REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W OPOLU WOJEWÓDZKA STRATEGIA W ZAKRESIE POLITYKI SPOŁECZNEJ NA LATA

Transkrypt

1 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI W OPOLU WOJEWÓDZKA STRATEGIA W ZAKRESIE POLITYKI NA LATA OPOLE, MARZEC 2002

2 SPIS TREŚCI Uchwała nr 896/2001 Zarządu Województwa Opolskiego z dnia 11 lipca 2001r. W sprawie: Powołania Zespołu ds. Opracowania Wojewódzkiej Strategii Rozwoju Pomocy Społecznej w województwie opolskim...s. 3 Wstęp...s. 5 Część I. Podstawowe dane demograficzne...s. 7 Część II. Identyfikacja przyczyn ubóstwa na Opolszczyźnie...s. 11 Część III. Analiza wybranych problemów społecznych w istotny sposób rzutujących na funkcjonowanie pomocy społecznej w regionie...s. 14 Część IV. Analiza SWOT w zakresie problemów społecznych województwa opolskiego...s. 38 Część V. Pomoc społeczna regionu wobec podstawowych kwestii społecznych...s. 48 Część VI. Kierunki transformacji systemu pomocy społecznej w latach w województwie opolskim...s. 68 Załączniki:...s. 90 Załącznik nr 1. Infrastruktura pomocy społecznej w woj.. opolskim Załącznik nr 2. Wojewódzki program poprawy warunków życia społecznego osób niepełnosprawnych na lata

3 W strategii wykorzystano fragmenty następujących raportów oraz opracowań eksperckich: Działania podejmowane przez pomoc społeczną województwa opolskiego w zakresie opieki nad dziećmi z rodzin dysfunkcjonalnych w latach , Urząd Wojewódzki w Opolu, Opole Informacja o sytuacji na rynku pracy w województwie opolskim według stanu na dzień 31 grudnia 2001 roku, Wojewódzki Urząd Pracy w Opolu, Opole Czerska-Miodek T., Światłowicz M., Informacja o stanie przestępczości, demoralizacji nieletnich oraz innych zjawiskach patologii społecznej za rok 2001 na terenie województwa opolskiego, Opole Markiewicz Z., Wyzwania wobec polityki społecznej po reformie terytorialnej kraju, Opole Markiewicz Z., Wychodzenie z bezdomności z pomocą rodziny, Opole Markiewicz Z., Polityka społeczna wobec problemów bezrobotnych podopiecznych pomocy społecznej, Opole Sierosławski J., Zieliński A., Europejski program badań ankietowych w szkołach na temat używania alkoholu i narkotyków. Raport z badań w województwie opolskim, Warszawa Sikora P., Obszary marginalizacji dzieci wiejskich z rodzin ubogich, Opole Sikora P., Osoby dotknięte otępieniem w domach pomocy społecznej woj. opolskiego, Opole Sikora P., Osoby dotknięte otępieniem oraz ich opiekunowie w woj. opolskim, Opole Święs M., Identyfikacja przyczyn ubóstwa na Opolszczyźnie, Nysa

4 Uchwała nr 896/2001 Zarządu Województwa Opolskiego z dnia 11 lipca 2001 r. w sprawie: powołania Zespołu ds. Opracowania Wojewódzkiej Strategii Rozwoju Pomocy Społecznej w województwie opolskim. Na podstawie art. 41 ust. 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa ( Dz U nr 9 1, poz. 576 ze zm.) oraz art. 11 b ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 29 listopada 1990 r. o pomocy społecznej ( Dz U z 1998 nr 64, poz ze zm.) Zarząd Województwa uchwala, co następuje: Powołuje się Zespół ds. Opracowania Wojewódzkiej Strategii Rozwoju Pomocy Społecznej w województwie opolskim. Ustala się skład osobowy Zespołu: 1 2 1) Ryszard Galla przedstawiciel Zarządu Województwa Opolskiego -przewodniczący Zespołu (wicemarszałek województwa opolskiego) 2) Zdzisław Markiewicz przedstawiciel Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Opolu wiceprzewodniczący Zespołu (dyrektor Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Opolu) 3) Maria Urbaniec przedstawiciel Sejmiku Województwa Opolskiego (radna Sejmiku Województwa Opolskiego) 4) Jan Szawdylas przedstawiciel Sejmiku Województwa Opolskiego (radny Sejmiku Województwa Opolskiego) 5) Halina Osińska przedstawiciel Opolskiego Urzędu Wojewódzkiego (wicedyrektor Wydziału Spraw Obywatelskich i Społecznych) 6) Jolanta Barska przedstawiciel Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (dyrektor Oddziału Opolskiego) 7) Joachim Czernek przedstawiciel Konwentu Starostów Województwa Opolskiego (starosta powiatu w Krapkowicach) 8) Elżbieta Ciupek przedstawiciel powiatowych centrów pomocy rodzinie (dyrektor Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Opolu) 9) Aleksander Podgórny przedstawiciel powiatowych centrów pomocy rodzinie (dyrektor Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Brzegu) 3

5 10) Małgorzata Kozak przedstawiciel Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Opolu (wicedyrektor Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Opolu) 11) Teresa Kurek przedstawiciel ośrodków pomocy społecznej (kierownik Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Brzegu) 12) Stanisław Sadkowski przedstawiciel domów dziecka (dyrektor Domu Dziecka w Kędzierzynie - Koźlu) 13) Janusz Bednarczyk przedstawiciel domów pomocy społecznej (dyrektor Domu Pomocy Społecznej w Klisinie) 14) Piotr Sikora przedstawiciel Uniwersytetu Opolskiego (adiunkt w Instytucie Nauk Pedagogicznych) 15) Danuta Berlińska przedstawiciel Instytutu Śląskiego (adiunkt w Instytucie Śląskim) 16) Robert Rauziński przedstawiciel Instytutu Śląskiego (samodzielny pracownik naukowy w Instytucie Śląskim) 17) Jarosław Duszak przedstawiciel organizacji pozarządowych (prezes Zarządu Wojewódzkiego Polskiego Związku Głuchych w Opolu) 3 Zespół działa w oparciu o regulamin przyjęty na pierwszym posiedzeniu. 4 Wykonanie uchwały powierza się dyrektorowi Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej. 5 Uchwała wchodzi w życie z dniem podjęcia. St. Jałowiecki R. Galla Rybarczyk H. Niepala W. Olszewski 4

6 WSTĘP Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać wykorzystując własne środki, możliwości i uprawnienia. Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracując w tym zakresie z organizacjami społecznymi, Kościołem katolickim, innymi kościołami, związkami wyznaniowymi, fundacjami, stowarzyszeniami, pracodawcami oraz osobami fizycznymi i prawnymi. Osoby i rodziny korzystające z pomocy społecznej są obowiązane do współudziału w rozwiązywaniu ich trudnej sytuacji życiowej 1. Celem pomocy społecznej jest zaspokajanie niezbędnych potrzeb życiowych osób i rodzin oraz umożliwianie im bytowania w warunkach odpowiadających godności człowieka. Pomoc społeczna powinna w miarę możliwości doprowadzić do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem. Celem pomocy jest także zapobieganie powstawaniu sytuacji określonych w art. 1 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej. Rodzaj, forma i rozmiar świadczenia powinny być odpowiednie do okoliczności uzasadniających udzielenie pomocy. Świadczenie pomocy społecznej powinno służyć również umacnianiu rodziny. Potrzeby osoby i rodziny korzystającej z pomocy powinny zostać uwzględnione, jeżeli odpowiadają celom i możliwościom pomocy społecznej 2. Rozwój pomocy społecznej to jeden z głównych czynników ryzyka, który wywołuje uzależnienie od pomocy, brak aktywności i samozaradności, osłabia również aktywność społeczności lokalnych w samodzielnym rozwiązywaniu problemów społecznych. Pod wpływem przeobrażeń gospodarczych i społecznych polityka społeczna w Polsce ulega przekształceniom od modelu państwa opiekuńczego do modelu pośredniego, w którym uznaje się, że ważniejsze jest tworzenie systemu, który motywuje do pracy, niż systemu rozbudowanego bezpieczeństwa socjalnego (priorytet pracy nad zabezpieczeniem socjalnym). Podkreśla się, że choć każde społeczeństwo winno budować sieć zabezpieczenia socjalnego, to jednak koszt tego systemu jest zbyt duży, przekracza możliwości finansowe państwa. System ten oparty jest o opodatkowanie kosztów pracy z dużym zaangażowaniem państwa w zorganizowanie realizacji obligatoryjnych świadczeń. Wskazuje się również, że model opiekuńczy osłabia indywidualną aktywność każdego człowieka i jego odpowiedzialność za swój los. Ponadto w warunkach stałego ograniczania środków finansowych przeznaczonych na pomoc społeczną należy wzmocnić działania o charakterze nie finansowym. Warto też podkreślić, że nie należy postrzegać pomocy 1 Art.1. Ustawy o Pomocy Społecznej z dnia 29 listopada 1990 r / stan na dzień 01 stycznia 2000 r. 2 Art.2. Ustawy o Pomocy Społecznej z dnia 29 listopada 1990 r / stan na dzień 01 stycznia 2000 r. 5

7 społecznej bez uwzględnienia szerszego kontekstu społecznego (przede wszystkim systemu zabezpieczenia jako całości), tym bardziej, że prawne aspekty działania polityki społecznej, a także jej możliwości i zakres działania, mają decydujący wpływ na skuteczność działań pomocy społecznej. 6

8 CZĘŚĆ I. PODSTAWOWE DANE DEMOGRAFICZNE Według danych Urzędu Statystycznego, Opolszczyznę zamieszkuje osób. Stanowi to 2,8% ludności Polski (stan 30.VI.2001r.). Ostatnie lata okazały się okresem utrwalania wielu niekorzystnych tendencji w strukturze demograficznej, przejawiających się w spadku liczebności mieszkańców województwa, starzeniu się jego struktur i wzroście liczby osób niepełnosprawnych. W roku 2001 w stosunku do roku 1999 nastąpił spadek liczby mieszkańców regionu o 5986 osób. W strukturze demograficznej mieszkańców województwa podobnie jak w latach minionych dominują kobiety stanowiące 51,2% populacji. Wskaźnik feminizacji mówiący o liczbie kobiet przypadających na 100 mężczyzn wśród ludności miejskiej wyniósł 107, natomiast na wsi 102. Ponadto mieszkańcy miast stanowili 52,3%. Tabela 1 Ludność według powiatów stan 30 VI 2001r. Powiaty Ogółem Miasta Mężczyźni Kobiety Gmina Mężczyźni Kobiety Województwo M.Opole X X X Powiat brzeski Powiat głubczycki Powiat kędzierzyńskokozielski Powiat kluczborski Powiat krapkowicki Powiat namysłowski Powiat nyski Powiat oleski Powiat opolski Powiat prudnicki Powiat strzelecki Od 1995 roku notuje się stały już spadek liczby ludności regionu, implikowany zmniejszającym się przyrostem naturalnym. Tabela 2 Urodzenia i zgony w latach Lata urodzenia żywe ogółem zgony

9 Mapa 1. Dzietność kobiet według powiatów Podstawowy wskaźnik decydujący o potencjale ludnościowym regionu, jakim jest dzietność kobiet w województwie opolskim jest jednym z najniższych w kraju. Niekorzystne tendencje demograficzne skutkują stale słabnącym tempem przyrostu naturalnego. Wskaźnik przyrostu naturalnego w województwie opolskim na 1000 mieszkańców wynosił w latach: ,1, ,7, ,2, ,0. W regionie występuje ujemne saldo migracji (w 1999 r. Opolszczyznę opuściły osoby, z czego wyjechały za granicę, natomiast napłynęło zaledwie osób, z czego 581 z zagranicy). Saldo migracji krajowych i zagranicznych wyłącznie na pobyt stały (liczone na 1000 mieszkańców regionu) wynosiło w latach: ,8, ,9, ,0, ,4. Należy tu również uwzględnić znaczną liczbę mieszkańców Śląska Oplskiego czasowo podejmujących pracę poza granicami kraju. W strukturze ludności według podstawowych grup wiekowych najwięcej, bo 62,3% (w 1999 r. 61,6%) stanowią osoby w wieku zdolności do pracy, 22,9% dzieci i młodzież do 17 roku życia (w 1999 r. 24,3%) i 14,7% ludność w wieku poprodukcyjnym (w 1999 r. 14,1%). Na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało 60 (w 1999 r. 62) osób poza wiekiem aktywności zawodowej. 8

10 Tabela 3 Ludność w wieku nieprodukcyjnym w stosunku do ludności ogółem. Ogółem Ludność w wieku produkcyjnym razem mobilnym niemobilnym przedprodukcyjnym poprodukcyjnym nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym Nigdy w dziejach ludzkości nie było tak dużej liczby ludzi starych jak obecnie. Teza ta znajduje również odzwierciedlenie w strukturze wiekowej województwa opolskiego. Wzrost odsetka ludzi starych wiąże się z dwoma równolegle przebiegającymi procesami: wydłużanie się przeciętnego okresu życia, spadek liczby narodzin. Niezależnie od zastosowanej metody szacowania progu demograficznej starości należy uznać, że region nasz zamieszkuje społeczność ludzi starych. Wskaźnik demograficznej młodości", liczony jako stosunek ludności w wieku przedprodukcyjnym do ludności w wieku aktywności zawodowej, ukształtował się w roku 2001 na poziomie 36,7% (w 1999 r. wynosił on 39,5%, a w 1994 r. 44,7%). Tylko na przestrzeni 18 miesięcy od 30 XII 1999 do 30 VI 2001 r. wskaźnik demograficznej młodości obniżył się w regionie o 2,8%. Jest to niepokojące zjawisko, które przy uwzględnieniu wzrostu liczby ludności w wieku produkcyjnym, jak również wzroście wskaźnika demograficznej starości" z 20,7% w 1995 r. do 22,9% w 1999 r., świadczy o postępującym procesie starzenia się populacji województwa. Wśród niekorzystnych zjawisk należy wymienić, wspomnianą już wcześniej tendencję wzrostową liczby osób niepełnosprawnych, którą szacuje się na poziomie osób 14,7% ludności regionu. 9

11 Prognoza ludności w województwie opolskim w latach 2002, 2010, 2020, 2030 Tabela 4 Grupa wieku (lat) Lata razem mężczyźni kobiety razem mężczyźni kobiety razem mężczyźni kobiety razem mężczyźni kobiety Ogółem i więcej

12 Część II. IDENTYFIKACJA PRZYCZYN UBÓSTWA NA ŚLĄSKU OPOLSKIM W ciągu ostatniego dziesięciolecia ubóstwo stało się w Polsce jedną z najpoważniejszych kwestii społecznych. Wraz z rozpoczęciem procesu przemian społeczno ustrojowych zjawisko ubóstwa weszło w nową, dotąd nieznaną, fazę rozwoju. Restrukturyzacja wszystkich gałęzi gospodarki narodowej wygenerowała, jako efekt uboczny, ale wkalkulowany w koszty społeczne, lawinowo rosnące bezrobocie, które okazało się być niemal najistotniejszym czynnikiem sprawczym szybkiej degradacji ekonomicznej zarówno jednostki, jak i rodziny wpływając na rozrost biedy i rozszerzenia się sfery ubóstwa. Głębokie implikacje bezrobocia na kształtowanie się nowej struktury społecznej, a co za tym idzie nowej warstwy ubogich, znajduje potwierdzenie w fakcie, iż przeważająca większość świadczeniobiorców pomocy społecznej, to osoby będące w dezaktywacji zawodowej, zarejestrowane w powiatowych urzędach pracy. Jednocześnie problem bezrobocia, związany nierozerwalnie z brakiem stałych dochodów, najbardziej dotyka gospodarstwa domowe składające się z rodzin wielodzietnych i niepełnych, jak również z rodzin żyjących z osobą niepełnosprawną bądź długotrwale chorą. Użyty w badaniu wskaźnik miary rozwoju jest skumulowaną miarą następujących wartości: stopa bezrobocia w gminie, liczba rodzin wielodzietnych w gminie, liczba rodzin żyjących z osobą niepełnosprawną w gminie, liczba rodzin żyjących z osobą długotrwale chorą. czynniki te są dziś najbardziej skorelowane z biedą a ich wypadkowa wskaźnik miary rozwoju wskazuje na gminy szczególnie zagrożone ubóstwem. Z uwagi na to, iż ubóstwo jest obecnie wysoce złożonym zjawiskiem generowanym głównie przez dwa czynniki, tj. społeczno ekonomiczny i społeczno demograficzny, a konkretniej przez zmienne wchodzące w zakres tych czynników, mianowicie: wskaźnik bezrobocia, wskaźnik rodzin 11

13 wielodzietnych i niepełnych, jak również wskaźnik gospodarstw domowych żyjących z osobą niepełnosprawną lub długotrwale chorą, zasadne jest więc posłużenie się metodą tzw. wskaźnika miary rozwoju. Jego zastosowanie pozwala na wieloaspektowe określenie stopnia występowania bądź zagrożenia ubóstwem w poszczególnych gminach województwa opolskiego. Im niższy wskaźnik rozwoju, tym większe zagrożenie ubóstwem na terenie gminy. 12

14 Lp. Tabela 5 Zestawienie stopnia zagrożenia ubóstwem w województwie Opolskim w 1999 r. Gminy Miara rozwoju Lp. Gminy Miara rozwoju I POWIAT BRZEG VII POWIAT NYSA 1. m. Brzeg 0, g. Korfantów 0, g. Lewin Brzeski 0, g. Nysa 0, g. Grodków 0, g. Otmuchów 0, g. Brzeg 0, g. Paczków 0, g. Lubsza 0, g. Głuchołazy 0, g. Olszanka 0, g. Kamiennik 0, II POWIAT GŁUBCZYCE 7. g. Łambinowice 0, g. Baborów 0, g. Pakosławice 0, g. Głubczyce 0, g. Skoroszyce 0, g. Kietrz 0, VIII POWIAT OPOLE 4. g. Branice 0, I. m. Opole na p. 0, powiatu III POWIAT KĘDZIERZYN - KOŹLE 1. g. Niemodlin 0, g. Kędzierzyn-Koźle 0, g. Ozimek 0, g. Bierawa 0, g. Chrząstowice 0, g. Cisek 0, g. Dąbrowa 0, g. Pawłowiczki 0, g. Dobrzeń Wielki 0, g. Polska Cerkiew 0, g. Komprachcice 0, g. Reńska Wieś 0, g. Łubniany 0, IV POWIAT KLUCZBORK 8. g. Murów 0, g. Byczyna 0, g. Popielów 0, g. Kluczbork 0, g. Prószków 0, g. Lasowice 0, g. Tarnów Opolski 0, g. Wołczyn 0, g. Tułowice 0, V POWIAT KRAPKOWICE 13. g. Turawa 0, g. Gogolin 0, XI POWIAT OLESNO 2. g. Krapkowice 0, g.zębowice 0, g. Zdzieszowice 0, g. Dobrodzień 0, g. Strzeleczki 0, g. Praszka 0, g. Walce 0, g. Rudniki 0, VI POWIAT NAMYSŁÓW 5. g. Gorzów 0, g. Namysłów 0, g. Olesno 0, g. Domaszowice 0, g. Radłów 0, g. Świerczów 0, IX POWIAT PRUDNIK 4. g. Pokój 0, g. Prudnik 0, g. Wilków 0, g. Głogówek 0, g. Biała 0, g. Lubrza 0, g. Strzelce Op. 0, g. Ujazd 0, g. Zawadzkie 0, g. Izbicko 0, g. Jemielnica 0,

15 CZĘŚĆ III. ANALIZA WYBRANYCH PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH W ISTOTNY SPOSÓB RZUTUJĄCYCH NA FUNKCJONOWANIE POMOCY W REGIONIE Artykuł 3 ustawy o pomocy społecznej wskazuje na sytuacje, z powodu których jednostce lub rodzinie winna być udzielona pomoc. Pomocy społecznej udziela się osobom i rodzinom w szczególności z powodu: ubóstwa, sieroctwa, bezdomności, potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności, bezrobocia, niepełnosprawności, długotrwałej choroby, bezradności w sprawach opiekuńczych i prowadzenia gospodarstwa domowego zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych, alkoholizmu lub narkomanii, trudności w przystosowaniu się do życia po opuszczeniu zakładu karnego, klęski żywiołowej lub ekologicznej. Ustawodawca wskazuje zarazem te kwestie społeczne, które winny być rozwiązywane w strukturach pomocy społecznej. Stałe monitorowanie tych problemów jest niezbędne w projektowaniu zamian systemu. Poniżej zaprezentowano analizę występowania wybranych problemów społecznych w regionie opolskim, które w istotny sposób rzutują na funkcjonowanie sytemu pomocy społecznej Bezrobocie Poziom i stopa bezrobocia Liczba bezrobotnych zarejestrowana w powiatowych urzędach pracy w końcu grudnia 2001 r. wyniosła osób i była wyższa w porównaniu z końcem listopada 2001 r. o osób, tj. o 4,2%. Poniżej prezentujemy zmiany w poziomie bezrobocia od początku statystycznego rejestrowania tego zjawiska do końca grudnia 2001 r. 14

16 Tabela 6 Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy na terenie województwa opolskiego w latach Lata Liczba bezrobotnych Przyrost lub spadek do poprzedniego roku w liczbach w % (dynamika) , , , , , , , , * , ,5 Grudzień * Liczba bezrobotnych przeliczona w nowym podziale administracyjnym województwa Bezrobotni zarejestrowani w końcu grudnia 2001 r. w powiatowych urzędach pracy stanowili 17,8% ludności aktywnej zawodowo (dane szacunkowe bez korekty GUS). Natomiast w końcu listopada 2001 r. stopa bezrobocia (na podstawie zweryfikowanych danych GUS) wynosiła 17,1%. Wskaźnik natężenia bezrobocia pozwala na uzyskanie obrazu różnic w natężeniu zjawiska, sygnalizując stopień zagrożenia bezrobociem w układzie terytorialnym zarówno w skali wojewódzkiej, jak i krajowej. Dla porównania w listopadzie 2001 r. stopa bezrobocia w kraju wyniosła 16,8% co oznacza, iż poziom bezrobocia w województwie opolskim przewyższał średnią krajową Lokalne rynki pracy W grudniu 2001 r. na terenie województwa opolskiego zanotowano wzrost liczby bezrobotnych aż o osób. Zwiększenie liczby bezrobotnych odnotowano we wszystkich powiatach, najwięcej w: powiatach; nyskim o 732 osoby, brzeskim o 572 osoby i głubczyckim o 356 osób. Wskaźnik natężenia bezrobocia w poszczególnych powiatach wskazuje na znaczne zróżnicowanie terytorialne i tak najwyższą stopę bezrobocia zanotowano w powiecie nyskim 27,0%, natomiast najniższą w mieście Opolu (powiat grodzki) 9,5%. 15

17 Największą liczbę bezrobotnych rejestruje również Powiatowy Urząd Pracy w Nysie osób. Najniższa liczba osób pozostających bez pracy występuje w powiecie krapkowickim osoby. Tabela 7 Liczba bezrobotnych, stopa bezrobocia oraz przyrost bezrobocia odnotowany w grudniu 2001 roku*. Powiaty Stopa bezrobocia Liczba bezrobotnych według stanu na dzień 31 XII 2001 r. Liczba bezrobotnych według stanu na dzień 30 XI 2001 r. Wzrost /spadek bezrobocia w porównaniu do końca listopada 2001 r. OGÓŁEM 17, ,2 Brzeski 26, ,7 Głubczycki 20, ,5 Kędzierzyńsko- Kozielski 12, ,5 Kluczborski 23, ,6 Krapkowicki 13, ,5 Namysłowski 25, ,2 Nyski 27, ,2 Oleski 11, ,2 Opolski 14, ,7 Opole-Miasto 9, ,4 Prudnicki 16, ,6 Strzelecki 14, ,8 * dane szacunkowe bez korekty Głównego Urzędu Statystycznego. Dynamika listopad 2001 r. = 100 % W roku 2001 wyłączono z ewidencji osoby, w tym z tytułu podjęcia pracy (tj. 46,8% ogółu wyrejestrowanych) oraz osób, które nie potwierdziły gotowości do podjęcia pracy (tj. 37,0% ogółu wyrejestrowanych) Struktura bezrobocia w regionie opolskim Kobiety W końcu grudnia 2001 r. w ewidencji bezrobotnych było zarejestrowanych kobiet, tj. 54,9% ogółu bezrobotnych. W porównaniu do ubiegłego miesiąca udział procentowy populacji bezrobotnych kobiet do ogółu bezrobotnych spadł o 1,1 punktu procentowego, natomiast wzrosła liczba zarejestrowanych bezrobotnych kobiet o 910 osób, tj. o 2,2 %. Wśród nowo zarejestrowanych w grudniu 2001 r., populacja bezrobotnych kobiet wyniosła osób, co stanowiło 38,6%. Natomiast z ewidencji wyłączono l 636 bezrobotnych kobiet, tj. 47,6% wszystkich wyrejestrowań. 16

18 Tabela 8 Bezrobotne kobiety według powiatowych urzędów pracy w grudniu 2001 roku Powiaty w tym z prawem do zasiłku Bezrobotne % udział nowo zarejestrowanych kobiet w ogólnej liczbie nowo zarejestrowanych bezrobotnych w okresie sprawozdawczym ogółem w tym z prawe m do zasiłku % udział bezrobotn ych kobiet w ogólnej bezrobotn na koniec okresu sprawozdawczego OGÓŁEM , ,9 Brzeski , ,2 Głubczycki , ,3 nowo zarejestrowane Kędzierzyńsko , ,0 Kozielski Kluczborski , ,2 Krapkowicki , ,9 Namysłowski , ,2 Nyski , ,2 Oleski , ,3 Opolski , ,7 Opole-Miasto , ,7 Prudnicki , ,9 Strzelecki , ,8 Absolwenci W dniu 31 XII 2001 r. liczba bezrobotnych absolwentów w województwie opolskim wyniosła osób, tj. 5,4% ogółu bezrobotnych i w porównaniu do miesiąca poprzedniego wzrosła o 234 osoby. średnie zaw odow e 38% średnie ogólnokształ cące 10% w yższe 13% Zasadnicze zaw odow e 37% pozostałe 2% 17

19 Wykres 1. Struktura bezrobotnych absolwentów stan na 31 XII 2001 roku Bezrobotni mieszkańcy wsi Według stanu na koniec grudnia 2001 r. w ewidencji bezrobotnych było zarejestrowanych mieszkańców wsi, co stanowi 44,9% ogólnej liczby pozostających bez pracy. Najwięcej bezrobotnych mieszkańców wsi zarejestrowanych było w Powiatowym Urzędzie Pracy w Nysie osoby, natomiast największym udziałem mieszkańców wsi do liczby zarejestrowanych bezrobotnych charakteryzuje się powiat opolski (z wyłączeniem miasta Opole), gdzie wskaźnik ten wynosi 83,0 %, dla porównania wskaźnik wojewódzki wynosi 44,9%. Liczba bezrobotnych mieszkańców wsi (XII 2001) Tabela 9 Powiaty Bezrobotni mieszkańcy wsi w liczbach w % do ogółu bezrobotnych OGÓŁEM ,9 Brzeski ,9 Głubczycki ,7 Kędzierzyńsko- Kozielski ,8 Kluczborski ,8 Krapkowicki ,6 Namysłowski ,6 Nyski ,3 Oleski ,4 Opolski ,0 Opole miasto X X Prudnicki ,0 Strzelecki ,0 Bezrobotni z prawem do zasiłku Na koniec grudnia 2001 r bezrobotnych posiadało prawo do zasiłku, co stanowi 19,4 % ogółu pozostających bez pracy, czyli tylko co piąty zarejestrowany bezrobotny otrzymuje świadczenie z urzędu pracy. Powiatowe urzędy pracy województwa opolskiego dodatkowo obsługują też osoby uprawnione do pobierania zasiłków przedemerytalnych i osób pobierających świadczenia przedemerytalne. 18

20 Bezrobotni według wieku Na koniec 2001 r. wśród zarejestrowanych bezrobotnych, najliczniejszą grupę stanowili ludzie młodzi w wieku lata osób, następnie w wieku lata osoby i w wieku osób. Wymienione grupy stanowiły 77,4% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych lata 20% 55 i więcej lat 3% lata 27% lata 24% lata 26% Wykres 2. Struktura bezrobotnych według wieku - stan 31 XII 2001 r. Bezrobotni według wykształcenia Bezrobotni z wykształceniem zasadniczym oraz podstawowym i niepełnym podstawowym mają największe trudności ze znalezieniem pracy na lokalnych rynkach pracy. W sumie bezrobotnych z niskimi kwalifikacjami na dzień 31 XII 2001 r. było zarejestrowanych osób, co stanowiło 70,4 % ogółu zarejestrowanych. zasadnicze zawodowe 37% podstawowe i niepełne 33% średnie ogólnokształcąc e 7% średnie zawodowe 20% wyższe 3% Wykres 3. Struktura bezrobotnych według wykształcenia stan 31 XII 2001 r. 19

21 3.2. Niepełnosprawność Według określonej w ustawie o pomocy społecznej ogólnej definicji za niepełnosprawną uważać należy osobę, której stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy, powodujący trwałe lub okresowe utrudnienie, ogranicza bądź uniemożliwia samodzielną egzystencję. W zależności więc od rodzaju niepełnosprawności, stopnia oraz wieku osoby niepełnosprawnej zróżnicowaniu ulegają formy pomocy zarówno w sferze socjalnej, zdrowotnej jak i społecznej. Osoby niepełnosprawne stanowią 14,7% ogółu mieszkańców województwa opolskiego. Jest zatem osób niepełnosprawnych. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego liczba osób niepełnosprawnych stale rośnie. Ponieważ nie są dostępne dokładne statystyki dotyczące liczby osób niepełnosprawnych, chcąc ukazać strukturę tej kategorii osób posłużono się danymi szacunkowymi dla Polski i przeszacowano je uwzględniając parametry regionalne. Szacunkowa struktura osób niepełnosprawnych w województwie opolskim przedstawia tabela

22 Tabela 10 Struktura osób niepełnosprawnych według wybranych cech demograficzno-społecznych w 2000 r. w woj. Opolskim Wyszczególnienie Ogółem Miasta Wieś Ogółem M K Razem M K Razem M K Ogółem Miasta razem do 20 tyś tyś ponad 50 tyś Wieś Wiek lat lat i więcej Wykształcenie Wyższe Policealne i średnie zawodowe Średnie ogólnokształcące Zasadnicze zawodowe Podstawowe Niepełne podstawowe Stan cywilny Kawaler /panna Żonaty / zamężna Wdowiec / wdowa Rozwiedzeni

23 W województwie opolskim kształcenie dzieci i młodzieży niepełnosprawnej odbywa się w 9 przedszkolach integracyjnych lub z oddziałami integracyjnymi, 8 specjalnych szkołach podstawowych, 7 szkołach podstawowych o charakterze integracyjnym, 1 gimnazjum integracyjnym i 1 integracyjnym liceum ogólnokształcącym. Pomimo dość dobrze rozwiniętej sieci przedszkoli i szkół nadal wiele miast i gmin nie posiada na swoim terenie placówki o kształceniu integracyjnym lub specjalnym. W 9 powiatach funkcjonują warsztaty terapii zajęciowej. Osoby niepełnosprawne są mieszkańcami 29 domów pomocy społecznej, 3 zakładów opiekuńczo-leczniczych, podopiecznymi 8 środowiskowych domów samopomocy oraz 8 specjalnych ośrodków szkolnowychowawczych. Tabela 11 Niepełnosprawni zarejestrowani w urzędach pracy województwa opolskiego stan 31 XII 2001 r. POWIATY Bezrobotni Poszukujący pracy Brzeg Głubczyce 77 5 Kędzierzyn-Koźle Kluczbork Krapkowice Namysłów Nysa Olesno Opole - powiat Opole - miasto Prudnik Strzelce Opolskie Razem W województwie opolskim funkcjonuje 48 organizacji pozarządowych działających na rzecz osób niepełnosprawnych. Uwzględniając rodziny i krewnych tych osób, a także opiekunów, odsetek ludności odczuwającej skutki niepełnosprawności może przekroczyć 40%. W roku 1999 w województwie opolskim na urodzenia żywe, 5% to przypadki z zaburzeniami rozwoju psychomotorycznego (dane Zespołu Matki i Dziecka w Opolu oraz rejonowych szpitali). Populację dzieci niepełnosprawnych wymagających objęcia wczesną diagnostyką i rehabilitacją w wieku od O do 6 lat szacuje się na około 3500 osób. Natomiast liczbę dzieci i młodzieży posiadającej orzeczenie z poradni psychologiczno-pedagogicznej (w większości z upośledzeniem umysłowym) w wieku od 7 do 18 roku życia określa się na poziomie osób. 22

24 3.3. Bezdomność Ubożenie społeczeństwa Opolszczyzny (rozszerzające się na warstwy, które do niedawna dawały sobie jeszcze radę) spowodowane głównie: brakiem pracy, eksmisjami,,na bruk" bez zabezpieczenia jakiegokolwiek lokalu socjalnego, degradacją jednostek spowodowaną uzależnieniami prowadzą często do tego, że ludzie tracąc oparcie w rodzinie stają się osobami bezdomnymi. Choć zjawisko bezdomności nie w Polsce do końca jest rozpoznane, już pobieżna analiza dostępnych w pomocy społecznej dokumentów, wskazuje na stałą tendencję do powiększania się tej grupy podopiecznych. Tabela 12 Liczba osób i rodzin bezdomnych korzystających ze świadczeń pomocy społecznej w latach Lata Liczba rodzin Liczba osób w rodzinie , , , ,27 Średnia liczebność rodziny Obserwowany wzrost liczbowy wynika z lepszego z roku na rok rozpoznania tej grupy przez pomoc społeczną, jednak realnych rozmiarów bezdomności nie da się ocenić, ponieważ tylko niewiele ponad 20% 1 z nich zgłasza się i otrzymuje pomoc. Poza ośrodkami pomocy społecznej, na dobrą sprawę, żadna organizacja czy instytucja nie prowadzi stałego monitoringu. Niepełne rozpoznanie wynika również z niedostatecznej liczby wyspecjalizowanych kadr, wyposażonych w instrumenty umożliwiające aktywizowanie bezdomnych w kierunku wychodzenia z bezdomności. Współczesna bezdomność łamie dotychczas panujące stereotypy. Widzimy po pierwsze wyraźne przechodzenie od bezdomności jednoosobowej do bezdomności rodzin, a po wtóre fakt bycia bezdomnym nie musi się już wiązać, tak jak to było jeszcze kilka lat wstecz z głębokimi zaburzeniami społecznego funkcjonowania jednostki. W ośrodkach dla bezdomnych przebywają również osoby ofiary transformacji, osoby, które czasowo utraciły zdolność do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. Pojawi się wreszcie problem bezdomnych dzieci nieznany dotychczas w Polsce. Znaczna część bezdomnych to osoby z orzeczeniem stopnia niepełnosprawności w niektórych ośrodkach ten wskaźnik sięga 50 60%. Na podstawie udokumentowanych informacji stwierdzono, że zjawisko żebractwa na terenie wojojewództwa opolskiego ma zasięg marginalny, zanotowano w sumie 71 przypadków w skali roku, gdzie żebrzącymi okazali się cudzoziemcy - w powiecie Namysłów ujawniono 7 przypadków żebractwa, w I Komisariacie Policji w 1 Przybyłowski P., Autostereotyp i stereotyp, motywy działania w opinii własnej oraz zwiazki ze strukturami społecznymi bezdomnych mężczyzn, WSP Zielona Góra. 23

25 Opolu - 5 przypadków (2 obywatele RP, 3 obcokrajowcy), w III Komisariacie Policji w Opolu - 57 przypadków (obywatele RP), w powiecie Strzelce Opolskie - 2 przypadki (obywatele RP, osoby małoletnie z rodzin patologicznych, o których powiadomiono Wydział Rodzinny i Nieletnich oraz kuratorów), przypadki te nie miały charakteru ciągłego. Policjanci pionu prewencji jednostek terenowych województwa opolskiego szczególną uwagę starają się kierować na nieletnich uprawiających żebractwo, przekazując informacje do wydziałów rodzinnych właściwych sądów rejonowych z wnioskami o wszczęcie postępowania opiekuńczego, a także zlecając wykonanie wywiadów środowiskowych. W ubiegłym roku na terenie województwa opolskiego do sądów rejonowych skierowano dwa wnioski o ukaranie z art. 105 par. l kodeksu wykroczeń - z rejonów działania KPP w Kędzierzynie-Koźlu oraz KPP w Nysie. Wnioski dotyczyły braku odpowiedzialnego nadzoru i wypełniania obowiązków wynikających ze sprawowania władzy rodzicielskiej. Współpraca jednostek policji w zakresie przeciwdziałania zjawiskom żebractwa i bezdomności dotyczy w szczególności prowadzonych wspólnie ze Strażą Miejską oraz placówkami Straży Ochrony Kolei służb patrolowoobchodowych miejsc, w których mogą przebywać osoby żebrzące dworce PKS i PKP, ciągi handlowo-usługowe, okolice supermarketów, parkingi, ogródki działkowe, niezamieszkane domy, itp., w czasie których osoby bezdomne i bez środków do życia informowane są o możliwości otrzymania pomocy w noclegowniach oraz schroniskach specjalnie w tym celu funkcjonujących. Jednostki policji na terenie województwa opolskiego na bieżąco współdziałają z instytucjami i organizacjami działającymi na rzecz poprawy sytuacji osób bezdomnych i bezrobotnych: ośrodkami pomocy społecznej, centrami pomocy rodzinie, ośrodkami "Caritasu" oraz schroniskami i noclegowniami. W chwili obecnej na terenie Opolszczyzny funkcjonują 3 schroniska dla bezdomnych (w sumie 305 miejsc 309 wykorzystanych), 4 noclegownie (181 miejsc 217 wykorzystanych) oraz 2 Domy Wspólnoty "Barka" (20 miejsc 16 wykorzystanych). Do tej pory w województwie opolskim stwierdzono 3 przypadki zgonów osób na skutek wychłodzenia organizmu, przy czym we wszystkich zdarzeniach pośrednią przyczyną zamarznięcia było upojenie alkoholowe. Informacje dotyczące działań podejmowanych na rzecz osób bezdomnych, szczególnie narażonych na utratę zdrowia i życia w wyniku niskich temperatur zimowych, wymieniane są okresowo pomiędzy KWP w Opolu a Centrum Zarządzania Kryzysowego Wojewody Opolskiego oraz Wydziałem Spraw Obywatelskich i Społecznych Opolskiego Urzędu Wojewódzkiego. Współpraca w tym zakresie oceniana jest pozytywnie przez wszystkie strony zarówno na szczeblu KWP, jak i w jednostkach powiatowych policji oraz oddziałach terenowych ww. organizacji i instytucji. Policjanci nie zanotowali trudności oraz większych problemów związanych z realizacją zadań mających na celu niesienie pomocy osobom bezdomnym i bezradnym. 24

26 3.4 Patologie społeczne Charakterystyka przestępczości nieletnich Problem przestępczości dzieci i młodzieży niepokoi nie tylko policjantów, sędziów rodzinnych, prokuratorów, ale także rodziców, pedagogów, psychologów, socjologów i kryminologów. W rzeczywistości niepokoi on wszystkich, którym sprawy młodego pokolenia nie są obce i leżą na sercu" z racji pełnionej funkcji zawodowej, społecznej, rodzicielskiej bądź opiekuńczej. W minionym roku odnotowano na Śląsku Opolskim dalszy, zauważalny spadek liczby popełnionych czynów przez nieletnich, oraz sprawców. Tabela 13 Skala zjawiska przestępczości i występujące tendencje na przestrzeni lat Lata Przestępczość ogółem Przestępczość nieletnich % Udziału nieletnich w ogólnej liczbie przestępstwa stwierdzone przestępstwa wykryte osoby podejrzane czyny nieletnich sprawcy nieletni przestępstw stwierdzonych przestępstw wykrytych osób podejrzanych ,3 13,4 15, ,5 12,4 16, ,2 12,9 15, ,3 11,3 16, ,2 17,2 18, ,2 19, ,7 13,8 17, ,8 11,2 14, ,9 10,8 15, ,7 10,5 15, ,5 10,9 15, ,6 7,1 10,5 Komendy powiatowe i miejska policji garnizonu opolskiego w 2001 r. przekazały do sądów rodzinnych i nieletnich 787 postępowań przygotowawczych, tj. o 68 mniej niż w roku W ich wyniku nieletnim udowodniono popełnienie przestępstw. Liczba popełnionych przestępstw przez osoby nieletnie w ocenianym okresie uległa zmniejszeniu o 413 czynów ( z ) tj. o 28,8% przy jednoczesnym spadku o 25

27 1,9% (z 6,5 do 4,6%) udziału ich czynów w ogólnej ilości przestępstw stwierdzonych i o 3,8% (z 10,9 do 7,1%) w ilości przestępstw wykrytych. Zmniejszeniu uległa również liczba nieletnich sprawców o 221 osób (z 1853 do1632) tj. o 11,9%, przy jednoczesnym spadku udziału nieletnich sprawców w ogólnej liczbie osób podejrzanych o 4,8% (z 15,3 do 10,5%). Podobnie jak w latach poprzednich, wśród przestępstw nieletnich dominowały czyny karalne skierowane przeciwko mieniu. Trzy kategorie przestępczości kryminalnej tj. kradzież z włamaniem, kradzież cudzej rzeczy oraz rozbój (wymuszenie rozbójnicze) stanowiły 66,5% ogółu czynów popełnionych przez osoby do 17 lat. W wymienionych wyżej kategoriach zarówno ilości czynów, jak i ich sprawców były najwyższe. We wspomnianych kategoriach wskaźniki do ogółu stwierdzonych przestępstw w okresie lat 2001 i 2000 wynosiły: rabunek, wymuszenie, kradzież rozbójnicza 28,0% (30,3%), kradzież cudzej rzeczy 4,4% (4,9%), kradzież z włamaniem 6,4% (9,2%). Szczególnego zaakcentowania wymaga fakt utrzymywania się w dalszym ciągu wysokich wskaźników udziału nieletnich w stwierdzonych przestępstwach uznawanych za wyjątkowo niebezpieczne (przeciwko życiu i zdrowiu, obyczajności), takich jak: uszczerbek na zdrowiu 16,2% (16,2%), bójka, pobicie 11,5% (12,7%), przeciwko obyczajności 2,4% (1,7%). Zaznaczyć też należy, że pomimo podejmowania wielu przedsięwzięć profilaktycznych (interdyscyplinarnych) na rzecz przeciwdziałania narkomanii wśród dzieci i młodzieży popełnionych przez nieletnich wystąpił dalszy wzrost o 50% i tak: przestępstwa narkotykowe 15,2% (10,2%). Zmniejszeniu uległy wskaźniki udziału czynów nieletnich w: przestępstwach drogowych 0,6% (2,5%), a także pożarach, paserstwie, oszustwie, uszkodzeniach rzeczy oraz krótkotrwałym zaborze pojazdu. Jak wynika z danych statystycznych (odnoszących się do wybranych kwalifikacji prawnych), najwyższe wskaźniki udziału czynów w ilości stwierdzonych ogółem czynów w danej kategorii odnotowano w: rozbojach, wymuszeniach i kradzieżach rozbójniczych, bójkach, pobiciach, uszczerbku ciała, przestępstwach narkotykowych. Fakt ten wskazuje, że osoby nieletnie dopuszczają się przestępstw brutalnych, agresywnych, w wyniku których zagrożone jest bezpośrednio bądź pośrednio życie, bądź zdrowie osób pokrzywdzonych (dorosłych i niepełnoletnich, najczęściej przypadkowych dla sprawcy) bądź życie, zdrowie własne i obcych w przypadku przestępstw narkotykowych. Zauważalne zmniejszenie liczby przestępstw w ubiegłym roku, popełnionych przez osoby od 13 do 17 roku życia odnotowano w rejonie działania: komisariatów powiatowych policji w Brzegu o 63 czyny (ze 193 do 130), Kędzierzynie-Koźlu o 84 czyny (z 240 do 156), Nysie o 103 czyny (z 471 do 368), Opolu o 37 czynów (z

28 do 416), Prudniku o 59 czynów (ze 129 do 70) i Oleśnie o 35 czynów (ze ) Najwyższe zagrożenie pod względem liczby stwierdzonych przestępstw nieletnich odnotowano w rejonie działania KPP/KMP Nysa, Kędzierzyn-Koźle, Opole. W pozostałych jednostkach organizacyjnych policji naszego garnizonu skala zagrożenia przestępczością nieletnich oscylowała na poziomie roku 2000 i kształtowała się na poziomie od 130 czynów do 54 czynów. Najniższe zagrożenie występowało w powiecie namysłowskim (30 czynów). Dokonując generalnej oceny zjawiska przestępczości nieletnich należy zauważyć istnienie w niej pewnych charakterystycznych, powtarzających się na przestrzeni wielu lat cech: zdecydowana ilość przestępstw została popełniona i ujawniona na terenie miast- 76,5%. Podyktowane to było między innymi małą wewnętrzną kontrolą społeczną jak również anonimowością w większych aglomeracjach; przestępstwa przeciwko mieniu stanowią około 70%, obiektami przestępstw były: szkoły, kioski, sklepy, piwnice, altanki, instytucje, przedsiębiorstwa, hurtownie, garaże, mieszkania, samochody, kościoły, kapliczki. Przedmiotami kradzieży i włamań, ale też rozbojów, stają się środki płatnicze krajowe i zagraniczne, alkohol, papierosy, artykuły spożywcze, kosmetyczne, przemysłowe, sprzęt elektroniczny, komputerowy, sportowy, rowery, samochody, odzież, biżuteria (szczoteczki do zębów?). Włamań i kradzieży dokonywano w obiektach z reguły słabo zabezpieczonych i niewłaściwie nadzorowanych, ale i w tych, w których zabezpieczenie techniczno-osobowe było prawidłowe. Wartość skradzionego mienia oscylowała w granicach od 250 złotych do kilkudziesięciu tysięcy złotych, np. w przypadku kradzieży i zniszczenia samochodów; osoby dorosłe coraz częściej wykorzystują nieletnich do popełniania przestępstw zleconych". W roku 2001 osoby nieletnie wspólnie z dorosłymi popełniły 2,8% ogółu stwierdzonych przestępstw w województwie; ponad 90% nieletnich sprawców to chłopcy; zdecydowana większość to uczniowie szkół różnych typów (szczegóły w charakterystyce sprawców); część spośród sprawców dopuszcza się przestępstw będąc pod działaniem środka narkotycznego bądź alkoholu; zaledwie około 6% sprawców miało wcześniej orzeczony środek wychowawczo -poprawczy za działalność przestępczą przez sądy opiekuńcze; występuje tendencja wzrostowa zachowań agresywnych, przemocy wśród nieletnich sprawców przy popełnianiu przestępstw; większość przestępstw nieletni popełniaj ą indywidualnie; około 80% sprawców przestępstw wychowuje się w rodzinach pełnych; nieletni sprawcy dopuszczają się wszystkich kategorii przestępstw i zdecydowanej większości ich rodzajów ujętych w tabulogramach statystycznych, coraz mniej jest przestępstw zarezerwowanych" wyłącznie dla osób dorosłych (podejrzanych); zdecydowana większość nieletnich sprawców wychowuje się w rodzinach, gdzie sytuacja materialna jest zła bądź przeciętna; w zdecydowanej większości sprawców przestępstw występowały wcześniej symptomy innych przejawów demoralizacji (ani rodzina, ani szkoła ich nie dostrzegały); niewielki odsetek rodziców nieletnich sprawców był pozbawiony bądź ograniczony 27

29 sądownie praw rodzicielskich; niewielki odsetek rodzin sprawców dotknięty był zjawiskami patologicznymi typu (alkoholizm, działalność przestępcza członków rodziny, przemoc w rodzinie...); zdecydowanie obniża się granica wieku nieletnich sprawców; następuje eskalacja brutalnych oraz agresywnych zachowań oraz postaw wśród dzieci i młodzieży (fizycznych i werbalnych); nadal ma miejsce wśród nieletnich fakt powrotu do przestępstwa ( stosowane środki wychowawczo-poprawcze przez sądy opiekuńcze nie są skuteczne w takim stopniu jak by należało oczekiwać) Zasadnicze uwarunkowania przestępczości nieletnich Przestępczość nieletnich jest wypadkową wielu przyczyn i wynikiem różnorodnych czynników, częstokroć ze sobą wzajemnie powiązanych. Etiologia tego zjawiska jest problemem złożonym i wieloaspektowym. Ustalenie faktycznych związków przyczynowo skutkowych jest zadaniem niezwykle trudnym dla policji, ale także dla osób profesjonalnie zajmujących się tą dziedziną. Najczęściej znajdujące potwierdzenie w naszej codziennej pracy z nieletnimi są bez wątpienia: ogólny kryzys w rodzinie, niewydolność wychowawcza rodziców, niezaspokojenie podstawowych potrzeb dzieci (biologicznych, psychicznych, w szczególności emocjonalnych...), brak właściwej kontroli i nadzoru ze strony rodziców nad sposobem spędzania czasu wolnego przez nieletnie dzieci, brak znajomości i zainteresowania problemami przeżywanymi przez dzieci niepowodzenia szkolne, konflikty z rówieśnikami, rodzicami i nauczycielami (negatywny stosunek do szkoły), niedostateczna ilość ogólnodostępnych miejsc do rozwijania zainteresowań, zagospodarowania czasu wolnego, nieformalne grupy młodzieżowe jako panaceum" na samorealizację, niezaspokojone potrzeby, zagrożenia wynikające ze zjawiska narkomanii i innych rodzajów patologii, negatywny wpływ mediów (gry komputerowe, internet, telewizja...), wydłużona procedura sądowa w sprawach nieletnich (zbyt długie oczekiwanie na orzeczenie środków wychowawczych i poprawczych), nieznajomość przepisów prawnych traktujących o odpowiedzialności prawnej za przestępstwa i wykroczenia. Wymienione czynniki to zaledwie ich znikoma część, przywołana dla celów mniejszego opracowania w sposób jednakże wybiórczy Narkomania nieletnich Narkomania rozumiana jako ogół problemów związanych z zażywaniem różnych środków odurzających, należy niewątpliwie do zjawisk szybko rozwijających się i zataczających coraz szersze kręgi, szczególnie wśród młodzieży. Powszechnie wiadomo, że używanie środków odurzających wywołuje wiele negatywnych następstw społecznych, ekonomicznych, kryminalnych i zdrowotnych. Wzrost zasięgu zjawiska narkomanii powoduje pilną konieczność podjęcia działań zmierzających do 28

30 zapobiegania tym negatywnym skutkom. Od stycznia do końca grudnia 2001 r. stwierdzono 755 przestępstw z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii z 24 IV 1997 r., w tym 115 popełnionych zostało przez osoby nieletnie. W porównaniu z rokiem ubiegłym nastąpił spadek liczby przestępstw narkotykowych stwierdzonych na terenie naszego województwa o ponad jedną czwartą. Najwięcej popełniono przestępstw z następujących artykułów: art. 46 (tj. udzielanie, nakłanianie do użycia w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej) 251 przestępstw, art. 45 (tj. udzielanie, nakłanianie do użycia) 216 przestępstw, art.48 ust. l i 2 (tj. nielegalne posiadanie) 188 przestępstw, art.49 ust. l (nielegalna uprawa maku i konopi) 39 przestępstw. Ujawniono 7 nieletnich sprawców czynów karalnych, będących w chwili zdarzenia pod wpływem środków odurzających. Ostatnie audytoryjne badania ankietowe na próbie reprezentatywnej uczniów klas pierwszych i trzecich szkół ponadpodstawowych województwa opolskiego zrealizowano w październiku i listopadzie 1999 r. Badanie miało na celu przede wszystkim pomiar natężenia zjawiska używania przez młodzież substancji psychoaktywnych. Badania prowadzono według metodologii międzynarodowego projektu podjętego z inicjatywy Co-operation Group to Combat Drug Abuse and Illicit Trafficking in Drugs (Pompidou Group) działającej przy Radzie Europy. Wyniki badania wskazują na znacznie wyższy poziom rozpowszechnienia używania substancji legalnych, niż nielegalnych. Tytoń paliło chociaż raz w życiu 72,5% pierwszoklasistów i 73,7% trzecioklasistów. W czasie ostatnich 30 dni przed badaniem paliło 39,9% uczniów z grupy młodszej i 42,7% ze starszej. Zwraca uwagę wysoki odsetek uczniów, którzy kiedykolwiek używali leków uspokajających lub nasennych bez przepisu lekarza (11,6% pierwszoklasistów i 13,6% trzecioklasistów). Sięganie po te leki jest bardziej rozpowszechnione wśród dziewcząt niż wśród chłopców. Wśród substancji nielegalnych relatywnie najwyższym rozpowszechnieniem cechują się konopie indyjskie. Chociaż raz w ciągu całego życia używało ich 19,8% pierwszoklasistów i 27,5% trzecioklasistów. Warto zwrócić uwagę, że odsetki te są wyższe niż to rejestrowały badania ogólnopolskie z roku Na drugim i trzecim miejscu wśród substancji nielegalnych jest amfetamina i heroina do palenia- ok. 7% 8% wśród uczniów każdego z poziomów nauczania, a na czwartym LSD (około 4 5%). Eksperymentowanie z pozostałymi substancjami dotyczy już na szczęście mniejszego odsetka uczniów w granicach 4%. Jeśli zawęzimy pole obserwacji do ostatnich 12 miesięcy, to odsetek uczniów używających konopi spada do 17,5% wśród młodszych i 22,1% wśród starszych. Natomiast w ostatnich 30 dniach przed badaniem konopi używało 11% uczniów klas pierwszych i 14,2% klas trzecich. Zarówno eksperymentowanie z substancjami nielegalnymi, jak ich częstsze używanie jest bardziej rozpowszechnione wśród chłopców niż wśród dziewcząt. Uwagę zwraca wysoki poziom dostępności napojów alkoholowych ujawniony się w ocenach respondentów. Uczniowie klas pierwszych uznali za bardzo łatwe do zdobycia: piwo 61,9% uczniów, wino 48,6% i wódka 38,4% uczniów. Analogiczny odsetek pierwszoklasistów 29