PRZYŁĄCZANIE ODBIORCÓW W ŚWIETLE OSTATNICH ZMIAN W USTAWODAWSTWIE

Transkrypt

1 mgr inż. Miłosława Kujszczyk-Bożentowicz Oddział Warszawski SEP Projektowanie instalacji i urządzeń elektrycznych PRZYŁĄCZANIE ODBIORCÓW W ŚWIETLE OSTATNICH ZMIAN W USTAWODAWSTWIE 1. Przyłączanie i dostarczanie energii elektrycznej relacje między odbiorcami a dostawcami z uwzględnieniem roli Operatora Systemu Dystrybucyjnego Zmiany, jakie dokonały się w organizacji energetyki zawodowej można w skrócie przedstawić w następujący sposób: Przed 1989 r. monopol energetyki zawodowej brak swobody wyboru dostawców energii energia elektryczna pozbawiona cech towaru czy usługi brak Operatorów Systemów Rok 1990 podział monopolu w elektroenergetyce na trzy sektory: -wytwarzanie, -przesył, -dystrybucję energia elektryczna staje się towarem dostarczanym do odbiorców Rok 2001 uruchomienie rynku bilansującego Rok 2003 rozszerzanie zakresu podmiotów mogących korzystać z zasady TPA (odb. < 10 GWh) Rok 2004 utworzenie Operatora Systemu Przesyłowego rozszerzenie zakresu podmiotów korzystających z TPA (odb. >1 GWh) Rok lipca pełna swoboda wyboru sprzedawcy energii elektrycznej (wszyscy odbiorcy) pojawienie się sprzedawcy z urzędu utworzenie Operatorów Systemów Dystrybucyjnych działalność wielu operatorów i grup operatorów (nie tylko elektroenergetycznych) Dostawa energii elektrycznej Rys. 1. Organizacja i zarządzanie w elektroenergetyce Nr Dystrybucja energii elektrycznej Sprzedaż energii elektrycznej Dystrybucja energii elektrycznej Bilansowanie dostaw i poboru Sprzedaż energii elektrycznej 11

2 Uwarunkowania wydzielenia OSD Niezależność prawna -oddzielenie działalności OSD od innych działalności nie związanych z dystrybucją Niezależność organizacyjna -zapewnienie niezależności działania OSD w ramach struktur korporacyjnych Niezależność zarządcza -zapewnienie niezależności organów władzy OSD -zapewnienie odrębności w zakresie rachunkowości Zadania Operatora Systemu Dystrybucyjnego Obszar usług dystrybucyjnych: -określanie warunków technicznych przyłączania użytkowników systemu dystrybucyjnego -przyłączanie do sieci dystrybucyjnej użytkowników systemu dystrybucyjnego -świadczenie usług dystrybucyjnych (transportu energii elektrycznej siecią dystrybucyjną) użytkownikom sytemu dystrybucyjnego -dostarczanie użytkownikom sytemu dystrybucyjnego niezbędnych informacji Ustawa prawo energetyczne tekst ujednolicony na dzień 9 sierpnia 2010 r. określa obowiązki przedsiębiorstwa energetycznego (Operatora Systemu Dystrybucyjnego) w sposób jednoznaczny: Art. 4. ust. 1: Przedsiębiorstwo energetyczne zajmujące się przesyłaniem lub dystrybucją paliw lub energii, magazynowaniem paliw gazowych, w tym skroplonego gazu ziemnego, skraplaniem gazu ziemnego lub regazyfikacją skroplonego gazu ziemnego jest obowiązane utrzymywać zdolność urządzeń, instalacji i sieci do realizacji zaopatrzenia w te paliwa lub energię w sposób ciągły i niezawodny, przy zachowaniu obowiązujących wymagań jakościowych. oraz ust. 2: Przedsiębiorstwo energetyczne zajmujące się przesyłaniem lub dystrybucją paliw gazowych lub energii elektrycznej jest obowiązane zapewnić wszystkim odbiorcom oraz przedsiębiorstwom zajmującym się sprzedażą paliw gazowych lub energii elektrycznej, na zasadzie równoprawnego traktowania, świadczenie usług przesyłania lub dystrybucji paliw gazowych lub energii elektrycznej, na zasadach i w zakresie określonych w ustawie; świadczenie tych usług odbywa się na podstawie umowy o świadczenie tych usług. Art. 4j w nowym brzmieniu mówi o trybie wypowiadania ww. umowy przez odbiorcę oraz o możliwości zmiany sprzedawcy, jak również o obowiązku przedsiębiorstwa zamieszczania informacji na stronach internetowych: 1) Odbiorca paliw gazowych lub energii ma prawo zakupu tych paliw lub energii od wybranego przez siebie sprzedawcy 2) Przedsiębiorstwo energetyczne zajmujące się przesyłaniem lub dystrybucją paliw gazowych lub energii stosując obiektywne i przejrzyste zasady zapewniające równe traktowanie użytkowników systemu, umożliwia odbiorcy paliw gazowych lub energii przyłączonemu do jego sieci zmianę sprzedawcy paliw gazowych lub 12

3 energii, na warunkach i w trybie określonym w przepisach wydanych na podstawie art. 9 ust. 1 lub 3. 3) Odbiorca końcowy może wypowiedzieć umowę, na podstawie której przedsiębiorstwo energetyczne dostarcza temu odbiorcy paliwa gazowe lub energię, bez ponoszenia kosztów i odszkodowań innych, niż wynikające z treści umowy, składając do przedsiębiorstwa energetycznego pisemne oświadczenie. 4) Umowa, na podstawie której przedsiębiorstwo energetyczne dostarcza paliwa gazowe lub energię elektryczną odbiorcy tych paliw lub energii w gospodarstwie domowym, ulega rozwiązaniu z ostatnim dniem miesiąca następującego po miesiącu, w którym oświadczenie tego odbiorcy dotarło do przedsiębiorstwa energetycznego. Odbiorca ten może wskazać późniejszy termin rozwiązania umowy. 5) Sprzedawca paliw gazowych dokonujący sprzedaży tych paliw odbiorcom końcowym przyłączonym do sieci dystrybucyjnej lub przesyłowej, lub sprzedawca energii dokonujący jej sprzedaży odbiorcom końcowym przyłączonym do sieci dystrybucyjnej jest obowiązany zamieszczać na stronach internetowych oraz udostępniać do publicznego wglądu w swojej siedzibie informacje o cenach sprzedaży paliw gazowych lub energii oraz warunkach ich stosowania. 2. Organizacja własnościowa w energetyce a przyłączanie odbiorców W zależności od mocy przyłączeniowej (moc czynna planowana do pobierania lub wprowadzenia do sieci, określona w umowie o przyłączenie ) i warunków lokalnych odbiorcy mogą być przyłączeni do sieci przesyłowej lub dystrybucyjnej. W pierwszym przypadku jest to elektroenergetyczna sieć najwyższych napięć (220 i 400 kv) lub sieć wysokiego napięcia (110 kv), co jest przypadkiem szczególnym. W drugim przypadku są to sieci wysokiego, średniego i niskiego napięcia. Za ruch sieciowy sieci przesyłowej odpowiada operator systemu przesyłowego (OSP), a sieci dystrybucyjnej operator systemu dystrybucyjnego (OSD). Operatorzy zarządzają przypisaną im majątkowo siecią. Właścicielami sieci, przyłączającymi odbiorców, mogą być też inne przedsiębiorstwa energetyczne posiadające koncesję na przesył i/lub dystrybucję energii elektrycznej o liczbie odbiorców nie przekraczającej 100 tysięcy, którzy nie wystąpili o wyznaczenie ich jako operatorów (jak np. PKP Energetyka). Za ruch sieciowy w tych przedsiębiorstwach odpowiada właściwy terytorialnie OSD w zakresie swoich kompetencji, co jest zgodne z definicją sieci dystrybucyjnej wg ustawy. Ważnym dokumentem dla operatorów, regulującym ich działalność, są instrukcje ruchu i eksploatacji sieci przesyłowej lub dystrybucyjnej. Instrukcję podobnego rodzaju są zobowiązane opracować dla swej instalacji również podmioty zaliczane do grup przyłączeniowych I III i VI, przyłączone do sieci o napięciu wyższym niż 1 kv. Pobierając energię elektryczną z sieci przesyłowej lub dystrybucyjnej odbiorca staje się użytkownikiem systemu elektroenergetycznego. Zgodnie z ustawą Prawo energetyczne przez system elektroenergetyczny rozumie się sieci elektroenergetyczne oraz przyłączone do nich urządzenia i instalacje, współpracujące z siecią. Instalacją są urządzenia z układami połączeń między nimi, a siecią elektroenergetyczną są instalacje połączone i współpracujące ze sobą, przeznaczone do przesyłania lub dystrybucji energii elektrycznej, należące do przedsiębiorstwa energetycznego. Nr

4 Krajowy system elektroenergetyczny (KSE) obejmuje sieci i elektrownie na obszarze Polski i współpracuje z systemem europejskim obszaru Unii Europejskiej na zasadzie synchronicznej pracy równoległej poprzez połączenia z systemami Niemiec, Szwecji, Czech i Słowacji. Z systemem wschodnio-europejskim KSE współpracuje wyspowo, połączeniami z Białorusią i Ukrainą. 3. Strony biorące udział w procesie przyłączenia W ustawie Prawo energetyczne zostały uwzględnione definicje stron biorących udział w procesie przyłączenia (art. 3) dostarczenia i sprzedaży energii, z uwzględnieniem rozdzielenia pojęć odbiorca i odbiorca końcowy. Stronami są: Podmiot ubiegający się o przyłączenie pojęcie to zostało wprowadzone w rozporządzeniu przyłączeniowym i powtórzone w rozporządzeniu systemowym. W zakresie prezentowanego tematu podmiotami są obiekty budowlane i budynki. Podmioty te dzieli się na 6 grup, które zostaną omówione w dalszej części. Kryteria podziału na grupy przyłączeniowe dotyczą: -napięcia nominalnego sieci elektroenergetycznej, do której ma nastąpić przyłączenie; -wartości mocy przyłączeniowej; -rodzaju przyłączenia (stałe, tymczasowe, okresowe). Podmiot ubiegający się o przyłączenie może stać się odbiorcą po przyłączeniu i zawarciu umowy sprzedaży energii elektrycznej lub może być tylko inwestorem obiektu budowlanego i na tym zakończy relacje z przedsiębiorstwem energetycznym, które dokonało przyłączenia. Przedsiębiorstwo energetyczne przyłączające do sieci i zawierające umowę o świadczenie usług przesyłania lub dystrybucji energii elektrycznej to przedsiębiorstwo mające koncesję na przesyłanie i/lub dystrybucję energii elektrycznej. Jest ono operatorem systemu przesyłowego (OSP), operatorem systemu dystrybucyjnego (OSD) lub innym przedsiębiorstwem energetycznym koncesjonowanym w zakresie jw. Rozwinięcie tych pojęć będzie przedstawione w dalszej części. Przedsiębiorstwo obrotu zawierające umowę sprzedaży energii elektrycznej to przedsiębiorstwo mające koncesję na obrót energią elektryczną (sprzedaż energii). Relacje pomiędzy obydwoma wymienionymi przedsiębiorstwami i odbiorcą zostaną omówione w dalszej części. Odbiorca każdy, kto otrzymuje lub pobiera paliwa lub energię na podstawie umowy z przedsiębiorstwem energetycznym. Odbiorca końcowy każdy, kto kupuje energię elektryczną na swoje potrzeby. 4. Ogólne zasady przyłączania Ogólne zasady przyłączania są w sposób niezmienny sformułowane w ustawie, w tym: Obowiązek przyłączenia (art. 7 ust. 1): Przedsiębiorstwo energetyczne zajmujące się przesyłaniem lub dystrybucją paliw gazowych lub energii jest obowiązane do zawarcia umowy o przyłączenie do sieci z podmiotami ubiegającymi się o przyłączenie do sieci, na zasadzie równoprawnego traktowania, jeżeli istnieją techniczne 14

5 i ekonomiczne warunki przyłączenia do sieci i dostarczania tych paliw lub energii, a żądający zawarcia umowy spełnia warunki przyłączenia do sieci i odbioru. Jeżeli przedsiębiorstwo energetyczne odmówi zawarcia umowy o przyłączenie do sieci, jest obowiązane niezwłocznie pisemnie powiadomić o odmowie jej zawarcia Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki i zainteresowany podmiot, podając przyczyny odmowy. Wśród zmian jakie zostały wprowadzone do ustawy jest zapis (art. 7 ust. 3), który określa wyjątek od powyższego, czyli określa sytuację w jakiej może nastąpić odmowa przyłączenia jest możliwe wtedy, gdy ubiegający się o zawarcie umowy o przyłączenie nie ma tytułu prawnego do korzystania z nieruchomości, obiektu lub lokalu, do których paliwa lub energia mają być dostarczane. Wymagania odnośnie zawartości umowy o przyłączenie do sieci pozostały bez zmian określone są w art. 7 ust. 2. Wniosek o określenie warunków przyłączenia (art. 7, ust. 3 a, b) tu nie wprowadzono zmian, wymagane jest jak dotychczas, aby podmiot ubiegający się o przyłączenie do sieci złożył wniosek o określenie warunków przyłączenia do sieci, zwanych dalej warunkami przyłączenia, w przedsiębiorstwie energetycznym, do którego sieci ubiega się o przyłączenie. Należy tu nadmienić, że jeśli jest taka możliwość techniczna podmiot ubiegający się przyłączenie ma prawo wyboru dystrybutora energii. Wymagania odnośnie tego, jakie informacje powinien zawierać wniosek o przyłączenie pozostają bez zmian. Sposób realizacji przyłączenia art. 7 ust. 5: Przedsiębiorstwo energetyczne zajmujące się przesyłaniem lub dystrybucją paliw gazowych lub energii jest obowiązane zapewnić realizację i finansowanie budowy i rozbudowy sieci, w tym na potrzeby przyłączania podmiotów ubiegających się o przyłączenie, na warunkach określonych w przepisach wydanych na podstawie art. 9 ust. 1-4, 7 i 8 i art. 46 oraz w założeniach lub planach, o których mowa w art. 19 i 20, oraz art. 7 ust. 6: Budowę i rozbudowę odcinków sieci służących do przyłączenia instalacji należących do podmiotów ubiegających się o przyłączenie do sieci zapewnia przedsiębiorstwo energetyczne, o którym mowa w ust. 1, umożliwiając ich wykonanie zgodnie z zasadami konkurencji także innym przedsiębiorcom zatrudniającym pracowników o odpowiednich kwalifikacjach i doświadczeniu w tym zakresie. 5. Finansowanie nakładów na przyłączenie Finansowanie nakładów na przyłączenie art. 7 ust. 8: Za przyłączenie do sieci pobiera się opłatę ustaloną na podstawie następujących zasad: za przyłączenie do sieci przesyłowej, sieci dystrybucyjnej gazowej wysokich ciśnień oraz do sieci elektroenergetycznej o napięciu znamionowym wyższym niż 1 kv i nie wyższym niż 110 kv, z wyłączeniem przyłączenia źródeł i sieci, opłatę ustala się na podstawie jednej czwartej rzeczywistych nakładów poniesionych na realizację przyłączenia; za przyłączenie do sieci dystrybucyjnej gazowej innej niż wymieniona w pkt 1, sieci elektroenergetycznej o napięciu znamionowym nie wyższym niż 1 kv oraz sieci ciepłowniczej, z wyłączeniem przyłączenia źródeł i sieci, opłatę ustala się w oparciu o stawki opłat zawarte w taryfie, kalkulowane na podstawie Nr

6 jednej czwartej średniorocznych nakładów inwestycyjnych na budowę odcinków sieci służących do przyłączania tych podmiotów, określonych w planie rozwoju, o którym mowa w art. 16; stawki te mogą być kalkulowane w odniesieniu do wielkości mocy przyłączeniowej, jednostki długości odcinka sieci służącego do przyłączenia lub rodzaju tego odcinka; za przyłączenie źródeł współpracujących z siecią oraz sieci przedsiębiorstw energetycznych zajmujących się przesyłaniem lub dystrybucją paliw gazowych lub energii pobiera się opłatę ustaloną na podstawie rzeczywistych nakładów poniesionych na realizację przyłączenia, z wyłączeniem odnawialnych źródeł energii o mocy elektrycznej zainstalowanej nie wyższej niż 5 MW oraz jednostek kogeneracji o mocy elektrycznej zainstalowanej poniżej 1 MW, za których przyłączenie pobiera się połowę opłaty ustalonej na podstawie rzeczywistych kosztów. Do ostatniego punktu są zastosowane przepisy przejściowe mówiące, że: do 31 grudnia 2011 r. opłatę za przyłączenie jednostek kogeneracji o zainstalowanej mocy elektrycznej niższej niż 5 MW, pobiera się w wysokości połowy obliczonej opłaty. Istotne zmiany odnośnie finansowania nakładów na przyłączenie źródeł do sieci o napięciu znamionowym wyższym niż 1 kv wprowadzone zostały zapisami art. 7 ust. 8a, b, c, d, a mianowicie wymagane jest, aby: a) Podmiot ubiegający się o przyłączenie źródła do sieci elektroenergetycznej o napięciu znamionowym wyższym niż 1 kv wniósł zaliczkę na poczet opłaty za przyłączenie do sieci, zwaną dalej zaliczką, w wysokości 30 zł za każdy kilowat mocy przyłączeniowej określonej we wniosku o określenie warunków przyłączenia. b) Wysokość zaliczki nie może być wyższa niż wysokość przewidywanej opłaty za przyłączenie do sieci i nie wyższa niż zł. W przypadku gdy wysokość zaliczki przekroczy wysokość opłaty za przyłączenie do sieci, różnica między wysokością wniesionej zaliczki a wysokością tej opłaty podlega zwrotowi wraz z ustawowymi odsetkami liczonymi od dnia wniesienia zaliczki. c) Zaliczkę wnosi się w ciągu siedmiu dni od dnia złożenia wniosku o określenie warunków przyłączenia, pod rygorem pozostawienia wniosku bez rozpatrzenia. d) Wymaga się również, aby do wniosku o określenie warunków przyłączenia źródła podmiot dołączył w szczególności wypis i wyrys z miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego albo, w przypadku braku takiego planu, decyzję o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla nieruchomości określonej we wniosku, jeżeli jest ona wymagana na podstawie przepisów o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Wypis i wyrys z miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu powinny potwierdzać dopuszczalność lokalizacji danego źródła energii na terenie objętym planowaną inwestycją, która jest objęta wnioskiem o określenie warunków przyłączenia. Powyższe zmiany zostały spowodowane prawdopodobnie tym, iż w ostatnim czasie wielu inwestorów wystąpiło z wnioskami o przyłączenie farm wiatrowych nie mając jednoznacznie określonych lokalizacji i traktujących swoje bardziej wystąpienie jako badanie rynku niż rzeczywiste zamierzenie inwestycyjne. 16

7 Taryfa dla energii elektrycznej przedsiębiorstwo świadczące usługi dystrybucyjne zobowiązane jest posiadać zatwierdzoną przez Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki Taryfę dla energii elektrycznej, która obowiązuje w rozliczeniach z odbiorcami usług dystrybucyjnych, i zawiera m.in. stawki opłat za przyłączenie do sieci dla poszczególnych grup odbiorców i sposób ich ustalania. Taryfa jest opracowana na podstawie ustawy Prawo energetyczne wraz z rozporządzeniami oraz ustawy o likwidacji KDT. Dokument ten przedsiębiorstwo ma obowiązek udostępniać inwestorom i odbiorcom, winien on być również udostępniony na stronach internetowych OSD. 6. Ekspertyzy oddziaływania na sieć Kolejną zmianą w ustawie jest zapis art. 7 ust. 8e, f dotyczących ekspertyz, jakie należy sporządzić w przypadku przyłączania do sieci o napięciu wyższym niż 1 kv urządzeń elektroenergetycznych z wyjątkiem przyłączanych jednostek o mocach wytwórczych <= 2MW lub łącznych urządzeń odbiorcy końcowego <= 5MW, stwierdzający, że: Sporządzenie ekspertyzy zapewnia przedsiębiorstwo energetyczne, a koszty te uwzględnia się w nakładach na przyłączenie. 7. Warunki przyłączenia Warunki przyłączenia art. 7 ust. 8g w ustawie zostały podane terminy w jakich przedsiębiorstwo energetyczne zobowiązane jest wydać warunki przyłączenia (różne od tych, jakie podane są w obowiązującym ciągle rozporządzeniu systemowym), a mianowicie warunki muszą zostać wydane w ciągu: -30 dni od dnia złożenia wniosku dla przyłączeń do sieci o napięciu <= 1kV (od dnia wniesienia zaliczki w przypadku przyłączania źródła), -150 dni od dnia złożenia wniosku dla obiektów przyłączanych do sieci o napięciu wyższym niż 1 kv (w przypadku źródeł od dnia wniesienia zaliczki). Przedsiębiorstwo energetyczne ma obowiązek pisemnie potwierdzić złożenie przez wnioskodawcę wniosku, podając datę złożenia wniosku. Ważność warunków przyłączenia art. 7 ust. 8i Warunki przyłączenia ważne są 2 lata od dnia ich doręczenia i stanowią warunkowe zobowiązanie przedsiębiorstwa energetycznego do zawarcia umowy o przyłączenie. Jak widać z powyższego zapisu, nieznacznie został on zmieniony w stosunku do poprzedniego brzmienia. Nie jest to najlepsze sformułowanie należałoby to raczej zinterpretować, że w danych okolicznościach jest możliwe zawarcie umowy, która zapewni realizację określonych warunków przyłączenia. Zwrot zaliczki i odsetek art. 7 ust. 8j, k. W przypadku gdy przedsiębiorstwo energetyczne art. 7 ust. 8j: 1. odmówi wydania warunków przyłączenia lub zawarcia umowy o przyłączenie do sieci elektroenergetycznej z podmiotem ubiegającym się o przyłączenie z powodu braku technicznych lub ekonomicznych warunków przyłączenia, jest obowiązane niezwłocznie zwrócić pobraną zaliczkę; Nr

8 2. wyda warunki przyłączenia po terminie, o którym mowa w ust. 8g, jest obowiązane do wypłaty odsetek od wniesionej zaliczki liczonych za każdy dzień zwłoki w wydaniu tych warunków; 3. wyda warunki przyłączenia, które będą przedmiotem sporu między przedsiębiorstwem energetycznym a podmiotem ubiegającym się o ich wydanie i spór zostanie rozstrzygnięty na korzyść tego podmiotu, jest obowiązane zwrócić pobraną zaliczkę wraz z odsetkami liczonymi od dnia wniesienia zaliczki do dnia jej zwrotu, o ile nie nastąpi przyłączenie. Stopę odsetek, o których mowa w ust. 8j, przyjmuje się w wysokości równej rentowności pięcioletnich obligacji skarbowych emitowanych na najbliższy dzień poprzedzający dzień 30 czerwca roku, w którym złożono wniosek o wydanie warunków przyłączenia, według danych opublikowanych przez ministra właściwego do spraw finansów publicznych oraz Główny Urząd Statystyczny. Platforma informacyjna art. 7 ust. 8l przedsiębiorstwo energetyczne zobowiązane jest sporządzić informacje dotyczące: 1) podmiotów (ich siedziby lub miejsca zamieszkania) ubiegających się o przyłączenie do sieci elektroenergetycznej o napięciu znamionowym wyższym od 1 kv, lokalizacji przyłączeń, mocy przyłączeniowej, dat wydania warunków przyłączenia, zawarcia umów o przyłączenie do sieci i rozpoczęcia dostarczania energii elektrycznej, 2) wielkości dostępnej mocy przyłączeniowej dla stacji elektroenergetycznych lub ich grup, wchodzących w skład sieci o napięciu znamionowym wyższym niż 110 kv, a także planowanych zmianach tych wielkości w okresie następnych 5 lat, od dnia publikacji tych danych. Oczywiście powyższe wymaga zachowania przepisów o ochronie informacji niejawnych lub innych informacji prawnie chronionych. Informacje te przedsiębiorstwo aktualizuje co najmniej raz w miesiącu i zamieszcza na swojej stronie internetowej oraz udostępnia w swojej siedzibie do publicznego wglądu. Odmowa przyłączenia art. 7 ust. 9, który uprzednio zawierał opis procedury w przypadku odmowy przyłączenia, ma obecnie brzmienie: -W przypadku gdy przedsiębiorstwo energetyczne odmówi przyłączenia do sieci z powodu braku warunków ekonomicznych, o których mowa w ust. 1, za przyłączenie do sieci przedsiębiorstwo energetyczne może ustalić opłatę w wysokości uzgodnionej z podmiotem ubiegającym się o przyłączenie do sieci w umowie o przyłączenie do sieci; przepisów ust. 8 nie stosuje się. Sprawy sporne dotyczące odmowy zawarcia umowy o przyłączenie rozstrzyga Prezes urzędu regulacji energetyki, na wniosek strony. Może on wydać postanowienie na wniosek jednej ze stron, w którym określa warunki podjęcia lub kontynuacji dostaw do czasu rozstrzygnięcia sporu. Wymagania techniczne i eksploatacyjne art. 7a określa wymagania jakie muszą spełniać przyłączane do sieci urządzenia, instalacje i sieci podmiotów ubiegających się o przyłączenie, w tym m.in.: -dotrzymanie w miejscu przyłączenia parametrów jakościowych energii, -spełnienie wymagań określonych w odrębnych przepisach, w szczególności prawa budowlanego, ochrony przeciwporażeniowej, przeciwpożarowej, systemu oceny zgodności. 18

9 Nr Projektowanie instalacji i urządzeń elektrycznych 8. Akty wykonawcze do ustawy Do czasu wydania nowych aktów wykonawczych do ustawy obowiązuje Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dn. 21 sierpnia 2008 r. w sprawie szczegółowych warunków funkcjonowania systemu elektroenergetycznego. Rozporządzenie, o którym mowa powyżej podaje definicje pojęć: -przyłącze odcinek lub element sieci służący do połączenia urządzeń, instalacji lub sieci podmiotu, o wymaganej przez niego mocy przyłączeniowej, z pozostałą częścią sieci przedsiębiorstwa energetycznego świadczącego na rzecz podmiotu przyłączanego usługę przesyłania lub dystrybucji energii elektrycznej; -miejsce przyłączenia punkt w sieci, w którym przyłącze łączy się z siecią; -miejsce dostarczania energii elektrycznej punkt w sieci, do którego przedsiębiorstwo energetyczne dostarcza energię elektryczną, określony w umowie ; -moc przyłączeniowa moc czynna planowana do pobierania lub wprowadzania do sieci, określona w umowie o przyłączenie do sieci jako wartość maksymalna, wyznaczona w ciągu każdej godziny okresu rozliczeniowego, ze średnich wartości tej mocy w okresie 15 minut, służąca do zaprojektowania przyłącza; -moc umowna moc czynna pobierana lub wprowadzana do sieci, określona w umowie o świadczenie usług przesyłania lub dystrybucji energii elektrycznej, umowie sprzedaży energii elektrycznej albo umowie kompleksowej, jako wartość maksymalna, wyznaczona w ciągu każdej godziny okresu rozliczeniowego, ze średnich wartości tej mocy rejestrowanych w okresach 15-minutowych Rozporządzenie to określa m.in.: -podział podmiotów na grupy przyłączeniowe, -tryb uzgadniania przyłączenia: złożenie wniosku, określenie warunków przyłączenia, podpisanie umowy o przyłączenie, podpisanie umowy sprzedaży energii elektrycznej, -standardy jakości energii elektrycznej, -obowiązki stron. Podział na grupy przyłączeniowe jest następujący: grupa I podmioty przyłączane bezpośrednio do sieci przesyłowej, grupa II podmioty przyłączane bezpośrednio do sieci rozdzielczej o napięciu znamionowym 110 kv, grupa III podmioty przyłączane bezpośrednio do sieci rozdzielczej o napięciu znamionowym wyższym niż 1 kv, lecz niższym niż 110 kv, grupa IV podmioty przyłączane bezpośrednio do sieci rozdzielczej o napięciu znamionowym nie wyższym niż 1 kv oraz o mocy przyłączeniowej większej niż 40 kw lub prądzie znamionowym zabezpieczenia przedlicznikowego w torze prądowym większym niż 63 A, grupa V podmioty przyłączane bezpośrednio do sieci rozdzielczej, o napięciu znamionowym nie wyższym niż 1 kv oraz mocy przyłączeniowej nie większej niż 40 kw i prądzie znamionowym zabezpieczenia przedlicznikowego nie większym niż 63 A, 19

10 grupa VI podmioty przyłączane do sieci poprzez tymczasowe przyłącze, które będzie, na zasadach określonych w umowie, zastąpione przyłączem docelowym, lub podmioty przyłączone do sieci na czas określony, lecz nie dłuższy niż rok. Procedura przyłączania obejmuje kolejne czynności: -złożenie przez podmiot ubiegający się o przyłączenie do odpowiedniego przedsiębiorstwa prowadzącego działalność w dziedzinie przesyłu i /lub dystrybucji wniosku o określenie warunków przyłączenia do sieci, -wydanie przez to przedsiębiorstwo warunków przyłączenia z załączonym projektem umowy o przyłączenie, -podpisanie umowy przez obie strony i tym samym zawarcie umowy o przyłączenie, -realizację warunków umowy przypisanym obu stronom w pełnym zakresie, tj. wniesienie opłaty, dokonanie określonych czynności prawnych, budowę instalacji służącej przyłączeniu, -odbiór przyłączenia, opomiarowanie instalacji, podpisanie odpowiednich umów dotyczących sprzedaży energii i świadczenia usług przesyłania lub dystrybucji. Rozporządzenie systemowe podaje zawartość wniosku o określenie warunków przyłączenia, określa zawartość warunków, termin ich wydania i ważności. Wzory wniosku, warunków i umowy sporządza przedsiębiorstwo energetyczne. Zasadnicze informacje zawarte we wniosku dotyczą m.in.: -identyfikacji wnioskodawcy, -określenia mocy przyłączeniowej dla każdego miejsca dostarczania energii elektrycznej, -parametrów technicznych, charakterystyki ruchowej i eksploatacyjnej przyłączanych urządzeń, instalacji lub sieci dla podmiotów zaliczanych do grup przyłączeniowych I IV, -określenia minimalnej mocy wymaganej dla zapewnienia bezpieczeństwa osób i mienia w przypadku wprowadzenia ograniczeń podmiotom zaliczanym do grup przyłączeniowych I III, -wprowadzania zakłóceń przez urządzenia wnioskodawcy zaliczanego do grup przyłączeniowych I IV. Jest ważne, aby we wniosku o określenie warunków przyłączenia sprecyzować potrzeby w zakresie pewności zasilania i innych parametrów dostarczanej energii wyższych niż standardowe, co będzie uwzględnione w warunkach lub będzie przedmiotem negocjacji. Do wniosku o przyłączenie podmiotów zaliczanych do I i II grupy przyłączeniowej jest wymagane załączenie ekspertyzy wpływu przyłączanych urządzeń, instalacji lub sieci na system elektroenergetyczny, a do wniosku o przyłączenie farm wiatrowych dołączenie wyciągu ze sprawozdania z badań jakości wytworzonej energii. Warunki przyłączenia określają m.in.: -miejsce przyłączenia, -miejsce dostarczania energii elektrycznej, 20

11 -moc przyłączeniową, -rodzaj przyłącza, -dane znamionowe urządzeń oraz dopuszczalne, graniczne parametry ich pracy, -dopuszczalny poziom zmienności parametrów technicznych energii elektrycznej, -miejsce zainstalowania układu pomiarowo-rozliczeniowego i dotyczące go wymagania, -rodzaj i usytuowanie zabezpieczenia głównego oraz wymagania dotyczące elektroenergetycznej automatyki zabezpieczeniowej, -dane umożliwiające określenie w miejscu przyłączenia wartości prądów zwarciowych czasu ich wyłączenia, -wymagany stopień skompensowania mocy biernej, -możliwości dostarczania energii elektrycznej w warunkach odmiennych od standardowych, -dane i informacje dotyczące sieci w celu doboru systemu ochrony od porażeń w instalacji podmiotu przyłączanego. Warunki przyłączenia są ważne 2 lata od dnia ich wydania. 9. Przepisy wynikające z rozporządzenia taryfowego Rozporządzenie taryfowe określa w 14 szczegóły kalkulowania stawek opłat za przyłączenie wynikające z art. 7 ust. 8 ustawy Prawo energetyczne, m.in. w ust. 8 zawiera zapis, że dla zasilania rezerwowego opłatę za przyłączenie ustala się na podstawie rzeczywistych kosztów. Rozporządzenie jest podstawą do opracowania taryfy dla energii elektrycznej. 10. Realizacja przyłączenia w świetle wymagań dostawców energii (taryfa, procedury, specyfikacje) Tu nie nastąpiły zmiany w przepisach i jak dotychczas przedsiębiorstwo świadczące usługi dystrybucyjne zobowiązane jest posiadać zatwierdzoną przez Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki Taryfę dla energii elektrycznej, która obowiązuje w rozliczeniach z odbiorcami usług dystrybucyjnych, i zawiera m.in. stawki opłat za przyłączenie do sieci dla poszczególnych grup odbiorców i sposób ich ustalania. Taryfa jest opracowana na podstawie ustawy prawo energetyczne wraz z rozporządzeniami oraz ustawy o rozwiązaniu KDT. Dokument ten przedsiębiorstwo ma obowiązek udostępniać inwestorom i odbiorcom, winien on być również udostępniony na stronach internetowych OSD. Proces przyłączenia można podzielić na niżej wymienione etapy: -złożenie wniosku o przyłączenie wraz z wymaganymi dokumentami, -opracowanie warunków przyłączenia i projektu umowy o przyłączenie, -podpisanie umowy o przyłączenie przez obydwie strony, -pobranie opłaty za przyłączenie, -wyłonienie wykonawcy dokumentacji projektowej i zawarcie z nim umowy, -uzgodnienie dokumentacji projektowej (zamiennie odkupienie uzgodnionej dokumentacji), Nr

12 -wyłonienie wykonawcy budowy przyłącza i zawarcie z nim umowy (oczywiście może to być ten sam wykonawca), -realizacja budowy, -odbiór zrealizowanego przyłącza, -sprawdzenie instalacji u odbiorcy, -zainstalowanie układu pomiarowego (odbiorca musi mieć zawartą umowę sprzedaży energii z dowolnym sprzedawcą), -podanie napięcia. Przedsiębiorstwa świadczące usługi dystrybucyjne na ogół posiadają opracowane zasady postępowania przy realizacji przyłączeń w formie procedur, gdzie zdefiniowane są kolejne kroki procesu, gdzie określony jest sposób i miejsce kontaktu z wnioskodawcą i wykonawcą. W procedurach wskazane są komórki odpowiedzialne za realizację poszczególnych faz procesu oraz, co jest wymagane ustawą, określony wybór osoby koordynującej sprawę. Przedsiębiorstwo dystrybucyjne w myśl ustawy zobowiązane jest do realizacji całego procesu przyłączenia, a więc począwszy od wydania warunków przyłączenia, poprzez opracowanie dokumentacji projektowej i wykonanie przyłącza (własne lub przez wyłonionego w postępowaniu wykonawcę) i zainstalowanie układu pomiarowego. Dopuszczone są jednak sytuacje, kiedy inwestor obiektu przyłączanego odsprzedaje dokumentację projektową, negocjując uprzednio cenę, za jaką przedsiębiorstwo jest skłonne ją odkupić. Dotyczy to zwłaszcza dużych inwestycji; przy przyłączeniach budownictwa indywidualnego dla małych mocy przyłączeniowych jest to nieopłacalne dla inwestora. Podobnie z realizacją budowy przyłącza są sytuacje (coraz rzadsze) kiedy odkupywana jest od Inwestora obiektu zrealizowana inwestycja przyłączeniowa, warunkiem jest dostarczenie pełnej dokumentacji projektowej wraz z pozwoleniem na budowę oraz wynegocjowanie ceny odkupienia. O trybie postępowania w obydwu przypadkach odkupienia decydują odpowiednie procedury. 11. Realizacja przyłączenia w świetle wymagań ustawowych proces projektowania i budowy Realizacja umowy o przyłączenie obiektu budowlanego do sieci elektroenergetycznej jest możliwa po spełnieniu wymagań, jakie stawiają przed inwestorem ustawy: Planowanie i zagospodarowanie przestrzenne z dnia 27 marca 2003 r., która określa m.in. zasady zagospodarowania i zabudowy terenów, wprowadza określenie działka budowlana, którą jest nieruchomość gruntowa spełniająca wymogi obiektu budowlanego jeśli chodzi o wyposażenie w urządzenia infrastruktury. Art. 59 tej ustawy mówi w jakich przypadkach konieczne jest przy budowie obiektu budowlanego uzyskanie decyzji o warunkach zabudowy. Dotyczy to przypadku zmiany zagospodarowania terenu w sytuacji braku planu miejscowego zagospodarowania terenu. 22

13 Art. 60 określa władnych do wydawania ww. decyzji. Art. 61 zawiera wymagania, jakie łącznie muszą być spełnione, aby móc uzyskać decyzję o warunkach zabudowy, w tym pkt. 3 ust. o treści istniejące lub projektowane uzbrojenie terenu z uwzględnieniem ust. 5, jest wystarczające dla zamierzenia budowlanego, gdzie ust. 5 określa, że warunek, z ust. 1 pkt. 3 jest spełniony, jeżeli wykonanie uzbrojenia terenu zostanie zagwarantowane w drodze umowy zawartej między właściwą jednostką organizacyjną a inwestorem. Dotyczy to w tym wypadku również umowy o przyłączenie do sieci elektroenergetycznej. Istotną zmianą w ww. ustawie jest zapis w art. 10 ust. 2a, mający brzmienie: -Jeżeli na obszarze gminy przewiduje się wyznaczenie obszarów, na których będą rozmieszczone urządzenia wytwarzające energię z odnawialnych źródeł energii o mocy przekraczającej 100 kw, a także ich stref ochronnych związanych z ograniczeniami w zabudowie oraz w zagospodarowaniu i użytkowaniu terenu; w studium (uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy) ustala się ich rozmieszczenie ma to powiazanie z wymaganiami ustawy Prawo energetyczne art. 7 ust. 8 d. Prawo budowlane z dnia 7 lipca 1994 roku wraz ze zmianami, które narzuca wymóg zaprojektowania obiektu budowlanego zapewniając mu warunki użytkowe zgodne z przeznaczeniem obiektu, w szczególności w zakresie zaopatrzenia w wodę i energię elektryczną (art. 5 ust. 1 pkt. 2a.). Ustawa ta określa sposób postępowania poprzedzający rozpoczęcie robót budowlanych, w tym budowy przyłączy elektroenergetycznych do budynków (art. 29 ust. 1 pkt. 20 oraz art. 30 ust. 1 pkt. 1, ust. 2, 3, 4, 5, 6), a mianowicie wprowadza obowiązek zgłoszenia właściwemu organowi budowy, wraz z określeniem rodzaju, zakresu i sposobu wykonywania robót budowlanych, załączając w zależności od potrzeb odpowiednie szkice lub rysunki oraz pozwolenia i uzgodnienia wymagane odrębnymi przepisami. Zgłoszenia należy dokonać przed terminem zamierzonego rozpoczęcia robót. Do wykonywania prac budowlanych można przystąpić, jeżeli w terminie 30 dni od dnia doręczenia zgłoszenia właściwy organ nie wniesie sprzeciwu w formie decyzji i nie później niż w ciągu 2 lat od określonego w zgłoszeniu terminu ich rozpoczęcia. Do zgłoszenia, jak wspomniano wyżej, niezbędne jest przedstawienie planu sytuacyjnego sporządzonego na kopii aktualnej mapy zasadniczej przyjętej do państwowego zasobu (uzgodnionej w ZUD). Budowa i oddawanie do użytku przyłączy elektroenergetycznych podlega przepisom Prawa budowlanego zawartym w rozdziale 5 ustawy, podobnie jak każda inwestycja budowlana. Oczywiście powstają problemy z definicją przyłącza czy np. sieć budowana w celu przyłączenia, składająca się z linii SN, stacji transformatorowej i linii nn może zostać zakwalifikowana w tym przypadku jako przyłącze. Praktyka pokazała, że zdarza się to niezmiernie rzadko, niemniej jednak w opinii ZUD może się pojawić określenie powyższego jako przyłącza i umożliwia to uniknięcie konieczności uzyskania pozwolenia na budowę. Uzyskanie pozwolenia na budowę tu niezbędne jest uzgodnienie dokumentacji projektowej, w której powinny się znajdować mapa z projektowaną trasą przewodów Nr

14 uzgodnioną w ZUD wraz z opinią ZUD, wykaz właścicieli gruntów, których trasa dotyczy oraz zgody ww. właścicieli na usytuowanie urządzeń na terenach do nich należących. Zwykle powyższe formalności załatwia wykonawca dokumentacji projektowej mając upoważnienie do działania w imieniu przedsiębiorstwa dystrybucyjnego. Realizacja budowy przyłącza musi spełniać wymagania ustawy Prawo budowlane, tak jak budowa innych obiektów budowlanych. Odbiór prac zakończenie prac potwierdzone jest odbiorem, do którego niezbędne jest przygotowanie dokumentacji powykonawczej, zawierającej m.in. inwentaryzację geodezyjną wykonanych urządzeń z potwierdzeniem zgodności z projektem, co jest wymaganiami rozporządzeń do ustawy Prawo geodezyjne. Zakończenie budowy w myśl art. 55 ustawy Prawo budowlane budowa przyłącza wymaga zawiadomienia o zakończeniu budowy właściwego organu. 12. Realizacja przyłączenia w aspekcie własności gruntów i dostępu do urządzeń Przemiany społeczno-gospodarcze w Polsce, jakie zaszły na przestrzeni ostatnich 18 lat przyniosły znaczącą zmianę stosunku do prawa własności. Aktualnie obowiązujące regulacje prawne chronią ściśle prawo własności i definiują jego treść (art. 21 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej). Sejm przyjął ostatnio poprawki Senatu do ustawy o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw. Nowelizacja wprowadza do kodeksu cywilnego służebność przesyłu, którą przedsiębiorcy będą mogli ustanawiać na cudzym gruncie. Służebnością zostaną obciążone grunty, na których zostały wybudowane urządzenia służące do odprowadzania i doprowadzania płynów, gazu, pary, energii elektrycznej oraz inne podobne urządzenia. Niemniej jednak praktyka pokazuje, że problemy ciągle pozostają i dotyczą zarówno eksploatacji jak i modernizacji i rozbudowy sieci: 1. Problem uregulowania na przyszłość statusu urządzeń budowanych. 2. Problem jak uregulować stan prawny urządzeń istniejących, często od wielu lat. W związku z tym przedsiębiorstwa przy budowie nowych obiektów wymagają uregulowania statusu budowanych urządzeń poprzez uzyskanie praw do gruntu. 13. Standardy jakościowe Wymagania jakościowe dostawy energii, ujęte w rozporządzeniu w sprawie szczegółowych warunków funkcjonowania systemu elektroenergetycznego są przedmiotem norm: -PN-IEC 60038:1999 Napięcia znormalizowane IEC; -PN-EN z 1998 r. Parametry napięcia zasilającego w publicznych sieciach rozdzielczych. Wymagania jakościowo są sformułowane oddzielnie dla grup przyłączeniowych I i II oraz III V. A oto w formie skróconej postanowienia w sprawie standardów jakościowych energii, przyjęte w rozporządzeniu: -W sieciach niskiego napięcia wartością nominalną napięcia jest 230/400 V. 24

15 -Wartość napięcia w miejscu dostawy nie powinna odbiegać więcej niż o ± 10 % od napięcia nominalnego w sieciach niskiego i średniego napięcia. Tak więc w miejscu dostawy energii z sieci niskiego napięcia jego wartość powinna mieścić się w przedziale V, a w sieci 15 kv zawierać się w przedziale 13,5-16,5 kv. Warto jednak zwrócić uwagę na sformułowanie tego przepisu: w każdym tygodniu, 95 % ze zbioru 10-minutowych średnich wartości skutecznych napięcia zasilającego powinno mieścić się w przedziale ± 10 % napięcia znamionowego. -Częstotliwość sieciowa powinna wynosić 50 Hz ± 1%, tj. od 49,5 do 50,5 Hz przez 99,5 % tygodnia i 50 Hz + 4 % / -6 %, tj. od 47 do 52 Hz przez 100 % tygodnia. -Określone są dopuszczalne parametry wahania napięcia, skutkującego migotaniem światła. -Określona jest dopuszczalna asymetria napięcia zasilającego, wyrażona współczynnikami niezrównoważenia, wymagającymi pomiaru składowej symetrycznej kolejności przeciwnej. -Dopuszczalna wartość współczynnika THD odkształcenia napięcia zasilającego wyższymi harmonicznymi wynosi do 3 % dla podmiotów zaliczonych do I i II grupy przyłączeniowej i do 8 % dla grup III V. Ustalone są też dopuszczalne poziomy zawartości poszczególnych harmonicznych. -Dla podmiotów zaliczanych do IV i V grupy przyłączeniowej dopuszczalny czas trwania jednorazowej przerwy awaryjnej w dostarczaniu energii elektrycznej z sieci nie powinien przekroczyć 24 godzin, a łączny czas wyłączeń awaryjnych w ciągu roku 48 godzin. Dla przerw planowanych czasy te wynoszą odpowiednio 16 i 35 godzin. Należy zwrócić uwagę na zapis dający przedsiębiorstwu energetycznemu możliwość ustalania, dla poszczególnych grup przyłączeniowych, dopuszczalnych poziomów zaburzeń parametrów technicznych energii elektrycznej ( 38 ust. 4 rozporządzenia systemowego). 14. Akty prawne 1. Ustawa z dna 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne z późniejszymi zmianami (stan na 9 sierpnia 2010 r.). 2. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dn. 21 sierpnia 2008 r. w sprawie szczegółowych warunków funkcjonowania systemu elektroenergetycznego. 3. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 20 grudnia 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych nieaktualne. 4. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 2 lipca 2007 r. w sprawie szczegółowych zasad kształtowania i kalkulacji taryf oraz rozliczeń w obrocie energią elektryczną. 5. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane wraz z późniejszymi zmianami. 6. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym wraz z późniejszymi zmianami. Nr

16 Zmiany w zbiorze Polskich Norm w dziedzinie elektryki 7. Ustawa Prawo geodezyjne z dnia 17 maja 1989 r. wraz ze zmianami. 8. Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 2 kwietnia 2001 r. w sprawie geodezyjnej ewidencji terenu oraz zespołów uzgadniania dokumentacji. 15. Literatura: 1. Miłosława Kujszczyk Bożentowicz Przyłączanie budynków i obiektów budowlanych do sieci elektroenergetycznej wykład grudzień 2008 r. 2. Miłosława Kujszczyk-Bożentowicz obowiązki Spółek Dystrybucyjnych w świetle przepisów prawa energetycznego i prawa budowlanego wykład marzec 2009 r. 3. Marek Rewoliński Problematyka eksploatacji, modernizacji budowy nowych linii elektroenergetycznych w aspekcie własności gruntów oraz przyłączanie do sieci nowych podmiotów. WYKAZ POLSKICH NORM Z DZIEDZINY ELEKTRYKI I Z NIĄ ZWIĄZANYCH OPUBLIKOWANYCH W ROKU 2010 (Część 8) Normy opublikowane są do nabycia w sieci handlowej PKN. Od stycznia 2004 roku w numerach referencyjnych PN jest podawany rok ich publikacji. Do tego czasu był podawany rok ich ustanowienia. Wiadomość o opublikowaniu określonej normy oznacza też, że norma jest w sprzedaży. Od r. zostało zmienione podawanie informacji o normach EN uznanych za PN. Zostało usunięte oznaczenie (U) dodawane po numerze PN, a w celu identyfikacji normy opublikowanej w języku oryginału po tytule normy wprowadza się oznaczenie (oryg.). Wrzesień Słownictwo PN-IEC :2010 Międzynarodowy słownik terminologiczny elektryki Część 841: Elektrotermia przemysłowa; (gr. cen. XD). Data publikacji: PN-G-01204:2010 Górnictwo odkrywkowe Kopalnie odkrywkowe Terminologia i klasyfikacja; (gr. cen. C). Data publikacji: Zastępuje: PN-G-01204:1964. PN-G-02400:2010 Górnictwo odkrywkowe Wyrobisko odkrywkowe i zwałowisko Terminologia i klasyfikacja; (gr. cen. E). Data publikacji: Zastępuje: PN-G-02400: Bezpieczeństwo maszyn PN-EN ISO 11161:2007/A1:2010 Bezpieczeństwo maszyn Zintegrowane systemy produkcyjne Wymagania podstawowe; (oryg.); (gr. cen. D). Data publikacji: Bezpieczeństwo w domu PN-EN :2004/A14:2010 Elektryczny sprzęt do użytku domowego i podobnego Bezpieczeństwo użytkowania Część 1: Wymagania ogólne; (oryg.); (gr. cen. J). Data publikacji: