ADHD 1. ADHD definicja i przyczyny

Transkrypt

1 ADHD 1. ADHD definicja i przyczyny Syndrom ADHD jest od lat obiektem zainteresowania nauczycieli, pracowników służby zdrowia i rodziców. Po raz pierwszy ADHD rozpoznał profesor Still w 1902 roku podczas badania dzieci, które charakteryzowały się nienormalnym brakiem zdolności utrzymywania koncentracji oraz niespokojnym zachowaniem. Odkrył, że stan ten nie jest skutkiem błędów wychowawczych, ale jest dziedziczny i ma swe podłoże biologiczne. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest obecny we wszystkich kulturach na całym świecie. Obejmuje on 3-5% dzieci w wieku 7-13 lat, częściej występuje u chłopców. Chłopców z ADHD charakteryzuje nadruchliwość, natomiast dziewczynki-zaburzenia uwagi, dlatego często u dziewczynek nie rozpoznaje się zespołu nadpobudliwości psychoruchowej. Obecnie angielski skrót ADHD, czyli attention deficit hyperactivity disorder oznacza zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi.zaburzenie to charakteryzuje się: brakiem koncentracji (zapominalstwo, nieuwaga, przeoczenia, zła organizacja), pobudliwością, niepokojem. Opisując dzieci niespokojne, które z trudem skupiają się na określonym zadaniu i są impulsywne stosuje się różne terminy: zespół nadruchliwości, wczesnodziecięcy zespół psychoorganiczny, zespół nadpobudliwości psychoruchowej, zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, zespół hiperkinetyczny, zespół deficytu uwagi i nadruchliwości (ZDUN). ADHD nie jest opóźnieniem rozwojowym czy upośledzeniem umysłowym. Dzieci z zespołem przejawiają często wysokie możliwości intelektualne, niestety nie wykorzystują ich w pełni. Z medycznego punktu widzenia jest to zaburzenie rozwojowe, które charakteryzuje się określonymi objawami i wymaga odpowiedniego traktowania. ADHD jest związane z odmienną pracą mózgu. Przyczyny występowania zespołu nadpobudliwości psychoruchowej są złożone. Wśród koncepcji tłumaczących podłoże tego zjawiska wyróżnia się: koncepcję organicznych uszkodzeń powstanie ADHD wynikiem mikrouszkodzeń w obrębie centralnego układu nerwowego, koncepcję niewłaściwej diety ADHD stanowi skutek zetknięcia się z toksyną, na przykład ołowiem, koncepcję błędów wychowawczych i zaniedbań środowiskowych za przyczynę uważa się błędy wychowawcze popełniane przez rodziców, koncepcję genetyczną ADHD jako zaburzenie uwarunkowane genetycznie. Cennych informacji na temat przyczyn ADHD dostarczyły badania rodzinne. Potwierdzają one dziedziczenie zespołu. Jeżeli w rodzinie stwierdzono kiedyś zespół nadpobudliwości psychoruchowej, to ryzyko wystąpienia ADHD u kolejnego członka rodziny jest 2-8 razy większe niż u dzieci z rodzin, w których ten problem nie występuje. W sytuacji kiedy u jednego z rodziców zdiagnozowano zespół nadpobudliwości, ryzyko wystąpienia tego zjawiska u dzieci wzrasta nawet do 50%. Dziedziczenie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi tłumaczy fakt, że zarówno rodzice jak i dzieci często prezentują

2 objawy tego zespołu. Ma to swoje dobre i złe strony. Impulsywność rodziców może nasilać impulsywność dziecka, za to np. wspólne zaburzenia koncentracji uwagi mogą ułatwić rodzicom zrozumienie sposobu funkcjonowania ich dziecka. Zjawisko współwystępowania zespołu u członków rodzin osiąga znaczne rozmiary. Badania wskazują, że ok. 40% dzieci z ADHD ma rodziców z przetrwałym (trwającym w dorosłym życiu) zespołem nadpobudliwości psychoruchowej. Natomiast u ok. 35% dzieci z ADHD to samo zaburzenie występuje u rodzeństwa. 2. Podtypy ADHD Nadpobudliwość psychoruchowa przejawia się w trzech sferach: nadpobudliwość w sferze ruchowej, tzw. Żywe Srebro wzmożona ekspansja ruchowa charakteryzująca się trudnością z usiedzeniem na jednym miejscu, ruchliwością, głośnym zachowaniem, machaniem rękami w najmniej oczekiwanym momencie, niepokojem ruchowym itp., nadpobudliwość w sferze poznawczej, tzw. Roztargniony Profesorek dziecko wykazuje wzmożony odruch orientacyjny na działające bodźce wynikiem czego jest brak możliwości skupienia się na jednej rzeczy, ciągłe rozpraszanie uwagi. Bogata wyobraźnia sprawia, że fantazja zwycięża rzeczywistość, nadpobudliwość w sferze emocjonalnej, tzw. Wrażliwa Mimoza bardziej intensywne reakcje uczuciowe na sytuacje i zdarzenia, dzieci charakteryzują się konfliktowością, drażliwością, agresywnością, przechodzeniem od śmiechu do płaczu. Kryteria diagnostyczne zawarte w amerykańskiej klasyfikacji DSM-IV pozwoliły na wyróżnienie trzech podtypów ADHD: ADHD podtyp z dominującym brakiem koncentracji uwagi, tzw. Dyzio Marzyciel Podtyp ten określany jest jako ADD (attention deficit disorder zaburzenia koncentracji uwagi), bez nadpobudliwości. Dzieci zaliczające się do tego podtypu nie przejawiają nadmiernej aktywności, wręcz potrafią być mało aktywne a nawet letargiczne. Główną cechą jest brak koncentracji uwagi, marzenie na jawie, trudność z kontrolowaniem ciągu myśli. Główne problemy dziecka dotyczące szkoły: zapomina, nie kończy zdań, robi wrażenie zmęczonego, zgubione, marzyciel, nie zwraca uwagi na szczegóły, wciąż coś gubi, niezorganizowane, kiepskie wyniki w nauce, bałagan na biurku, może mieć trudności z nauką, wymaga ścisłego nadzoru w trakcie pracy, ogromne problemy ze skupieniem uwagi, łatwo się rozprasza pod wpływem bodźców zewnętrznych i wewnętrznych. Główne problemy z rówieśnikami: ciche, społecznie niedojrzałe, ignorowane przez rówieśników, nieobecne. Główne problemy w domu: wciąż coś gubi, roztrzepane, bałaganiarz, niekończenie zdań, niewywiązywanie się z obowiązków domowych, wymaga nieustannego przypominania, robi wrażenie nieobecnego. ADHD podtyp z dominującą nadpobudliwością psychoruchową, tzw. Brykający Tygrysek Dzieci zaliczające się do tego podtypu są nadmiernie aktywne i impulsywne, biegają, skaczą, mają trudności z usiedzeniem na miejscu i zasypianiem. Popadają w konflikty z otoczeniem ponieważ nie potrafią kontrolować swojego impulsywnego zachowania. Chcą mieć wszystko teraz, tu, natychmiast! Stwierdzono, że połowa dzieci z tym podtypem ADHD, to dzieci w wieku przedszkolnym bądź wczesnoszkolnym. Naukowcy twierdzą, że znaczna ich część po zetknięciu się z zajęciami szkolnymi zacznie przejawiać brak koncentracji uwagi. Wobec tego przypuszcza się, że będą oni spełniać kryteria kolejnego podtypu ADHD, a mianowicie mieszanego. ADHD podtyp mieszany, gdy obecne są zarówno brak koncentracji uwagi, jak i nadpobudliwość psychoruchowa, tzw. Roztargniony Tygrysek

3 Dzieci zaliczane to tego podtypu odznaczają się trudnościami w kontaktach, nie są w stanie wykonać skomplikowanych poleceń, gubią się w hałasie, nie potrafią zorganizować sobie pracy, cały czas biegają, wszystko przyciąga ich uwagę, zaczynają wiele rzeczy, ale ich nie kończą, często popadają w konflikty. Główne problemy dziecka dotyczące szkoły: łatwo się zniechęca, przeszkadza, hałasuje, nie potrafi zachować ciszy, jest gadatliwy i niecierpliwy, nadmiernie aktywny, domaga się uwagi rówieśników, nie akceptuje konsekwencji swoich działań, domaga się natychmiastowej gratyfikacji. Główne problemy z rówieśnikami: rozkazuje, kieruje, brak wrażliwości, często odrzucane przez rówieśników, stosuje siłę fizyczną, łatwo się zniechęca, nie dostrzega sygnałów społecznych, nie potrafi zignorować prowokacji. Główne problemy w domu: Lekkomyślne, szybko wpada w złość, zapomina o obowiązkach, nie słucha, nie odkłada rzeczy na właściwe miejsce, nie znosi oczekiwania, marudzi, wtrąca się do rozmów. 3. Diagnoza ADHD Nikt nie odważy się dokładnie określić w który miejscu kończy się normalność a zaczyna ADHD. Ocenia się, że u około 3-5% dzieci w młodszym wieku szkolnym występuje nadpobudliwość psychoruchowa. Dane światowe wskazują, że tylko 1/5 z ogółu dzieci z ADHD trafiła do lekarzy specjalistów. Wiadomo jednak, że nie rozpoznane i nie leczone ADHD może pociągnąć za sobą poważne konsekwencje: ograniczenie perspektyw życiowych, przedwczesne i niesatysfakcjonujące zakończenie edukacji, zaburzenie relacji rodzinnych, zaburzenie relacji rówieśniczych, problemy z prawem, uzależnienie od substancji psychoaktywnych. Podjęcie decyzji o zdiagnozowaniu ADHD lub też stwierdzenie, że nie można postawić takiego rozpoznania jest rzeczą trudną. W ciągu wielu lat pracy lekarze i psycholodzy starają się przestrzegać kilku procedur, dzięki którym mieliby ułatwione postawienie obiektywnej diagnozy. Typowy schemat postępowania przy diagnozowaniu nadpobudliwości obejmuje: 1) wywiad na temat problemu, z którym zgłaszają się rodzice bądź opiekunowie dziecka; a także problemu, który dziecko przejawiało w przeszłości obecność i nasilenie poszczególnych objawów, występowanie u dziecka innych problemów często mylonych z ADHD, uzyskanie podstawowych informacji jest niezbędne do postawienia diagnozy; 2) wywiad rozwojowy obecność lub brak problemów rozwojowych; badającego przede wszystkim interesuje ciąża, poród, pierwsze miesiące życia, rozwój ruchowy, rozwój mowy, rozwój kontaktów społecznych i relacji z innymi, nawyki czystości, zachowanie dziecka w różnych grupach społecznych; 3) wywiad rodzinny podstawowe źródło informacji; sytuacja rodzinna ma znaczny wpływ na funkcjonowanie dziecka (ilość osób wychowujących dziecko, sposób spędzania wolnego czasu, sposób radzenia sobie na co dzień z trudnym zachowaniem dziecka, itp.); 4) rozmowę z dzieckiem stały element stawiania diagnozy, w którym należy stwierdzić, że dziecko ma ADHD oraz sprawdzić czy nie przejawia innych zaburzeń; określa się poziom samooceny dziecka, radzenie sobie z trudnościami, postrzeganie własnego życia i rodziny;

4 5) zdobycie wiadomości dotyczących funkcjonowania dziecka w szkole najlepszym źródłem takich informacji jest bezpośrednia obserwacja dziecka lub przynajmniej uzyskanie dokładnej opisowej opinii od pedagoga szkolnego i wychowawcy klasy; informacje o funkcjonowaniu dziecka z ADHD w innym środowisku niż dom rodzinny jest warunkiem koniecznym do postawienia rozpoznania; 6) kwestionariusz na temat objawów ADHD (wypełnia diagnozujący) oraz skale i kwestionariusz zawierający pytania dotyczące ADHD (wypełniają rodzice i nauczyciele) Kwestionariusze Connersa dla nauczycieli i rodziców, kwestionariusze ADHD-RS, kwestionariusze z grupy Child Behavior Checklist (badają szerzej trudne zachowania dziecka) wyodrębnianie grupy dzieci, u których można podejrzewać nadpobudliwość psychoruchową oraz ocena przebiegu i skuteczności leczenia przy wielokrotnym badaniu tego samego dziecka; kwestionariusze oparte na kryteriach diagnostycznych ICD-10 i DSM-IV TR; 7) konsultacje lekarskie lub psychologiczne postawienie diagnozy tylko przez lekarza lub psychologa jest trudnym elementem, wyżej ukazane zalecenia mogą być wykonane przez przedstawiciela tylko jednej z tych specjalności, ale niektóre badania są zastrzeżone wyłącznie dla określonej grupy; wobec tego konsultacje są niezbędne. Obecnie oficjalnie uznaje się dwie różne koncepcje dotyczące kryteriów diagnozowania ADHD. Pierwsza z nich odnosi się do klasyfikacji zaproponowanej przez Światową Organizację Zdrowia opisanej w ICD-10 (International Classification of Disease), druga bardziej faworyzowana przez badaczy, dotyczy kryteriów zawartych w DSM-IV (Klasyfikacja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego). 4. Zaburzenia zachowania Współwystępowanie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej i zaburzeń zachowania szacuje się na około 50-80%. Zależność ta pogarsza rozwój dziecka i jego szkolne, rodzinne oraz społeczne funkcjonowanie. Dzieci nadpobudliwe są spostrzegane przez otoczenie jako gorsze, bardziej nieposłuszne i niegrzeczne. Często nie dostrzega się istnienia ADHD, a winą za jego objawy obarcza się dziecko. W efekcie dziecko nadpobudliwe już na starcie zajmuje pozycję gorszą niż inne dzieci nie tylko w szkole, ale i w domu. Dzieci nadpobudliwe gdy nie radzą sobie z sytuacją społeczna, stosują agresję impulsywną, która może się wiązać z niedojrzałością społeczną, nieumiejętnością powstrzymywania się od zachowań impulsywnych czy problemami w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami. Osoby z ADHD z niechęcią myślą o sobie. Trudno jest im żyć i poznawać świat, gdy inni uważają, że zawsze zachowują się źle i nic im nie wychodzi. Duża ilość negatywnych bodźców skutkuje zachowywaniem się zgodnie z przypisaną rolą. Takie zaburzenia zachowania mają charakter opozycyjno-buntowniczy. Mogą one stanowić podstawę do rozwoju poważnych zaburzeń zachowania. Dziecko może być odrzucane przez rówieśników i staje się samotnikiem. Mówimy wówczas o zaburzeniach zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji, dla których charakterystyczne są: samotne wagary, kłamstwo, niszczenie cudzej własności, wszczynanie bójek. Gorsze konsekwencje może mieć sytuacja, gdy takie osamotnione i odrzucone dziecko zaczyna szukać kontaktów z innymi dziećmi, które mają etykietkę chuliganów. Mówimy wówczas o zaburzeniach zachowania z prawidłowym procesem socjalizacji, dla których charakterystyczne są: dobre kontakty z grupą rówieśniczą, konflikty z prawem. 5. Zasady pracy z dzieckiem z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej wskazówki dla nauczycieli

5 Wspieranie dzieci z ADHD jest kosztownym zajęciem zarówno pod względem finansowym jak i czasowym. Problemy związane z przyswajaniem wiedzy i zachowaniem pochłaniają dużo czasu i wymagają: 1) zatrudnienia nauczycieli, którzy prowadzili by zajęcia dodatkowe 2) stosowania specjalistycznych metod nauczania 3) organizacji dodatkowych zebrań 4) stałego kontaktu z zewnętrznymi organizacjami. Stosunek nauczyciela do ucznia powinien być jak najbardziej konsekwentny, rzeczowy i życzliwy. Wówczas dziecko z ADHD czuje się pewniej i darzy nauczyciela zaufaniem. Akceptacja nauczyciela przez dziecko owocuje akceptacją poleceń wydawanych przez nauczyciela. Staja się one dla dziecka ważnymi podnietami, które silnie motywują dziecko do działania. Praktyczne wskazówki dla nauczyciela dotyczące: dostosowania otoczenia: posadź ucznia daleko od miejsc, które mogą powodować rozproszenie uwagi, a blisko nauczyciela posadź dzieci w taki sposób, aby stworzyć wyraźne granice między obszarami, w których pracują staraj się, aby twoja klasa była dobrze zorganizowana umieść w klasie dobrze widoczne i interesujące pomoce wizualne umieszczaj reguły, zasady zachowania oraz postępy w ich przestrzeganiu na tablicy pomocniczej stwórz uporządkowany świat podczas pracy na stole dziecka nie powinno leżeć nic, co mogłoby je rozpraszać strategii nauczania: trzymaj się z góry ustalonego panu lekcji prowadź lekcje w taki sposób, aby utrzymać uwagę i zainteresowanie uczniów utrzymuj rytm mów tak, aby dziecko z ADHD cię usłyszało zaznacz początek nowej czynności ustal sygnał rozpoczęcia pracy dziel pracę dziecka na krótkie etapy przypominaj ucz dziecko organizowania sobie pracy stosuj nauczanie totalne należy sprawdzać czy dziecko wykonuje zadaną pracę zaangażowania uczniów w proces dydaktyczny: pomoc rówieśnicza monitorowanie rówieśników zajęcia w grupach poparcie i akceptacja rówieśników współpracy nauczyciela i ucznia: nie wzmacniaj niewłaściwych zachowań, ale tylko te, które chcesz utrwalić zachęcaj dziecko do sprawdzania swoich prac uważaj na nowe i niespodziewane sytuacje zaakceptuj lub zagospodaruj nadruchliwość lekkie dotknięcie albo krótkie zachęcające spojrzenie ułatwia dziecku skupienie się na nauczycielu, kiedy ten się do niego zwraca nauczyciel powinien jasno określić swoje wymagania i zapowiedzieć, czego będzie żądał

6 dziecko powinno, o ile to możliwe, powtarzać ważne polecenia własnymi słowami nauczyciel powinien często za pomocą sygnałów niewerbalnych kierować uwagę dziecka z powrotem na wykonywane zadanie 6. Zasady pracy z dzieckiem z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej wskazówki dla rodziców Rodzice powinni pamiętać, że objawy ADHD nie są winą dziecka, nauczycieli czy ich samych. Dzieci z zespołem nadpobudliwości wymagają pomocy w tych sferach życia, które są zaburzone przez kłopoty z koncentracją, nadruchliwością i nadmierną impulsywnością. ADHD nie jest wymówką na życie. Dziecko aby osiągnąć określone cele musi poświęcić większy nakład własnej pracy oraz pracy dorosłych. Rodzice powinni starać się, aby stworzyć dziecku świat jak najbardziej uporządkowany. Porządek i rutyna w środowisku rodzinnym dają dziecku poczucie bezpieczeństwa i stałości. Praktyczne wskazówki dla rodziców: dotyczące życia codziennego: ogranicz ilość dopływających do dziecka bodźców staraj się skupić uwagę dziecka na jednej czynności staraj się przygotować dziecko do nadchodzących zmian mów jasno i wyraźnie, posługuj się konkretami stwórz obowiązujące w domu normy i zasady bądź konsekwentny chwal dziecko opisowo bez odraczania tej czynności powtarzaj dziecku czego się od niego oczekuje podsuwaj dziecku rozwiązania, pokazuj możliwości naprawienia wyrządzonego zła dotyczące nauki ich dziecka: zapewnij cichy i spokojny kąt z dobrym oświetleniem na biurku powinny być przedmioty potrzebne w danej chwili ogranicz ilość dopływających bodźców ustal stałą porę na odrabianie lekcji dziel pracę na etapy pozwól dziecku odrabiać pracę samodzielnie, ale kontroluj jego działania staraj się, aby dziecko miało kontakt z bogato ilustrowanymi książkami naucz dziecko korzystania z leksykonów, encyklopedii umożliwiaj dziecku poznawanie rzeczy poprzez spacery, wycieczki łącz naukę z zabawą 7. Rodzaje oddziaływań terapeutycznych Metody skierowane na dziecko: 1. Terapia zachowania określone zabawy mające na celu nawiązanie kontaktu z dzieckiem, korekcję zachowań nadpobudliwych 2. Farmakoterapia dziecka jako metoda umożliwiająca wkroczenie z innymi rodzajami pomocy środki farmakologiczne są potrzebne niewielkiej grupie dzieci; są one niezbędne dzieciom, u których objawy utrudniają jakąkolwiek interwencję pedagogiczno-psychologiczną 3. Behawioralna i poznawczo-behawioralna terapia zachowania uczenie i nagradzanie zachowań właściwych; uświadomienie sobie, że większość zachowań i emocji z nimi związanych nabywamy w procesie społecznego uczenia się 4. Trening samoinstruowania wydawanie sobie samemu poleceń i instrukcji, dotyczących tego jak mamy postąpić w sytuacjach społecznych lub przy rozwiązywaniu

7 różnego rodzaju zadań 5. Trening koncentracji uwagi dziecko uczy się dokładnie patrzeć, opisywać, słuchać, odtwarzać, zapamiętywać, stopniowo wydłużać czas koncentracji 6. Skillstreaming kształtowanie umiejętności prospołecznych, metoda prowadzona zazwyczaj w grupach, wykorzystywane są scenki i konkretne sytuacje Metody wspomagające: 1. Terapia dzieci agresywnych M. Grochulskiej terapia zachowań agresywnych i przewidywania konsekwencji swoich poczynań; mają na celu poznawanie wyjść z sytuacji,rozwiązań akceptowanych społecznie 2. Terapia pedagogiczna zwana reedukacją, terapia specyficznych trudności w uczeniu się czytania i pisania oraz matematyki 3. Metoda Dobrego Startu praca z dziećmi z grup ryzyka dysleksji i dziećmi dyslektycznymi 4. Kinezjologia edukacyjna poprzez specjalny układ ruchów stymuluje się układy mózgowe odpowiedzialne za koncentrację uwagi, koordynację ruchową, słyszenie i widzenie 5. Metoda W. Sherborn poprzez ruch dzieci uczą się koncentrować uwagę, poznają siebie i świat, uczą się, że mogą wpływać na to, co się wokół ich dzieje 6. Terapia mowy i języka terapia logopedyczna 7. Bajkoterapia pozwala uporać się z problemami wewnętrznymi, niekiedy znaleźć wyjście z trudnej sytuacji, budzą nadzieję na poprawę losu i sprawiedliwość 8. Trening twórczego myślenia patrzenie na określoną sytuację z różnych perspektyw, generowanie pomysłów dotyczących rozwiązania problemu 9. Biofeedback nauka wpływania na reakcje zachodzące w organizmie pacjenta w sposób świadomy 10. Integracja sensoryczna organizacja dostarczanych do organizmu bodźców, tak by mogły być wykorzystane w celowym, zakończonym sukcesem działaniu 11. Dieta zmiana diety czasami niesie za sobą zmniejszenie objawów nadpobudliwości 12. Hipoterapia terapeutyczna jazda na koniu Metody skierowane do i na rodziców: 1. Metoda pracy z trudnymi zachowaniami dzieci C. Sutton obserwacja zachowań dziecka i zmiana niepożądanych zachowań na pożądane 2. Metoda E. Mazlisch i A. Faber wypracowanie nowego sposobu porozumienia się z dzieckiem 3. Poradnictwo dla rodziców działania rodziców dotyczące postępowania z dzieckiem, kontaktów ze szkołą 4. Trening umiejętności wychowawczych dla rodziców dzieci z ADHD przekazanie wiedzy o tym, co to jest ADHD, nauczenie sposobów komunikowania się z dzieckiem, nauczenie obserwacji zachowań dziecka, nauczenie takiego postępowania, aby rodzic nagradzał dziecko za dobre zachowanie 5. Psychoterapia rodzinna i indywidualna dorosłych terapia dla rodziny mająca na celu poradzenie sobie z konfliktami, nieprzyjemnymi emocjami i napięciami 6. Grupy wsparcia dla rodziców wymiana informacji, zapoznanie z najnowszymi odkryciami dotyczącymi ADHD, bycie wśród ludzi mających podobny problem Marzena Stępień Kamila Goździk Bibliografia:

8 1. Chrzanowska B., Święcicka J. (2006), Oswoić ADHD. Przewodnik dla rodziców i nauczycieli dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, Difin 2. Kołakowski A., Wolańczyk T., Pisula A., Skotnicka M., Bryńska A. (2007), ADHD zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Przewodnik dla rodziców i wychowawców, GWP 3. Nartowska H. (1986), Wychowanie dziecka nadpobudliwego, NK 4. Neuhaus C. (2003), Dziecko nadaktywne. Niedobór uwagi i nadpobudliwość ruchowa u dzieci. Jak pomóc?, KDC 5. O Regan F.J. (2005), ADHD, Liber 6. Pfiffner L.J. (1996), Wszystko o ADHD, Zysk i S-ka 7. Portmann R. (2003), ADHDnadpobudliwość psychoruchowa. Istota zagadnienia, Jedność 8. Spohrer K.E. (2006), Pomóż dziecku z ADHD, Liber