mld euro (2006), a udział w rynku wyniósł 15%. Miały one 15,9 mln członków. Bardziej szczegółowa charakterystyka sektora bankowości spółdzielczej znajduje się w rozdziale Sektor spółdzielczości rolnej w Niemczech W Niemczech w roku 2003 istniało zarejestrowanych spółdzielni rolniczych, z łączną liczbą członków 2,39 mln i pracowników. Suma przychodów spółdzielni rolnych wyniosła w 2003 roku 37 mld euro. Pod względem zatrudnienia udział spółdzielni wynosi 20% łącznej liczby pracowników sektora (1,2 mln w roku 2003). Pod względem liczby spółdzielni i liczby pracowników, wielkości te są zbliżone do analogicznych wielkości we Francji, gdzie rola spółdzielni w sektorach rolniczych jest tradycyjnie bardzo istotna. Jednakże wprawdzie liczba członków spółdzielni we Francji jest znacznie niższa niż w Niemczech, to jednak kwota ich łącznych przychodów jest niemal dwukrotnie wyższa. 22

25 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Dane społeczno-ekonomiczne dotyczące spółdzielni rolniczych (2003 r.) Niemcy Francja Suma przychodów (EURO) Liczba spółdzielni Liczba członków spółdzielni Liczba pracowników spółdzielni Obroty ogółem na spółdzielnie (euro) Liczba członków spółdzielni / liczba spółdzielni Obroty ogółem (w tys. euro) / Liczba członków ,51 115,52 Liczba pracowników / liczba spółdzielni 36,5 42,9 Źródło: Spółdzielnie rolne w Europie, COGECA listopad 2005 r Spółdzielnie mieszkaniowe w Niemczech Spółdzielczość mieszkaniowa w Niemczech istnieje od schyłku XIX wieku. Współcześnie istnieje około spółdzielni mieszkaniowych, do których należy ponad 3 mln członków. W Berlinie ponad 80 spółdzielni mieszkaniowych administruje ok mieszkań (ponad 10% łącznej liczby mieszkań w mieście). Liczba mieszkań w posiadaniu spółdzielni mieszkaniowych wzrasta w ostatnich dziesięcioleciach, szczególnie po zjednoczeniu Niemiec. Wiele formalnie państwowych mieszkań w byłych Niemczech wschodnich zostało po zjednoczeniu przekazanych spółdzielniom mieszkaniowym. Jednak obecnie spółdzielnie mieszkaniowe nie rozwijają się już tak intensywnie i weszły w fazę stagnacji związanej z nowymi ograniczeniami finansowymi: w ostatnich latach wzrosły koszty napraw i utrzymania, a także presja na modernizację budynków, przy jednoczesnym zmniejszaniu się wsparcia ze strony państwa. 23

26 Ralph Böhlke Mieszkania socjalne w Niemczech Poza wspieraniem mieszkalnictwa spółdzielczego organy władz lokalnych w Niemczech udzielały pomocy przy budowie mieszkań dostępnych na kredyt preferencyjny, a w zamian za taką pomoc właściciel budynku zobowiązany był wynajmować mieszkania według określonej stawki socjalnej. W roku 1987 w Niemczech było 3,9 mln lokali socjalnych. Ze względu na znaczne zmiany właściwych przepisów oraz upływ ważności programów dopłat, liczba ta w 2001 roku spadła do 1,8 mln i szacuje się, że nadal spada w tempie rocznie Spółdzielnie handlu detalicznego artykułami spożywczymi w Niemczech Tradycyjnie spółdzielnie odgrywają ważną rolę w sektorze handlu detalicznego w Niemczech. Jednak współcześnie mamy do czynienia z niewielką liczbą większych spółdzielni konsumenckich. Przekształciły się one bowiem w inne podmioty lub zakończyły działalność. Największa spółdzielnia konsumencka COOP przekształciła się w spółkę akcyjną, a następnie spektakularnie upadła w roku Istnieją jednak nadal dwie duże sieci handlu detalicznego artykułami żywnościowymi, którym wciąż przysługuje pewna forma statusu spółdzielczego, a mianowicie REWE i EDEKA. EDEKA została założona jako spółdzielnia konsumencka w roku 1928 w Berlinie. Dziś nadal funkcjonuje jako spółdzielnia dysponująca 10 oddziałami regionalnymi i posiadająca około członków. EDEKA wykupiła jednak inne sieci detaliczne i stała się jednym z największych koncernów w tym sektorze na rynku niemieckim, zatrudniającym pracowników i wypracowującym obroty w wysokości 38 mld euro (na rok 2005). Jej aktualna struktura jest niezwykle złożona i nie cała działalność prowadzona jest w ramach statusu spółdzielczego. Niektóre supermarkety EDEKA są własnością niezależnych podmiotów i należą do jednego z 10 regionalnych podmiotów spółdzielczych. Jako członkowie mają dostęp do preferencyjnych warunków pozyskiwania produktów za pośrednictwem EDEKA. Inne supermarkety działające pod marką EDEKA stanowią wyłączną własność struktur EDEKA i działają w ramach statusu komercyjnego. 24 Grupa REWE jest także częściowo spółdzielnią, a częściowo spółką akcyjną.

27 Warunki rozwoju ekonomii społecznej w Niemczech Trzon spółdzielni tworzą właściciele sklepów. Grupa REWE zatrudnia pracowników i w Europie wypracowuje obroty na poziomie 43 mld euro, z czego 31 mld euro pochodzi z Niemiec Pozostałe spółdzielnie w Niemczech W ostatnich latach powstało niewiele nowych spółdzielni. Odnotowano jednak pewne istotne przypadki zakładania spółdzielni, potwierdzające zalety funkcjonowania w formie spółdzielni. Była to częściowo reakcja na problemy wynikające z charakterystycznych cech systemu kapitalistycznego, a częściowo sposób podkreślenia, iż dany projekt tworzony jest jako inicjatywa samopomocowa, przy znacznym wkładzie obywatelskim. Spółdzielnie jako efekt inicjatyw samopomocowych Przykład 1. Elektrizitätwerke Schönau (EWS), Schönau / Sektor: zaopatrzenie w energię i pozyskiwanie energii W niewielkiej gminie Schönau (2 500 mieszkańców) w Szwarcwaldzie obywatele byli głęboko wstrząśnięci katastrofą elektrowni atomowej w Czarnobylu w 1986 r. Obywatele postanowili założyć stowarzyszenie zajmujące się informowaniem o niebezpieczeństwach związanych z produkcją energii jądrowej oraz promowaniem alternatywnych źródeł energii. Następnie w roku 1991 rozpoczęli ruch na rzecz petycji dotyczącej zakupu lokalnej sieci energetycznej. W 1996 mieszkańcy wsi dopięli celu przy wsparciu finansowym z całego terytorium Niemiec. Założyli spółdzielnię i wykupili swoją sieć energetyczną. W obliczu liberalizacji rynku energii, jaka miała miejsce trzy lata później, EWS postanowiło przekształcić się z lokalnego zakładu energetycznego (1 700 klientów) w zakład energetyczny działający na skalę krajową. W lutym 2008 r. EWS obsługiwało już klientów z całych Niemiec i było największym dostawcą energii ze źródeł odnawialnych w całym kraju. EWS kupuje energię tylko od dostawców, którzy są w stanie wykazać brak powiązań z produkcją energii jądrowej. Poprzez samodzielny program wsparcia EWS pomagało w tworzeniu ponad niewielkich elektrociepłowni kogeneracyjnych w całych Niemczech. EWS zatrudnia 22 pracowników, a roczne przychody sięgają ok. 24 mln euro. Firma zarejestrowana jest jako spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i stanowi wyłączną własność spółdzielni (liczącej sobie 650 członków), która została założona w celu wykupu lokalnej sieci energetycznej

28 Ralph Böhlke Przykład 2. Die Tageszeitung (TAZ), Berlin / Sektor: prasa Gazeta Die Tageszeitung została założona w roku 1978 w ramach próby wprowadzenia na rynek niemiecki dziennika o orientacji lewicowej. Redakcja TAZ znajduje się w Berlinie, ale gazeta ma czytelników w całych Niemczech. Codziennie sprzedawany jest nakład egzemplarzy. Właścicielem dziennika jest spółdzielnia licząca sobie członków. Kapitał społeczny wynosi 7,7 mln euro. Inne projekty spółdzielcze Przykład 3. Genossenschaft Deutscher Brunnen (GdB), Bonn / Sektor: producent butelek na wodę mineralną GDB to kolektywny organ 233 niemieckich firm zajmujących się butelkowaniem wody mineralnej, zarejestrowany jako spółdzielnia. Oferta produktów obejmuje standardowe butelki szklane i z tworzyw sztucznych wielokrotnego użytku, skrzynki i nakrętki. Butelki są wydzierżawiane i służą głównie do wody mineralnej, lemoniady lub soków owocowych. Sklepy sprzedające wodę lub soki w tych standardowych butelkach zwracają je po opróżnieniu. Ponieważ za wszystkie butelki i skrzynki nabywane przez konsumentów płaci się kaucję, inicjatywa ich zwracania jest szeroko rozpowszechniona, a współczynnik zwrotów jest bardzo zadowalający. Butelki wielokrotnego użytku do wody mineralnej stanowią 60% rynku wody mineralnej. Aktualnie w obiegu jest ok. 1,7 mld standardowych butelek. W roku 2006 wartość obrotów wszystkich podmiotów należących do GDB wyniosła 3,248 mld euro. Sprzedaż wyniosła mld litrów napojów Przykład 4. Denic, Frankfurt / Sektor: rejestr domen internetowych Denic eg, założony we Frankfurcie w roku 1996, administruje rejestracją nazw domen internetowych z końcówką.de. Aktualnie zarejestrowanych jest 11,88 mln domen z końcówką.de. Członkami spółdzielni jest 240 dostawców usług internetowych. Przykład 5. Greenpeace Energy, Hamburg / Sektor: zaopatrzenie w energię i produkcja energii Greenpeace Energy to spółdzielnia założona w roku 1999, prawnie i gospodarczo odrębna od znanej organizacji pozarządowej Greenpeace. W roku 2007 spółdzielnia liczyła sobie członków, klientów indywidualnych i klientów korporacyjnych. Potrzebna energia jest aktualnie kupowana od zakontraktowanych dostawców i częściowo dostarczana za pośrednictwem własnego oddziału produkcyjnego, w skład 26