PRACA I DOCHODY STUDENTÓW

Transkrypt

1 PRACA I DOCHODY STUDENTÓW Wojciech Jarecki Uniwersytet Szczeciński WPROWADZENIE Od przełomu lat 50. i 60. XX w. szybko zaczęła rozwijać się teoria kapitału ludzkiego, w ramach której próbuje się podejmować problemy badawcze związane z zasobami wiedzy, umiejętności, zdrowia, motywacji do pracy itd. tkwiącymi w człowieku (Keeley 2007, s. 30). Podstawową kwestią, która zajmowała badaczy w początkowym okresie, był wpływ podnoszenia poziomu kształcenia na wzrost gospodarczy (m.in. Schultz 1961, s. 1 17; 1971, ale też Mincer 1958, s ; 1962, suplement; Becker 1962, s oraz Denison 1962; Harbison, Myers 1964). Później, szczególnie na przełomie XX i XXI w., zaczęto badać w większym stopniu koszty i efekty kształcenia w skali makro, ale też indywidualnego (m.in. Psacharopoulos 1995; Saxton 2000; Kirchner 2007; Rogers 2008). Celem było wykazanie korzyści materialnych i niematerialnych z podejmowania dalszego kształcenia oraz szacowanie rentowności z inwestycji w kształcenie, szczególnie osób indywidualnych. Według koncepcji kapitału ludzkiego człowiek decyduje się na dalsze kształcenie pod warunkiem, że korzyści z kształcenia w postaci wyższego wynagrodzenia są wyższe od poniesionych kosztów na kształcenie, z uwzględnieniem korzyści z inwestycji alternatywnych. Im więcej korzyści z kształcenia przewyższają poniesione koszty, tym bardziej uzasadnione są inwestycje w określony obszar kształcenia. Podstawowym kosztem kształcenia, szczególnie wyższego, jest tzw. koszt alternatywny, czyli wynagrodzenie, które uzyskiwałoby się, gdyby nie podjęto studiów. W większości badań nad rentownością kształcenia nie szacuje się kosztów bezpośrednich studiowania, przyjmując za jedyny koszt wielkość utraconych wynagrodzeń (Jarecki 2006a, s ; 2008a, s ). Przeprowadzone na Wydziale Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego wstępne badania wśród studentów pokazały, że w niewielkim stopniu pracują oni podczas dwóch pierwszych lat studiów, od trzeciego roku liczba pracujących studentów wzrasta, ale zdecydowany przyrost następuje dopiero na ostatnim, czyli piątym roku studiów 1. Mając powyższe na uwadze, dokonano próby oszacowania wielkości dochodów uzyskiwanych przez studentów ostatniego (V) roku studiów oraz struktury tych dochodów. Postawiono przy tym tezę, że wysokość dochodów badanych studentów jest porównywalna z dochodami osób w wieku do 24 lat, mających wykształcenie średnie i pracujących w grupach zawodowych odpowiednich dla wykształcenia średniego. Pozytywna weryfikacja tezy oznaczałaby, że przy szacowaniu rentowności nakładów na kształcenie wyższe na kierunkach ekonomicznych należałoby obniżyć koszt studiowania przynajmniej o 20%. Tym samym wielkość dochodów studentów w istotny sposób wpływałaby na spadek ponoszonych kosztów alternatywnych studiowania, co należałoby uwzględniać przy szacowaniu rentowności nakładów na kształcenie wyższe. W związku z tym podjęto badania dochodów studentów V roku studiów uczestniczących regularnie 2 w zajęciach. Uzyskano dane od 292 studentów studiów stacjonarnych, na kierunkach o profilu ekonomicznym na Wydziale Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego w okresie X 2008 VI 2009, czyli od około 75% wszystkich studentów V roku. Dotyczyły one wielkości uzyskiwanych dochodów, ich źródła i struktury. Dane zbierano co kwartał podczas zajęć na uczelni. Badania trwały za każdym razem około minut. Przy pierwszym badaniu ankietowym w październiku 2008 r. studenci oznaczali ankiety wybranym przez siebie symbolem, który umożliwiał ich identyfikację w kolejnych kwartałach, gdy uzupełniali uzyskiwane koszty i dochody. DOCHODY STUDENTÓW STUDIÓW DZIENNYCH UJĘCIE TEORETYCZNE W literaturze przedmiotu rzadko można spotkać szersze odniesienia do dochodów studentów i ich struktury. Interesujące badania w tym zakresie zostały przeprowadzone przez Główny Urząd Statystyczny (GUS 2005) w Polsce, a w szczególności przez Kirchnera oraz Instytut Statystyczny Szkolnictwa Wyższego w Niemczech (HIS). Osoby podejmujące dalszą naukę, zwłaszcza na studiach wyższych, muszą mieć środki na kształcenie i utrzymanie. Pochodzą one z różnych źródeł. W literaturze przedmiotu wymienia się następujące źródła (HIS 2007 s. 123, 128; GUS 2005, s. 43): rodzice, środki zarobione przez siebie w okresie studiów, środki zaoszczędzone przed studiami, stypendia: naukowe i socjalne, stypendia od przedsiębiorstw i innych organizacji, środki od rodziny (poza rodzicami) lub od znajomych, renty rodzinne lub zdrowotne, pomoc współmałżonka/partnera, kredyty dla studentów, inne. Poza tymi formami finansowania studenci otrzymują również wsparcie finansowe z budżetu poprzez dopłaty do kredytów, do opłat za akademik i stancję, Polityka Społeczna nr 1/

2 do stołówek, korzystania z kultury (kino, teatr), czy transportu (opłaty do przejazdów pociągami i komunikacją miejską) (HIS 2007, s ; Kirchner 2007, s ) itd., co wpływa na niższe koszty własne utrzymania. Interesująca, szczególnie w kontekście badania kosztów i wyników kształcenia, jest struktura dochodów studentów. Z badań przeprowadzonych przez Kirchnera wynika, że dochody studentów w Niemczech wyniosły w 2006 r. miesięcznie (średnia arytmetyczna) około 750 euro i nie różnią się w istotny sposób między osobami pochodzącymi z różnych grup społecznych (Kirchner 2007, s. 128). 64% tych dochodów stanowi pomoc od rodziców, a 22% studenci zarabiają sami. Poza tym 5% stanowią środki od państwa (głównie stypendia). Warto podkreślić, że największe dochody studentów nie mają istotnego związku z przyszłą pracą zawodową w jakiejś organizacji (miałoby np. finansowanie przez przedsiębiorstwa, samorządy i inne instytucje). Poza tym studenci niemieccy z najzamożniejszych gospodarstw domowych przez 5 lat studiów otrzymują około 47 tys. euro. Z kolei studenci z najmniej zamożnych gospodarstw domowych 30% swoich dochodów otrzymują z budżetu. Grupa ta otrzymuje w okresie studiów około 35 tys. euro (Kirchner 2007, s ). Mimo że dochody osób z różnych grup społecznych są zbliżone, to jednak występują różnice w strukturze dochodów studentów. Z grupy osób o najwyższych dochodach 64% studentów otrzymuje środki od rodziców, natomiast z grupy osób o najniższych dochodach tylko 27% (tamże, s. 128). Warto dodać, że odsetek studentów w Niemczech uzyskujących jakiekolwiek stypendia wynosi około 60%. W Niemczech zatem studia są finansowane (w części pozabudżetowej) głównie ze środków rodziców. Badania pokazują, że udział ten jest coraz większy 3 (HIS 2004, s. 166). Przedstawione wyniki badań mogą służyć jako punkt odniesienia do badań przeprowadzonych w Szczecinie. DOCHODY STUDENTÓW KIERUNKÓW EKONOMICZNYCH W SZCZECINIE Studenci V roku studiów ekonomicznych studiują na czterech kierunkach: ekonomii, zarządzaniu i marketingu, finansach i bankowości oraz informatyce i ekonometrii. Podział studentów jest proporcjonalny, tzn. przy naborze na pierwszy rok studiów przyjęto po 150 osób na każdy kierunek. W toku studiów część zrezygnowała, część nie zdała egzaminów i musiała odejść, a część zmieniła uczelnię. W sumie na V roku pozostało 400 studentów, z czego część studiuje w trybie indywidualnym 4. Badania dochodów przeprowadzono z rozdzieleniem na okres wakacji (lipiec-wrzesień) i okres studiowania, tzw. rok akademicki (październik czerwiec). Wyszczególniono przy tym dochody uzyskiwane z własnej pracy, od rodziców, ze stypendiów naukowych i socjalnych łącznie (w roku akademickim) oraz z pozostałych źródeł (pozostała rodzina, darowizny, stypendia od przedsiębiorstw i innych organizacji, kredyty dla studentów i inne dochody). Uzyskane dane przedstawiono w tab. 1 z podziałem na dochody średnie dzielone na wszystkich badanych studentów na danym kierunku oraz na dzielone tylko na tych studentów, których dany dochód obejmuje. Dane tab. 1 pokazują, że występuje bardzo duże zróżnicowanie w dochodach w zależności od kierunku studiów. W okresie wakacyjnym dochody dzielone na wszystkich badanych studentów danego kierunku wynoszą średnio od 816 zł netto na finansach i bankowości do 1776 zł na zarządzaniu i marketingu, a w roku akademickim odpowiednio od zł do 1429 zł. Nie różnią się one istotnie, gdy uwzględni się tylko osoby uzyskujące dochody, ponieważ w roku akademickim uzyskują je wszyscy, a w wakacje większość. Z kolei dochody z własnej pracy w przeliczeniu na wszystkich badanych studentów danego kierunku wynoszą w wakacje od 314 zł (finanse i bankowość) do 1366 zł (zarządzanie i marketing), a w roku akademickim odpowiednio od 163 zł do 912 zł. Jednakże, gdy uwzględni się tylko osoby pracujące, wówczas dochody przypadające na jednego pracującego stu- Tabela 1. Średnie miesięczne dochody netto (w zł) studentów V roku wg kierunków studiów (2008/2009) Rodzaj dochodu Średni miesięczny dochód w wakacje (VII IX) otrzymujący dochody z pracy: pracujący od rodziców: pozostałe (średnio wszyscy) Średni miesięczny dochód w roku akademickim otrzymujący dochody z pracy: pracujący od rodziców: stypendium: pozostałe Polityka Społeczna nr 1/2010

3 denta są znacznie wyższe i wynoszą w wakacje odpowiednio od 733 zł do 2009 zł. Jest to wielkość odpowiadająca średniemu wynagrodzeniu wszystkich zatrudnionych w Polsce, które w 2008 r. wyniosło około 2060 zł netto 5. Istotnym źródłem dochodów studentów są środki od rodziców. W tym przypadku jednak nie ma dużego zróżnicowania między kierunkami studiów. W przeliczeniu na wszystkich studentów danego kierunku w okresie wakacyjnym studenci dostają średnio w granicach zł miesięcznie, a w roku akademickim zł miesięcznie. Jeśli uwzględni się tylko tych, którzy otrzymują środki od rodziców, to zarówno w wakacje, jak i w roku akademickim jest to w granicach zł, przy czym najwięcej od rodziców otrzymują osoby studiujące na zarządzaniu i marketingu oraz ekonomii, a najmniej na finansach i bankowości oraz informatyce i ekonometrii. Ostatnim z wyróżnionych źródeł dochodów są stypendia. W przeliczeniu na wszystkich studentów danego kierunku studiów najniższe stypendia otrzymują studenci zarządzania i marketingu (49 zł) oraz informatyki i ekonometrii (74 zł), a najwyższe finansów i bankowości (166 zł). W przeliczeniu na jednego otrzymującego stypendium nie ma dużych różnic w kwotach między kierunkami studiów, gdyż wahają się one między 330 zł a 420 zł, przy czym wyższe są na informatyce i zarządzaniu, a niższe na finansach i ekonomii. Można zatem wysunąć wniosek, że na zarządzaniu i marketingu oraz informatyce i ekonometrii stypendia uzyskuje zdecydowanie mniej osób niż na finansach i bankowości. Pozostałe dochody (kredyty, darowizny, stypendia od przedsiębiorstw) wynoszą w granicach zł w okresie wakacji i zł w roku akademickim. Poza oszacowaną uzyskiwaną wielkością dochodów istotna jest również ich struktura. Została ona przedstawiona w kolejnym punkcie artykułu. STRUKTURA I ŹRÓDŁA DOCHODÓW STUDENTÓW Analiza struktury i źródeł dochodów została przeprowadzona również z uwzględnieniem poszczególnych kierunków studiów. Dokonano też pewnego porównania z wynikami uzyskanymi w Niemczech (Kirchner 2007, s ). Dane te przedstawiono w dwóch kolejnych tabelach (tab. 2 i 3). Dane tab. 2 pokazują, że prawie połowa studentów ekonomii oraz finansów i bankowości uzyskuje dochody od rodziców, natomiast większość (64%) studentów zarządzania i marketingu oraz informatyki i ekonometrii z pracy własnej. Dla porównania 6, w Niemczech w 2003 r. studenci pozyskiwali dochody głównie od rodziców (51%) oraz ze stypendiów (HIS 2004, s. 166). Duże zróżnicowanie występuje w Polsce, jeśli chodzi o znaczenie stypendiów w strukturze dochodów studentów. Otóż na kierunku finanse i bankowość stanowią one ponad 20% tych dochodów, podczas gdy na zarządzaniu i marketingu zaledwie 3%, a na informatyce i ekonometrii 6%. Poza pierwszym kierunkiem wysokość otrzymywanych stypendiów odpowiada wielkości innych dochodów. Ponieważ dwa podstawowe źródła dochodów badanych studentów to praca własna i środki od rodziców, zbadano również, jaki odsetek osób uzyskuje dochody z tych dwóch źródeł (tab. 3). Rozdzielono przy tym okres wakacyjny i rok akademicki. Analiza tab. 3 pozwala na wniosek, że najczęstszym źródłem dochodów studentów V roku są rodzice. W zależności od kierunku studiów w roku akademickim około 70% 90% studentów uzyskuje środki od rodziców, natomiast w wakacje 40% 53%. Wysoki wydaje się być odsetek studentów uzyskujących dochody z pracy. Co ciekawe częściej studenci pozyskują te dochody w roku akademickim. Na większości kierunków ponad połowa studentów pracuje. W okresie wakacji odsetek ten wynosi od 44% (ekonomia) do 68% (zarządzanie i marketing oraz informatyka i ekonometria), a w roku akademickim od 48% (ekonomia) do 82% (informatyka i ekonometria). Zatem odsetek pracujących na V roku studentów odpowiada odsetkowi osób zatrudnionych będących w wieku produkcyjnym, który wynosi 51% (GUS 2009a, s. 35). Ponieważ, jak pokazują badania, studenci ostatniego roku studiów uzyskują stosunkowo wysokie dochody z pracy własnej, więc warto podjąć próbę zbadania różnic w dochodach studentów i osób pracujących z wykształceniem średnim, co można następnie wykorzystać do szacunków rentowności kształcenia. Tabela 2. Struktura dochodów studentów w roku akademickim w Polsce wg kierunków studiów (2008/2009) i w Niemczech (2003), w % Rodzaj dochodu Rodzice Własna praca Stypendium Inne Ogółem 46,0 30,0 12,0 12,0 28,0 64,0 3,0 5,0 48,0 21,0 22,0 9,0 26,0 64,0 6,0 4,0 Niemcy 51,0 13,0 27,0 9,0 Tabela 3. Osoby uzyskujących dochody z pracy i od rodziny wg kierunku studiów (2008/2009) w % Źródło dochodów Pracujący w wakacje w roku akademickim Od rodziców w wakacje w roku akademickim 44,0 48,0 40,0 88,0 72,0 40,0 88,0 57,0 54,0 50,0 76,0 82,0 53,0 Polityka Społeczna nr 1/

4 WYNAGRODZENIE UTRACONE Coraz częściej w literaturze przedstawia się zagadnienie rentowności inwestycji w kształcenie. Dotyczy to w szczególności kształcenia wyższego, gdyż jest ono dobrowolne, a jednocześnie wymaga poniesienia określonych nakładów indywidualnych. Podstawowym nakładem przyjmowanym do szacunków rentowności kształcenia jest utracone wynagrodzenie w okresie studiowania, czyli wynagrodzenie osób, które po maturze podjęły pracę zawodową. Dotychczas przyjmowano założenie, że studenci nie uzyskują dochodów z pracy. Jednakże jak pokazują przedstawione wcześniej badania odsetek osób na V roku studiów stacjonarnych, a jednocześnie pracujących jest stosunkowo wysoki. Biorąc pod uwagę przedstawione wcześniej wielkości dochodów studentów, porównano w tab. 4 dochody uzyskiwane przez studentów piątego roku z dochodami osób z wykształceniem średnim, w wybranych 7 grupach zawodowych. Pozwoli to jednocześnie na zweryfikowanie postawionej we wstępie tezy. Grupy i podgrupy zawodowe, które wybrano, odpowiadają klasyfikacji ISCO 88. Jako główne grupy zawodowe wybrano do porównań techników i inny średni personel oraz pracowników biurowych, gdyż osobom na tych stanowiskach powinno odpowiadać wykształcenie średnie 8. Jak pokazują dane tab. 4, technicy i inny średni personel uzyskują wyższe wynagrodzenie ogółem (1960 zł netto) niż pracownicy biurowi (1518 zł netto) 9. Analogiczne zróżnicowanie wynagrodzeń występuje wśród osób do 24. roku życia w badanych grupach zawodowych. Po uwzględnieniu wzrostu wynagrodzeń od 2006 do 2008 r. i grupy wieku wynagrodzenie techników i innego średniego personelu mających do 24 lat wyniosło 1505 zł, a pracowników biurowych 1355 zł. Wśród analizowanych podgrup zawodowych wynagrodzenie waha się (2008 r.) między 1073 zł dla pracowników obrotu pieniężnego do 1669 zł netto dla pracowników ds. finansowo-handlowych. Porównując uzyskane szacunki wynagrodzeń dla osób z wykształceniem średnim w stosunku do wynagrodzeń uzyskiwanych przez studentów V roku można zauważyć, że studenci ekonomii oraz finansów i bankowości zarabiają zdecydowanie mniej niż osoby do 24. roku życia mające wykształcenie średnie. Inaczej sytuacja wygląda z osobami studiującymi na dwóch pozostałych kierunkach. Studiujący na V roku informatyki i ekonometrii zarabiają więcej niż pracownicy ds. ewidencji materiałowej, transportu i produkcji oraz obrotu pieniężnego, a studiujący na zarządzaniu i marketingu zarabiają więcej niż większość osób z wykształceniem średnim z badanych grup zawodowych. studentów V roku zarządzania i marketingu jest niższe jedynie od wynagrodzenia pracowników ds. finansowo-handlowych oraz urzędników ds. podatków i ceł, ale różnice te są niewielkie. Na podstawie uzyskanych szacunków można stwierdzić, że nie uwzględnianie w kosztach studiowania 10 dochodów uzyskiwanych przez studentów z ich pracy powoduje istotne obniżenie rentowności studiowania. WNIOSKI Z przeprowadzonych badań można wysunąć dwa podstawowe wnioski, które odnoszą się do postawionej tezy. Po pierwsze, dochody z pracy własnej studentów V roku są mocno zróżnicowane w zależności od kierunku studiów. Po drugie, na kierunkach zarządzanie i marketing oraz informatyka i ekonometria są one na tyle wysokie, że w zasadzie odpowiadają wynagrodzeniu osób z wykształceniem średnim, szczególnie pracownikom biurowym. Tym samym koszt alternatywny studiowania (utracone wynagrodzenie) znacznie się obniża, co należałoby uwzględniać przy szacowaniu indywidualnej rentowności kształcenia. Trzeci istotny wniosek jest taki, że dwa podstawowe źródła dochodów to praca własna i środki uzyskiwane od rodziców, przy czym te pierwsze odgrywają szczególnie istotną rolę u studentów zarządzania i marketingu oraz informatyki i ekonometrii. Kolejny wniosek związany jest z tym, że duży odsetek wszystkich badanych studentów podejmuje pracę zawodową na ostatnim roku studiów, a na zarządzaniu i marketingu oraz informatyce i ekonometrii jest to zdecydowana większość. Tabela 4. miesięczne studentów (2008/2009) i osób pracujących z wykształceniem średnim mających do 24 lat (2008 r.) wg sekcji PKD, w zł Wyszczególnienie brutto (2006) netto a (2006) netto do 24. roku życia b (2008) ekonomii netto studentów c zarządzania i marketingu finansów i bankowości informatyki i ekonometrii Technicy i inny średni personel ogółem w tym: pracownicy ds. finansowych i handlowych agenci biur pomagający w prowadzeniu działalności gospodarczej, pośrednicy handlowi średni personel biurowy urzędnicy ds. podatków i ceł Pracownicy biurowi ogółem w tym: pracownicy ds. finansowo-statystycznych pracownicy ds. ewidencji materiałowej, transportu i produkcji pracownicy obrotu pieniężnego a) W 2006 r. stopy procentowe wynosiły kolejno: na ubezpieczenie emerytalne 9,76%, rentowe 6,50%, chorobowe 2,45% podstawy wymiaru (Twardo 2006). Na podstawie powyższych informacji przyjęto w uproszczeniu, że wynagrodzenie netto wynosi 70% wynagrodzenia brutto. b) netto pomnożono przez 0,66 (Jarecki 2008b; GUS 2007, s. 64, 82 89, ), a następnie przez wzrost wynagrodzeń w okresie IV kwartał 2006 r. do IV kwartał 2008 r., czyli przez 1,163 (GUS 2009b, s ). c) netto studentów obliczono dodając wynagrodzenie z 3 miesięcy w okresie wakacji do wynagrodzenia z dziewięciu miesięcy w roku akademickim i dzieląc przez 12. Źródło: GUS 2007, s i opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. 24 Polityka Społeczna nr 1/2010

5 Można zaobserwować, że stosunkowo niskie dochody studenci uzyskują ze stypendiów. Dotyczy to w szczególności kierunków zarządzanie i marketing oraz informatyka i ekonometria. Pojawia się tu ciekawe zagadnienie do ewentualnych dalszych badań czy podejmowanie pracy w okresie studiów, szczególnie w roku akademickim, wpływa na pogorszenie ilości i jakości przyswajanej wiedzy i jaki to ma wpływ na wysokość uzyskiwanych dochodów w przyszłości. Inny problem dotyczy tego, czy wysokość stypendiów, szczególnie naukowych, jest narzędziem, które jest wykorzystywane do motywowania do nauki. Warto na koniec podkreślić, że badania obejmowały jedynie studentów ostatniego roku studiów. Uwzględniając dochody z pozostałych czterech lat studiowania można szacować, że spowodowałyby one spadek utraconych wynagrodzeń o kolejny rok. Dlatego też stosunkowo wysokie dochody uzyskiwane przez studentów V roku są kolejnym argumentem za wprowadzeniem odpłatnych, przynajmniej częściowo, studiów stacjonarnych. Można by zapoczątkować ten proces, np. poprzez wprowadzenie odpłatnych studiów stacjonarnych po licencjacie. 1 Dokładniejsze szacunki uwzględniające studentów wszystkich lat studiów zostaną przeprowadzone w ramach pisanej przez autora rozprawy habilitacyjnej. 12 To znaczy na tyle często, że mogli wypełniać ankiety na zajęciach. 13 Wzrósł w latach Nie są prowadzone statystyki, jak duża część Porównanie to jest jednak nie do końca właściwe, gdyż w przypadku Niemiec struktura ta dotyczy studentów różnych kierunków i lat. 17 Wybrano te grupy zawodowe, które związane są bardziej z ukierunkowaniem ekonomicznym. 18 Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (DzU nr 265, poz. 2644, Załącznik, s. 3). 19 W zasadzie wysokość tych wynagrodzeń jest trochę zawyżona dla osób z wykształceniem średnim, gdyż jak pokazują statystyki około 20% osób w tych dwóch grupach zawodowych stanowią osoby z wykształceniem wyższym, uzyskujący trochę wyższe dochody (zob.: uropa.eu/extraction/retrieve/de/theme3/lfsq/lfsq_egised?outputdir=ejoutputdir_609&user=unknown&clientsessionid=cdecc75f6e29df88afb81c76bfa86ec8.extraction-worker-1&outputfile=lfsq_egised.htm&outputmode= U&NumberOfCells=36&Language=de&OutputMime=text%2Fhtml&. 10 A w zasadzie w pomniejszeniach kosztów. LITERATURA Becker G.S. (1962), Investment in Human Capital: A Theoretical Analysis, The Journal of Political Economy, Vol. 70, No. 5, Part 2. Denison E.F. (1962), The Sources of Economic Growth in the United States and the Alternatives Before, New York: Committee for Economic Development. GUS (2005), Ścieżki edukacyjne Polaków, Warszawa. GUS (2007), Struktura wynagrodzeń wg zawodów w październiku 2006 r., Warszawa. GUS (2009a), Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2008 r., Warszawa. GUS (2009b), Zatrudnienie i wynagrodzenie w gospodarce narodowej w 2008 r., Warszawa. Harbison F., Myers C.A. (1964), Education, Manpower and Econommic Growth, New York, Toronto, London: McGraw-Hill. HIS (2004), Die wirtschaftliche und soziale Lage der Studierenden in der Bundesrepublik Deutschland 2003, Bonn/ Berlin: Bundesministerium für Bildung und Forschung. HIS (2007), Die wirtschaftliche und soziale Lage der Studierenden in der Bundesrepublik Deutschland 2006, Bonn/ Berlin: Bundesministerium für Bildung und Forschung. Isserstedt W., Middendorff E., Fabian G., Wolter A. (2007), Die Wirtschaftliche und soziale Lage der Studierenden in der Bundesrepublik Deutschland 2006, Bonn/Berlin: Bundesministerium für Bildung und Forschung. Jarecki W. (2006a), Koszty kształcenia na studiach wyższych jako problem badawczy, Polityka Społeczna nr 4. Jarecki W. (2006b), W kwestii szacowania efektywności kształcenia metodą T.W. Schultza, w: M. Kunasz (red.), Problemy gospodarowania w dobie globalizacji, Szczecin: Print Grup. Jarecki W. (2008a), Badanie indywidualnej rentowności kształcenia aspekty metodologiczne, w: wiedzą we współczesnej gospodarce, red. D. Kopycińska, Szczecin: Uniwersytet Szczeciński. Jarecki W. (2008b), Szacowanie kosztów i efektów inwestowania w kształcenie wyższe, Polityka Społeczna nr 9. Keeley B. (2007), Human Capital: How what sou know shapes your life, Geneva: OECD. Kirchner M. (2007), Geschenkter Wohlstand Bildungsrenditen eines gebuehrenfreien Hochschulstudium, Universitaet Potsdam, Potsdam Mincer J. (1958), Investment in Human Capital and Personal Income, Journal of Political Economy nr 4 Mincer J. (1962), On-the-job Training: Costs, Returns and Some Implications, Journal of Political Economy no 5. Psacharopoulos G. (1995), The Profitability of Investment in Education, Uniw. Oldenburg, Paper Reviews. Rogers M.L. (2008), Directly unproductive schooling: How country charakteristicks affect the impast of schooling on growth, European Economic Review no 52. Saxton J. (2000), Investment in Education: Private and Public Returns, Joint Economic Committee United States Congress. Schultz T.W. (1961), Investment in Human Capital, The American Economic Review, no 51 (1). Schultz, T.W. (1971), Investment in Human Capital. The Role of Education and of Research, New York, London: The Free Press. Twardo D. (2006), Obliczanie wynagrodzeń. Składniki wynagrodzeń, Serwis Prawno-Pracowniczy nr 28. Wolter C., Weber B. (2005), Bildungsrendite-ein zentraler oekonomischer Indykator des Bildungswesens, Das Magazin für Wirtschaftspolitik nr 10. SUMMARY The article discusses the problem of income generated by economics students in their final year of master s degree studies. The main objective was to estimate this income, determine its sources and structure. It has been assumed that in their final year, students generate income comparable to people with secondary education. Estimates made allowed to validate the thesis advanced. NOWE KSIĄŻKI Tadeusz Kowalik, TRANSFORMACJA.PL, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, Warszawa 2009, stron 278. WYKSZTAŁCENIE I KWALIFIKACJE KOBIET A ICH SYTUACJA NA RYNKU PRACY, redakcja naukowa Grażyna Firlit-Fesnak, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2008, stron 310. Polityka Społeczna nr 1/