Archiwalia i pamiątki stanu wojennego w Archiwum Państwowym w Kielcach

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Archiwalia i pamiątki stanu wojennego w Archiwum Państwowym w Kielcach"

Transkrypt

1 Archiwalia i pamiątki stanu wojennego w Archiwum Państwowym w Kielcach Kielce 2012

2 2

3 Archiwum Państwowe w Kielcach Archiwalia i pamiątki stanu wojennego w Archiwum Państwowym w Kielcach

4 Projekt zrealizowany ze środków Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych Kuratorzy wydawnictwa: Tekst, wstęp: Wybór materiałów: Łukasz Guldon, Piotr Pawłowski Łukasz Guldon Łukasz Guldon, Bartłomiej Gierasimowicz, Paulina Kraska, Piotr Pawłowski, Rafał Rębosz, Łukasz Mularczyk, Małgorzata Rabiej, Beata Białek Opracowanie wydawnictwa: Łukasz Guldon, Paulina Kraska, Beata Białek, Bartłomiej Gierasimowicz, Piotr Pawłowski Materiały użyczone: Stowarzyszenie Pamięć i Solidarność w Sandomierzu, Piotr Opozda, Halina Piątek, Jerzy Jabłoński, Państwo: Kuberowie, Wierzbiccy, Jankowscy, Pogorzelscy, Chałońscy Skany własne Archiwum Państwowego w Kielcach Projekt okładki, skład, łamanie i opracowanie graficzne: Druk i oprawa: Tomasz Obara Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu Publikacja powstała w koedycji z Wydawnictwem Armoryka w Sandomierzu Copyright by Archiwum Państwowe w Kielcach Kielce 2012 ISBN ISBN

5 Przedmowa Szanowni Państwo Z ogromną przyjemnością przedstawiam Państwu niniejsze wydawnictwo. Ma ono za zadanie utrwalić wystawę dokumentów i eksponatów pochodzących z zasobu archiwalnego oraz wypożyczonych od osób prywatnych. Wystawa prezentowana w okresie od 1 grudnia 2011 r. do 31 stycznia 2012 r. w Archiwum Państwowym w Kielcach, cieszyła się dużym zainteresowaniem, co spowodowało dwukrotne przełożenie terminu zakończenia. Przedłużano jej istnienie na prośby zwiedzających osób prywatnych i szkół realizujących aktualne programy nauczania. Unikatowość niektórych dokumentów i eksponatów, zwłaszcza tych wypożyczonych od uczestników zdarzeń, czy też będących własnością Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność w Sandomierzu, wymaga upamiętnienia. Zaprezentowane szerszemu gronu mogą służyć obecnemu i przyszłemu społeczeństwu. Dzięki dostępności tych dokumentów i pamiątek w formie wydawniczej oraz w postaci prezentacji multimedialnej projekt skierowano do wielu odbiorców, zarówno tych pamiętających stan wojenny, jak i tych, którzy historię Polski nadal poznają. Prezentowane materiały pomogą w dużym stopniu zrozumieć sytuację naszego kraju w okresie socjalizmu. Należy tu dodać, iż wspomniana wystawa obejmowała także czas poprzedzający stan wojenny jak i okres po nim. Stanowiła niejako przedstawienie stanu wyjątkowego i sytuacji naszego kraju po II wojnie światowej do chwili przemian wolnościowych zaistniałych w latach Dzięki wsparciu Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w Warszawie oraz biorącym czynny udział w organizacji wystawy, poprzez niniejsze wydawnictwo udało się utrwalić jej istnienie, jej znaczenie dla upowszechnienia wiedzy o historii Regionu, zasobach archiwalnych, ale również udział samego archiwum kieleckiego w krzewieniu kultury, historii i współpracy na tym gruncie z innymi instytucjami. 5

6 W całość przedsięwzięcia wkomponowane są wspomnienia uczestników zdarzeń i działaczy konspiracyjnych ówczesnego województwa kieleckiego i tarnobrzeskiego. Sama forma pozycji wydawniczej, jak i prezentacji multimedialnej z elementami filmu, odbiega w pewnym sensie od standardowych. Efekt ten starano się osiągnąć celowo, by temat tego trudnego czasu w dziejach naszego Kraju i Regionu zrozumieć i odczuwać bardziej duchowo. Wiele symboli, słów, będących przesłaniem wolności, a przemawiających z eksponatów ma za zadanie, bez obszernych komentarzy historycznych poruszyć emocje, ukształtować nasze poglądy na tamten czas. W tym miejscu składam wszystkim, którzy przyczynili się do realizacji tego przedsięwzięcia serdeczne podziękowania. Dziękuję zatem Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych za przyznanie środków finansowych na realizację zadania. Dziękuję Stowarzyszeniu Pamięć i Solidarność w Sandomierzu za udostępnienie eksponatów i udział w pracach nad powodzeniem projektu. Składam podziękowania wszystkim, którzy wypożyczyli i zaprezentowali swoje pamiątki oraz podzielili się osobistymi przeżyciami z tego okresu. Dziękuję Panu Andrzejowi Gachowi, Panu Jerzemu Jabłońskiemu, Panu Albertowi Kopciowi, Panu Piotrowi Opoździe, Pani Halinie Piątek, Panu Stanisławowi Tinc, Panu Wiesławowi Wojtasowi, Państwu: Chałońskim, Pogorzelskim, Wierzbickim, Kuberom, Jankowskim. Dziękuję pracownikom Archiwum Państwowego w Kielcach za zaangażowanie, kreatywność i poświęcenie w realizację projektu. Z dużą satysfakcją, nadzieją przeżycia trochę inaczej i bardziej osobiście fragmentu historii tego trudnego czasu naszego kraju, zapraszam Państwa do zapoznania się z albumem oraz prezentacją multimedialną stanowiącą jego uzupełnienie. Wiesława Rutkowska Dyrektor Archiwum Państwowego w Kielcach 6

7 Wolność... nie pojmą jej wystraszeni, którzy nie widzą potrzeby istnienia w realnym prawd oddechu... wolność to nie jest sen na chwilę, aby odsapnąć spokojem... bo jest tą osobistą częścią twoją... i moją... i duszą i serc krzykiem... ponad rozumem... i trudna jest tak do określania... ta wolność - nie słowo... w biało - czerwonym rozdartym sumieniu... wolność jest tu... zapamiętana...

8

9 Wstęp Wieki niewoli przeżył Naród Polski, z chwilami małymi tylko wytchnienia, żeby powietrza zaczerpnąć w nozdrza wdychające coraz to inne ciemiężcy oblicza. Po tej ostatniej nadziei, pokonania II wojny światowej, niestety przedłużył się czarny sen wiekowych upadków wolności w postaci peerelowskiej klątwy komunizmu. Pod hasłem z jednej strony kto nie idzie z nami ten przeciwko nam i z drugiej strony barykady chodźcie z nami, kształtował się ustrój wojenny, stan, w którym niemoc walki ówczesnej władzy z dążeniem Polaków do wolności wojennym nazwano, w którym brat przeciw bratu wystąpił, bo czas owy doprowadził do szaleństwa rozumu ludzkiego, a jednak najważniejszym sygnałem był zbliżającego się zwycięstwa. Cały ten stan wojenny i powojenny w socjalistycznej barwie czerwonej, w kolorze krwi bratniej niewinnie przelanej, trwał od PRL początków do jego na przełomie lat 1989/1990 skończenia. Można by pisać, mówić, wspominać, cytować i ciągle nowe prawdy przytaczać odkryte z zatajonych, misternie skonstruowanych schowków przed światłem dnia ukrytych, ale tu, w tej niewielkiej historii na kilku kartach zebranej, niechaj same pamiątki w ciszy słowa, a żywością swoją prawdy wydarzeń, opowiedzą ten trudny fragment naszej polskiej historii. Stan wojenny, stan wojny w cezurach zamknięty, okres który wciąż poznajesz. Czas, który wzrusza wspomnieniem zadumy wydarzeń na ziemiach kieleckich w tym szczególnym etapie dziejowym. Dzisiaj oddajemy Tobie opowieść zawartą w ciągle żywych dokumentach, flagach, sztandarach, ulotkach, prasie i pamiątkach osobistych tak bardzo czasem w serce wciskanych. Dopóki więc tli się w nas płomień zwykłego oddychania, niech odżywają każde wspomnienia godne ich przeżywania. Oddajemy im tu możliwość mówienia do Ciebie, bez słów zbędnych, żebyś usłyszał siebie i ich cichutkie tchnienie. 9

10

11 Propaganda PRL Akta propagandy z zasobów archiwum kieleckiego przybliżają konstrukcje działań w sprawie rozregulowania społecznego istnienia, w sprawie niszczenia sumienia narodowego. Prześmiewcze, podstępne, wyrafinowane, jak ostrze w chcący żyć normalnie organizm skierowane, miały przecinać wszystko to, co w innej niż czerwonej barwie jawić się zaczęło. Miały kończyć początki myśli wolnej powstałe w człowieku, który mógł zrozumieć, czy rozumiał istotę krzywdzącego systemu.

12

13 Po wprowadzeniu na terenie Polski stanu wojennego w dniu 13 grudnia 1981 roku, nasiliła się propaganda władzy mająca za zadanie krytykować i odwodzić naród od myśli wyzwoleńczych, od działalności konspiracyjnej. I chociaż hasła, fałszowane dane, informacje, czy inne działania propagandowe miały miejsce w okresie poprzedzającym stan wojny, to właśnie w tym czasie, czasie wojny, miały one odnosić zasadnicze znaczenie. Porównywała więc władza ruchy wolnościowe do Targowicy, nazywając je Targowicą 81, zarzucała zwolennikom konspiracji i działaczom anty-socjalistycznym destrukcję państwa, dezorganizację życia społecznego, czyniła ich odpowiedzialnymi za wszelkie problemy, za klęskę egzystencji narodu oraz rozkład gospodarki kraju. 13

14 14 Archiwum Państwowe w Kielcach (dalej: APK), Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (dalej: KW PZPR), sygn. 5031

15 APK, KW PZPR, sygn

16 16 APK, KW PZPR, sygn. 4476

17 APK, KW PZPR, sygn

18 18 APK, KW PZPR, Plakaty

19 APK, KW PZPR, Plakaty 19

20

21 Analizując poparcie dla dążeń wolnościowych Polaków ze strony państw spoza bloku socjalistycznego, aparat władzy wprowadzał do propagandy, do walki z tak zwanymi buntowniczymi siłami, elementy ośmieszające zarówno tych zwanych przez aparatczyków ze zgniłego Zachodu, którzy poparcie owe jawnie prezentowali, jak i tych, którzy w Polsce na nie liczyli i doceniali każdy pozytywny sygnał z zewnątrz. Specjaliści peerelowskiej władzy redagowali specjalne treści, by czynnie tłumaczyć, ogłupiać, omamiać upodlone socjalistycznymi rządami społeczeństwo polskie. 21

22 APK, KW PZPR, sygn

23 APK, KW PZPR, sygn APK, KW PZPR, Plakaty 23

24 24 APK, KW PZPR, Plakaty

25 APK, KW PZPR, Plakaty 25

26 26 APK, KW PZPR, Plakaty

27 Żeby dotrzeć w każdy możliwy sposób do poszczególnych warstw społecznych formułował aparat władzy próby nawiązania dialogu na piśmie, pozostałe oczywiście w efekcie końcowym bez odzewu, czyli monologiem myśli utopii partyjnych w rozważaniach nad dobrem czerwonym, od form apeli, porad począwszy, a na języku literackim skończywszy. 27

28 28 APK, KW PZPR, sygn. 5034

29 APK, KW PZPR, sygn

30 30 APK, KW PZPR, sygn. 5043

31 APK, KW PZPR, sygn

32 32 APK, KW PZPR, sygn. 5034

33 APK, KW PZPR, sygn

34

35 Słowem mówionym, głoszonym, we wszystkich dostępnych mediach, tak i w pismach, ulotkach, słowo soc-propagandy pisanej brzmiało prowadząc zadania prostowania złych myśli w formie karykatury i satyry. Uświadamiano więc w każdej sytuacji zło wolnościowych dążeń wrogich sił narodu i tworzonych przez nie szkodliwych dla ustroju organizacji. 35

36 36 APK, KW PZPR, sygn. 5028

37 APK, KW PZPR, sygn

38 38 APK, KW PZPR, sygn. 5028

39 APK, KW PZPR, sygn

40 40 APK, KW PZPR, sygn. 5028

41 APK, KW PZPR, sygn

42 42 APK, KW PZPR, sygn. 5031

43 APK, KW PZPR, sygn APK, KW PZPR, sygn

44 APK, KW PZPR, sygn APK, KW PZPR, sygn

45 APK, KW PZPR, sygn

46 APK, KW PZPR, sygn APK, KW PZPR, sygn

47 APK, KW PZPR, sygn APK, KW PZPR, sygn

48 48 APK, KW PZPR, sygn. 5031

49 APK, KW PZPR, sygn

50 50 APK, KW PZPR, sygn. 5034

51 APK, KW PZPR, sygn

52 52 APK, KW PZPR, sygn. 5034

53 APK, KW PZPR, sygn APK, KW PZPR, sygn

54 54 APK, KW PZPR, sygn. 5034

55 APK, KW PZPR, sygn

56 56 APK, KW PZPR, sygn. 5043

57 Cenzura i zabiegi szpiegów aparatu czerwonego, obejmowały mackami całość życia społecznego. Pozyskiwano za ich pomocą cenne dla systemu informacje. Przejmowano ulotki, materiały działalności konspiracyjnej po przeszpiegach w zakładach pracy, na ulicach, w prywatnych mieszkaniach i ciągle nie tylko w słuchawkach telefonów rozbrzmiewała siła słów rozmowa kontrolowana. 57

58 58 APK, KW PZPR, sygn. 5043

59 APK, KW PZPR, sygn

60 60 APK, KW PZPR, sygn. 5041

61 APK, KW PZPR, sygn

62 [...] Jeśli chodzi o podchody ze Służbą Bezpieczeństwa to one często przybierały wręcz taki groteskowy charakter. Myśmy oficjalnie chodzili po mieście, spotykali się w kawiarniach. Służba Bezpieczeństwa była tutaj całkiem bezradna. Nam się nawet wydawało, że oni nas tak naprawdę nie szukają. Ale kiedy pamiętam moment aresztowania to oni rzeczywiście byli tak przejęci, że wtedy zdałem sobie sprawę, że to takie lekceważące w stosunku do nich chodzenie po mieście, nawet po kawiarniach, knajpach było efektem nie tyle ich bezradności, co nadmiaru pracy i słabości, jak oni to nazywali informacyjnej. Czyli inwigilacja tych naszych struktur, przynajmniej tych ścisłych była dosyć skromna, nie mniej ta agentura z czasem się rozstała i była to zasadnicze źródło wiedzy o nas. Ale to dopiero w trakcie stanu wojennego zaczęło się nasilać werbowanie tych tak zwanych osobowych źródeł informacji. [...] Piotr Opozda - opozycjonista, działacz KPN, historyk fragment relacji 62

63 APK, KW PZPR, sygn

64 APK, KW PZPR, sygn APK, KW PZPR, sygn

65 APK, KW PZPR, sygn

66 66 APK, KW PZPR, sygn. 5041

67 Konspiracja - działalność wolnościowa A wolność nie zginęła dokąd my żyjemy, bo czym mogła, tym przemoc odepchnąć pragnęła, stąd więc te ślady i pamiątki walki ku wolności zdążających. Są ulotki i druki, są proporce, sztandary, zdjęcia bez strachu dla pokoleń na wieczność i wreszcie nieodłączne symbole polskiej wiary, te, gdy zwątpienie nadeszło, by wzlecieć, by podnieść się z niewiary.

68

69 Z chwilą rozpoczęcia stanu wojny konspiracja nasiliła swoje działania, gdyż moment ten, był przełomowym, był właściwie oznaką niemocy władzy socjalistycznej wobec oporu stawianego peerelowskim rządom. Strach przed upadkiem systemu, ale także i systemów państw socjalistycznie zaangażowanych, musiał zakończyć się pokazem siły, obrazującym faktyczny stosunek władzy do ciemiężonego narodu. Podziemna wojna rozdawana na ulotkach, w analizach i tłumaczeniach prawdy obnażającej fałsz komunizmu, kierunki wolności wyznaczała, na znaczkach, drukach, anegdotach, czy proporcach - rozbrzmiewała. Wiara i jej tak ważne symbole pojawiały się w każdej myśli, myśli, która dawała nadzieję sensu dalszej walki. A kiedy i za mało można było walczyć w odkryciu, to w podziemnej poczcie przekaz tego, co ważne rozwinął się w walce o nadzieję. I w słowach wieszcza jedynie można by jej wielkość wyrażać, kiedy krzyczeli wszyscy razem młodzi przyjaciele, w szczęściu wszystkiego są wszystkich cele, jednością silni, rozumni szałem razem, wciąż dalej zdążali za honor, za wolność, za godność - młodzi przyjaciele. Dla prześladowanych, katowanych, męczonych, więzionych, za tych, których w internowaniu niszczono, dla wszystkich, którzy za wolność oddali część siebie, świeciła się gwiazda chwały. 69

70 70 APK, KW PZPR, sygn. 5035

71 APK, KW PZPR, sygn

72 72 APK, KW PZPR, sygn. 5035

73 APK, KW PZPR, sygn

74 74 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność

75 APK, KW PZPR, sygn APK, KW PZPR, sygn Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność 75

76 Zbiory Piotra Opozdy 76

77 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność APK, KW PZPR, sygn

78 APK, KW PZPR, sygn APK, KW PZPR, sygn

79 APK, KW PZPR, sygn

80 Zacząłem pomagać bratu i u nas w piwnicy, w domu robiliśmy to. Na początku metodą z denaturatem, nie bardzo sobie przypominam teraz bo to trochę lat ale w 1983 r. przeszliśmy na drukowanie białkowe. To była ramka z drewna, podstawa, zawiaski, rączka. Ta ramka była naciągana flanelą później i sitko, co marynarki wykładają od wewnątrz. Zakładana matryca i farba rozciągana na flaneli, wałek od Frani przeciągało się i tak się drukowało we dwóch. Jeden podnosił ramkę zamykał, przeciągał, drugi kartkę wymieniał ciach, ciach...trzeba było wprawy żeby szybko szło ale po jakimś czasie opanowaliśmy to i jakoś szło. Drukowaliśmy w granicach po 500 sztuk biuletynów. Wiesław Wojtas - opozycjonista, internowany fragment relacji 80

81 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność 81

82 [...] Technika drukowania polegała na tym, że na kawałku szybu owiniętej we flanelę i zaopatrzonej w farbę drukarską powielaliśmy kilka stron pisma. Takich zespołów, grup dwuosobowych było kilka. W sumie ktoś tam na końcu składał całość numeru. [...] Jeśli chodzi o technikę drukarską, już w roku 1980 kiedy dostęp do tych urządzeń był łatwiejszy, udało nam się dla naszej grupy zorganizować dwa powielacze białkowe, produkcji niemieckiej ale przedwojenne. To już była dosyć zaawansowana technologia. Oczywiście podobnie jak do szybki potrzebna była tzw. kalka chińska, pisało się na maszynie tekst na tej kalce, potem w odpowiednim miejscu na wałek. Ten typ produkcji był dosyć znaczny, gdyż w ciągu godziny można było kilkaset, czy kilka tysięcy stron powielić i to już bardziej czytelnych. W tamtym czasie te druki białkowe były szczytem techniki. Oczywiście te poważniejsze wydawnictwa dysponowały również offsetami. To były różne wydawnictwa od bardzo takich specjalistycznych z zakresu kultury, poprzez książki, aż do właśnie takich druków ulotnych, czy wydawnictw informacyjnych w rodzaju biuletynów. Większość z nich sygnowana była przez Solidarność, ale wiele też przez organizacje tzw. niepodległościowe, czyli jak gdyby na obrzeżach tego ruchu przez Ludowo Demokratyczną Partię Niepodległość, Konfederację Polski Niepodległej, przez Solidarność Walczącą. [...] Piotr Opozda - opozycjonista, działacz KPN, historyk fragment relacji 82

83 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność

84 [...] Po wyjściu z internowania zbudowałem radiostację dla chłopaków z II LO. Byłem radioamatorem, a części dostałem od Jacka Gospodarczyka. Radio chłopcy puszczali w każdej sytuacji. Były pracownik SB mówił, że polowali dużo na to radio. Ściągnęli urządzenia pelengacyjne, ale chłopaki krótko pracowali i nie zdołali tego wszystkiego skończyć. Wyłączał je wyłącznik czasowy, a pracowało na drugim programie telewizji. Radio chowane było w różnych miejscach i chłopcy przy tym nie byli, tylko je puszczali. [...] Stanisław Tinc - opozycjonista fragment relacji 84

85 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność 85

86 86 APK, KW PZPR, sygn. 5041

87 APK, KW PZPR, sygn

88 88 APK, KW PZPR, sygn. 5041

89 APK, KW PZPR, sygn

90 APK, KW PZPR, sygn

91 APK, KW PZPR, sygn

92 [...] W stanie wojennym właściwie każdy był w zasięgu oddziaływania niezależnych wydawnictw, tzw. bibuły. Dosyć ostre represje nawet za przetrzymywanie tych druków powodowały, że nie każdy był zainteresowany otrzymaniem tych wydawnictw. Tylko nieliczni w zasadzie decydowali się na czy to kolportaż, czy lekturę tego, ale głównie ze względu na ostre represje, które z tego tytułu przewidywało prawo stanu wojennego. Natomiast sam dostęp do tego typu wydawnictw nie był chyba w tamtym czasie problemem w każdym większym zakładzie pracy istniała przecież komórka Solidarności, na każdej uczelni, w szkołach. [...] Piotr Opozda - opozycjonista, działacz KPN, historyk fragment relacji [...] Drukowaliśmy nie tylko biuletyny, ale także ulotki. Przy jednej akcji wydrukowaliśmy w ciągu nocy ulotek, które następnie zostały w Stalowej Woli rozrzucone na mieszkańców. [...] Wiesław Wojtas - opozycjonista, internowany fragment relacji [...] Wszystkie czasopisma podziemne wrzucaliśmy do wozów, które jeździły po całym województwie i ludzie wiedzieli co się w ogóle dzieje. [...] Stanisław Tinc - opozycjonista fragment relacji 92

93 APK, KW PZPR, sygn

94 APK, KW PZPR, sygn NSZZ w AP Kliece, sygn

95 APK, KW PZPR, sygn Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność APK, KW PZPR, sygn

96 96 APK, KW PZPR, sygn. 5031

97 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność 97

98 [...] Poza drukowaniem odbudowałem na swoim wydziale Z-2 strukturę podziemną. Mieliśmy około 300 członków, którzy płacili składki regularnie co miesiąc. Rozprowadzaliśmy bibułę przez te nasze struktury, książki i wszystkie inne rzeczy, które były niezbędne. Wypłacaliśmy wszystkie zasiłki statutowe z tytułu zgonu, urodzenia i tak dalej, także pokrywaliśmy zawsze jedno kolegium jakie podczas jakiejś manifestacji jacyś działacze Solidarności dostawali w Stalowej Woli na kolegium.[ ] Organizowaliśmy wszystkie sprawy związane z działalnością, a więc kolportaż, druk, to oczywiście na mnie spadło. Ja przez swoje struktury na Hucie na Z-2 rozprowadzałem 1/3 kolportażu [...] Wiesław Wojtas - opozycjonista, internowany fragment relacji 98

99 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność - dar Dionizego Garbacza 99

100 13 grudnia 81 roku o pierwszej w nocy zostałem aresztowany przez trzech funkcjonariuszy milicji, wywieziony na komendę, a następnie więźniarkami przewieziony na Załęże, gdzie spędziłem cztery i pół miesiąca jako internowany. Już tam wiedziałem, bo brat przyjeżdżał na odwiedziny, że organizuje się podziemie w Stalowej Woli, że już wydają i drukują podziemna prasę. Po wyjściu z internowania zadeklarowałem pomoc w drukowaniu. [...] Wiesław Wojtas - opozycjonista, internowany fragment relacji [...] Byłem internowany od 13 grudnia do 29 kwietnia 1982 r. Jak przyszli mnie zamknąć, to wyglądało to w ten sposób: mieszkałem w niewykończonym domu i jak zauważyłem ich przez szybę uciekłem na strych, cegłami przykryłem prowizoryczne wejście na strych. Było bardzo zimno, a ja byłem tylko w pidżamie i musiałem zejść. Pobili mi ojca, ściągnęli chyba cały oddział ZOMO lub kilka oddziałów ZOMO. Obstawili dom dookoła i nie dali nikomu wejść ani wyjść. Przyjechali około 1.00, a wzięli mnie około Byłem na tym dachu dosyć długo. Zawieźli mnie na posterunek do Sandomierza i i od razu mi wykrzywili ręce skuli mnie i wprowadzili do samochodu. Ja jechałem tam razem z nieżyjącym kolegą [..]. Zawieźli nas do Rzeszowa. Po wyjściu z internowania pomagałem chłopakom w Stalowej Woli. [...] Stanisław Tinc - opozycjonista fragment relacji 100

101 APK, KW PZPR, sygn

102 [...] Niektóre z eksponatów kojarzę czy to z ośrodkiem internowania, czy też z pobytem w zakładzie karnym, np. pieczątki, które były wykonywane z kartofla: Poczta KPN czy Poczta Solidarności, to dosyć proste wykonanie, czy tez kartki świąteczne. No i krzyżyki, które wykonywali dla nas więźniowie kryminalni przebywający na sąsiednim oddziale, a mający jako pracownicy zakładów metalowych w zakładzie karnym większe możliwości wykonywania tych przedmiotów. Każdy internowany opuszczał ośrodek internowanych zwykle z jakoś pamiątką czy to krzyżykiem, jakąś odznaką. Tych świadectwa stanu wojennego wytworzonych było bardzo wiele, w postaci znaczków, krzyżyków, emblematów. [...] Piotr Opozda - opozycjonista, działacz KPN, historyk fragment relacji 102

103 Zbiory Piotra Opozdy Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność - dar Dionizego Garbacza 103

104 180 o Zbiory Piotra Opozdy Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność 104

105 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność 105

106 106 Zbiory Rodziny Chałońskich

107 Zbiory Rodziny Chałońskich 107

108 Zbiory Rodziny Chałońskich 108

109 Zbiory Rodziny Chałońskich 109

110 Zbiory Piotra Opozdy Zbiory Rodziny Chałońskich 110

111 Zbiory Haliny Piątek Zbiory Jerzego Jabłońskiego Zbiory Rodziny Pogorzelskich 111

112 112 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność

113 Życie codzienne Życie codzienne, takie z dnia na dzień, z pytaniem co dzisiaj zastanę. Gdy chleba nie starczało, a kartki na żywność się już skończyły, kiedy ciężko, tak tragicznie było odnaleźć honor i godność ludzką w nadziei, to wiary w wolność w dniach nawet tak osobistych jak święta, nie zabrakło. Nie brakło jej w każdym kroku stawianym w tym czasie ku wolności. Nie brakło w słowie, co na ulotkach krzyczało w sprzeciwie, w czasie tym zwątpienia, prześladowań, tortur, kiedy codziennie zapalał się płomień nadziei. I jaśniał ten płomień wciąż bardziej, wciąż mocniej, aż rozświetlił za dni kilka nicości pajęczynę, oddając w koronie, wolną Ojczyznę.

114

115 W codziennym życiu Polaków w tym nienormalnym, bo w wojny stanie, myślenie o wolności wypełniało każdą chwilę, gest, rozmowę. Stojąc w kolejkach za pożywieniem, którego przecież nie było, czy przyjmując w pracy treści socjalizmu reklamy, zawsze myśl wędrowała w tym jednym wolnym kierunku. Do stołów świątecznych ze znakiem nadziei, znakiem Ojczyzny niepodległej siadano, a życzenia, co spełnić się miały, za lat kilka wolnością spełniły. 115

116 Zbiory Rodziny Jankowskich Zbiory Rodziny Wierzbickich 116

117 Zbiory Rodziny Pogorzelskich Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność 117

118 Zbiory Rodziny Kuberów Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność 118

119 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność 119

120 [...] Obowiązkiem tych członków organizacji, którzy po 13 grudnia 1981 r. byli poza więzieniem było podjęcie jakiejś działalności, więc taką działalność podjęliśmy w ramach organizacji Polski Ruch Oporu, która była taką jak gdyby wojenną formułą działalności Konfederacji Polski Niepodległej na wschód od Wisły. [...] Piotr Opozda - opozycjonista, działacz KPN, historyk fragment relacji 120

121 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność Zbiory Piotra Opozdy 121

122 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność 122

123 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność Zbiory Rodziny Kuberów Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność Zbiory Piotra Opozdy 123

124 124 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność

125 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność 125

126 NSZZ APK, sygn. 40 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność 126

127 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność 127

128 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność NSZZ APK, sygn

129 APK, KW PZPR, sygn APK, KW PZPR, sygn

130 130 Zbiory Piotra Opozdy

131 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność 131

132 [...] Moje pielgrzymowanie zaczęło się w latach osiemdziesiątych stanu wojennego. To były czasy bardzo ciężkie dla pielgrzymów. Służba Bezpieczeństwa dręczyła nas podsłuchami, jeździli za nami. W Sandomierzu miało to miejsce szczególnie. Była taka czarna wołga, która jeździła za nami jak cień, na wszystkich postojach, wszystkie konferencje nasze rejestrowali. Prawda jest taka, że na każdym kroku. Natomiast później od Kielc, bo przechodziliśmy wtedy też przez woj. kieleckie i tam już przejmowali nas panowie z SB, tam już przyjeżdżał samochód fiat biały i oni już nas można powiedzieć odholowali aż do samej Częstochowy. W Częstochowie przyjeżdżali z powrotem panowie z Sandomierza i już w Alejach robili zdjęcia.. [...] Andrzej Gach - opozycjonista, lider pielgrzymek fragment relacji 132

133 Zbiory Andrzeja Gacha 133

134 180 o Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność 134

135 Walka po stanie wojennym A wojna po stanie wojennym trwała. Nie upadały rozgrzane nadzieje. Symbole polskości i zwycięstwa, władza konsekwentnie w ziemię wdeptywała, by nie nabrał siły naród i nie ukochał słów troski i współczucia. Żeby nie czytał z ust słów prawdy kłujących partyjną obłudę. Kiedy dni trudne nadeszły, gdy Wielkich narodu niszczono, duch wzmacniał się i nigdy nie umarł.

136 APK, KW PZPR, sygn Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność 136

137 APK, KW PZPR, sygn Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność 137

138 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność Zbiory Rodziny Pogorzelskich 138

139 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność 139

140 Zbiór Rodziny Pogorzelskich Zbiory Rodziny Kuberów 140

141 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność Zbiory Piotra Opozdy Zbiory Rodziny Pogorzelskich 141

142 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność Zbiory Piotra Opozdy APK, KW PZPR, sygn

143 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność 143

144 Depozyt Sandomierskiego Stowarzyszenia Pamięć i Solidarność

145 od działacza Solidarności i archiwisty, słów wspomnień o wojnie kilka Moją działalność w okresie stanu wojennego zapoczątkował (od miesiąca listopada 1980 r.) udział, jako jej członka, w pracach Komisji Zakładowej NSZZ Solidarność przy Archiwum Państwowym w Kielcach, znajdującej się w strukturach Regionu Świętokrzyskiego. Mieszkałem i pracowałem w Sandomierzu na terenie którego funkcjonowały struktury Regionu Ziemia Sandomierska. Pracując w Archiwum uświadomiłem sobie, że większość obecnych pracowników Archiwum w Kielcach to młodzi ludzie, urodzeni pod koniec tego smutnego czasu lub pamiętający okres stanu wojennego w kategoriach zdjęcia z anteny telewizyjnej Teleranka. Pamiętam atmosferę lat , ten niesamowity entuzjazm i radość z odzyskanej wolności, a także przygnębienie z okresu stanu wojennego, obawa o los internowanych przyjaciół i kolegów. Byliśmy głodni prawdziwych informacji. Z wypiekami na twarzy słuchaliśmy więc relacji Radia Wolna Europa, BBC i innych zachodnich radiostacji. Z rąk do rąk podawaliśmy sobie ulotki podziemnej Solidarności, które już w grudniu 1981 r. były kolportowane na terenie Sandomierza i okolic. I w tym miejscu trzeba podziękować tym odważnym osobom, które owe wydawnictwa gromadziły i zachowały, aby je później przekazać, jako pamiątkę tamtych czasów, do Archiwum, a na szczególne podziękowania zasługują, obok wielu innych osób, nieżyjący już działacze Romuald Augustyński i Ligia Kurasiewicz. W każdym opracowaniu o stanie wojennym znajdziemy informację o podziemnej stacji radiowej Solidarności nadającej od 1982 w Warszawie czy też o Radiu Wolna Polska w Krakowie. Niewielu pamięta, że takie radio funkcjonowało, w okresie stanu wojennego, na terenie regionu Ziemia Sandomierska. Konstruktorem radiostacji był Stanisław Tinc, działacz Solidarności w Chłodni w Dwikozach, internowany 13 grudnia 1981 roku, zapalony radioamator. Co ciekawe, radiostacja jest nadal sprawna i można przez nią wysłać sygnał radiowy. 145

146 Wzorem gdańskiego kościoła św. Brygidy, w kościołach całego kraju organizowano Msze za Ojczyznę. Z wielkim sentymentem wspominam Msze za Ojczyznę, odprawiane w sandomierskich świątyniach. Kościoły były bowiem przystanią wolności, w której czuliśmy wzajemną solidarność, a setki rąk uniesionych w geście zwycięstwa przypominały, że Solidarność żyje. Przypominam sobie symbole Solidarności w żłóbkach i grobach wielkanocnych w latach stanu wojennego. Wielu z nas tę symbolikę wykorzystywało w wystrojach świątecznych stołów. Świeca upamiętniająca 13 grudnia, jajko wielkanocne z napisem Solidarność zawsze znajdowały poczesne miejsce na świątecznym stole w rodzinnym domu Andrzeja Gacha. Zbiór kartek świątecznych zawierających elementy solidarnościowe świadczy o nieprzerwanym myśleniu o wolności. Bardzo ważną rolę spełniały również piosenki śpiewane w więzieniach, w obozach internowania, w kościołach i na manifestacjach. Niektóre poważne, pełne patosu, inne żartobliwe, dowcipne. Zbiorowy śpiew podtrzymywał więzionych na duchu. W obozach internowania powstały setki piosenek. Wszystkie one dodawały siły internowanym, budziły wściekłość, ale i zarazem strach władzy przed siłą, która nieuchronnie dąży do osiągnięcia wielkich celów. Piotr Pawłowski Kierownik Oddziału Zamiejscowego w Sandomierzu Archiwum Państwowego w Kielcach 146

147 Zakończenie I tak kończy się ta opowieść, słowami czcionek nie opowiedziana, pozostawiona Tobie, abyś ją czytał całym wnętrzem siebie. Może i krótka opowieść, może i niepełna, ale nam poświęcona przez prezentowane zdjęć i obrazów wspominania. Bo przecież to ludzie poprzez życie ją tworzą. Wzbogacają jej zawartość o losy swej przeszłości, o każde dzieje człowieka odmienne, o każde tak niepowtarzalne, takie szczególne i każde, w historię narodu naszego wpisane. Pamiątki, archiwalia, pamięć o dziejach, a kiedy wspomnienia mieszają się z obrazem, to wspaniały powstaje pamiętnik. Jedna krew go połączy, jak pióra jednego pisarza zakrąży w nim atrament, bo z myśli jest wspólnych w jedności dusz, tymże piórem pisany. Taki też i na wieczność pozostawiamy, kiedy nas już zabraknie, jeden, a milionów wspomnień, hołdu i pamięci tego czasu testament.

148

149 Spis treści Przedmowa... 5 Wstęp... 9 Propaganda PRL...11 Konspiracja - działalność wolnościowa...67 Życie codzienne Walka po stanie wojennym Zakończenie

UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI

UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI w Krakowie rok akademicki 1991/92 Praca magisterska Ruch "Wolność i Pokój" 1985-1989 Promotor: doc. Andrzej Pankowicz Autor: Maciej Śliwa WSTĘP Rozpoczynając prace nad szkicem

Bardziej szczegółowo

Ryszard Moździerz. Jak przeŝyłem STAN WOJENNY

Ryszard Moździerz. Jak przeŝyłem STAN WOJENNY Ryszard Moździerz Jak przeŝyłem STAN WOJENNY Wspomnienia te poświęcam wszystkim tym, którzy starali się pomóc mi, w powrocie do Polski. A przede wszystkim: Marcie Gąsiorowskiej Józefowi Gruszce Henrykowi

Bardziej szczegółowo

GDYŃSKA DEBATA MŁODYCH

GDYŃSKA DEBATA MŁODYCH GDYŃSKA DEBATA MŁODYCH ORGANIZATOR: WSPÓŁORGANIZACJA I DOFINANSOWANIE: PARTNERZY DEBATY: PATRONAT: Prezydent Miasta Gdyni dr WOJCIECH SZCZUREK SPIS RZECZY 4 OD REDAKCJI ROZMOWA 5 DZIAŁALNOŚĆ SPOŁECZNA

Bardziej szczegółowo

DOCENIĆ BIBLIOTEKĘ JaK skutecznie PrOwaDzIĆ rzecznictwo

DOCENIĆ BIBLIOTEKĘ JaK skutecznie PrOwaDzIĆ rzecznictwo DOCENIĆ BIBLIOTEKĘ Jak skutecznie Prowadzić rzecznictwo 1. 1 autorki: Małgorzata Borowska Maja Branka Joanna Wcisło redakcja merytoryczna: Maja Branka redakcja językowa i korekta: Maja Branka Jakub Jedliński

Bardziej szczegółowo

Masz więcej niż 50 lat? Zostań wolontariuszem!

Masz więcej niż 50 lat? Zostań wolontariuszem! Masz więcej niż 50 lat? Zostań wolontariuszem! WOLONTARIAT TO MOŻLIWOŚĆ WYKORZYSTANIA POSIADANEGO DOŚWIADCZENIA. TO TAKŻE WYJŚCIE Z OSAMOTNIENIA, WYPEŁNIENIE WOLNEGO CZASU I ZADOWOLENIE Z BYCIA POTRZEBNYM

Bardziej szczegółowo

M AT E R I A Ł Y P O M O C N I C Z E D L A U C Z N I Ó W

M AT E R I A Ł Y P O M O C N I C Z E D L A U C Z N I Ó W M AT E R I A Ł Y P O M O C N I C Z E D L A U C Z N I Ó W m ł o d z i o b y w a t e l e d z i a ł a j ą Publikacja finansowana ze środków Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu Warszawa 2004 03 06 06

Bardziej szczegółowo

Nowy lider Solidarności

Nowy lider Solidarności 166 delegatów poparło Piotra Dudę w głosowaniu na szefa Komisji Krajowej NSZZ Solidarność. WIĘCEJ» STRONA 3 Nr 43 2010 KATOWICE 27.10.2010 Zarząd Regionu Śląsko-Dąbrowskiego Tygodnik bezpłatny ISSN 1732-3940

Bardziej szczegółowo

STAN KATASTROFY. Po katastrofie smoleńskiej byliśmy świadkami rytuałów żałoby, powrotu wspólnoty cierpienia i symboli romantycznych,

STAN KATASTROFY. Po katastrofie smoleńskiej byliśmy świadkami rytuałów żałoby, powrotu wspólnoty cierpienia i symboli romantycznych, STAN KATASTROFY Po katastrofie smoleńskiej byliśmy świadkami rytuałów żałoby, powrotu wspólnoty cierpienia i symboli romantycznych, a także innych zjawisk, włącznie z mnogością spiskowych interpretacji.

Bardziej szczegółowo

Digitalizacja inny wymiar muzeum. Medal świętego Krzysztofa. Nocne zwiedzanie. Teatr mój widzę ogromny

Digitalizacja inny wymiar muzeum. Medal świętego Krzysztofa. Nocne zwiedzanie. Teatr mój widzę ogromny BIULETYN INFORMACYJNY MUZEUM HISTORYCZNEGO MIASTA KRAKOWA ISSN 2083 618X wiosna lato nr 3 2012 Digitalizacja inny wymiar muzeum Medal świętego Krzysztofa Nocne zwiedzanie Teatr mój widzę ogromny BIULETYN

Bardziej szczegółowo

Praca z bohaterem - Bohater żywy czy martwy?

Praca z bohaterem - Bohater żywy czy martwy? Praca z bohaterem - Bohater żywy czy martwy? Bohaterowie nie umierają. Żyją wiecznie w sercach i umysłach tych, którzy podążają ich śladem. - Emily Potter Praca napisana w ramach próby harcmistrzowskiej

Bardziej szczegółowo

ZDROWIE PRACA RODZINA PROGRAM PRAWA I SPRAWIEDLIWOŚCI

ZDROWIE PRACA RODZINA PROGRAM PRAWA I SPRAWIEDLIWOŚCI ZDROWIE PRACA RODZINA PROGRAM PRAWA I SPRAWIEDLIWOŚCI 2014 Przedstawiamy nowy program Prawa i Sprawiedliwości, dostosowany do zmienionej sytuacji. Pragniemy zaprosić w ten sposób do dyskusji nad naszymi

Bardziej szczegółowo

MOC BOŻEGO SŁOWA. od redakcji. duchowość komunii. świadkowie. doświadcrenia. nowe horyronty. słownik. dodatek

MOC BOŻEGO SŁOWA. od redakcji. duchowość komunii. świadkowie. doświadcrenia. nowe horyronty. słownik. dodatek MOC BOŻEGO SŁOWA od redakcji duchowość komunii Carlos Garcia Andrade CMF: KU TEOLOGII SŁOWA 3 świadkowie Camillo Bianchin OFM: DO ZOBACZENIA, PADRE NOVO! 12 doświadcrenia Róża Wilczek: PANIE, DO KOGÓŻ

Bardziej szczegółowo

NR 11(95) NR 11(95) LISTOPAD 2013 LISTOPAD

NR 11(95) NR 11(95) LISTOPAD 2013 LISTOPAD REFLEKSJE W ROCZNICĘ NIEPODLEGŁOŚCI FRANCISZEK WYSŁOUCH NR 11(95) LISTOPAD 2013 UCZ SIĘ POLSKIEGO! NR 11(95) LISTOPAD 2013 Stefan Batory brandem Grodna Umiłował Grodno i najchętniej je odwiedzał podnosząc

Bardziej szczegółowo

Barbara Przybylska Związek Biur Porad Obywatelskich. Alina Wasilewska, Fundacja Batorego, program Obywatele dla Demokracji.

Barbara Przybylska Związek Biur Porad Obywatelskich. Alina Wasilewska, Fundacja Batorego, program Obywatele dla Demokracji. Zapis sesji "Rola poradnictwa prawnego i obywatelskiego w rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce". VII Ogólnopolskie Forum Inicjatyw Pozarządowych, Warszawa, 15 września 2014 r Dzień dobry Państwu,

Bardziej szczegółowo

Jak organizować i prowadzić gimnazjalne projekty edukacyjne. Poradnik dla dyrektorów, szkolnych organizatorów i opiekunów projektów

Jak organizować i prowadzić gimnazjalne projekty edukacyjne. Poradnik dla dyrektorów, szkolnych organizatorów i opiekunów projektów Jak organizować i prowadzić gimnazjalne projekty edukacyjne Poradnik dla dyrektorów, szkolnych organizatorów i opiekunów projektów Jacek Strzemieczny Szanowni Państwo, Dyrektorzy i Nauczyciele Gimnazjów

Bardziej szczegółowo

CZAS w życiu Polaków

CZAS w życiu Polaków Elżbieta Tarkowska CZAS w życiu Polaków WYNIKI BADAŃ, HIPOTEZY, IMPRESJE W arszawa 1992 Polska Akademia Nauk Instytut Filozofii i Socjologii Spis treści Słowo w stępu... 1 Część I. PYTANIA I PROBLEMY

Bardziej szczegółowo

Jak organizować i prowadzić gimnazjalne projekty edukacyjne. Poradnik dla dyrektorów, szkolnych organizatorów. i opiekunów projektów

Jak organizować i prowadzić gimnazjalne projekty edukacyjne. Poradnik dla dyrektorów, szkolnych organizatorów. i opiekunów projektów Jak organizować i prowadzić gimnazjalne projekty edukacyjne Poradnik dla dyrektorów, szkolnych organizatorów i opiekunów projektów Jacek Strzemieczny Spis treści: 1. PROJEKT EDUKACYJNY W GIMNAZJUM...5

Bardziej szczegółowo

Remizy mogą działać uczciwie, a strażacy nic na tym nie tracą. Piszemy, jak jest! GAZETA BEZPŁATNA. www.rzgowskaprawda.pl

Remizy mogą działać uczciwie, a strażacy nic na tym nie tracą. Piszemy, jak jest! GAZETA BEZPŁATNA. www.rzgowskaprawda.pl Nr 5, MAJ/CZERWIEC 2014 Piszemy, jak jest! RZGOWSKA PRAWDA 1 GAZETA BEZPŁATNA ISSN 2353-2130 www.rzgowskaprawda.pl Podejrzane karty pojazdów i rachunki telefoniczne Kto bardzie skorzystał na funduszach

Bardziej szczegółowo

Jak organizować i prowadzić gimnazjalne projekty edukacyjne

Jak organizować i prowadzić gimnazjalne projekty edukacyjne Jak organizować i prowadzić gimnazjalne projekty edukacyjne Strona1 Strona2 Spis treści: 1. PROJEKT EDUKACYJNY W GIMNAZJUM...5 2. DLACZEGO PROJEKT EDUKACYJNY W GIMNAZJUM...7 2.1. Nowa podstawa programowa...7

Bardziej szczegółowo

Zrób to sam. Jak zostać badaczem społeczności lokalnej? Poradnik dla domów kultury

Zrób to sam. Jak zostać badaczem społeczności lokalnej? Poradnik dla domów kultury Zrób to sam Jak zostać badaczem społeczności lokalnej? Poradnik dla domów kultury Zrób to sam Zrób to sam Jak zostać badaczem społeczności lokalnej? Poradnik dla domów kultury Spis treści: Wstęp 7 1. Od

Bardziej szczegółowo

Zacznij działać dla przyrody

Zacznij działać dla przyrody Zacznij działać dla przyrody Przewodnik dla animatorów edukacji przyrodniczej Wydawca: Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków ul. Odrowąża 24, 05-270 Marki tel. 22 761 82 05 e-mail: biuro@otop.org.pl

Bardziej szczegółowo

Copyright by Naczelny Sąd Administracyjny Warszawa 2008

Copyright by Naczelny Sąd Administracyjny Warszawa 2008 Publikację do druku przygotowano w Kancelarii Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego Copyright by Naczelny Sąd Administracyjny Warszawa 2008 ISBN 83-923258-8-5 Druk i oprawa: Drukarnia GRAF, Pruszków

Bardziej szczegółowo

Podstawy kształcenia ustawicznego. Poradnik. Prosta Sprawa KwalifikacjetoPodstawa.pl

Podstawy kształcenia ustawicznego. Poradnik. Prosta Sprawa KwalifikacjetoPodstawa.pl Prosta Sprawa KwalifikacjetoPodstawa.pl Poradnik Podstawy kształcenia ustawicznego Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Prosta Sprawa Poradnik - Podstawy

Bardziej szczegółowo

Wolontariat jako narzędzie aktywnej integracji osób chorujących psychicznie. To działa!

Wolontariat jako narzędzie aktywnej integracji osób chorujących psychicznie. To działa! Wolontariat jako narzędzie aktywnej integracji osób chorujących psychicznie To działa! Wolontariat jako narzędzie aktywnej integracji osób chorujących psychicznie To działa! ( ) Sztuka w tym, by różnica

Bardziej szczegółowo

s top dyskryminacji ze względu na wiek

s top dyskryminacji ze względu na wiek s top dyskryminacji ze względu na wiek 02 03 à C o w i e m y o d y s k r y m i n a c j i z e w z g l ę d u n a w i e k? G ł o s e k s p e r t ó w, d o ś w i a d c z e n i a o s ó b s t a r s z y c h.

Bardziej szczegółowo

KIERUNEK KULTURA. uwaga na podmioty! red. Wojciech Kłosowski

KIERUNEK KULTURA. uwaga na podmioty! red. Wojciech Kłosowski uwaga na podmioty! KIERUNEK KULTURA uwaga na podmioty! red. Wojciech Kłosowski Mazowieckie Centrum kultury i Sztuki Warszawa 2012 Niniejsza książka ukazuje się w ramach projektu Kierunek Kultura 2012

Bardziej szczegółowo

Krajobraz Polski dobrem publicznym potrzeba zmian w zarzàdzaniu krajobrazem

Krajobraz Polski dobrem publicznym potrzeba zmian w zarzàdzaniu krajobrazem KANCELARIA PREZYDENTA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ BIULETYN FORUM DEBATY PUBLICZNEJ SAMORZĄD TERYTORIALNY DLA POLSKI Krajobraz Polski dobrem publicznym potrzeba zmian w zarzàdzaniu krajobrazem NUMER 34 CZERWIEC

Bardziej szczegółowo