Rynek energetyczny w Polsce. Podsumowanie 2010 roku

Transkrypt

1 Rynek energetyczny w Polsce Podsumowanie 2010 roku

2 Zawartość 03 Produkcja energii w Polsce 13 Ceny nośników energii 16 Wyniki finansowe sektora energetycznego 17 Przekształcenia kapitałowe 21 Nowe regulacje prawne Nasza firma Grant Thornton Frąckowiak od wielu lat aktywnie towarzyszy Klientom w rozwijaniu ich biznesów. Przygotowujemy firmy do tego, co przynosi przyszłość. Ogromny potencjał Grant Thornton, będący sumą wiedzy i doświadczeń naszych ekspertów w kraju i zagranicą, pozwala skutecznie realizować taki model współpracy. 2

3 Szanowni Państwo, mamy przyjemność przedstawić Państwu raport poświęcony w głównej mierze podsumowaniu roku 2010 w branży energetycznej. Rok 2010 nie spowodował rewolucji w polskiej energetyce. Był to kolejny rok zwiększonego popytu na energię elektryczną, co przyczyniło się do osiągnięcia bardzo dobrych wyników przez firmy energetyczne. Nie doszło do zakończenia prywatyzacji Enei oraz do utworzenia mega koncernu dzięki przejęciu Energi przez PGE. Nadal dynamicznie rozwija się energetyka oparta na źródłach odnawialnych, głównie wiatrowa. Co ciekawe, segment ten ciągle zdominowany jest przez mniejszych inwestorów. Koncerny energetyczne mimo ambitnych planów nie zaistniały jeszcze na tym rynku. Nieuchronnie zbliża się czas, kiedy niezbędne będzie podjęcie strategicznych dla sektora decyzji. W ciągu najbliższych kilkunastu miesięcy powinny zostać bowiem podjęte decyzje o rozbudowie lub modernizacji kilku węglowych bloków energetycznych a także najbardziej kontrowersyjna decyzja o wybudowaniu w Polsce pierwszej elektrowni jądrowej. Istotne będzie zatem dobre oszacowanie zapotrzebowania na energię elektryczną w perspektywie kilkudziesięciu lat, z uwzględnieniem dwóch przeciwstawnych czynników z jednej strony wzrostu gospodarczego naszego kraju, z drugiej polityki Unii Europejskiej zmierzającej do ograniczenia energochłonności gospodarki europejskiej i zmniejszenia emisji dwutlenku węgla. Najbliższe kilkanaście miesięcy może zatem na dziesięciolecia ukształtować polską energetykę. Maciej Richter Partner Zarządzający Departament Doradztwa Gospodarczego Grant Thornton Frąckowiak richter.maciej@gtfr.pl Energetyka s. 1

4 Energetyka 2010 Wzrost produkcji energii w Polsce Procesy zachodzące na polskim rynku energetycznym w 2010 roku potwierdziły trwającą w tym roku korzystną koniunkturę. Dokonany wzrost gospodarczy wpłynął na wielkość produkcji i konsumpcji energii elektrycznej. Produkcja energii elektrycznej w Polsce rośnie i nic nie wskazuje na to, aby tendencja ta mogła się odwrócić, mimo że jeszcze niedawno przewidywano spadek zapotrzebowania na energię elektryczną. Na koniec 2006 r. krajowe roczne zapotrzebowanie na energię elektryczną wynosiło 150,8 TWh. Przygotowane przez rząd prognozy zakładały jego spadek do poziomu 141,1 TWh w 2010 roku, to jest o blisko 6,5% 1. W rzeczywistości krajowe zapotrzebowanie na energię elektryczną w 2010 roku wyniosło 154,98 TWh, co oznacza w odniesieniu do 2006 roku blisko 5,5% wzrost. Podobnie przestawione wówczas przez Ministerstwo Gospodarki prognozy poziomu produkcji energii elektrycznej znacznie odbiegają od danych rzeczywistych. W roku 2010 Polskie elektrownie zawodowe i przemysłowe wyprodukowały łącznie 157 TWh energii. To o ponad 21% więcej od zakładanych przez Ministerstwo prognoz. Struktura produkcji energii elektrycznej (TWh) według ARE /2009 Produkcja ogółem ,8% elektrownie zawodowe ,9% wodne ,6% - szczytowo-pompowe ,2% - przepływowe ,5% cieplne ,6% - na węglu kamiennym ,6% - na węglu brunatnym ,2% - gazowe ,2% - współspalanie biomasy/biogazu ,2% elektrownie przemysłowe ,7% - gazowe ,4% - biogazowe ,3% - na biomasę ,8% elektrownie niezależne pozostałe ,6% - wodne ,6% - wiatrowe ,6% - biogazowe ,2% - na biomasę ,8% Źródło: Opracowanie Grant Thornton Frąckowiak, na podstawie danych ARE s. 2 Energetyka 2010

5 Struktura produkcji oraz krajowe zużycie energii elektrycznej (w TWh) według PSE /2009 Produkcja ogółem ,59% elektrownie zawodowe ,98% wodne ,72% cieplne ,67% - na węglu kamiennym ,86% - na węglu brunatnym ,63% - gazowe ,84% inne odnawialne ,81% wiatrowe ,29% elektrownie przemysłowe ,78% Saldo wymiany zagranicznej ,20% Krajowe zużycie energii elektrycznej ,21% Źródło: Opracowanie Grant Thornton Frąckowiak, na podstawie danych PSE Według danych publikowanych przez Polskie Sieci Energetyczne Operator SA (PSE) w 2010 roku w porównaniu do roku poprzedniego krajowa konsumpcja energii elektrycznej uległa zwiększeniu o 4%, podczas gdy produkcja energii wzrosła w tym okresie o 3,59%. Należy jednak pamiętać, że porównanie dotyczy roku 2009, charakteryzującego się spowolnieniem gospodarczym. Większy przyrost konsumpcji energii od przyrostu jej produkcji spowodował powstanie mniejszej niż w 2009 roku nadwyżki wyprodukowanej energii. W konsekwencji o niemal 40% zmniejszył się przyrost salda wymiany zagranicznej. Elektrownie zawodowe dostarczają energię elektryczną do ogólnej sieci elektroenergetycznej, a za jej pośrednictwem do wszystkich odbiorców. Elektrownie przemysłowe wytwarzają energię na potrzeby zakładu przemysłowego, przy którym się znajdują. CCS (Carbon capture and storage) technika polegająca na wychwytywaniu dwutlenku węgla ze spalin w trakcie emisji a następnie jego składowaniu. Podstawowymi surowcami wykorzystywanymi do produkcji energii elektrycznej w Polsce w 2010 roku były węgiel kamienny oraz węgiel brunatny. Elektrownie oparte na tych minerałach według danych publikowanych przez Agencję Rynku Energetyki (ARE) wytworzyły w 2010 roku 150 TWh energii, co stanowiło 85,8% ogółu produkcji. Produkcja w blokach energetycznych opartych na węglu kamiennym może zwiększyć się wraz z upowszechnieniem zastosowania technologii CCS do uzyskiwania energii z węgla, czyli tzw. techniki czystego węgla. Jest to jednak technologia kosztowna i innowacyjna, związana z dużym ryzykiem inwestycyjnym. Na początku 2011 roku realizowany był tylko jeden projekt demonstracyjny w Bełchatowie. Istotnym czynnikiem rozwoju technologii CCS w Polsce będzie możliwość wykorzystania przechwyconego dwutlenku węgla w innych sektorach przemysłu (m.in. chemii) 2. Struktura produkcji energii elektrycznej w podziale na źródła energii według danych na koniec 2010 r. na węglu brunatnym 32,5% gazowe 3,4% wodne 2,3% wiatrowe 1,1% biomasa / biogaz 3,3% na węglu kamiennym 57,4% Źródło: Opracowanie Grant Thornton Frąckowiak na podstawie danych Agencji Rynku Energetyki (ARE) Energetyka 2010 s. 3

6 Wielkość produkcji energii elektrycznej z podstawowych surowców konwencjonalnych (w TWh) Elektrownie oparte na: węglu kamiennym węglu brunatnym gazie ziemnym Źródło: Opracowanie Grant Thornton Frąckowiak na podstawie danych Polskich Sieci Energetycznych Operator SA (PSE) Poziom wykorzystywania węgla kamiennego do produkcji energii elektrycznej w Polsce w ciągu roku nie jest stały. Wzrost jego zapotrzebowania następuje w pierwszych dniach października, a maleje z początkiem stycznia. Sezonowość tą przedstawia poniższy wykres, ukazujący stopień wykorzystania głównych surowców energetycznych. Istotny udział węgla w produkcji energii elektrycznej wynika z bogatych zasobów tego minerału, jakie posiada Polska. W 2010 roku wydobyto 76,6 mln ton węgla kamiennego i 55,9 mln ton węgla brunatnego. Pod względem wielkości produkcji węgla Polska zajmuje czołowe miejsce w Europie (bez uwzględnienia Rosji). s. 4 Energetyka 2010

7 Zainstalowane moce wytwórcze OZE (MW) /2009 Wszystkie elektrownie, w tym: ,54% Źródła odnawialne, w tym: ,78% Biomasa ,6% - udział w ogóle OZE 4,2% 4,9% Biogaz ,1% - udział w ogóle OZE 3,4% 3,4% Wiatr ,4% - udział w ogóle OZE 48,6% 39,8% Woda ,4% - udział w ogóle OZE 43,4% 51,7% Udział OZE w ogóle zainstalowanych mocy 6,0% 5,1% 19,14% Źródło: Opracowanie Grant Thornton Frąckowiak, na podstawie danych ARE Dane z 2010 roku potwierdzają wzrost wykorzystania odnawialnych źródeł energii (OZE) w polskim sektorze energetycznym. Produkcja przepływowych elektrowni wodnych wzrosła o blisko 18%, a elektrowni wiatrowych o 58%. Zwiększeniu uległ również poziom produkcji w elektrowniach opartych na biomasie stałej oraz biogazach. Wzrost znaczenia OZE znajduje ponadto potwierdzenie w dynamice mocy wytwórczych. W porównaniu z rokiem poprzednim, na koniec 2010 roku elektrownie oparte na źródłach odnawialnych posiadały o ponad 19% zainstalowanych mocy wytwórczych więcej. W konsekwencji udział OZE w ogóle produkcji energii wzrósł z 5,8% w 2009 r. do 6,2% w 2010 r. Energetyka 2010 s. s. 5

8 Wzrost produkcji energii ze źródeł odnawialnych jest stymulowany odpowiednimi mechanizmami. W Europie obowiązują dwa zasadnicze systemy wsparcia inwestycji w OZE. Pierwszy z nich system ceny gwarantowanej, stosowany jest w większości krajów Unii Europejskiej. System ten określany mianem feed in tariff ( zasilanie w taryfie ) polega na ustanowieniu cen dla energii z OZE w perspektywie długoterminowej oraz zobowiązaniu określonych podmiotów do dokonywania zakupu energii z OZE po tych cenach w zależności od szeregu szczegółowych parametrów. Państwo zobowiązuje się do pokrycia różnicy wynikającej z ceny rynkowej i gwarantowanej. System kolorowych certyfikatów jest istotnym czynnikiem wsparcia produkcji energii ze źródeł odnawialnych. Jednak pomimo jego funkcjonowania już od 2005 roku udział OZE w ogólnej produkcji energii w Polsce pozostaje wciąż niewielki. W 2010 roku osiągnął on poziom 6,8%. Oznacza to, że pomimo wzrostu wykorzystania OZE o 26%, zakładany przez Ministerstwo Gospodarki 7,5% udział OZE w produkcji energii elektrycznej ogółem nie został zrealizowany 3. Warto zaznaczyć, że wytyczne Unii Europejskiej zakładają wzrost udziału produkcji energii z OZE w produkcji ogółem w 2020 roku w Polsce do poziomu 15,5%. Drugi system to obowiązujący w Polsce system świadectw pochodzenia, zwanych potocznie certyfikatami. Certyfikaty są to zbywalne prawa majątkowe o określonej wartości rynkowej, przyznawane wytwórcom energii z OZE. Ustawa Prawo energetyczne nakłada na sprzedawców prądu obowiązek kupowania od swych dostawców z góry określonej w ustawie ilości energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych. Przez pewien okres wszystkie odnawialne źródła energii otrzymywały jednakowe wsparcie. Od 2007 roku zaczęto wprowadzać kolejne kolorowe certyfikaty. Są one świadectwami pochodzenia energii elektrycznej z następujących źródeł: zielone z odnawialnych źródeł energii, czerwone z łącznej produkcji prądu i ciepła (wysokosprawnej kogeneracji), żółte z małych źródeł ko generacyjnych opalanych gazem lub o mocy elektrycznej poniżej 1 MW, fioletowe ze źródeł wykorzystujących gaz z odmetanowania kopalń lub biogaz, pomarańczowe ze źródeł zaopatrzonych w instalacje wychwytywania i zatłaczania dwutlenku węgla, błękitne z nowych, wysokosprawnych źródeł. s. 6 Energetyka Energetyka

9 Dynamika i struktura produkcji OZE (TWh) /2009 Wszystkie elektrownie, w tym: ,78% Źródła odnawialne, w tym: ,82% Biomasa ,6% - udział w ogóle OZE 55,1% 57,9% Biogaz ,5% - udział w ogóle OZE 2,2% 2,2% Wiatr ,6% - udział w ogóle OZE 15,2% 12,9% Woda ,6% - udział w ogóle OZE 27,5% 28,5% Udział OZE w ogóle produkcji 6,8% 5,6% 21,24% Źródło: Opracowanie Grant Thornton Frąckowiak na podstawie danych Agencji Rynku Energetyki (ARE) Rejestr świadectw pochodzenia energii elektrycznej wyprodukowanej z OZE prowadzi od 2005 roku Towarowa Giełda Energetyki (TGE) Energetyka Energetyka s. 7

10 Na wzrost dynamiki produkcji odnawialnych źródeł energii wpływ miała przede wszystkim energia wiatrowa. Moce wytwórcze tej energii wzrosły w 2010 roku niemal o połowę. Wzrosła także wielkość produkcji energii w elektrowniach wiatrowych, potwierdzając tym samym występowanie długoterminowego trendu wzrostowego wykorzystania tego źródła energii. Zwiększa się również udział energii wiatrowej w strukturze OZE, który w ciągu 2010 roku wzrósł z blisko 13% do ponad 15%. Wielkość produkcji energii elektrycznej w elektrowniach wiatrowych i wodnych (w TWh) Elektrownie: wodne wiatrowe Źródło: Opracowanie Grant Thornton Frąckowiak na podstawie danych PSE Mimo to ilość nowych elektrowni wiatrowych wciąż się zwiększa. Według danych Urzędu Regulacji Energetyki w pierwszym kwartale 2011 roku w elektrowniach na odnawialne źródła energii przybyło 223,656 MW zainstalowanych mocy. Wielkość ta stanowi blisko 40% mocy przyłączonych w całym 2010 roku. Podobnie jak miało to miejsce w roku 2010, produkcja energii z OZE rośnie przede wszystkim wskutek rozwoju energii wiatrowej. Zainstalowana w elektrowniach wiatrowych moc zwiększyła się w tym czasie o 164,045 MW, czyli o blisko 14%. Aktywne oraz budowane elektrownie wiatrowe w Polsce w 2010 r. Źródło: niebieskim kolorem zaznaczono planowane inwestycje Według Grant Thornton Frąckowiak w 2011 roku należy się spodziewać znacznego wzrostu liczby nowych farm wiatrowych. Projekty w tego typu inwestycje charakteryzują się niewielkim ryzykiem oraz dużą rentownością. Najwięcej problemów sprawia inwestorom uzyskanie pozwoleń na budowę elektrowni oraz zawarcie umowy z operatorem o przyłączenie do sieci energetycznej. s. 8 s. 8 Energetyka 2010

11 Innym źródłem energii odnawialnej, które odgrywa coraz większą rolę w polskiej energetyce jest biomasa. Według raportu PMR Publications polscy inwestorzy coraz częściej koncentrują się na projektach wykorzystujących biomasę (w procesach spalania bądź współspalania wraz z węglem) w celu produkcji energii elektrycznej i cieplnej. Inwestycje w elektrownie oparte na biomasie planują zarówno duże grupy energetyczne (m.in. Tauron, GDF SUEZ czy Dalkia Polska), jak i lokalne elektrociepłownie. Polityka energetyczna Polski zakłada wzrost wykorzystywania tego źródła w szczególności w odniesieniu do biogazu. Jak prognozuje Ministerstwo Gospodarki udział biogazu w zapotrzebowaniu na energię elektryczną z OZE w ciągu najbliższych 20 lat wzrośnie z 4% do 17%, a w odniesieniu do energii cieplnej z 1% do 11%. Trafność tych prognoz potwierdzają dane Urzędu Regulacji Energetyki, zgodnie z którymi moc zainstalowana w elektrowniach wykorzystujących biomasę wzrosła w pierwszym kwartale 2011 roku o 42,86 MW do poziomu 399,05 MW czyli o ponad 12%. Zapotrzebowanie na energię finalną brutto z OZE w podziale na rodzaje energii (w ktoe) Energia elektryczna Biomasa stała udział w zapotrzebowaniu 41,7% 33,2% 33,2% 29,3% 29,3% Biogaz udział w zapotrzebowaniu 4,4% 9,3% 12,8% 17,1% 17,4% Wiatr udział w zapotrzebowaniu 24,3% 41,7% 43,9% 45,1% 45,0% Woda udział w zapotrzebowaniu 29,5% 15,8% 10,1% 8,5% 8,1% Ciepło Biomasa stała udział w zapotrzebowaniu 96,3% 91,1% 86,4% 83,3% 83,1% Biogaz udział w zapotrzebowaniu 1,6% 5,1% 8,0% 10,6% 10,5% Geotermia udział w zapotrzebowaniu 1,8% 2,9% 3,5% 4,2% 4,6% Słoneczna udział w zapotrzebowaniu 0,3% 0,9% 2,0% 1,8% 1,8% Źródło: Opracowanie Grant Thornton Frąckowiak na podstawie Krajowego planu działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych ktoe - kilotona oleju ekwiwalentnego 1 ktoe = 41,868 TJ Energetyka 2010 s. 9

12 Zachodzące na rynku energetycznym zmiany są szansą rozwoju rynku paliw alternatywnych, w szczególności produkowanych z odpadów komunalnych. Według szacunkowych danych zaledwie 8% wytwarzanych odpadów w Polsce podlega procesom odzysku lub recyklingu, podczas gdy średnia w Unii Europejskiej wynosi ponad 22%. Wytwarzane z odpadów paliwo alternatywne jest znacznie tańsze od innych źródeł energii, a charakteryzuje się podobną do nich kalorycznością. Przykładowo kaloryczność węgla jest tylko o około 20% wyższa od wartości opałowej paliwa uzyskanego z makuch rzepakowych. Z tego względu przedsiębiorstwa coraz chętniej wykorzystują paliwo alternatywne do uzyskania przede wszystkim energii cieplnej. s. 10 Energetyka 2010 Energetyka 2010

13 Głównym odbiorcą na rynku paliw alternatywnych są cementownie. Obecnie w Polsce istnieje kilkadziesiąt przedsiębiorstw przetwarzających odpady w celu uzyskania paliw. Jednak większość z nich to niewielkie zakłady, produkujące od 5 do 10 tys. ton paliw rocznie. Możliwości produkcyjne przekraczające 50 tysięcy ton posiada w Polsce zaledwie pięć firm. W 2007 roku około 17% paliw alternatywnych powstawało w wyniku przetworzenia śmieci. Obecnie udział ten wynosi około 50%. Drugą połowę produkcji stanowią gorsze jakościowo paliwa powstałe z odpadów komunalnych. Paliwa te ze względu na wysokie normy jakościowe nie spełniają wymagań cementowni, w efekcie są dobrym źródłem paliwa dla sektora energetycznego. Energetyka Energetyka s. 11

14 Ceny nośników energii W 2010 roku zwiększeniu uległy ceny niemal wszystkich nośników energii. Wzrosły ceny produktów naftowych, gazu ziemnego, węgla kamiennego oraz koksu opałowego. Wzrost cen gazu najdotkliwiej odczuły gospodarstwa domowe, które to za 1 m 3 tego źródła energii płaciły w czwartym kwartale 2010 roku blisko o 8% więcej niż miało to miejsce w kwartale pierwszym. W tym samym okresie średnie kwartalne ceny gazu ziemnego dla sektora przemysłu wzrosły o blisko 6%, a sektora usług publicznych o 7%. Średnie kwartalne ceny gazu ziemnego wysokometanowego w zł za 1 m 3 w 2010 r. Odbiorcy 1 kw. 2 kw. 3 kw. 4 kw. Gospodarstwa domowe 1,97 2,15 2,38 2,13 Sektor usług i użyteczności publicznej 1,74 1,93 2,40 1,86 Przemysł 1,48 1,57 1,66 1,58 Źródło: Opracowanie Grant Thornton Frąckowiak na podstawie danych ARE Ceny koksu opałowego sukcesywnie malały do kwietnia 2010 roku. Jednak już w kolejnym miesiącu wzrosły o blisko 2%, osiągając tym samym poziom sprzed siedmiu miesięcy. W kolejnych miesiącach wysoka dynamika wzrostu cen nie uległa zmianie. W konsekwencji na koniec 2010 roku 1 tona tego źródła energii kosztowała zł. To o ponad 17% więcej niż na koniec poprzedniego roku. Z kolei ceny węgla kamiennego zaczęły rosnąć od czerwca 2010 roku. Na koniec roku osiągnęły poziom 770 zł za tonę, notując tym samym roczny wzrost na poziomie 6%. s. 12 Energetyka Energetyka

15 Ceny węgla kamiennego i koksu opałowego dla drobnych odbiorców (z podatkiem VAT) za 1 tonę w złotych Rodzaj paliwa: węgiel kamienny koks opałowy r. 2010r. Źródło: Opracowanie Grant Thornton Frąckowiak na podstawie danych ARE Jedynym źródłem energii, którego ceny w 2010 roku uległy zmniejszeniu był dostarczany elektrowniom węgiel kamienny, przeznaczony do wytwarzania energii elektrycznej. W ciągu 2010 roku ceny tego źródła spadły z poziomu 11,77 zł/gj do 11,05 zł/gj, czyli o ponad 6%. Trzeba jednak zaznaczyć, że ceny na 2010 roku zostały ustalone w przypadku większości elektrowni w 2009 roku w drodze corocznych negocjacji. Na podstawie negocjacji cenowych przeprowadzonych na początku 2011 roku pomiędzy producentami węgla energetycznego a jego odbiorcami, należy oczekiwać znacznego wzrostu cen tego źródła energii. Działające na polskim rynku przedsiębiorstwo New World Resources na początku 2011 r. uzgodniło z klientami umowy na sprzedaż węgla energetycznego po cenach o 13% wyższych od średnich cen z ubiegłego roku 4. Kwartalne ceny węgla kamiennego dla energetyki w zł/gj 12,0 11,5 11,0 10,5 10,0 9,5 9,0 8,5 8,0 7,5 7, r r r r r r. Węgiel kamienny energetyczny do wytwarzania energii elektrycznej Źródło: Opracowanie Grant Thornton Frąckowiak, na podstawie danych ARE Energetyka 2010 s. 13

16 Średnie kwartalne ceny energii elektrycznej dla przemysłu osiągnęły pod koniec 2010 roku poziom 365 zł za 1 MWh. Ich wartość od początku 2008 roku uległa zmniejszeniu o blisko 6,5%. W tym samym okresie średnie kwartalne ceny dla gospodarstw domowych wzrosły o ponad 13%. W 2010 roku energia elektryczna dla sektora przemysłu była tańsza od energii dostępnej dla gospodarstw domowych średnio o 35%. Relacja ta w roku 2009 wynosiła 28%, w %, a w 2007 blisko 45%. Średnie kwartalne ceny energii elektrycznej dla przemysłu oraz gospodarstw domowych i rolnych (w zł za 1 MWh) r r r r. Gospodarstwa domowe i rolne Przemysł Źródło: Opracowanie Grant Thornton Frąckowiak, na podstawie danych ARE s. 14 Energetyka 2010

17 Wyniki finansowe sektora Wzrost zapotrzebowania na energię oraz jednoczesny wzrost jej cen wpłynęły na zrealizowane w 2010 roku wyniki finansowe spółek sektora paliwowo-energetycznego. Przychody z całokształtu działalności w tym sektorze wzrosły w 3 kwartale 2010 roku o 6,7% w ujęciu rocznym, osiągając poziom 217,4 tys. zł. Wielkość kosztów wzrosła w tym okresie o 4% do poziomu 201,4 tys. zł. W konsekwencji w analizowanym okresie zysk netto sektora paliwowo-energetycznego wzrósł o 5,65 mld zł, co oznacza ponad 46% wzrost. Zwiększeniu uległa także rentowność obrotu netto, która osiągnęła w trzecim kwartale 2010 roku poziom 7,33%. Przychody z działalności ogółem sektora paliwowo-energetycznego na koniec 3 kwartału 2010 stanowiły 30% wartości ogółu przychodów całego sektora przemysłu. Według szacunków Grant Thornton Frąckowiak na koniec 2010 roku przedsiębiorstwa sektora paliwowo-energetycznego osiągnęły przychody ze sprzedaży na poziomie blisko 300 mld zł oraz zysk netto w wysokości 23,13 mld zł. Wielkości te oznaczają, że zrealizowana na koniec 2010 roku rentowność na poziomie zysku netto wyniosła ponad 7,5%. Rentowność obrotu netto liczona jest jako stosunek zysku netto do przychodów z całokształtu działalności Udział zysku w przychodach ze sprzedaży sektora energetycznego (w mld zł) 300 5,58% 7,71% ,04% 7,33% Zysk netto 150 4,71% 5,44% Przychody 100 1,78% 7,53% 50 I kw 2009 I kw 2010 II kw 2009 II kw 2010 III kw 2009 III kw 2010 IV kw 2009 Prognoza IV kw 2010 Źródło: Opracowanie Grant Thornton Frąckowiak na podstawie danych ARE Energetyka 2010 s. 15

18 Przekształcenia kapitałowe 2010 rok okazał się rokiem szczególnym dla polskiego rynku energetycznego również ze względu na liczne przekształcenia kapitałowe większości polskich koncernów energetycznych. Pod względem przychodów ze sprzedaży na koniec 2009 roku, osiągniętych przez 23 największe spółki sektora energetyki i ciepłownictwa w Polsce, dominującą pozycję zajmowała PGE Polska Grupa Energetyczna. Istotny udział miały także spółki należące do Grupy Tauron, Energa, Enea oraz do spółki PSE Operator. Największe przedsiębiorstwa sektora energetyki i ciepłownictwa w 2009 r. PGE Polska Grupa Energetyczna - 24,75% Grupa Tauron - 15,61% Grupa Energa - 9,86% Grupa Enea - 8,20% PSE-Operator - 8,00% Grupa Vattenfall Poland - 5,83% Everen - 3,82% RWE Polska - 3,30% PKP Energetyka - 3,06% Electrabel Polska - 2,44% Elektrownia Rybnik Elektrownie Pątnów-Adamów- Konin Electrabel Polska GK Dalkia Polska Atel Polska SPEC GK Kogeneracja PGE Polska Grupa Energetyczna Elektrownie Pątnów-Adamów-Konin - 2,42% Elektrownia Rybnik - 2,33% GK Dalkia Polska - 2,20% Atel Polska - 2,08% PKP Energetyka RWE Polska Everen SPEC - 1,48% GK Kogeneracja - 1,13% Mercuria Energy Trading - 0,74% Elektrociepłownie Wybrzeże - 0,65% Vattenfall Elektrociepłownia Kraków - 0,57% Fenice Poland - 0,46% Miejskie Przeds. Energetyki Cieplnej Kraków - 0,41% Gdańskie Przeds. Energetyki Cieplnej - 0,33% Elektrociepłownia Białystok - 0,33% PSE-Operator Grupa Enea Grupa Energa Grupa Tauron Źródło: Opracowanie Grant Thornton Frąckowiak na podstawie rankingu Lista 500, s. 16 Energetyka 2010

19 Grupę Energa tworzą 44 spółki, zatrudniające ponad 12,5 tys. osób. Głównymi obszarami działania spółki są wytwarzanie, obrót, dystrybucja i przesył energii elektrycznej i cieplnej. Energia wytwarzana przez Grupę pochodzi w 17% ze źródeł odnawialnych i sprzedawana jest do około 7 milionów klientów indywidualnych i 300 tysięcy firm. Grupa Energa posiada m.in. jedną elektrownię konwencjonalną i 45 elektrowni wodnych. Ponadto w ramach współpracy z lokalnymi producentami energii ze źródeł odnawialnych do sieci energetycznej Grupy przyłączone są liczne elektrownie wiatrowe, małe elektrownie wodne i biogazownie, o łącznej mocy 822 MW. Grupa Vattenfall wytwarza około 160 TWh energii elektrycznej rocznie i posiada blisko 5,7 mln odbiorców sieciowych. Ponadto Spółka produkuje ponad 38 TWh energii cieplnej, co stanowi 24% ogółu produkcji na polskim rynku cieplnym. PGE jest największym producentem i dostawcą energii elektryczne w Polsce, obsługującym około 5 mln prywatnych i instytucjonalnych podmiotów. PGE zatrudnia ponad 46 tys. pracowników i posiada 12,4 GW zainstalowanych mocy wytwórczych. Grupa jest obecna w niemal wszystkich obszarach rynku energetycznego. Jej działalność koncentruje się na dystrybucji, sprzedaży detalicznej i obrocie hurtowym energii. Ponadto PGE jest aktywna w obszarach energetyki konwencjonalnej, odnawialnej i jądrowej. W 2009 roku, roczna produkcja energii elektrycznej w Grupie PGE wyniosła 53,8 TWh netto. Grupa Tauron jest jednym z największych podmiotów działających na polskim rynku energetycznym, zatrudniającym około 28 tys. osób. Zakres działalności spółki obejmuje wydobywanie węgla, wytwarzanie, dystrybucję oraz sprzedaż energii elektrycznej i ciepła. 80% produkcji energii elektrycznej Grupy Tauron opiera się na węglu kamiennym, 10% na węglu brunatnym, a niecałe 4% na odnawialnych źródłach energii, w tym głównie na biomasie i energii wodnej. Działalność Grupy Enea opiera się na handlu, wytwarzaniu i dystrybucji energii elektrycznej. Zasięg terytorialny sieci dystrybucyjnej Spółki obejmuje tereny zachodniej oraz północnozachodniej Polski i pokrywa około 20% powierzchni kraju. Elektrownie Grupy Enea produkują blisko 8% wytwarzanej w Polsce energii. Spółka obsługuje ponad 2 mln klientów indywidualnych i około 300 tys. klientów biznesowych. Zasięg terytorialny największych dystrybutorów energii w Polsce w 2010 roku. Źródło: Tauron Polska Energia S.A., Raport 2010 Energetyka 2010 s. 17

20 Na początku stycznia 2010 roku Ministerstwo Skarbu Państwa, poinformowało o decyzji sprzedaży 16% akcji koncernu energetycznego Enea krajowym i zagranicznym inwestorom finansowym. Ministerstwo w najkorzystniejszym scenariuszu zakładało pozyskanie 1,23 mld zł, a w najgorszym o 140 mln zł mniej. Ostatecznie akcje spółki Enea sprzedano po 16 zł za akcję, uzyskując 1,13 mld zł przychodu z prywatyzacji. Przeprowadzona transakcja miała pomóc w ustaleniu ceny sprzedaży pozostałych akcji. W połowie 2010 roku Skarb Państwa podjął drugą próbę prywatyzacji poznańskiego przedsiębiorstwa energetycznego, zapraszając inwestorów do negocjacji w sprawie kupna 51% udziałów. Wstępne oferty przejęcia kontrolnego pakietu złożyło sześć podmiotów, między innymi francuskie przedsiębiorstwa Gaz de France Suez i Electricite de France oraz polski Kulczyk Holding. Pod koniec 2010 roku Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wydała zgodę na przejęcie przez Kulczyk Holding kontroli nad spółką Enea, a potencjalny nabywca zobowiązał się do niezbywania kupionych akcji przez okres co najmniej 10 lat. Mimo to Skarb Państwa zerwał negocjację z Kulczyk Holding i powrócił do rozmów z francuskim Electricite de France. Transakcja sprzedaży akcji spółki Enea do tej pory nie została jeszcze sfinalizowana. Rok 2010 był szczególny również w historii spółki Tauron. W połowie ubiegłego roku Skarb Państwa zapowiedział sprzedaż ponad połowy akcji tego koncernu energetycznego. W ofercie publicznej sprzedano 52% udziałów za około 4,2 mld zł. Akcje spółki kupiło około 230 tysięcy inwestorów indywidualnych, co ogłoszone zostało sukcesem akcjonariatu obywatelskiego. Cena zamknięcia z pierwszej sesji notowań spółki była o 1,56% niższa od ceny otwarcia. Dwie trzecie akcji trafiło do polskich inwestorów, z czego największy, blisko 5% pakiet nabył miedziowy koncern KGHM. Od czasu giełdowego debiutu do końca 2010 roku kurs akcji wzrósł o 28%, a wartość rynkowa spółki wzrosła z 8 mld zł do 10,2 mld zł. W tym samym czasie indeks WIG20 wzrósł o blisko 20%, co oznacza, że inwestycja w akcje Tauron umożliwiła osiągnięcie ponadprzeciętnych zysków. Pod koniec 2010 roku spółka weszła w skład indeksu WIG20, a do obrotu giełdowego wprowadzono kontrakty terminowe na jej akcje. s. 18 Energetyka

21 Pod koniec 2010 roku szwedzka spółka energetyczna Vattenfall AB poinformowała o zamiarze sprzedaży posiadanych w Polsce aktywów, obejmujących dystrybutora energii (Vattenfall Distribution Poland S.A.), zespół elektrociepłowni (Vattenfall Heat Poland SA), elektrownie wiatrową (o mocy 30 MW) i mniejszościowy (18,67%) pakiet Enei. Wstępne zainteresowanie transakcją wyraziły Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo oraz Tauron. Vattenfall utrzymuje, że powodem sprzedaży jest chęć zorientowania inwestycji na kluczowych dla spółki rynkach Szwecji, Niemiec i Holandii. Potencjalni inwestorzy wyrazili szczególne zainteresowanie zespołem elektrociepłowni Vattenfall Heat. Szacowana wartość tej transakcji może opiewać nawet na 2,5 mld zł. Znaczne zmiany kapitałowe nastąpiły również w spółce PGE. W listopadzie 2009 roku spółka udanie zadebiutowała na Giełdzie Papierów Wartościowych, pozyskując w trakcie IPO 6 mld zł. Kilka miesięcy po debiucie akcje spółki weszły w skład indeksu WIG20, zastępując akcje AGORY. W październiku 2010 roku, posiadający większościowy udział Skarb Państwa postanowił sprzedać 10% akcji inwestorom instytucjonalnym. Transakcje przeprowadzono w formule budowania przyspieszonej księgi popytu. W rezultacie inwestorzy finansowi z 22 krajów nabyli 10% akcji za blisko 4 mld zł. W kwietniu 2009 roku Ministerstwo Skarbu Państwa wystąpiło o zgodę na zmianę planu prywatyzacji energetyki, polegającą na sprzedaży akcji Energi inwestorowi branżowemu, a nie poprzez Giełdę Papierów Wartościowych. Zakładano wtedy zakończenie procesu prywatyzacji na drugą połowę 2010 roku. Chęć nabycia, wycenianych na 7 mld zł akcji spółki wyraziły PGE, Gaz de France Suez, Kulczyk Holding oraz czeski koncern Energeticky a Prujmyslovy Holding. Ostatecznie Skarb Państwa, pomimo ostrzeżeń zablokowania transakcji ze strony UOKiK, postanowił sprzedać kontrolny pakiet 84,19% akcji Energi spółce PGE za łączną wartość 7,53 mld zł. W celu umożliwienia fuzji państwowych koncernów energetycznych rząd przeprowadził nowelizację dokumentu Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, stwierdzając w nim, że PGE może kupić Energę. Mimo to Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wydała decyzję zakazującą przejęcia przez Polską Grupę Energetyczną kontroli nad spółką Energa. PGE złożyło odwołanie od decyzji UOKiK do Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Polski rynek energii odnawialnej wyróżnia się na tle innych państw wysoką aktywnością na rynku fuzji i przejęć. W latach w Polsce zostało przeprowadzonych 16% wszystkich transakcji M&A na rynku energii odnawialnej w regionach Europy Środkowo-Wschodniej (CEE) i Południowo- Wschodniej (SEE). Największą transakcją, opiewającą na 130 mln euro, było przejęcie trzech farm wiatrowych w północnej Polsce. Celem 80% wszystkich transakcji w sektorze energii odnawialnej były farmy wiatrowe 5. Bułgaria 10% Czechy 13% Węgry 8% Pozostałe państwa 10% Opracowanie na podstawie wiadomości prasowych pochodzących z serwisów: Struktura transakcji M&A na rynku energii odnawialnej w regionach CEE&SEE Źródło: IntelliNews, Polish Utilities Sector Report, grudzień 2010 Polska 16% Turcja 28% Rumunia 15% Energetyka 2010 s. 19

22 Nowe regulacje prawne W marcu 2010 roku Komisja Europejska przedstawiła plan rozwoju gospodarczego Unii Europejskiej do 2020 roku, o nazwie EU2020. Nowa strategia gospodarcza, skoncentrowana jest na inwestycjach w badania i innowacje oraz promowanie przyjaznej środowisku gospodarki, opartej na wiedzy i rozwoju kapitału ludzkiego 6. Celem programu EU2020 jest "inteligentny, zielony i korzystny dla wszystkich obywateli rozwój", który ma być osiągnięty dzięki realizacji pięciu wymiernych celów, jakie zostaną przełożone na zobowiązania dla poszczególnych krajów. Ogłoszony projekt zakłada między innymi: znaczne ograniczenie zużycia energii, redukcje emisji dwutlenku węgla o co najmniej 20% w porównaniu z poziomem z 1990 roku lub nawet o 30%, jeżeli pozwolą na to warunki, zwiększenie udziału OZE w całkowitym zużyciu energii do 20%, zwiększenie efektywności wykorzystania energii do 20%. Określone w Polskiej ustawie akcyzowej stawki dla węgla, koksu oraz gazu ziemnego nie mają obecnie zastosowania. Ze względu na okresy przejściowe Polska nie jest zobowiązana do ich opodatkowania na poziomie obowiązującym na terenie Wspólnoty. W sierpniu 2010 roku pojawił się projekt nowelizacji ustawy akcyzowej, na mocy którego okres przejściowy w opodatkowaniu węgla i koksu zostanie wydłużony do 1 stycznia 2012 roku. Potwierdzeniem narastającej presji w Unii Europejskiej na ograniczenie emisji dwutlenku węgla są wprowadzone w 2010 roku nowe wymagania emisji CO 2 wobec producentów samochodów dostawczych oraz półciężarówek. Nowe regulacje zobligowały koncerny motoryzacyjne do ograniczenia w ciągu najbliższych dziesięciu lat emisji CO 2 w wyprodukowanych samochodach do 175 g/km z obecnych ok. 200 g/km, to jest o blisko 15%. Zawarte w EU2020 cele wymagają istotnych zmian zarówno w unijnym jak i polskim ustawodawstwie. Kilka tygodni po ogłoszeniu nowej strategii rozwoju gospodarczego, Komisja Europejska wysłała do krajów członkowskich projekt załącznika do dyrektywy o opodatkowaniu energii 7. Planowana nowelizacja dyrektywy energetycznej zakłada dodatkowe opodatkowanie wszystkich paliw innych niż odnawialne i jednocześnie obniżenie wysokości podatku na biopaliwa. Oprócz akcyzy rozważane jest wprowadzenie podatku potocznie zwanego węglowym. s. 20 Energetyka 2010

23 Pod koniec 2010 roku rząd przyjął Krajowy plan działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych. Przygotowany przez Ministerstwo Gospodarki dokument rozwija oraz uszczegóławia prognozy dotyczące wykorzystania OZE, zawarte w Polityce energetycznej Polski do 2030 roku. W Krajowym planie działania zostały określone między innymi pożądane wielkości udziału OZE w sektorach: transportowym, energii elektrycznej oraz ogrzewania i chłodzenia w 2020 roku, z uwzględnieniem wpływu innych środków polityki efektywności energetycznej na końcowe zużycie energii. Ponadto określone zostały środki, jakie należy podjąć dla osiągnięcia krajowych celów ogólnych w zakresie udziału OZE w wykorzystaniu energii finalnej. Ministerstwo zakłada, że już w 2020 roku 15,5% zużycia energii końcowej brutto pochodzić będzie ze źródeł odnawialnych. Filarami zwiększenia udziału energii odnawialnej mają być biomasa oraz energia wytwarzana w elektrowniach wiatrowych. Zdaniem Ministerstwa wzrost wykorzystania OZE umożliwi zaspokojenie wzrastającego zapotrzebowania na energię, zwiększy stopień uniezależnienia się od dostaw energii z importu, doprowadzi do zwiększenia poziomu dywersyfikacji źródeł dostaw energii oraz przyczyni się do rozwoju sieci energetyki rozproszonej, opartej na lokalnych surowcach. W 2010 roku istotne zmiany legislacyjne wprowadzono również w ustawie Prawo energetyczne. Miały one na celu dostosowanie polskich regulacji do wymogów unijnych. Na podstawie uchwalonej w marcu 2010 roku nowelizacji ustawy, rozszerzone zostały uprawnienia prezesa Urzędu Regulacji Energetyki, między innymi w zakresie ochrony praw odbiorcy i demonopolizacji rynku. Ponadto wprowadzono przepisy obligujące wytwórców do sprzedaży energii na zasadach gwarantujących publiczny, równy dostęp do tej energii dla każdego uczestnika rynku. Zastosowanie tych przepisów ma doprowadzić do urynkowienia cen energii elektrycznej. W celu implementacji przepisów unijnych wprowadzono regulacje istotnie zmieniające zasady handlu na rynku energii elektrycznej. Nowe przepisy nakładają na przedsiębiorstwa energetyczne obowiązek sprzedawania na giełdach towarowych co najmniej 15% wytworzonej w danym roku energii elektrycznej. Wejście w życie nowych przepisów spowodowało nagły wzrost dynamiki wolumenu transakcji zawieranych na Towarowej Giełdzie Energetycznej (TGE). W 2010 roku, w porównaniu z rokiem poprzednim, obroty energią elektryczną na giełdzie towarowej wzrosły kilkukrotnie. Miesięczne obroty na TGE (w MWh) Źródło: Towarowa Giełda Energii S.A., Raport miesięczny, grudzień 2010 Energetyka 2010 s. 21

24 Pod koniec 2010 roku pojawił się kolejny, istotny dla rynku energetycznego dokument, wdrażający postanowienia dyrektyw europejskich, tym razem w zakresie efektywności energetycznej. Ministerstwo Gospodarki opracowało projekt ustawy o efektywności energetycznej, mającej na celu zwiększenie racjonalności wykorzystania energii poprzez zmniejszenie zużycia energii, podwyższenie sprawności wytwarzania energii oraz ograniczenia strat energii w przesyle i dystrybucji. Integralnym elementem ustawy będzie system białych certyfikatów. Uchwalony w 2010 roku projekt nowelizacji ustawy Prawo energetyczne zakłada wprowadzenie systemu brązowych certyfikatów. Będą mogli je otrzymywać producenci biogazu, który będzie wtłaczany do gazowej sieci dystrybucyjnej. Ponadto wspomniana wcześniej ustawa o efektywności energetycznej zakłada wprowadzenie białych certyfikatów. Świadectwa te mają stanowić mechanizm rynkowy, prowadzący do uzyskania wymiernych oszczędności energii. Firmy sprzedające energię elektryczną, gaz ziemny i ciepło będą zobligowane do pozyskania określonej liczby białych certyfikatów w zależności od wielkości sprzedawanej energii. Przedsiębiorca będzie mógł uzyskać daną ilość certyfikatów w drodze przetargu ogłaszanego przez Prezesa URE lub na Towarowej Giełdzie Energetycznej 8. W przypadku niewypełnienia przez przedsiębiorstwo sprzedające energię obowiązku sprzedaży określonej ilości energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych, zastosowanie mają opłaty zastępcze, które wpływają do Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W minionym roku, mimo wzrostu obowiązku sprzedaży energii z OZE z 8,7% do 10,4%, wartość opłat spadła o 7%. Wcześniejsze prognozy zakładały, że spadek ten nastąpi dopiero w 2012 roku 9. Zwolnienia z akcyzy zielonej energii elektrycznej kosztowały budżet państwa w 2010 roku prawie 268 mln zł, a według prognoz, w 2019 roku kosztować będą 584 mln zł. W 2010 roku uchwalona została nowelizacja do ustawy Prawo energetyczne, ograniczająca spekulacje warunkami przyłączenia elektrowni wiatrowych do sieci elektroenergetycznej 10. Ponadto Ministerstwo Gospodarki planuje organizowanie przetargów na dotacje do budowania elektrowni wiatrowych oraz wprowadzenie rocznej puli nowych mocy, którym przysługiwać będzie dofinansowanie. Co więcej przedsiębiorstwa korzystające z dofinansowania inwestycji w budowę elektrowni wiatrowych będą musiały sprzedawać wytworzoną energię po cenach rynkowych, bez wsparcia zielonymi certyfikatami, jak to miało miejsce dotychczas 11. Plany wprowadzenia zmian prawnych spowodowały, że już pod koniec 2010 r. część inwestorów wstrzymała projekty w inwestycje nowych farm wiatrowych. Dodatkowo, zgodnie z danymi Polskich Sieci Energetycznych Operator, Polska jest w stanie przyjąć do systemu energetycznego maksymalnie 6 tys. MW w 2020 r., co jest ilością niespełniającą znacznie większych oczekiwań branży wiatrowej 12. s. 22 Energetyka 2010

25 W marcu 2010 r. ukazał się plan rozwoju gospodarczego Unii Europejskiej do 2020 roku EU2020, a w marcu 2011 roku Komisja Europejska opublikowała Mapę drogową dojścia do gospodarki niskowęglowej w 2050 r. oraz "Plan działania w sprawie zwiększenia efektywności energetycznej w UE". Akty te zawierają wytyczne dla Komisji Europejskiej, Parlamentu Europejskiego, Rady oraz rządów krajów członkowskich dla kształtowania polityki energetycznej. Wyznaczają tym samym podstawowe cele oraz kierunki rozwoju sektora energetycznego w najbliższych latach. Wprowadzone przez Komisję Europejską w 2010 r. i w pierwszych miesiącach 2011 r. akty, potwierdzają dążenia Unii Europejskiej do ponownego określenia zasad prowadzonej polityki energetycznej. Pojawienie się nowych przepisów unijnych wymaga zmian w polskich regulacjach prawnych. Z tego powodu w 2011 roku można oczekiwać nowelizacji wielu istotnych ustaw. Nowe przepisy wprowadzone zostaną między innymi do ustawy Prawo Energetyczne, w celu dostosowania polskich regulacji do III Pakietu Liberalizacyjnego Unii Europejskiej. Rząd przygotowuje również nową ustawę o odnawialnych źródłach energii, zmieniającą ich dotychczasowe zasady wspierania. Według nowych zasad wsparcie OZE uzależnione będzie między innymi od rodzaju nośnika energii, zainstalowanej mocy oraz daty rozpoczęcia pracy urządzenia. Ponadto na podstawie ustawy o efektywności energetycznej, wprowadzone zostaną nowe świadectwa pochodzenia, tzw. białe certyfikaty, nakładające na przedsiębiorstwa nowe obowiązki związane z oszczędnością energii. Zmianie ulegną także przepisy regulujące system handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych. Pojawią się nowe zasady obrotu uprawnieniami oraz nowe reguły monitorowania i rozliczania emisji. Kolejnym nowym aktem prawnym, istotnym dla polskiego rynku energetyki będzie specustawa o korytarzach przesyłowych. Wprowadzone przez nią przepisy mają znacznie ułatwić budowę infrastruktury przesyłowej poprzez wprowadzenie znacznych uproszczeń proceduralnych, skracających co najmniej o połowę proces inwestycyjny między innymi w linie energetyczne. Ministerstwo Gospodarki planuje również wprowadzenie systemu ochrony odbiorców wrażliwych energii elektrycznej. Projekt nowej ustawy przewiduje między innymi wprowadzenie systemu bonifikat na zakup energii elektrycznej dla odbiorców w trudnej sytuacji materialnej. 1 Ministerstwo Gospodarki, Prognoza zapotrzebowania na paliwa i energię do 2030 roku 2 Konferencja Cel: Polska lider w dziedzinie CCS. Jak go osiągnąć?, marzec Krajowy plan działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych, listopad IS BusinessWire, styczeń IntelliNews, Polish Utilities Sector Report, grudzień Dyrektywa Rady Unii Europejskiej 2003/96/WE z 27 października 2003 r. (dyrektywa energetyczna) Mniejsze wpływy zielonych certyfikatów, Rzeczpospolita, listopad A. Kulińska, J. Czech, Zmiana prawa energetycznego w zakresie procedury przyłączeniowej - co dalej z rozpoczętymi inwestycjami?, Stowarzyszenie Energii Odnawialnej, 11 P. Wittman, Koniec eldorado dla budowy wiatraków, 12 Budownictwo energetyczne w Polsce w 2011 roku, PMR Publications, 2011 Energetyka 2010 s. 23

26 Kontakt Poznań pl. Wiosny Ludów Poznań T F Warszawa Grant Thornton Frąckowiak Sp. z o.o. Sp. k. pl. Wiosny Ludów Poznań NIP: , REGON: Sąd Rejonowy Poznań - Nowe Miasto i Wilda VIII Wydział Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego KRS: al. Jana Pawła II Warszawa T F Wrocław ul. Włodkowica 21 lok Wrocław T F Katowice Centrum Biurowe Francuska ul. Francuska Katowice T F Kraków ul. Kamieńskiego Kraków T F Energetyka