TEKSTY I PODTEKSTY W NAUCZANIU JĘZYKA POLSKIEGO JAKO OBCEGO 3

Transkrypt

1 KSZTAŁCENIE POLONISTYCZNE CUDZOZIEMCÓW 18 TEKSTY I PODTEKSTY W NAUCZANIU JĘZYKA POLSKIEGO JAKO OBCEGO 3 pod redakcją Beaty Grochali i Magdaleny Wojenki-Karasek WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO ŁÓDŹ 2011

2 REDAKCJA NAUKOWO-DYDAKTYCZNA KSZTAŁCENIA POLONISTYCZNEGO CUDZOZIEMCÓW GraŜyna Zarzycka, BoŜena Ostromęcka-Frączak, Marta Pančíková, Adam Sławomir Gala Nikolaj Jež, Maria Witkowska-Gutkowska, Mirosława Magajewska, Grzegorz Rudziński RECENZENT Urszula śydek-bednarczuk REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ Joanna Balcerak KOREKTORZY Danuta Bąk, Dorota Stępień OKŁADKĘ PROJEKTOWAŁA Barbara Grzejszczak REDAKTOR TECHNICZNY Piotr Stawiak Publikacja wydana dzięki wsparciu finansowemu Wydziału Edukacji Urzędu Miasta Łodzi oraz Władz Dziekańskich Wydziału Filologicznego UŁ Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2011 Wydanie I. Nakład 160 egz. Ark. druk. 28,0. Papier kl. III, 80 g, Zam. 109/4781/2011. Cena zł 42, + VAT Drukarnia Uniwersytetu Łódzkiego Łódź, ul. Lindleya 8 ISSN

3 WSTĘP Katedra Lingwistyki Stosowanej i Kulturowej juŝ po raz trzeci gościła znakomitych specjalistów z zakresu glottodydaktyki polonistycznej w ramach konferencji Teksty i podteksty w nauczaniu języka polskiego jako obcego, która odbyła się w Łodzi w kwietniu 2010 r. 1 Nauczanie i uczenie się języka polskiego jako obcego staje się coraz bardziej popularne zarówno w Polsce, jak i poza jej granicami. Powstaje coraz więcej podręczników, a takŝe opracowań metodycznych dotyczących nauczania języka polskiego jako obcego. Do tych ostatnich zalicza się niniejszy tom, w którym zgromadzono artykuły poświęcone roli tekstu w glottodydaktyce polonistycznej. Ich autorami są polscy i zagraniczni, znani i cenieni badacze zajmujący się szeroko pojmowaną problematyką glottodydaktyczną oraz młodzi, początkujący lektorzy języka polskiego jako obcego. Ta róŝnorodność autorów wpłynęła na róŝnorodność tekstów zawierają one bowiem rozwaŝania teoretyczne i bardzo konkretne rozwiązania praktyczne, które moŝna zastosować podczas prowadzenia zajęć. Poprzednie dwie publikacje z serii Teksty i podteksty w nauczaniu języka polskiego jako obcego pokazały, jak bardzo złoŝonym, a jednocześnie ciekawym zjawiskiem jest tekst i jego rola w procesie glottodydaktycznym. Tym razem autorzy artykułów skupili się m.in. wokół takich zagadnień jak: teksty medialne, teksty kultury, literatura, leksyka, gramatyka, językowy obraz świata i ich rola w nauczaniu języka polskiego jako obcego. W części poświęconej tekstom medialnym znajdują się m.in. rozwaŝania dotyczące prasy, radia, internetu i ich roli w procesie glottodydaktycznym. Artykuły, których problematyka oscyluje wokół szeroko pojmowanych tekstów kultury pokazują np. moŝliwość wykorzystania filmu na zajęciach lektoratowych. Autorzy zwracają takŝe uwagę na waŝne tematy kulturowe związane 1 Oddawany do Państwa rąk 18. tom Kształcenia Polonistycznego Cudzoziemców jest numerem specjalnym o charakterze monograficznym. Zebrane w nim artykuły stanowią zmodyfikowane wersje wybranych wystąpień konferencyjnych. Do tomu włączono takŝe inne prace rozwijające podjętą problematykę. [3]

4 4 Wstęp z wiedzą o Polsce, jak Jan Paweł II. Ciekawe jest takŝe potraktowanie nazw własnych jako tekstów kultury. Do tekstów kultury zaliczyć moŝna równieŝ literaturę, jednak jej rola w nauczaniu języka polskiego jako obcego jest tak duŝa, Ŝe artykuły dotyczące tekstów literackich zostały zgromadzone w odrębnej grupie. Ukazują one wiele ciekawych rozwiązań, które pozwalają na wykorzystanie tekstów literackich do nauczania gramatyki czy frazeologii. Zagadnieniom związanym z rolą tekstu w nauczaniu leksyki i gramatyki poświęcone są artykuły zgromadzone w kolejnych częściach tomu. Czytelnik odnajdzie wśród nich publikacje dotyczące bardzo róŝnych zagadnień gramatycznych (np. nauczanie fonetyki, deminutywa, formy czasownika, szyk wyrazów w zdaniu) i leksykalnych. Tu szczególne miejsce zajmują teksty poświęcone tematom tabu w nauczaniu języka polskiego jako obcego, a takŝe etykiecie językowej oraz zapoŝyczeniom i łączliwości leksykalnej. Kilka artykułów dotyczy językowego obrazu świata, a w szczególności związanego z nim zagadnienia stereotypów narodowych. Autorzy ukazują w nich zarówno sposoby kształtowania obrazu, jak Polski i Polaka w podręcznikach do nauczania języka polskiego jako obcego, i przedstawiają wyniki badań nad wizerunkiem cudzoziemca wśród studentów polonistyki. Ostatnia część zawiera teksty dotyczące w szczególny sposób ucznia i nauczyciela, podejmowana jest w nich m.in. problematyka wypracowań uczniowskich, konstrukcji poleceń czy komentarza lektorskiego. RóŜnorodność problematyki artykułów zgromadzonych w niniejszym tomie pokazuje, jak szeroko ujmowany jest tekst, a takŝe wskazuje na jego ogromną rolę w nauczaniu języka polskiego jako obcego. Mimo iŝ jest to juŝ trzeci tom z serii Teksty i podteksty, wydaje się, Ŝe problematyka ta nie została jeszcze w całości zbadana, co daje nadzieję na kolejne glottodydaktyczne spotkanie w Łodzi poświecone tekstom i podtekstom. Na koniec dziękujemy za wsparcie finansowe: Wydziałowi Edukacji i Biuru Promocji Urzędu Miasta Łodzi, Władzom Dziekańskim Wydziału Filologicznego UŁ oraz Biuru Uznawalności Wykształcenia i Współpracy Międzynarodowej, dzięki którym moŝliwe jest wydanie niniejszego tomu. Beata Grochala, Magdalena Wojenka-Karasek

5 TEKSTY MEDIALNE

6

7 A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S KSZTAŁCENIE POLONISTYCZNE CUDZOZIEMCÓW 18, 2011 BoŜena Ostromęcka-Frączak Uniwersytet Łódzki NAGŁÓWKI PRASOWE W GLOTTODYDAKTYCE. FRAZEOLOGIA Słowa kluczowe: glottodydaktyka polonistyczna, frazeologia, nagłówki prasowe Autorka pokazuje, jak moŝna wykorzystać nagłówki prasowe w nauczaniu języka polskiego cudzoziemców. We wcześniejszych publikacjach analizowała frazy, tu skupia się na wyraŝeniach i zwrotach, które pojawiły się w nagłówkach Gazety Wyborczej w latach Odnotowuje związki o największej frekwencji, zarówno jeśli chodzi o ich kanoniczne/słownikowe realizacje, jak i modyfikacje róŝnego typu. Podkreśla, Ŝe modyfikacje są świadectwem świadomej działalności dziennikarzy, mają na celu uatrakcyjnienie nagłówka, wzmocnienie jego ekspresywności, a przez to zaciekawienie czytelnika oraz zmuszenie go do przeczytania artykułu. Ponadto nauczyciele jpjo znajdą w artykule ciekawe materiały dydaktyczne do nauczania cudzoziemców polskiej frazeologii. W podejściu komunikacyjnym, powszechnie dziś stosowanym w nauczaniu jpjo, podkreśla się szczególną rolę autentycznych materiałów dydaktycznych, stąd teŝ odchodzi się od tekstów preparowanych i adaptowanych, nawet na poziomie dla początkujących. Jest więc zrozumiałe, Ŝe następuje zwrot ku tekstom prasowym, nie tylko autentycznym, nie preparowanym, ale, co więcej, dającym kontakt z Ŝywym językiem w róŝnych jego odmianach. Kontakt z prasą polską stwarza dodatkowo cudzoziemcowi moŝliwość zapoznania się z aktualnymi problemami politycznymi, społecznymi i kulturowymi naszego kraju. Ten aspekt jest niezwykle waŝny w świetle wymagań stawianych przez system certyfikacji języka polskiego, w którym bada się równieŝ kompetencję (socjo)- kulturową, wkomponowaną w testowanie róŝnych sprawności. Przeciwnicy stosowania tekstów prasowych w nauczaniu jpjo podkreślają, Ŝe teksty prasowe są często obciąŝone błędami językowymi. To prawda, ale jeśli stosujemy metodę komunikacyjną w nauczaniu jpjo, to najwaŝniejsze jest skuteczne porozumiewanie się, poprawność jest na drugim miejscu. Jest ona, oczywiście, równie waŝna, ale przede wszystkim ze względu na to, Ŝe jej brak mógłby zakłócić komunikację. O ile błędy językowe w prasie zdarzają się, chociaŝ większość gazet ma juŝ dzisiaj dobrych adiustatorów, to w zasadzie nie występują one w nagłówkach prasowych, gdyŝ nagłówek, będąc najkrótszym [7]

8 8 BoŜena Ostromęcka-Frączak z tekstów na ogół nie stwarza takiej moŝliwości, toteŝ wydaje się przydatny w nauce cudzoziemców. W dodatku ze względu na krótką formę moŝe być wykorzystywany juŝ w pierwszym etapie nauki języka polskiego. Na temat stosowania w nauczaniu jpjo autentycznych tekstów literackich jest juŝ spora literatura. Dotyczy to równieŝ tekstów prasowych, najczęściej jednak notatki prasowej, komentarza, reklam itd. Magdalena Gaszyńska-Magiera wspomina o ciekawej formie zajęć prowadzonych w Instytucie Polonijnym fakultatywnie dla średnio zaawansowanych i zaawansowanych pod nazwą: lektura tekstów prasowych z dyskusją na aktualne tematy, na które uczęszcza około 60% słuchaczy (Gaszyńska-Magiera 2002). Nie spotkałam się natomiast z publikacją, która byłaby poświęcona wykorzystaniu nagłówków prasowych w pracy z cudzoziemcami na róŝnych poziomach nauczania języka polskiego. Tu i tam znajdujemy zaledwie pojedyncze wzmianki. Od ksiąŝki Walerego Pisarka Poznać prasę po nagłówkach! z 1967 r., nagłówkami zajmowało się wielu językoznawców, którzy badali ich leksykę, składnię, frazeologię, metaforykę, podkreślali aluzyjność i dowcip językowy. Dla potrzeb niniejszych rozwaŝań przyjmuję za W. Pisarkiem definicję nagłówka jako wydrukowanego tytułu, wraz z ewentualnymi nadtytułami i podtytułami, wypowiedzi, działu lub rubryki w czasopiśmie (Pisarek 1967: 5). Nie ulega wątpliwości, Ŝe kontakt czytelnika z większością tekstów prasowych zaczyna się właśnie od nagłówka. To on jest oknem wystawowym wypowiedzi prasowej. Nagłówek krótki, dynamiczny, dramatyczny, aluzyjny, plastyczny, przekorny, zrozumiały z pewnością zaciekawi nie tylko Polaka, ale i cudzoziemca. Na lekcjach języka polskiego z cudzoziemcami nagłówek prasowy moŝna wykorzystać w nauczaniu róŝnych poziomów języka, np. leksyki i frazeologii (liczne ekspresywizmy, potocyzmy, słownictwo środowiskowe, związki frazeologiczne kanoniczne i zmodyfikowane), słowotwórstwa (dowcipne neologizmy, szczególnie liczne kontaminacje), składni. W nauczaniu języka polskiego jako obcego, podobnie jak w nauczaniu innych języków obcych, coraz większą uwagę poświęca się frazeologii i frazematyce, czyli gotowym formułom, w których gramatyka podporządkowana jest leksyce i pełni jedynie funkcję regulującą. Mówimy wtedy o trybie formulaicznym (holistycznym), w odróŝnieniu od trybu analitycznego, w którym wypowiedzi tworzone są od podstaw przy zastosowaniu odpowiednich reguł gramatycznych (Gałkowski 2005). W nauczaniu języka polskiego cudzoziemców, przede wszystkim na poziomie średnio zaawansowanym i zaawansowanym tryb formulaiczny jest strategią preferowaną. Dotyczy to przede wszystkim nauczania frazeologii. Język składa się bowiem z jednostek róŝnego typu: wyrazów, związków frazeologicznych, i szerzej ujmowanych frazemów. Znajomość, szczególnie tych ostatnich, jest wymagana na wyŝszym poziomie kształcenia cudzoziemców

9 Nagłówki prasowe w glottodydaktyce. Frazeologia 9 i świadczy o ich biegłości językowej, o której moŝemy mówić dopiero wtedy, gdy uczący się języka obcego ma zarówno duŝy zasób słów, jak i związków wyrazowych, frazeologizmów i frazemów. Związki frazeologiczne ubarwiają wypowiedzi, a poprzez wyrazistość i plastyczność wzmacniają jej komunikatywność. Bez frazeologizmów nie moŝemy się obejść w codziennej komunikacji, pojawiają się zarówno w sytuacjach oficjalnych, jak i nieoficjalnych, funkcjonują w literaturze, tekstach prasowych, języku mass mediów, w polszczyźnie ogólnej oraz w odmianie potocznej współczesnej polszczyzny. O potrzebie nauczania frazeologii cudzoziemców uczących się języka polskiego powstało w ostatnim okresie sporo prac o charakterze ogólnoteoretycznym (Pałka 2004; Madeja 2007) lub analitycznym (Butcher, Guziuk- -Świca 2004; OŜóg 2004). Niektórzy badacze (Nowakowska 2004; Kowalski 2005; Popowa 2000) podkreślają to, Ŝe frazeologizmy są świadectwem przynaleŝności do określonego kręgu kulturowego, toteŝ ucząc ich, włączamy cudzoziemców w polski kontekst kulturowy, obyczaje, realia, tradycję. Maria Wtorkowska, analizując polskie i słoweńskie związki frazeologiczne z leksemem kot, pokazuje, jak waŝną rolę odgrywa frazeologia w nauczaniu języka polskiego jako obcego i podkreśla, Ŝe jej znajomość pozwala cudzoziemcom lepiej zrozumieć Polaków. (Wtorkowska 2010). Warto zauwaŝyć, Ŝe autorzy wszystkich wspomnianych wyŝej prac nie posługują się materiałem nagłówków prasowych. Częściowo uczynił to jedynie Kazimierz OŜóg (2004). W niniejszej publikacji pragnę przedstawić wybrane nagłówki prasowe, wyekscerpowane z Gazety Wyborczej na przestrzeni ośmiu lat ( ), w których pojawiły się związki frazeologiczne w formie wyraŝeń i zwrotów frazeologicznych (z wyłączeniem fraz, przysłów, sentencji, maksym, powiedzeń i porzekadeł, którymi zajmowałam się juŝ wcześniej (Ostromęcka-Frączak 2005, 2008). Gazetę Wyborczą wybrałam dlatego, Ŝe jej język jest Ŝywy, prosty, często obrazowy, Ŝartobliwy, utrzymany w konwencji potocznej, pozbawiony patosu i urzędowości, nie zawsze w pełni jednoznaczny, operujący niedopowiedzeniami, ironią i aluzją. Jadwiga Puzynina zauwaŝa, Ŝe charakterystyczne dla Gazety są równieŝ pomysłowe i dowcipne tytuły, często manieryczne, oparte na nazwach istniejących z przesuniętym znaczeniem lub wymianą członu, tytuły łączące aluzje do nazw juŝ istniejących z derywacyjną grą językową, zawierające wyrazy przenośne, rymowanki itd. (Puzynina 1992). Podobnie sądzi Jan Miodek, który twierdzi, Ŝe najciekawsze i najdowcipniejsze są właśnie nagłówki Gazety Wyborczej, a kaŝdy jej numer przynosi po kilka przykładów zasługujących na filologiczną analizę (Miodek 1996). Pismo 1 jest jednym 1 Łódzki dodatek do Gazety Wyborczej ma skrót: (Ł). Po przytoczeniu nagłówka podaję jego lokalizację: dwie ostatnie cyfry roku, numer gazety i stronę wszystkie elementy są oddzie-

10 10 BoŜena Ostromęcka-Frączak z najpoczytniejszych dzienników o zasięgu ogólnopolskim i bez wątpienia oddziałuje na kształt współczesnego języka polskiego. Analizie poddaję przykładowo tylko kilka wyraŝeń i zwrotów, a mianowicie takich, które powtarzały się w nagłówkach prasowych najczęściej, zarówno w postaci kanonicznej, jak i zmodyfikowanej. Wśród wyraŝeń rzeczownikowych było to jabłko/kość niezgody powód, przyczyna niezadowolenia, konfliktu. PoniewaŜ wyraŝenie to jest powszechnie znane ze względu na mit o Parysie i trzech boginiach, a ponadto przyczyną sporu moŝe być właściwie wszystko, stąd teŝ takie nagłówki jak: Pociągi niezgody 08/229/12, Ł/01/272/1, Media niezgody 08/31/6, Obwodnica niezgody 04/283/24, Trener niezgody 04/138/16, Runda niezgody 03/92/28, Związki niezgody Ł/03/255/6, Hektary niezgody Ł/03/130/4, Spółki niezgody 03/206/5, Puszki niezgody 03/248/21, Izba niezgody Ł/03/124/4 (o konflikcie w Izbie Notarialnej), Kwota niezgody 02/219/18, Kaucja niezgody Ł/02/214/5, Korytarz niezgody 02/110/10, Tablica niezgody 02/167/14, Kuba niezgody 01/76/8, Rada niezgody 01/83/31, Góra niezgody Ł/01/87/4 (spór o Rudzką Górę w Łodzi), Rubryka niezgody 01/201/7, Sztab niezgody 00/287/7, Słupki niezgody 00/60/4, Kioski niezgody 00/62/1, Pawlak niezgody 00/66/20. We wszystkich nagłówkach mamy do czynienia z wymianą pierwszego komponentu wyraŝenia. Przyczyną niezgody są rosyjskie pociągi tranzytowe, ustawa medialna, obwodnica Słupska, obsadzenie stanowiska trenera ŁKS itd. Nagłówki artykułów są czytelne, jest w nich wyraźne nawiązanie do wyraŝenia rzeczownikowego. Oprócz wyraŝenia mamy teŝ zwrot: coś jest kością niezgody, ale w wymienionych przykładach widzę bezpośrednie nawiązanie do wyraŝenia. Zwrot moŝe stanowić zresztą podstawę do wydzielenia się z niego wyraŝenia, por. wpaść w czarną rozpacz i czarna rozpacz; rozciąć/przeciąć węzeł gordyjski i węzeł gordyjski; widzieć światełko w tunelu i światełko w tunelu itd. Innym, często występującym w nagłówkach wyraŝeniem jest zielone światło szczególne preferencje dla kogoś, czegoś. Umieszczenie tego wyraŝenia ma na celu zaintrygowanie czytelnika, zmuszenie go do przeczytania artykułu, aby dowiedział się, kto lub co ma zielone światło, np. Zielone światło 03/244/27, 03/190/27, 01/235/10, 00/69/22. O wiele częściej jednak wyraŝenie wplecione jest w szerszy kontekst, np. Zielone światło dla Porsche 08/172/22, Zielone światło dla Lotosu 08/44/24, Zielone światło dla dróg 0/102/34, Zielone światło ze Strasburga 04/61/22 (parlament Europejski wyraził zgodę na poszerzenie Unii), Zielone światło dla fuzji 03/282/23, Zielone światło dla Łodzi? Ł/02/245/8, Zielone światło dla świateł 01/200/3 (konserwator zabytków wyraził zgodę na przebudowę skrzyŝowania w Nowosolnej), Zielone światło dla kolei 00/226/11. W podanych przykładach mamy do czynienia z rozwinięciem lone ukośnikiem. Jeśli jest to potrzebne, zamieszczam równieŝ krótkie streszczenie artykułu. Wszystkie przykłady pochodzą z prac magisterskich, które powstały pod moim kierunkiem.

11 Nagłówki prasowe w glottodydaktyce. Frazeologia 11 wyraŝenia, dzięki czemu czytelnik od razu wie, czego dotyczą preferencje, albo kto ich udziela. Na zasadzie analogii w nagłówkach prasowych pojawiają się teŝ wyraŝenia: Ŝółte światło jako ostrzeŝenie i czerwone światło jako zakaz, ale zdecydowanie rzadziej niŝ zielone światło. W nagłówkach Gazety Wyborczej dość często pojawia się teŝ wyraŝenie: kozioł ofiarny o człowieku (instytucji), na którego niesłusznie zrzuca się całą odpowiedzialność za coś. Najczęściej wyraŝenie wpisane jest w szerszy kontekst, wskazujący bezpośrednio, kto jest kozłem ofiarnym lub kto szuka kozła ofiarnego, chociaŝ zdarza się teŝ dosłowne uŝycie: Kozioł ofiarny 04/8/35, Riise kozłem ofiarnym 08/97/44, Colin ofiarny 04/81/12, Kozioł ofiarny w mackach słuŝb 03/170/4, Rząd w poszukiwaniu kozła ofiarnego 01/285/2, Kozioł opatrznościowy 00/82/9. W wymienionych nagłówkach mamy do czynienia z róŝnymi modyfikacjami, np. rozwinięciem, redukcją jednego członu, a nawet z kontaminacją: kozioł ofiarny + mąŝ opatrznościowy. W dotychczas podanych przykładach członem, który ulegał wymianie był pierwszy człon wyraŝenia. Podobnie jest z wyraŝeniem węzeł gordyjski zawiła, trudna sprawa, np. Przystanek gordyjski Ł/01/252/2 (spór o przystanek tramwajowy). Wymianie moŝe równieŝ ulec i drugi człon, np. Węzeł cypryjski 02/218/6 (o wejściu greckiej części Cypru do UE), Węzeł kurdyjski 03/69/4, Węzeł jabłoński Ł/00/179/8 (o proteście przeciwko budowie bloków w Jabłonnej) lub wyraŝenie moŝe być uŝyte w nagłówku w postaci niezmienionej: Węzeł gordyjski Ł/00/186/2. DuŜą frekwencję mają w nagłówkach takie wyraŝenia rzeczownikowe, jak np. koń trojański, puszka Pandory, strachy na Lachy, okrągły stół i inne. Naukę frazeologizmów naleŝy, według mnie, rozpocząć od frazeologizmów ogólnie znanych i powtarzających się w róŝnych językach, wywodzących się np. z mitologii, historii staroŝytnej, literatury, Biblii, czyli jak to nazywa Stanisław Bąba frazeologizmów internacjonalnych (Bąba 1971), a dopiero później przejść do frazeologizmów związanych z polskimi realiami, polską historią itd., np. strachy na Lachy, okrągły stół. Co prawda Piotr Müldner-Nieckowski w Wielkim słowniku frazeologicznym języka polskiego (2003) odnotowuje strachy na Lachy nie strasz, nie ma się czego bać jako związek przestarzały, to jednak w badanym materiale pojawił się on wielokrotnie, zarówno w postaci kanonicznej (tych przykładów juŝ nie cytuję), jak i zmodyfikowanej, np. Strachy na saksy 00/26/22 (nie bójmy się ograniczeń na rynku pracy UE), Strachy na szefa samoobrony 00/53/5 (Lepper nie boi się zastraszania). Okrągły stół jako symbol negocjacji, prowadzących do porozumienia znalazł odbicie w następujących nagłówkach: Edukacyjny okrągły stół 08/253/8 (o rozmowie premiera z przedstawicielami oświaty), Okrągły stół nad szpitalnym łóŝkiem 08/9/1 (o reformie słuŝby zdrowia), Okrągły spór nad Rospudą 08/8/6 i wielu innych. Oprócz wyraŝeń rzeczownikowych w nagłówkach pojawiają się teŝ często wyraŝenia określające, np. jak na lekarstwo bardzo mało. Aby dowiedzieć się,

12 12 BoŜena Ostromęcka-Frączak czego jest bardzo mało, często trzeba przeczytać artykuł, gdyŝ nagłówek tego nie precyzuje. Jest to świadomie stosowany zabieg dziennikarski, np. Jak na lekarstwo 03/294/20 (o tanich lekach, których brakuje), Jak na lekarstwo 01/6/5 (o sprzedaŝy leków zagranicznych), Jak na lekarstwo 00/117/4 (mało ofert pracy). Zdecydowanie częściej wypełniany jest schemat składniowy: czegoś jest jak na lekarstwo: Krwi jak na lekarstwo Ł/03/148/1 (w szpitalach brakuje krwi), Nasienia męskiego jak na lekarstwo 03/182/7 (w Holandii są trudności z in vitro), Pieniędzy jak na lekarstwo Ł/03/79/4 (brakuje pieniędzy na opiekę medyczną w szkołach), Pracowników jak na lekarstwo Ł/02/17/5, Optymizmu jak na lekarstwo 02/19/22 (inwestorom brakuje optymizmu), Szczepionek jak na lekarstwo Ł/02/40/3, Chętnych jak na lekarstwo 00/145/26 (nikt nie chce kupić Cefarmu). Innym wyraŝeniem określającym jest na bank na pewno, z całą pewnością, które z reguły jest włączane w szerszy kontekst, por. WyprzedaŜ w regionie na bank 08/245/34, Do Polski na bank 08/189/20 (o powrotach Polaków z zagranicy), Liga koszykarzy juŝ nie na bank 08/154/34, Zabawa na bank Ł/02/203/3, Bankier na bank 01/99/29 (o dymisji szefa Banku Centralnego), Zyski na bank 01/247/26. Przejdźmy teraz do analizy zwrotów, które pojawiają się w nagłówkach prasowych. Jest ich zdecydowanie więcej, są ciekawsze, bardziej zróŝnicowane, stwarzają moŝliwość większej liczby modyfikacji, gdyŝ są przewaŝnie dłuŝsze niŝ wyraŝenia, otwierają teŝ więcej pustych miejsc do wypełnienia po obu stronach zwrotu. Na pierwszym miejscu w badanym materiale niewątpliwie znajduje się zwrot: być, znaleźć się pod lupą (rzadziej: wziąć kogoś/coś pod lupę) kontrolować, rozpatrywać coś dokładnie, drobiazgowo ; przyglądać się czemuś/ komuś, analizować. Czasownik jest najczęściej pominięty, co sprzyja skrótowości nagłówka, np. Pod lupą 08/142/6 (CBA podejrzewa, Ŝe wybudowane boisko jest pralnią brudnych pieniędzy), Pod lupą 03/255/34 (Komisja Europejska prowadzi śledztwo przeciwko firmie Microsoft). Takie tytuły mają charakter ogólnikowy. Inaczej jest w przypadku, kiedy juŝ w samym tytule mamy lewe miejsce walencyjne wypełnione przez wyraz autosemantyczny (zupełnie wyjątkowo takŝe i miejsce po prawej stronie zwrotu lub oba miejsca jednocześnie), np. VISA pod lupą Brukseli 08/73/23, Nord Stream pod lupą eurodeputowanych 08/25/20, TP pod lupą Brukseli 08/256/34, Max Lokata pod lupą UOKiK 08/131/31, Skarbówka pod lupą 04/255/5, Parmalat pod lupą 04/8/28, E-banki pod lupą 04/12/23, Edytor pod lupą 04/48/22, Ostrowski pod lupą 04/37/20, Menu pod lupą 03/19/6, Poltax pod lupą 03/84/20, ARD i ZDF pod lupą 03/98/27, Telekomunikacja pod lupą 03/63/27, Kulczyk pod lupą 03/205/2, Sypniewski pod lupą 03/124/31, BSKyB pod lupa Brukseli 02/119/29, Microsoft pod lupą 01/257/1, Studenci pod lupą 01/268/1, Pod lupą ministra

13 Nagłówki prasowe w glottodydaktyce. Frazeologia 13 01/110/7, Pod lupą centrali 01/283/6, Klient pod lupą 00/51/2, Media pod lupą 00/24/11, Hortex pod lupą 00/40/7, Gacki pod lupą 00/259/2, Egzaminy pod lupą 00/193/1, PHARE euro pod lupą 00/93/21, Pranie pod lupą 00/41/24 (o analizie nielegalnych transakcji finansowych). W ostatnim przykładzie mamy do czynienia z kontaminacją, o czym świadczy treść artykułu: pranie brudnych pieniędzy + być/znajdować się pod lupą. Innym często pojawiającym się zwrotem jest być na fali być popularnym, modnym. W nagłówkach czasownik zostaje pominięty, natomiast sam zwrot rozszerzony o róŝne elementy, najczęściej wskazujące na to, kto lub co jest na fali, np. Łodzianki na fali 04/248/16, Oleksy na fali 03/215/4, Włosy na fali Ł/03/273/4, Panie na fali 03/43/19, Czarzasty na fali 03/283/4, Siemens na fali 03/238/30, Parkiet na fali 03/275/23, Yahoo! na fali! 02/238/22, Cały czas na fali 00/258/26, Polska znów na fali 00/236/38, Ciepło na fali 00/123/38 (o debiucie na giełdzie elektrowni), Na sieciowej fali Ł/00/44/8. DuŜą frekwencję ma zwrot: zacisnąć/zaciskać pasa ograniczyć, ograniczać swoje wydatki, oszczędzać. MoŜe dojść do nominalizacji zwrotu, czyli jego urzeczownikowienia, np. Zaciskanie pasa 08/179/25 (partie muszą ograniczyć wydatki), Zaciskanie pasa 08/160/22 (o groźbie recesji w Europie), Zaciskanie pasa 02/142/24 (o oszczędnościach w budŝecie państwa), Zaciskanie pasa 00/262/4 (o redukcjach w armii rosyjskiej), Zaciskanie pasa 00/256/16 (o ograniczeniu produkcji samochodów Daewoo). UŜycie w nagłówku znominalizowanego zwrotu bez Ŝadnych dodatkowych elementów językowych niczego czytelnikowi nie mówi. Dziennikarz celowo nie precyzuje, kto zaciska pasa i dlaczego. Zwrot moŝe teŝ pojawiać się w nagłówkach w róŝnych trybach, mieć formę pytania, oznajmienia, polecenia, negacji oraz być wbudowany w szerszą strukturę zdaniową, np. Czy Węgrzy zaciskają pasa na próŝno? 08/134/26, Wisła zaciska pasa 04/242/31, Samuraj zaciska pasa 03/185/28, Nie zacisną pasa 03/266/31, Czy ParyŜ zaciśnie pasa dla zasady? 03/78/28, Zaciskajcie pasa 01/120/17, Czy OFE zaciskają pasa? 01/201/19, BudŜet musi zacisnąć pasa 01/157/23, Jak zacisnąć pasa 00/254/24, Jak zaciskać pasa 00/84/33, MoŜna bardziej zacisnąć 00/168/21, Zacisnąć pasa 00/78/37 (o finansowych kłopotach klubów ŜuŜlowych), Jak zacisnąć pasa 00/84/33, Jak zacisnąć pasa 00/254/24. Pytanie: Jak zacisnąć pasa? powtarza się w prasie dość często na przestrzeni ostatnich lat. Zwrot: coś wisi/zawisło/trzyma się na włosku oznacza, Ŝe coś jest zagroŝone, jest w niebezpieczeństwie. W badanych nagłówkach prasowych zawsze wypełnione jest miejsce walencyjne wskazane przez zaimek i często następuje elipsa czasownika. Te dwa typy modyfikacji nie powodują zakłócenia w odbiorze zwrotu, por. Wolny handel wisi na włosku 08/174/31, Sztafeta olimpijska na włosku 08/84/1, Tarcza na włosku 08/156/1, Komisja wisi na włosku 04/249/12, FOZZ na włosku 04/238/1, Fuzja na włosku 04/6/18, Statut wisi na

14 14 BoŜena Ostromęcka-Frączak włosku 03/280/1, Stosunki na włosku 03/153/1 (o kryzysie w stosunkach włosko- -niemieckich), Paksas na włosku 03/280/1, Eurofundusze na włosku 01/114/30, Euro na włosku 00/218/24, Nowa wojna na włosku 00/257/21. Ciekawy wydaje się fakt, Ŝe zwrot: nabić kogoś w butelkę oszukać, okpić kogoś, robić kogoś w konia w nagłówkach prasowych wielokrotnie wystąpił jedynie w formie zadiektywizowanej, np. Nabici w butelkę 08/100/33 (o nieuczciwości właścicieli supermarketów), Nabici we włoską butelkę 08/144/3, Nabita w rachunek Ł/03/29/3 (dzwonił lokator, zapłacić musi właścicielka), Nabici w PIT 03/19/1, Nabici w butelkę po winie 03/264/21, Nabijani w cudzą butelkę 03/290/28, Nabici emeryci 00/98/1, Nabici w Gołotę 00/248/51, Nabici w dyktafon Ł/00/119/4, Nabici w butelkę Ł/00/57/9 i jedynie raz w postaci nominalizacji: Nabijanie w stulatkę 00/19/6. Z nagłówków najczęściej nie wynika, kto został oszukany, przez kogo i dlaczego. PoniewaŜ dwa zwroty: rosnąć jak na droŝdŝach i rosnąć jak grzyby po deszczu oznaczają to samo, czyli: coś rośnie, powstaje, mnoŝy się szybko, błyskawicznie, zostaną omówione łącznie, chociaŝ trzeba zaznaczyć, Ŝe nagłówków nawiązujących do pierwszego zwrotu jest więcej, por. Ameryka jak na droŝdŝach 04/2/31 (o wzroście PKB o 8,2%), Rosną jak na droŝdŝach 03/140/12, Wątroba rośnie jak na droŝdŝach 03/243/18, Deficyt jak na droŝdŝach 03/234/7, Powiernicy jak na droŝdŝach 02/224/23 (dzięki podatkowi Belki fundusze inwestycyjne idą w górę), Złoto rośnie jak na droŝdŝach 01/259/13, Jak na droŝdŝach 00/187/25 (o rozwoju czeskiej gospodarki). Jak widać wystarcza samo zachowanie komponentu: jak na droŝdŝach (czasownik moŝe być opuszczony), aby zwrot był rozpoznawalny. Do drugiego zwrotu nawiązują nagłówki: Hotele wyrastają jak grzyby po deszczu 04/5/18, Jak grzyby po deszczu 00/44/21 (o nowych bankomatach w Polsce). O czymś, co moŝe zostać sprzedane na licytacji, np. o nieruchomości, przedmiocie mówimy, Ŝe idzie/pójdzie pod młotek. Zwrot ten odnajdujemy w następujących nagłówkach: TV Puls pod młotek 08/169/28, ZłoŜa pod młotek 04/241/23 (złoŝa naleŝące do Jukosu wystawiono na licytację), KsiąŜki pod młotek 04/254/24, Jukos idzie pod młotek 04/271/29, Stadion pod młotek 00/34/15, Archiwum pod młotek Ł/00/138/4, Aluminiowe akcje pod młotek 00/70/24. Jeśli coś idzie pod młotek, to w efekcie jest/znajduje się pod młotkiem, por. Obrazy pod młotkiem 01/287/6. Licytacja moŝe teŝ być odwołana, tak jak to się stało się z obrazem Antoniego Gierymskiego. Dziennikarz poinformował czytelników o tym wydarzeniu nagłówkiem: Uciekł spod młotka 04/262/19. Wśród nagłówków prasowych często pojawiają się jeszcze i inne zwroty, które funkcjonują w nich samodzielnie, są uŝyte w formie kanonicznej lub zmodyfikowanej, mogą teŝ być włączone w szerszy kontekst, np. znaleźć się między młotem a kowadłem, być na wagę złota, być pod kreską, wpuścić kogoś w maliny/w kanał, walczyć z wiatrakami, trafić po nitce do kłębka, kupować kota w worku i inne. Tych przykładów juŝ nie podaję, gdyŝ nie są one istotne z punktu widzenia dalszych rozwaŝań.

15 Nagłówki prasowe w glottodydaktyce. Frazeologia 15 Przegląd nagłówków w Gazecie Wyborczej na przestrzeni ośmiu lat pokazał, Ŝe mogą być one ciekawym materiałem glottodydaktycznym, jeśli chodzi o naukę frazeologizmów. Mają wysoką frekwencję, tworzą nagłówek samodzielnie lub są tylko jego częścią składową. Zebrany materiał dowodzi, Ŝe większą popularnością cieszą się frazeologizmy zmodyfikowane niŝ ich dosłowne odpowiedniki. Dziennikarze chętnie rozwijają i skracają frazeologizmy, wymieniają komponenty, traktując frazeologizm jako szablon, który moŝna zmodyfikować zgodnie z treścią artykułu. Praktyka ta stała się powszechna. Nagłówki prasowe nie podają suchych faktów. Są Ŝywym narzędziem twórczym w języku prasy. Liczba modyfikacji moŝe być bardzo duŝa. Wszystko zaleŝy od wyobraźni i inwencji piszącego. Świadoma modyfikacja związków frazeologicznych umieszczonych w nagłówkach niewątpliwie słuŝy uzyskaniu ekspresji, spełnia bowiem wszystkie pięć wykładników ekspresywności, wyróŝnionych przez Teresę Skubalankę (1973). Zarówno poznawanie frazeologizmów poprzez nagłówki prasowe, jak równieŝ, w późniejszym etapie uczenia cudzoziemców języka polskiego, odszukiwanie ich w nagłówkach moŝe być wspaniałą przygodą intelektualną, oddziałującą na świadomość językowo-kulturową cudzoziemców. Formy pracy z takimi nagłówkami mogą być bardzo zróŝnicowane. Jak wprowadzać, ćwiczyć i utrwalać związki frazeologiczne pokazuje Anna Pięcińska (2006), przekonując nas jednocześnie, Ŝe frazeologia moŝe być prosta i przyjemna. PoniewaŜ jest to w zasadzie jedyny podręcznik do nauki frazeologii, skonfrontowałam zamieszczone z nim związki z zebranymi przeze mnie frazeologizmami, występującymi w nagłówkach. Powtórzyły się takie frazeologizmy jak: wpuścić (kogo) w maliny, wisieć/zawisnąć na włosku, otworzyć puszkę Pandory, koń trojański, (przecinać, rozcinać) węzeł gordyjski, (rosnąć) jak grzyby po deszczu, (mieć coś) jak w banku, jak na lekarstwo, co świadczy o ich popularności. Ostatnim głosem w sprawie frazeologii polskiej dla cudzoziemców jest program multimedialny FRAZPOL, opracowany w Szkole Języka i Kultury Polskiej Uniwersytetu Śląskiego przez zespół pod kierownictwem Agnieszki Madei. Do obu pomocy dydaktycznych odsyłam wszystkie osoby, które chcą uczyć cudzoziemców polskiej frazeologii, poniewaŝ znajdą tam wiele ciekawych propozycji metodycznych. Zachodzi teŝ pytanie, jaka jest umiejętność interpretacyjna odbiorcy, czyli zdolność prawidłowego odbioru i rozumienia zmodyfikowanego komunikatu w formie nagłówka prasowego, ale odpowiedź na tak zadane pytanie przekracza ramy tego artykułu i wymaga oddzielnych badań.

16 16 BoŜena Ostromęcka-Frączak BIBLIOGRAFIA Bąba S., 1971, Frazeologia biblijna i modlitewna w tytułach utworów literackich, Język Polski, z. 5, s B u t c h e r A., G u z i u k -Św i c a B., 2004, Frazeologia nadawcy. Odtwarzalność frazemów w procesie nauczania języka polskiego jako obcego, [w:] Rytualizacja w komunikacji społecznej i interkulturowej, red. J. Mazur, Lublin, s G a ł k o w s k i B., 2005, Korpus językowy w dydaktyce, [w:] Nauczanie języka polskiego jako obcego i polskiej kultury w nowej rzeczywistości europejskiej. Materiały z IV Międzynarodowej Konferencji Glottodydaktycznej, red. P. Garncarek, Warszawa, s G a s z yń s k a - M a g i e r a M., 2002, Teksty prasowe w nauczaniu języka polskiego jako obcego, [w:] Tekst w mediach, red. K. Michalewski, Łódź, s K o w a l s k i W., 2005, Ksiądz pana wini, pan księdza... językowe ujęcie obyczajów i stosunków społecznych we frazeologizmach i przysłowiach. Przyczynek do kształcenia kulturoznawczego na wyŝszym poziomie zaawansowania językowego, [w:] Nauczanie języka polskiego jako obcego i polskiej kultury w nowej rzeczywistości europejskiej. Materiały z IV Międzynarodowej Konferencji Glottodydaktycznej, red. P. Garncarek, Warszawa, s M a d e j a A., 2007, Co naleŝy wiedzieć, chcąc uczyć cudzoziemców frazeologii?, [w:] Sztuka czy rzemiosło? Nauczyć Polski i polskiego, red. A. Achtelik, J. Tambor, Katowice, s M i o d e k J., 1996, Jaka jesteś polszczyzno?, Wrocław, s M ü l d n e r-n i e c k o w s k i P., 2003, Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa. N o w a k o w s k a A., 2004, Rola frazeologii w nauczaniu cudzoziemców języka polskiego, [w:] Wrocławska dyskusja o języku polskim jako obcym, red. A. Dąbrowska, Wrocław, s O s t r o męcka-frączak B., 2005, Intertekstualność nagłówków prasowych a glottodydaktyka, [w:] Nauczanie języka polskiego jako obcego i polskiej kultury w nowej rzeczywistości europejskiej. Materiały z IV Międzynarodowej Konferencji Glottodydaktycznej, red. P. Garncarek, Warszawa, s O s t r o męcka-frączak B., 2008, Między tekstem a podtekstem nagłówki prasowe, [w:] Teksty i podteksty w nauczaniu języka polskiego jako obcego, AUL, KPC, t. 16, red. M. Witkowska-Gutkowska, B. Grochala, Łódź, s OŜóg K., 2004, Nauczanie języka polskiego jako obcego a zmiany w polszczyźnie po roku 1989, [w:] Wrocławska dyskusja o języku polskim jako obcym, red. A. Dąbrowska, Wrocław, s P a ł k a P., 2004, Związki frazeologiczne w perspektywie glottodydaktycznej, [w:] Wrocławska dyskusja o języku polskim jako obcym, red. A. Dąbrowska, Wrocław, s P ięcińska A., 2006, Co raz wejdzie do głowy juŝ z niej nie wyleci, czyli frazeologia prosta i przyjemna, Kraków. P i s a r e k W., 1967, Poznać prasę po nagłówkach!, Kraków. P o p o w a K., 2000, Kilka uwag na temat nauczania frazeologii polskiej jako obcojęzycznej, [w:] Polonistyka w świecie. Nauczanie języka i kultury polskiej studentów zaawansowanych, red. J. Mazur, Lublin, s P u z y n i n a J., 1992, O języku naszej prasy w latach przełomu ( ), Przegląd Humanistyczny, z. 3, s S k u b a l a n k a T., 1973, Ekspresywność języka a mowa potoczna, [w:] t e jŝe, Poetyka i stylistyka słowiańska, Wrocław, s W t o r k o w s k a M., 2010, Kot w polskich i słoweńskich związkach wyrazowych (frazeologizmach i przysłowiach), [w:] Teksty i podteksty w nauczaniu języka polskiego jako obcego 2, AUL KPC, t. 17, red. G. Zarzycka, G. Rudziński, Łódź, s

17 Nagłówki prasowe w glottodydaktyce. Frazeologia 17 Summary The author shows ways in which press headlines can be used in teaching Polish as a foreign language. Unlike in her former research on utterances, the author s current focus is on phrases. She investigates those which appeared in Gazeta Wyborcza headlines between 2000 and The author studies the collocations of the highest frequency, their canonical/dictionary realizations, as well as their modified forms. The latter are claimed to result from journalistic strategies aimed at making headlines more attractive, expressive, and thus more readable. Instructors of Polish as a foreign language will find the paper an interesting source of materials for teaching Polish phraseology.

18 18 BoŜena Ostromęcka-Frączak

19 A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S KSZTAŁCENIE POLONISTYCZNE CUDZOZIEMCÓW 18, 2011 Maria Witkowska-Gutkowska Uniwersytet Łódzki O TEKSTACH PRASOWYCH OSÓB DWUJĘZYCZNYCH SŁOWNICTWO I FRAZEMATYKA Słowa kluczowe: negatywne transfery, kalki, błędy językowe W artykule zostały omówione zjawiska leksykalne i frazematyczne, pojawiające się w artykułach zaolziańskiego Głosu Ludu. Polacy Ŝyjący na Zaolziu są dwujęzyczni. Polszczyzna standardowa jest dla nich językiem wyuczonym. W analizowanych tekstach pojawiają się negatywne transfery z języka czeskiego, a takŝe błędy językowe, występujące w polszczyźnie uŝywanej w polskich mediach w Polsce. Celem tego artykułu jest omówienie wybranych zjawisk leksykalnych i frazematycznych, pojawiających się w tekstach prasowych zaolziańskiego Głosu Ludu, które naruszają normę poprawnościową współczesnej polszczyzny, zakłócają komunikatywność tekstu, mogą równieŝ spowodować zmianę jego znaczenia. Materiał językowy został zebrany z artykułów opublikowanych w zaolziańskim Głosie Ludu w latach , prezentowanych na stronie internetowej tej gazety ( Autorami tekstów są Polacy wychowani w czeskiej części Śląska Cieszyńskiego, którzy ukończyli co najmniej średnią szkołę z polskim językiem nauczania. Niektórzy dziennikarze studiowali w Polsce lub ukończyli polonistykę na Uniwersytecie Ostrawskim. Polacy wychowani na Zaolziu są dwujęzyczni. Językiem komunikacji codziennej jest dla nich gwara zachodniocieszyńska, a polszczyzna standardowa jest językiem wyuczonym, który opanowują w polskim przedszkolu, w szkole z polskim językiem wykładowym, a uŝywają jej na lekcjach, imprezach organizowanych przez Polski Związek Kulturalno-Oświatowy i w kościele podczas naboŝeństwa. Język czeski wszyscy Zaolzianie przyswajają od wczesnego dzieciństwa, oglądając czeskie programy telewizyjne lub słuchając czeskiego radia. Języka czeskiego uczą się w polskich szkołach od drugiej klasy szkoły podstawowej do matury. Polacy uŝywają języka czeskiego w sytuacjach oficjalnych, [19]

20 20 Maria Witkowska-Gutkowska w miejscach publicznych, w kontaktach z osobami, które nie znają gwary zachodniocieszyńskiej (por. Bogocz 2003: ). W lutym 2010 r. rozpoczął się na Zaolziu Rok Języka Polskiego, zainaugurowany konferencją poświęconą problemom funkcjonowania polszczyzny w środowisku wielojęzycznym. Jest to niezmiernie cenna inicjatywa, poniewaŝ polszczyzna standardowa powinna być w czeskiej części Śląska Cieszyńskiego popularyzowana i wspierana, dlatego Ŝe z roku na rok zmniejsza się nie tylko liczba polskich autochtonów Ŝyjących na Zaolziu, lecz takŝe liczba uczniów w szkołach z polskim językiem wykładowym (Siwek 1997, 155). Wysoki poziom prasy regionalnej w istotny i realny sposób moŝe wpływać na kształtowanie się świadomości językowej polskiej mniejszości. W tekstach publikowanych w Głosie Ludu moŝna znaleźć przykłady świadczące o wpływie na wykorzystywaną leksykę i frazematykę zarówno języka czeskiego, jak i niestarannej polszczyzny ogólnej, która pojawia się w polskich mediach. Czeskie frazemy są uŝywane w polskim kontekście wtedy, gdy wyrazy wchodzące w ich skład są formalnie identyczne z polskimi leksemami, a autor nie zdaje sobie sprawy z tego, Ŝe w polszczyźnie takich związków nie ma, np.: Ten festiwal ma rację bytu dla młodych ludzi, zaczynających reŝyserów, a zwłaszcza dla widzów ( ). Odpowiednikiem czeskiego frazemu začínající (np. autor) (por. Oliwa 1999, t. 2, s. 57) jest w polszczyźnie połączenie imiesłowu początkujący z rzeczownikiem nazywającym osobę rozpoczynającą naukę czegoś lub praktykę w jakimś zawodzie (USJP 2003: 211), np. początkujący reŝyser, autor. Uzgodniliśmy, Ŝe powstanie komisja robocza [ ], by wszyskie ośrodki wiedziały, co i gdzie się dzieje oraz w jakich sprawach moŝna podać wspólnie wniosek na granty czy projekty unijne [ ] ( ). Odpowiednikiem czeskiego frazemu podat, np. návrh, žádost [ wniosek, podanie ] (Siatkowski, Basaj 2002: 513) jest w polszczyźnie połączenie złoŝyć np. wniosek, podanie. O wiele częściej jednak niŝ czeskie frazemy pojawiają się w wykorzystanych tekstach kalki czeskich leksemów i kolokacji, np.: Prawo udziału w zawodach mają równieŝ skoczkowie, którzy w ubiegłym lub obecnym sezonie punktowali w Pucharze FIS. ( ) [ zdobywali punkty ]. Leksem punktować uzyskiwać punkty w zawodach jest kalką leksykalną. W polszczyźnie czasownik punktować ma znaczenie przyznawać punkty uczestnikom zawodów [ ], oceniając w ten sposób uzyskane przez nich wyniki (USJP 2003: 851), np. Sędziowie punktują skoki zawodników. W języku czeskim czasownik bodovat ma dwa znaczenia: 1. hodnotit počtem bodů [oceniać, przyznając punkty]: bodovat výkony [punktować osiągnięcia, wyniki, rezultaty]; 2. dĕlat, získávat body [uzyskiwać punkty]: mužstvo boduje [druŝyna punktuje]. (SSČ 1978: 39). Polskim odpowiednikiem drugiego znaczenia w języku czeskim jest frazem zdobywać punkty [druŝyna zdobywa punkty]. W polszczyźnie czasownik punktować oce-

21 O tekstach prasowych osób dwujęzycznych 21 niać, przyznając punkty i kalka uzyskiwać, zdobywać punkty róŝnią się schematem składniowym. Podobnie jest w języku czeskim (por. Svozilová i in. 2005: 35). Struktura słowotwórcza czeskiego i polskiego czasownika jest taka sama: bod, punkt + -ovat / -ować. Połączenie leksykalne Trzymamy ci kciuki ( ) jest kalką czeskiego zwrotu držet komu palce [=kciuki] dobrze komu Ŝyczyć (Siatkowski, Basaj 2002: 480). Polski odpowiednik trzymać za kogoś kciuki ma inną strukturę składniową. Wtedy, gdy przyjechałam tu, w mroźny styczniowy dzień, nie przyszło mi do głowy, Ŝe Zaolzie tak mi przyrośnie do serca ( ). Czeski związek frazeologiczny to mi nepřirostlo k srdci (Siatkowski, Basaj 2002: 624), po odrzuceniu przeczenia ne-, został przetłumaczony dosłownie na język polski, chociaŝ w polszczyźnie jest jego odpowiednik: to mi (nie) przypadło do serca. Do ciekawych zjawisk językowych, choć niepoprawnych, naleŝą kontaminacje polskich i czeskich jednostek frazeologicznych i leksykalnych, np.: Prawda jest taka, Ŝe nad Starym Miastem w latach 60. postawiono krzyŝyk. Uznano, Ŝe węgiel jest waŝniejszy od Ŝycia mieszkańców [ ] ( ). W przykładzie tym doszło do kontaminacji polskiego frazeologizmu postawić krzyŝ/krzyŝyk na czym uznać coś za stracone, zrezygnować z czego (SFJP 2002: 363) z jego czeskim odpowiednikiem udĕlat (nad čím, kým) kříž (Siatkowski, Basaj 2002: 269). Scena Polska tym razem pokazała kawał bardzo dobrego współczesnego teatru ( ). Czeski frazem divadelní kus sztuka teatralna (Siatkowski, Basaj 2002: 275) i polski leksem teatr wystawiane przedstawienie (Dubisz 2003: 33) uległy kontaminacji, dając *kus teatru, a następnie czeski leksem kus został zastąpiony jego polskim odpowiednikiem. W wykorzystanych tekstach pojawiają się równieŝ kontaminacje polskich frazemów i leksemów, np.: My chcieliśmy znaleźć wspólne odniesienia. Nie kto, komu i kiedy wdepnął na odcisk, wygnał dziadka czy wybił szybę ( ). Autor tekstu skontaminował frazeologizm nadepnąć komuś na odcisk urazić, dotknąć kogoś i leksem wdepnąć (w coś) wejść w coś, nastąpić na coś przypadkowo (USJP 2003: 371). Uwagę przykuwają jednak trzy największe [ ] gwiazdy tegorocznej edycji Colours of Ostrava. Igge Pop, ojciec chrzestny muzyki punk, pojawi się z grupą The Stooges, co oznacza, Ŝe na głównej scenie festiwalu szykują się prawdziwe diabelskie rytmy ( ). W polszczyźnie współczesnej ojciec chrzestny to męŝczyzna przedstawiający do chrztu osobę chrzczoną [ ] lub przywódca mafijny we Włoszech i w Stanach Zjednoczonych (USJP 2003: 1218). Z kontekstu wynika jednak, Ŝe Igge Pop to wybitny artysta, a więc ojciec ten, kto coś stworzył, [ ] był czyimś wzorem, natchnieniem itp.; twórca, [ ] załoŝyciel, prekursor (USJP 2003: 1218). Kontaminacja frazeologizmu ojciec chrzestny i leksemu ojciec z podanym znaczeniem zmienia sens tego tekstu. Tu leŝą [w Katyniu] obywatele Rosji, zniszczeni podczas wielkiej czystki lat 30. Polscy obywatele rozstrzelani z rąk Stalina. I ofiary wielkiej wojny ojczyź-

22 22 Maria Witkowska-Gutkowska nianej ( ). W tym przykładzie skontaminowano frazeologizm zginąć z czyichś rąk zostać zabitym przez kogoś (USJP 2003: 978) i frazem: ktoś (został) rozstrzelany. Negatywnym zjawiskiem ze względu na normę poprawnościową jest naruszanie łączliwości leksykalnej w grupach składniowych, np.: Chcielibyśmy odnowić więzy, które przez czterdzieści lat trwania granicy na Olzie zostały przerwane ( ) [przez czterdzieści lat istnienia granicy]. Czasami ten typ błędów pojawia się w wyniku negatywnego transferu z języka czeskiego, np.: Konsul w swoim krótkim przemówiniu na zagajenie igrzysk wspominał m.in., Ŝe to po Zjeździe Gwiaździstym jest to druga tak gigantyczna impreza, w której ma zaszczyt wziąć udział. ( ) [w przemówieniu z okazji otwarcia/rozpoczęcia igrzysk]. W języku polskim i czeskim występują czasowniki zagaić rozpocząć zebranie, obrady itp. wygłoszeniem mowy lub odpowiedniej formuły (USJP 2003: 777) i zahájit zagaić, rozpocząć, zainaugurować, otworzyć (Siatkowski, Basaj 2002), ale róŝnią się łączliwością leksykalną. Wprawdzie po polsku i po czesku moŝna np. zahájit schůzi, sjezd//zagaić zebranie, zjazd, ale juŝ połączenia zahájit výstavu otworzyć wystawę, zahájit práci, útok, vyšetřování rozpocząć pracę, atak, śledztwo (USJP 2003: 777) występują juŝ tylko w języku czeskim. Odnosi się to równieŝ do połączenia zagajenie igrzysk rozpoczęcie igrzysk. Zgodnie z normą polszczyzny ogólnej, igrzyska się otwiera lub rozpoczyna. MoŜna więc powiedzieć, Ŝe w tym sformułowaniu autor wykorzystał czeski wzór łączliwości leksykalnej. W analizowanych artykułach moŝna znaleźć równieŝ przykłady błędów zmieniających sens wypowiedzi, a będących wynikiem mylenia leksemów polskich, podobnych pod względem morfologicznym, ale róŝniących się znaczeniem, np.: Do zdobycia jest 18 rządowych stypendiów na studia magisterskie i cztery na studia licencjackie. [ ] Kadry inteligencji polskiej na Zaolziu są kształtowane w duŝej mierze na uczelniach w Polsce ( ) [są kształcone]. W podanym przykładzie autor pomylił czasowniki kształcić przekazywać komuś pewien zasób wiedzy, umiejętności, wiadomości z jakiejś dziedziny; uczyć (USJP 2003: 345) i kształtować nadawać określony kształt, postać, formę [ ] modelować, urabiać (ibidem). Wprawdzie oba czasowniki mają wspólne znaczenie rozwijać coś (zwykle cechy [ ], przymioty); doskonalić, urabiać, np. kształcić//kształtować, np. charakter, (USJP 2003: 345), ale w tym kontekście chodzi o zdobywanie wykształcenia, a pomylenie tych czasowników zmienia sens wypowiedzi. Komunikatywność tekstu mogą równieŝ zakłócić leksemy przestarzałe, które w polszczyźnie współczesnej juŝ nie są uŝywane, np.: Muzykalnie znałem więc bardzo dobrze tę rolę, lecz w Berlinie graliśmy operetkę w skróconej wesji [ ]. ( ). W tym kontekście powinien pojawić się przysłówek muzycznie [muzycznie znałem [ ] tę rolę [ ]]. Przysłówki muzykalnie ze znajomością muzyki, z wraŝliwością na muzykę, w sposób muzykalny i muzycznie pod

23 O tekstach prasowych osób dwujęzycznych 23 względem muzycznym dziś róŝnią się w języku polskim znaczeniem, historycznie jednak leksem muzykalnie miał znaczenie pod względem muzycznym (SJP 1997). W środowiskach wielojęzycznych występowanie interferencji jest zjawiskiem naturalnym, ale przejmowanie błędów językowych, które pojawiają się w polskich mediach w Polsce i w mówionej odmianie języka jest zdecydowanie niepokojące, np. Na pierwszy rzut oka moŝe to tak nie wygląda, ale skok wzwyŝ to dla nas cięŝki orzech do zgryzienia. Pod względem technicznym to dla fotografa taki egzamin dojrzałości ( ). [twardy orzech do zgryzienia]. [...] prosił, by nie dramatyzować sprawy, nie zaostrzać sporów, poniewaŝ to tylko podjudza ekstremistów i w końcowym efekcie szkodzi naszym interesom ( ) [w efekcie szkodzi] (por. NSPP 1999: 198). Koło złoŝyło wniosek na ok. 900 tys. zł. Dotacja ma być przeznaczona na remont dachu nową więźbę i poszycie. MoŜe nie uda się w jednym roku zabezpieczyć tak wielkiej kwoty, ale mogłaby być rozłoŝona na dwa lata ( ) [MoŜe nie uda się [ ] zapewnić tak wielkiej kwoty] (NSPP 1999: 1261). Dbałość o kulturę języka na Zaolziu jest szczególnie waŝna, aby polszczyzna w odmianie standardowej mogła mieć wyŝszą rangę w grupie polskiej mniejszości narodowej niŝ miała do tej pory, poniewaŝ Mała przydatność języka polskiego na co dzień i wzrastający prestiŝ społeczny języka czeskiego nie motywują miejscowych Polaków do pogłębiania znajomości polszczyzny (Bogoczová 1996: 210). Zapewne Rok Języka Polskiego na Zaolziu przyczyni się do zwiększenia zainteresowania językiem polskim nie tylko w środowisku polskich Zaolzian. Miejmy nadzieję, Ŝe wpłynie takŝe korzystnie na przestrzeganie normy wzorcowej w prasie zaolziańskiej, poniewaŝ to właśnie media kształtują świadomość językową swoich odbiorców. NaleŜy mieć nadzieję, Ŝe negatywne transfery, kalki językowe, a takŝe błędy językowe przejmowane z niestarannej polszczyzny, którą posługują się Polacy w Polsce, przestaną pojawiać się w tekstach publikowanych na Zaolziu. BIBLIOGRAFIA B o g o c z I., 2003, Polszczyzna zaolziańska w kontekście gwarowym i czeskim, [w:] Języki mniejszości i języki regionalne, red. E. Wrocławska, J. Zieniukowa, Warszawa, s B o g o c z o v á I., 1996, Świadomość i kompetencja językowa najmłodszej generacji Polaków na Zaolziu, Ostrava. NSPP Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, 1999, red. A. Markowski, Warszawa. O l i v a K., 1999, Polsko-český slovník, t. 1, 2, Praha. SFJP Słownik frazeologiczny języka polskiego, 2002, red. S. Skorupka, Warszawa. S i a t k o w s k i J., B a s a j M., 2002, Słownik czesko-polski, Warszawa.

24 24 Maria Witkowska-Gutkowska S i w e k T., 1997, MałŜeństwa mieszane na Zaolziu, [w:] Śląsk w badaniach językoznawczych: badanie pogranicza językowo-kulturowego polsko-czeskiego, t. 3, Rodzina: język tradycja toŝsamość, red. I. Nowakowska-Kempna, Katowice, s SJP Słownik języka polskiego, 1997, red. W. Doroszewski, Warszawa [przedruk elektroniczny Wydawnictwo Naukowe PWN]. SSČ Slovník spisovné češtiny pro školu a veřejnost, 1978, red. J. Filipiec, F. Daneš, Praha. S v o z i l o v á N., P r o u z o v á H., J i r s o v á A., 2005, Slovník slovesných, substantibních a adjektivních vazeb a spojení, Praha. USJP Uniwersalny słownik języka polskiego, 2003, red. S. Dubisz, t. 1 4, Warszawa. [dostęp ]. Summary The article discusses lexical and phraseological phenomena which may be found in Głos Ludu a Zaolzie newspaper. Poles living in Zaolzie are bilingual. The standard Polish language is their learned language. In the analyzed texts, there are examples of negative transfer from the Czech language and language errors existing in the Polish language used by Polish media in Poland.