Analiza trendów rozwoju. branży energetycznej. Związek Pracodawców Prywatnych Energetyki

Transkrypt

1 Analiza trendów rozwoju branży energetycznej Związek Pracodawców Prywatnych Energetyki

2 Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

3 Analiza trendów rozwoju branży energetycznej Janusz Bil, Ewa Gąsiorowska, Wojciech Graczyk, Robert Guzik, Agnieszka Maciuk-Grochowska, Andrzej Malec, Paweł Smoleń

4 1. Streszczenie menedżerskie 4 2. Perspektywy sektora energetycznego Kierunki zmian na rynku energii Synteza 3.2. Dyrektywy reformujące rynek energii elektrycznej UE historia 3.3. Kierunki rozwoju rynków wynikające z III pakietu o liberalizacji rynku energii 3.4. Rola organów regulacyjnych, agencja regulacyjna 3.5. Wspólny rynek energii, organizacja operatorów sieci przesyłowych 3.6. Rynek detaliczny wzmocnienie i upodmiotowienie odbiorcy energii 3.7. Implementacja do prawa krajowego Dotychczasowe przepisy prawa energetycznego w Polsce Implementacja III pakietu o liberalizacji rynku energii 4. Rozwój inwestycji w sektorze energetycznym Synteza 4.2. Potrzeby inwestycyjne w polskiej elektroenergetyce 4.3. Przesłanki podejmowania decyzji inwestycyjnych 4.4. Specyfika inwestycji w elektroenergetyce 4.5. Ryzyko regulacyjne największą barierą dla inwestycji w energetyce 4.6. Wybrane aspekty polityki regulacyjnej i związane z nią bariery inwestycyjne 4.7. Bariery inwestowania rekomendacje

5 5. Rozwój odnawialnych źródeł energii Synteza 5.2. Otoczenie prawne 5.3. Zbyt krótki okres objęcia wsparciem OZE 5.4. Bariery administracyjne, ryzyko regulacyjne, niska jakość i niestabilność prawa 5.5. Niespójna polityka organów administracyjnych 5.6. Nieprecyzyjne przepisy 5.7. Wadliwy system wsparcia OZE ze środków pochodzących z opłat zastępczych 5.8. Bariery rozwoju farm wiatrowych 6. Kadry nowoczesnej energetyki Streszczenie menedżerskie 6.2. Makroekonomiczne i instytucjonalne uwarunkowania działalności sektora energetycznego w Polsce 6.3. Struktura zatrudnienia w energetyce w kontekście wieku i wykształcenia 6.4. Polityka płacowa w energetyce 6.5. Kadry nowoczesnej energetyki wnioski z Narodowego Programu Foresight Polska Jak poprawić jakość i ofertę kształcenia zawodowego? rekomendacje Zespołu ds. edukacji przy Radzie Rynku Pracy PKPP Lewiatan 6.7. Podsumowanie 7. Przegląd not interpretacyjnych 56 Autorzy 61

6 raport 4 1. Streszczenie menedżerskie Polski rynek energii od 1 maja 2004 roku jest częścią rynku energii Unii Europejskiej. W momencie przystąpienia do Unii, polski rynek energii był rynkiem zdecydowanie przeregulowanym. Niezależny formalnie regulator, poprzez administracyjne wyznaczanie dla wszystkich grup odbiorców ceny zakupów energii elektrycznej, utrzymywał ceny energii na nieracjonalnie niskim, a w latach niemal niezmienionym, poziomie. Taki poziom cen energii uniemożliwiał z kolei podejmowanie racjonalnych decyzji inwestycyjnych przede wszystkim w wytwarzanie energii. Wspólny rynek energii Unii Europejskiej zgodnie z istniejącymi regulacjami jest rynkiem wolnym i konkurencyjnym, na którym klient ma efektywną możliwość wyboru sprzedawcy, spośród wielu oferentów, z najkorzystniejszą dla niego ofertą. Polski rynek energii, od momentu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, na swojej konkurencyjności stracił. Nastąpiło to przede wszystkim na skutek zmian właścicielskich przeprowadzonych przez Skarb Państwa, które doprowadziły do powstania 4 grup skonsolidowanych, w tym jednej grupy o dominującej pozycji na całym rynku. Taka struktura administracyjnie ukształtowanego rynku energii pogłębia jego nieefektywność i tym samym obniża konkurencyjność polskiej gospodarki. Sytuację poprawia (przede wszystkim z punktu widzenia odbiorców) rzeczywiste wydzielenie operatorów systemu przesyłowego i dystrybucyjnych, które umożliwia realną zmianę sprzedawcy. Kolejną pozytywną zmianą z punktu widzenia klientów jest ewolucja prowadzonego przez Operatora Systemu Przesyłowego rynku bilansowego od 1 stycznia 2010 roku jest to pierwszy element rynku energii w Polsce, na którym odzwierciedlana jest rzeczywista struktura kosztów. Polski rynek energii elektrycznej ma przed sobą znaczące wyzwania: budowa nowych mocy, które mają zastąpić istniejące i zaspokoić rosnący popyt na energię elektryczną, znaczące obniżenie ryzyka regulacyjnego, które efektywnie uniemożliwia lub znacząco podraża podejmowanie decyzji inwestycyjnych, implementacja nowych regulacji Unii Europejskiej i przede wszystkim realizacja celów polityki klimatycznej Unii. Decyzje inwestycyjne w elektroenergetyce mają tę szczególną cechę, że analizowany okres zwrotu jest bardzo długi nawet do 40 lat. Oznacza to, że dla podjęcia decyzji inwestycyjnej na rynku energii kluczowa jest ocena ryzyka i poziomu generowanych przepływów. Natomiast poziom kosztów związanych z realizacją inwestycji jest stosunkowo niezmienny. W polskich warunkach w roku 2010 mamy do czynienia z praktycznie każdym elementem ryzyka regulacyjnego, które ma kluczowy wpływ na decyzję o podjęciu realizacji inwestycji: polityka klimatyczna UE, (propozycja obniżenia emisji o 20%, z tendencją podwyższenia limitu do 30%), alokacja CO 2, klucz alokacji darmowych pozwoleń, system handlu emisjami po 2012, regulacje w zakresie pozostałych emisji przemysłowych, regulacja cen energii, od roku 2009 poniżej cen rynkowych, brak niezależności organu regulacyjnego, interwencjonizm państwa: państwo jest regulatorem, dominującym graczem na rynku i administratorem prawa energetycznego i rozporządzeń, brak przeniesienia regulacji dyrektyw UE do polskiego prawa (m.in. dyrektywa o efektywności energetycznej, CCS, trzeci pakiet liberalizacyjny, dyrektywa dotycząca promocji OZE). Należy jednoznacznie podkreślić, że celem polityki klimatycznej Unii Europejskiej jest wzrost kosztów wytwarzania energii ze źródeł kopalnych, przede wszystkim węglowych w celu obniżenia emisji CO 2 i jednoczesne zmniejszenie zużycia energii poprzez zwiększenie efektywności jej wykorzystania. Aby koszty realizacji polityki klimatycznej UE nie doprowadziły do nadmiernego wzrostu cen energii wymagane jest skoordynowane działanie państwa, jego organów i uczestników rynku, zwłaszcza wykorzystanie obowiązku realizacji pakietu klimatycznego do modernizacji i zmiany struktury wytwarzania energii w Polsce. Realizacja polityki klimatycznej UE może doprowadzić w przypadku Polski do pozytywnych efektów w postaci: zastąpienia / powstania nowych mocy o wyższej sprawności (niższej emisji CO 2 ), opartych na nowych paliwach i technologiach, podwyższenia efektywności wykorzystania energii, rozwoju wytwarzania energii w źródłach odnawialnych.

7 W chwili obecnej wykorzystujemy częściowo swoje możliwości jedynie w tym ostatnim punkcie, stosując rozwiązania systemowe promujące produkcję energii w tzw. OZE. Jednakże potencjał rozwoju tego segmentu rynku jest wstrzymywany poprzez bariery systemowe, przede wszystkich w kwestii przyłączenia tych źródeł wytwórczych do sieci, braku promocji powstawania nowych źródeł w stosunku do istniejących (przede wszystkim zamortyzowane OZE) i bariery regulacyjne obecny system wsparcia wygasa z rokiem Jednocześnie niemal w ogóle nie wykorzystujemy środków systemowego wsparcia zgromadzonych w Narodowym Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej z tzw. opłat zastępczych. Wyzwania stojące przed rynkiem energii w Polsce są wyzwaniami wobec rządzących, pracowników administracji państwowej (głównie Urzędu Regulacji Energetyki), a przede wszystkim wobec menedżerów i pracowników przedsiębiorstw działających na tym rynku. Pracownicy i menedżerowie sektora są konfrontowani z koniecznością rozwoju i pozyskania nowych kompetencji, specjalistów również z innych branż, przekazywania i rozwoju doświadczeń, wdrażania nowych technologii. Bez gruntownych i zdecydowanych zmian w sektorze energetycznym, a w szczególności bez jego prywatyzacji, jego dalszy rozwój i modernizacja oraz jego atrakcyjność jako miejsce pracy mogą być bardzo utrudnione. 2. Perspektywy sektora energetycznego 2010 Przemiany w energetyce trwają sukcesywnie od połowy lat 90.tych. Zostały zapoczątkowane reformą podmiotową sektora energetycznego, tj. wydzieleniem sektorów: wytwórczego, przesyłowego i spółek dystrybucyjnych, następnie uchwaleniem ustawy Prawo energetyczne w czerwcu 1997 roku i powołaniem instytucji Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki. Od tamtego czasu zmiany w energetyce były w Polce stymulowane przede wszystkim regulacjami unijnymi, a także przemianami własnościowymi. Trend ten będzie kontynuowany w najbliższej przyszłości. W 2010 roku polska energetyka stoi w przededniu znacznych potrzeb inwestycyjnych związanych Wymagania w zakresie ochrony środowiska, jak również unijny system handlu pozwoleniami do emisji CO 2 staną się głównymi czynnikami decyzyjnymi w procesach inwestycyjnych. z koniecznością odbudowy przestarzałych źródeł wytwórczych, a także budowy nowych jednostek, tak aby sprostać spodziewanemu wzrostowi popytu na energię elektryczną. Ocenia się, że w najbliższych 10 latach zostanie wycofanych z eksploatacji około 7 tys. MW z istniejących mocy wytwórczych, w kolejnym dziesięcioleciu dalsze 10 tys. MW, zaś w perspektywie 30 lat praktycznie 80% bloków w elektrowniach będzie musiało zostać odnowionych. Dodatkowo ok tys. MW (zależnie od scenariusza rozwoju zapotrzebowania na energię elektryczną) trzeba będzie wybudować w nowych jednostkach wytwórczych. Tak więc spodziewane inwestycje w moce wytwórcze w najbliższych 30 latach opiewają na modernizację i/lub budowę ok. 40 tys. MW. Oznacza to program inwestycyjny na nieznaną dotychczas w sektorze skalę. Jednocześnie, z racji przyjętych zobowiązań w zakresie redukcji emisji CO 2, struktura wytwarzania energii elektrycznej w Polsce musi ulegać stopniowej dywersyfikacji, tj. ewoluować w kierunku niskoemisyjnych technologii. Proces ten zajmie wiele lat, ale już dziś trzeba z większym zainteresowaniem przyglądać się innowacyjnym rozwiązaniom w energetyce. Jest także niemal pewne, iż w najbliższej przyszłości konkurencyjność w energetyce będzie budowana na bazie rozproszonych, innowacyjnych technologii produkcji ciepła i energii elektrycznej. Jest to istotna zmiana w porównaniu z przeszłością, kiedy to konkurencyjność w energetyce uzyskiwano w oparciu o efekt skali i zasadę TPA. Tradycyjna, konwencjonalna energetyka musi jak najszybciej zdać sobie sprawę z zachodzących wokół niej przemian. Staje się zatem niezwykle istotne, aby nie powstrzymywać nieuchronnych już zmian, ale wykorzystać je w celu przeorientowania energetyki na niskoemisyjną, innowacyjną dziedzinę gospodarki. 5 Analiza trendów rozwoju branży energetycznej

8 raport Przemiany te powinny być nastawione na budowę konkurencyjnego rynku energii elektrycznej, gdyż to konkurencja jest najlepszym narzędziem ochrony interesów konsumentów. Konkurencyjny, przejrzysty, pozbawiony zbędnych regulacji administracyjnych rynek energii sprzyja ponadto inwestycjom, co jest niezwykle istotne w obliczu tak niezbędnych i znacznych inwestycji modernizacyjnych i rozwojowych, przed którymi stoi polska energetyka. 6 Od blisko czterech lat trwają prace nad większą reformą rynku energii w Polsce, której celem ma być usunięcie mankamentów funkcjonowania tego rynku i zmiana wcześniej przyjętych błędnych rozwiązań koncepcyjnych. Zakłada się, że reforma ta znajdzie swoje odzwierciedlenie w istotnych zmianach legislacyjnych, w szczególności w ustawie Prawo energetyczne. Kierunki tych zmian w dużym stopniu określone będą przez dyrektywy unijne, w tym szczególnie III Pakiet o rynku energii oraz regulacje środowiskowe. Ceny energii na rynku detalicznym, pomimo wielu oczekiwań i zapowiedzi, wciąż pozostają częściowo regulowane. Ocenia się, że jest to jedna z najważniejszych przeszkód blokujących rozwój konkurencji na tym rynku. Pomimo, iż od ponad dwóch lat wszyscy odbiorcy mają prawo wyboru sprzedawcy prądu, do momentu pełnego uwolnienia cen nie należy spodziewać się znacznego zainteresowania zmianą sprzedawcy wśród gospodarstw domowych. Wymagania w zakresie ochrony środowiska, jak również unijny system handlu pozwoleniami do emisji CO 2 staną się głównymi czynnikami decyzyjnymi w procesach inwestycyjnych. Wciąż z niecierpliwością oczekuje się przygotowania przez rząd kryteriów przydziału darmowych uprawnień po roku 2012, a także planu zagospodarowania dochodów ze sprzedaży uprawnień w systemie aukcyjnym. Wymagać to będzie skoordynowanej polityki rządu nie tylko w dziedzinie energetyki, ale także w wielu innych obszarach gospodarki. Niezbędna jest spójna i skoordynowana polityka rządu w zakresie ochrony środowiska, podatków, rolnictwa, górnictwa, czy prywatyzacji sektora. Przemiany te powinny być nastawione na budowę konkurencyjnego rynku energii elektrycznej, gdyż to konkurencja jest najlepszym narzędziem ochrony interesów konsumentów. Konkurencyjny, przejrzysty, pozbawiony zbędnych regulacji administracyjnych rynek energii sprzyja ponadto inwestycjom, co jest niezwykle istotne w obliczu tak niezbędnych i znacznych inwestycji modernizacyjnych i rozwojowych, przed którymi stoi polska energetyka. 3. Kierunki zmian na rynku energii 3.1 Synteza Gdzie jesteśmy: Unia Europejska od wielu lat podejmuje działania na rzecz liberalizacji krajowych rynków energii elektrycznej i gazu oraz zmierza do utworzenia wspólnego rynku europejskiego. W tym celu Unia Europejska przyjęła jak dotąd trzy pakiety dyrektyw mających zreformować krajowe rynki energii elektrycznej i gazu oraz przybliżyć Europę do osiągnięcia ww. celów. Efekty wprowadzenia dyrektyw wciąż nie przyniosły jednak oczekiwanych korzyści. Według analiz Komisji Europejskiej, dotąd mniej niż 50% odbiorców skorzystało z prawa zmiany dostawcy energii, przy czym w Polsce wskaźnik ten kształtuje się znacznie niżej. Niedoskonałości rynków, zidentyfikowane w poprzednich latach, nie zostały wystarczająco usunięte. W szczególności należy podkreślić brak realnej konkurencji na rynkach energii elektrycznej i gazu, a także fakt niewystarczającego rozdzielenia działalności regulowanej od nieregulowanej u operatorów systemów (tzw. unbundling), co stanowi jedną z głównych barier dla konkurencji i bezpieczeństwa dostaw. W Polsce wciąż mamy do czynienia z niską płynnością rynku hurtowego, ceny dla gospodarstw domowych pozostają regulowane, a konsumenci nie korzystają powszechnie z możliwości wyboru

9 sprzedawcy energii. Organowi regulacyjnemu nie przysługuje autonomia od wpływów politycznych, czego skutkiem jest dążenie do utrzymania jak najniższych cen energii elektrycznej, gazu, czy ciepła, a nie urynkowienie sektora energii. Jego działania cechują się wysoką nieprzewidywalnością. Polski rynek energii wciąż ma charakter wyizolowany. Nie nastąpiła integracja rynku hurtowego z rynkami krajów sąsiadujących. W lipcu 2009 r. przyjęto w Unii Europejskiej dwie kolejne dyrektywy: 2009/72/WE tzw. elektryczną i 2009/73/WE tzw. gazową, które tworzą trzon tzw. trzeciego pakietu energetycznego. Oczekuje się, że szybka i pełna implementacja Dyrektywy 2009/72/WE przyniesie istotny postęp w liberalizacji i integracji rynków. Co zostało zrobione: Już kilka miesięcy po wejściu w życie pierwszego pakietu energetycznego, polski ustawodawca przyjął ustawę Prawo energetyczne, która weszła w życie w czerwcu 1997 roku. Mimo, iż Polska nie była jeszcze wtedy członkiem UE, Prawo energetyczne uwzględniało wiele postanowień objętych Dyrektywą 96/92/ WE. Ponadto w owym czasie przeprowadzono już w Polsce zasadniczą reformę organizacyjną energetyki polegającą na wyodrębnieniu sektorów: wytwarzania (powstało 14 dużych elektrowni systemowych i 12 elektrociepłowni zawodowych, a także istniała niemała liczba drobnych wytwórców głównie elektrociepłowni przemysłowych oraz małych elektrowni wodnych), przesyłu (powstanie spółki Polskie Sieci Elektroenergetyczne S.A.) dystrybucji (33 zakłady energetyczne spółki dystrybucyjne zajmujące się dystrybucją, obrotem i sprzedażą detaliczną). Potencjalnie wysoce konkurencyjna wyjściowa struktura polskiej energetyki została w kolejnych latach zniweczona, a fiasko całej restrukturyzacji przypieczętowała dokonana w latach konsolidacja firm energetycznych, należących do Skarbu Państwa. Stan ten dodatkowo pogarsza struktura własnościowa nie sprzyjająca przeprowadzeniu koniecznych restrukturyzacji i inwestycji. Na pochwałę zasługuje natomiast własnościowe wydzielenie operatora systemu przesyłowego i podporządkowanie nadzoru nad nim Ministrowi Gospodarki. Również wprowadzone z początkiem 2009 r. przez PSE-Operator modyfikacje w zasadach funkcjonowania rynku bilansującego przyczyniają się do lepszego funkcjonowania rynku hurtowego i zwiększenia jego przejrzystości. Co należy zrobić: Poprawna implementacja dyrektyw III-go pakietu będzie ważnym wyzwaniem. Polska jest zobowiązana do wdrożenia przepisów przyjętych w pakiecie liberalizacyjnym do marca 2011 roku. Oznacza to, że w najbliższym czasie należałoby spodziewać się propozycji polskich aktów prawnych, wdrażających przepisy wspólnotowe. Niezależnie od wdrożenia Dyrektyw elektrycznej i gazowej, Rada Ministrów, podejmując wspólnie z Urzędem Regulacji Energetyki i Urzędem Ochrony Konkurencji i Konsumentów skoordynowane działania, mogłaby zrobić wiele dla rozwoju konkurencji na rynku energii. Postulaty w tym zakresie były wielokrotnie przedstawiane przez PKPP Lewiatan np. w dokumencie Program działań mających na celu poprawę sytuacji na rynku energii elektrycznej w Polsce z dn Dodatkowo, sektor energetyczny musi w najbliższej przyszłości ponieść znaczne nakłady na zastąpienie większości wyeksploatowanych i przestarzałych 7 Potencjalnie wysoce konkurencyjna wyjściowa struktura polskiej energetyki została w kolejnych latach zniweczona, a fiasko całej restrukturyzacji przypieczętowała dokonana w latach konsolidacja firm energetycznych, należących do Skarbu Państwa. Stan ten dodatkowo pogarsza struktura własnościowa nie sprzyjająca przeprowadzeniu koniecznych restrukturyzacji i inwestycji. Analiza trendów rozwoju branży energetycznej

10 raport dziś urządzeń w elektrowniach i elektrociepłowniach, służących do wytwarzania ciepła i energii elektrycznej. Dlatego należy jak najszybciej przystąpić do stworzenia warunków prawnych i regulacyjnych oraz ekonomicznych, umożliwiających wymianę starych, wyeksploatowanych i niskosprawnych urządzeń wytwórczych, a także budowę nowych i modernizacje istniejących sieci przesyłowych i dystrybucyjnych w naszym kraju. Polską elektroenergetykę czekają nie tylko inwestycje wynikające z konieczności masowej wymiany urządzeń na nowe, musi ona brać pod uwagę także wprowadzane nowe wymagania służące ochronie klimatu, zarówno światowe (ONZ), jak i Unii Europejskiej (Pakiet klimatyczno energetyczny). Wymaga to stosowania odpowiednich, nowoczesnych i efektywnych technologii. Przedstawione wyżej warunki będą tylko tłem do kolejnego procesu, a mianowicie do dalszej integracji rynku energii elektrycznej w Unii Europejskiej. Dla polskich przedsiębiorstw energetycznych skutkiem zmian, które wkrótce zostaną wprowadzone w wyniku przyjęcia pakietu liberalizacyjnego, będzie nie tylko konieczność wymiany i rozbudowy urządzeń i infrastruktury, oraz dostosowania się do wymagań ochrony klimatu, ale także sprostanie konkurencji ze strony przedsiębiorstw energetycznych w innych krajach Europy. 3.2 Dyrektywy reformujące rynek energii elektrycznej UE historia Dyrektywa 96/92/WE z dn. 19 grudnia 1996 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej, zwana dalej Dyrektywą 96/92/WE Uchwalona pod koniec 1996 r. Dyrektywa 96/92/ WE była pierwszą dyrektywą wprowadzającą wspólne ramy funkcjonowania krajowych rynków energii państw członkowskich. Była dokumentem relatywnie zwięzłym 10.stronicowym, składającym się z 8 rozdziałów. Mimo tego stała się regulacją przełomową wprowadziła pojęcie unbundlingu oraz zasadę dostępu stron trzecich do sieci (powszechnie zwaną Dyrektywa 96/92/WE Unbundling rachunkowy Dostęp do rynku w formule negocjowanego TPA lub Single Buyer Prawo wyboru sprzedawcy dla odbiorców zużywających > 40 GWh rocznie w obrębie całej UE Obowiązek wyznaczenia operatorów sieci przesyłowej (OSP) Bardzo ogólne wymagania dotyczące organu regu-lacyjnego, ograniczające się w zasadzie do wskazania potrzeby utworzenia takiego organu w Państwach Członkowskich Dyrektywa 2009/72/WE Obowiązek zapewnienia niezależności organom re-gulacyjnym oraz zwiększenie zakresu kompetencji tych organów m.in. w zakresie obowiązków dot. budowania wspólnotowego rynku energii Zaostrzenie kryteriów unbun-dlingu OSP rozdział własnościowy albo ISO albo ITO (niezależny OSP z bardzo restrykcyjnymi kryteriami jego niezależności) Obowiązek zapewnienia tzw. usługi powszechnej Położenie nacisku na prawa konsumentów Czas trwania procedury zmiany sprzedawcy max. 3 tyg. Inteligentne liczniki energii u 80% odbiorców w okresie do 2020 Utworzenie ENTSO (Agencja ds. współpracy operatorów) Utworzenie ACER (Agencja ds. współpracy organów regulacyjnych) Dyrektywa 2009/72/WE Obowiązek zapewnienia niezależności organom re-gulacyjnym oraz zwiększenie zakresu kompetencji tych organów m.in. w zakresie obowiązków dot. budowania wspólnotowego rynku energii Zaostrzenie kryteriów unbun-dlingu OSP rozdział własnościowy albo ISO albo ITO (niezależny OSP z bardzo restrykcyjnymi kryteriami jego niezależności) Obowiązek zapewnienia tzw. usługi powszechnej Położenie nacisku na prawa konsumentów Czas trwania procedury zmiany sprzedawcy max. 3 tyg. Inteligentne liczniki energii u 80% odbiorców w okresie do 2020 Utworzenie ENTSO (Agencja ds. współpracy operatorów) Utworzenie ACER (Agencja ds. współpracy organów regulacyjnych)

11 zasadą TPA). Dyrektywa 96/92/WE wskazywała na potrzebę zwiększenia efektywności w wytwarzaniu, przesyle i dystrybucji energii elektrycznej, przy zapewnieniu bezpieczeństwa dostaw, konkurencyjności gospodarki krajów europejskich oraz ochrony środowiska naturalnego. Niemniej jednak, zważywszy na odmienny sposób organizacji rynków krajowych, a także potrzebę dostosowywania się sektora energetycznego do nowych warunków rynkowych, podkreślono w Dyrektywie 96/92/WE konieczność stopniowego i elastycznego wdrażania regulacji z niej wynikających. Wizja wprowadzenia konkurencji do zmonopolizowanego jak dotąd sektora gospodarki, jakim była energetyka, wynikała jednak z Dyrektywy jednoznacznie. Dyrektywa 2003/54/WE z dn. 26 czerwca 2003 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej i uchylająca Dyrektywę 96/92/ WE, zwana dalej Dyrektywą 2003/54/WE Wolności, jakie Traktat gwarantuje obywatelom Europy swobodny przepływ towarów, swoboda świadczenia usług i swoboda przedsiębiorczości są możliwe jedynie w warunkach całkowicie otwartego rynku, który pozwala wszystkim odbiorcom na swobodny wybór ich dostawców, a wszyscy dostawcy mają swobodę zaopatrywania swoich odbiorców. Preambuła Dyrektywy 2003/54/WE, motyw 4 Najważniejsze regulacje wynikające z Dyrektywy 96/92/WE: obowiązek wyznaczenia przez Państwa Członkowskie lub podmioty będące właścicielami sieci przesyłowych operatora systemu, który miał być odpowiedzialny za eksploatację, utrzymanie i, jeśli to konieczne, za rozbudowę sieci przesyłowej na danym obszarze, a także za połączenia z innymi sieciami, w celu gwarancji bezpieczeństwa dostaw. unbundling w zakresie rozdzielności rachunkowej i przejrzystości księgowości. dostęp do sieci dla niezależnych producentów oraz tzw. odbiorców uprawnionych alternatywnie wedle jednej z dwóch formuł: negocjowanego TPA albo w formule jednego kupującego (tzw. single buyer). obowiązek otwarcia rynków definiowany udziałem zużycia energii elektrycznej przez odbiorców finalnych zużywających rocznie więcej niż 40 GWh w obrębie całej Unii. W kolejnych latach miało następować dalsze stopniowe otwieranie rynków poprzez obniżenie tego progu. Wszyscy dystrybutorzy oraz odbiorcy, zużywający rocznie więcej niż 100 GWh energii, zyskiwali status odbiorców uprawnionych z dniem wejście w życie Dyrektywy.. wskazano ogólnie potrzebę wyznaczenia niezależnego organu regulacyjnego, kompetentnego w kwestiach rozstrzygania sporów w zakresie umów i negocjacji dotyczących odmowy dostępu do sieci lub odmowy zakupu. Państwa Członkowskie miały czas na implementację Dyrektywy 96/92/WE w okresie do dnia 19 lutego 1999 r. Regulacje wynikające z Dyrektywy 96/92/WE okazały się niewystarczające dla przeprowadzenia zasadniczych zmian na rynkach energii elektrycznej. Zintegrowane pionowo firmy energetyczne dość skutecznie utrudniały dostęp do sieci niezależnym podmiotom, co utrudniało rozwój konkurencji. Zasada tzw. negocjowanego TPA nie była wystarczająco skuteczna. Z tego względu Komisja Europejska rozpoczęła prace nad dalszą reformą rynku energii elektrycznej i zainicjowała prace nad II pakietem energetycznym. W wyniku tych prac przyjęto w czerwcu 2003 r. Dyrektywę 2003/54/WE, uchylając jednocześnie Dyrektywę 96/92/WE. Nowa Dyrektywa była w swoim zakresie podobna do Dyrektywy 96/92/WE, regulowała jednak poszczególne kwestie w sposób bardziej szczegółowy i była nieco obszerniejsza od swojej poprzedniczki wyrosła na doświadczeniach zebranych w trakcie wykonywania Dyrektywy 96/92/WE i miała stanowić kolejny, duży krok na drodze do liberalizacji rynku energetycznego. Dyrektywa 2003/54/WE wprowadzała szereg zmian oraz nowatorskie instrumenty i instytucje, co stanowiło wyjście naprzeciw istotnym brakom, jakie ujawnione zostały na przestrzeni minionych lat, kiedy obowiązywała Dyrektywa 96/92/WE. Nadal nierozwiązanych zostało do końca wiele kwestii dotyczących m.in. dostępu stron trzecich do sieci, taryfikacji i pozycji w tym procesie organów regulacyjnych czy wreszcie różnego stopnia otwarcia rynku energii elektrycznej w poszczególnych państwach. W ramach II-go pakietu energetycznego zdecydowanie najwięcej miejsca poświęcono zagadnieniom 9 Analiza trendów rozwoju branży energetycznej

12 raport 10 z zakresu wytwarzania energii elektrycznej oraz działania operatorów systemu przesyłowego oraz dystrybucyjnego. Cały wspólnotowy przemysł i handel, łącznie z małymi i średnimi przedsiębiorstwami, a także wszyscy obywatele Wspólnoty korzystający z gospodarczych przywilejów rynku wewnętrznego powinni także móc korzystać z wysokiego poziomu ochrony konsumentów. Preambuła Dyrektywy 2003/54/WE, motyw 19 Najważniejsze regulacje wynikające z Dyrektywy 2003/54/WE: przyśpieszenie tempa liberalizacji rynku otwarcie rynku nastąpić miało najpóźniej od 1 lipca 2004 r. dla wszystkich odbiorców nie będących gospodarstwami domowymi, natomiast z dniem 1 lipca 2007 r. uprawnionymi stawali się wszyscy odbiorcy. zastosowanie wyłącznie regulowanego TPA na podstawie taryf zatwierdzanych przez organ regulacyjny. Obligatoryjnie nałożono na przedsiębiorstwa energetyczne obowiązek przyłączenia odbiorcy do sieci, jako przejaw obowiązującej zasady dostępu strony trzeciej. określono minimalne kryteria niezależności operatora systemu przesyłowego. Operator systemu przesyłowego będący częścią przedsiębiorstwa zintegrowanego pionowo, powinien być niezależny przynajmniej w swojej formie prawnej, organizacyjnej i decyzyjnej od innej działalności nie związanej z przesyłem. Nie nałożono jednak wymogu separacji prawnej. obowiązek wydzielenia organizacyjnego operatorów systemów dystrybucyjnych i zapewnienia im niezależności analogicznie jak dla operatora systemu przesyłowego. rozszerzenie ochrony konsumentów oraz postanowień w zakresie zobowiązań publicznych głównie poprzez wprowadzenie instytucji sprzedawcy ostatniej szansy (tzw. Supplier of the Last Resort). Implementacja tych postanowień do prawa polskiego okazała się dalece niedoskonała na skutek przyjęcia definicji tzw. sprzedawcy z urzędu. Regulacje te w efekcie zablokowały skutecznie rozwój konkurencji na rynku detalicznym w Polsce w dalszych latach i skutkują aż do dziś, przy czym brak konkurencji jest pogłębiany utrzymywaniem wadliwej regulacji cen detalicznych dla gospodarstw domowych. uszczegółowiono postanowienia odnoszące się do budowy nowych mocy wytwórczych. Kilka artykułów Dyrektywy 2003/54/WE poświęcono procedurze autoryzacji (uzyskania zezwoleń) oraz procedurze przetargowej. duże zmiany wprowadzono w odniesieniu do instytucji regulatorów rynku wyraźnie narzucono Państwom Członkowskim obowiązek wyznaczenia jednego lub więcej organów pełniących funkcję regulatora oraz enumeratywne wyliczenie kompetencji tych organów. na właściwe instytucje Państw Członkowskich nałożono obowiązek monitorowania rynków krajowych w celu wykrywania zjawisk dominacji na rynku, zachowań grabieżczych i zachowań sprzecznych z zasadami konkurencji oraz publikowania, co roku w terminie do dnia 31 lipca, raportów w tym zakresie. Dodatkowo raport taki powinien zawierać informacje o zmianach w układzie właścicielskim przedsiębiorstw energetycznych, jak również o środkach przedsięwziętych w celu zwiększania konkurencji na rynkach krajowych oraz integracji z innymi rynkami. Komisja Europejska dała Państwom Członkowskim czas na wdrożenie Dyrektywy 2003/54/WE do dnia 1 lipca 2004 r. z możliwością odroczenia wejścia w życie przepisu art. 15(1) wydzielenie operatorów systemów dystrybucyjnych maksymalnie do dnia 1 lipca 2007 r., z czego Polska skorzystała. Dyrektywa została formalnie zaimplementowana do ustawodawstwa polskiego w drodze nowelizacji Prawa energetycznego ustawą z dnia 4 marca 2005 r. o zmianie ustawy Prawo energetyczne oraz ustawy Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 552). Ostatnia grupa odbiorców końcowych, tj. gospodarstwa domowe zyskała prawo wyboru sprzedawcy z dniem 1 lipca 2007 r. Z tym samym dniem dokonano formalnego wydzielenia operatorów systemów dystrybucyjnych z przedsiębiorstw zintegrowanych. Odbiorcy energii elektrycznej powinni mieć prawo swobodnego wyboru swego dostawcy. Preambuła Dyrektywy 2003/54/WE, motyw 20

13 3.3 Kierunki rozwoju rynków wynikające z III pakietu o liberalizacji rynku energii Rynek wewnętrzny energii elektrycznej, który od 1999 r. jest stopniowo realizowany w całej Wspólnocie, ma na celu zapewnienie prawdziwej możliwości wyboru wszystkim konsumentom w Unii Europejskiej, bez względu na to, czy są to obywatele, czy przedsiębiorstwa, stworzenie nowych możliwości gospodarczych oraz zwiększenie poziomu handlu transgranicznego, aby osiągnąć w ten sposób zwiększenie wydajności, konkurencyjne ceny i wyższe standardy usług oraz przyczynić się do bezpieczeństwa dostaw i stabilności. Preambuła Dyrektywy 2009/72/WE, motyw 1 Efekty wprowadzenia przepisów dyrektywy 2003/54/WE nie przyniosły oczekiwanych efektów dla odbiorców energii. Według analiz Komisji Europejskiej, dotąd mniej niż 50% odbiorców skorzystało z prawa zmiany dostawcy energii. Niedoskonałości rynków, zidentyfikowane w poprzednich latach, nie zostały wystarczająco usunięte. W szczególności należy podkreślić brak realnej konkurencji na rynkach energii elektrycznej i gazu, a także fakt niewystarczającego rozdzielenia działalności regulowanej od nieregulowanej u operatorów systemów (tzw. unbundling), co stanowi jedną z głównych barier dla konkurencji i bezpieczeństwa dostaw. Chcąc sprostać tym wyzwaniom, Komisja Europejska przedstawiła we wrześniu 2007 roku propozycję trzeciego pakietu liberalizacyjnego, proponując szereg środków uzupełniających dotychczasowe przepisy w zakresie rynku wewnętrznego, m.in. dotyczące rozdziału działalności przedsiębiorstw związanych z wytwarzaniem energii od jej przesyłu; wzmocnieniem roli regulatorów rynku energii; oraz wzmocnieniem infrastruktury sieci energetycznych, w szczególności połączeń transgranicznych, jak również wzmocnienie pozycji konsumentów energii. Ostatecznie, akty prawne tworzące pakiet uzgodniono w marcu 2009 roku, a oficjalna publikacja nastąpiła w lipcu 2009 roku. Przyjęto wówczas m.in.: Dyrektywę 2009/72/WE z 13 lipca 2009 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej 1, której zapisy będą przeniesione do prawa krajowego do marca 2011 r.; Rozporządzenie ustanawiające Agencję ds. Współpracy Organów Regulacji Energetyki; 2 Rozporządzenie w sprawie warunków dostępu do sieci służącej do transgranicznej wymiany energii elektrycznej; 3 Ponadto, w skład pakietu weszły także przepisy dotyczące rynku gazu. Oczekuje się, że szybka i pełna implementacja Dyrektywy 2009/72/WE przyniesie istotny postęp w liberalizacji i integracji rynków, co jest pilnie potrzebne 4. Uzasadniając decyzję o przyjęciu kolejnych środków wspierających rozwój rynku energii w Dyrektywie 2009/72/WE, wskazano, że obywatelom Unii Europejskiej przysługują następujące wolności: Korzystanie z wskazanych wyżej wolności będzie możliwe jedynie w warunkach w pełni otwartego rynku, który umożliwia wszystkim konsumentom energii swobodny wybór jej dostawców, a wszystkim dostawcom możliwość swobodnego realizowania dostaw energii jej odbiorcom Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/72/WE z dnia 13 lipca 2009 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej i uchylająca dyrektywę 2003/54/WE 2. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 713/2009 z dnia 13 lipca 2009 r. ustanawiające Agencję ds. Współpracy Organów Regulacji Energetyki 3. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 714/2009 z dnia 13 lipca 2009 r. w sprawie warunków dostępu do sieci w odniesieniu do transgranicznej wymiany energii elektrycznej i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1228/ ERGEG 2009 Status Review of the Liberalization and Implementation of the Energy Regulatory Framework, CO9-URB-24-03, 10 December Analiza trendów rozwoju branży energetycznej

14 raport 12 swobodnego przepływu towarów, swobody przedsiębiorczości, prawa do swobodnego świadczenia usług, Korzystanie z wskazanych wyżej wolności będzie możliwe jedynie w warunkach w pełni otwartego rynku, który umożliwia wszystkim konsumentom energii swobodny wybór jej dostawców, a wszystkim dostawcom możliwość swobodnego realizowania dostaw energii jej odbiorcom. Ceny rynkowe powinny stwarzać właściwe zachęty do rozwoju sieci i inwestowania w wytwarzanie nowej energii elektrycznej. Preambuła Dyrektywy 2009/72/WE, motyw 56 Ponadto, uzasadniając przyjęcie Dyrektywy 2009/72/WE, podkreślono rolę bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej, mającego kluczowe znaczenie dla rozwoju europejskiego społeczeństwa, wdrażania zrównoważonej polityki w zakresie zmian klimatu oraz wspierania konkurencyjności na rynku wewnętrznym. Realizacji tych postulatów służyć ma rozwój połączeń transgranicznych, gwarantujących konsumentom i przemysłowi we Wspólnocie dostawy energii ze zróżnicowanych źródeł, po najbardziej konkurencyjnych cenach. Co więcej, właściwie działający rynek wewnętrzny energii elektrycznej powinien dostarczać producentom właściwych zachęt do inwestowania w nowe moce wytwórcze, w tym również z odnawialnych źródeł energii. 3.4 Rola organów regulacyjnych, agencja regulacyjna Dyrektywa 2003/54/WE wprowadziła wymóg, aby państwa członkowskie ustanowiły organy regulacyjne posiadające szczególne uprawnienia. Z doświadczenia wynika jednak, że na przeszkodzie skuteczności regulacji stoi często brak niezależności organów regulacyjnych od rządu, a także niewystarczające uprawnienia i swoboda uznania. Preambuła Dyrektywy 2009/72/WE, motyw 33 Rola organu regulacyjnego i jego kompetencje Dyrektywa 2003/54/WE wprowadziła wymóg ustanowienia przez Państwa Członkowskie instytucji regulatora, wskazując jednocześnie ramowy zakres jego kompetencji. Niezależność organów regulacyjnych jest podstawowym kryterium funkcjonowania przejrzystego rynku energii. Obowiązująca obecnie dyrektywa o rynku energii wymaga, aby organy regulacyjne były niezależne od interesów sektora energetycznego. Nie określa ona jednak, jak niezależność tę należy zapewnić, ani też nie gwarantuje niezależności od wpływów politycznych. W nowej dyrektywie wprowadzono środki wzmacniające i gwarantujące niezależność krajowych organów regulacyjnych. Państwa członkowskie będą zobowiązane do wyznaczenia jednego krajowego organu regulacyjnego oraz do zagwarantowania mu niezależności i do zapewnienia, aby wykonywał swoje uprawnienia w sposób bezstronny i przejrzysty. W tym celu należy zapewnić, aby organ ten miał zagwarantowaną niezależność podejmowania decyzji oraz należy mu zagwarantować odpowiednie zasoby i środki finansowe, niezbędne do działania. Ponadto, wprowadza się zasadę 5-letniej kadencji regulatora. Nie wyklucza to możliwości stosowania kontroli sądowej ani nadzoru parlamentarnego zgodnie z prawem państw członkowskich. Ponadto zatwierdzanie budżetu organu regulacyjnego przez krajowego prawodawcę nie stanowi przeszkody dla autonomii budżetowej. Przepisy dotyczące autonomii w wykonywaniu budżetu przyznanego organo wi regulacyjnemu powinny być wdrożone w ramach okre ślonych przez krajowe ustawy i zasady budżetowe. Niezależność krajowego organu regu lacyjnego od wszelkich interesów politycznych lub gospo darczych powinna być także zapewniona poprzez system rotacji personalnej przy zagwarantowaniu należytego dostępu do zasobów ludzkich oraz odpowiedniej liczebności osób wchodzących w skład ścisłego kierownictwa (zarządu) organu regulacyjnego. Dyrektywa 2009/72/WE przyznaje ponadto znaczne kompetencje organom regulacyjnym. Zaliczyć do nich należy: ustalanie lub zatwierdzanie taryf albo metodologii ich kalkulacji bazującej na propozycji przedłożonej przez operatorów systemów. Taryfy powinny odzwierciedlać koszty działalności operatorów, być niedyskryminacyjne oraz uwzględniać długoterminowe, krańcowe uniknięte koszty budowy sieci wynikające z budowy źródeł rozproszonych oraz zarządzania popytem;

15 prawo wydawania wiążących decyzji w odniesieniu do przedsiębiorstw energetycznych oraz wymierzania kar tym przedsiębiorstwom, które nie stosują się do nałożonych na nie obowiązków; prawo podejmowania decyzji w zakresie wdrożenia środków niezbędnych do ochrony interesów konsumentów poprzez promowanie efektywnej konkurencji zapewniającej poprawne funkcjonowanie rynku energii; uprawnienie do zapewniania wysokich standardów usługi powszechnej i publicznej w zgodzie z otwarciem rynku, ochrony odbiorców wrażliwych, a także pełnej skuteczności środków w zakresie ochrony konsumentów; prawo żądania od przedsiębiorstw energetycznych stosownych informacji, przeprowadzania kontroli oraz rozstrzygania sporów. Krajowym organom regulacyjnym poświęcony jest rozdział IX Dyrektywy 2009/72/WE. Najważniejsze postanowienia z niego wynikające są następujące: każde państwo członkowskie wyznacza jeden krajowy organ regulacyjny na poziomie krajowym; należy zagwarantować niezależność regulatora i zapewnić, iż będzie on wykonywał swoje uprawnienia w sposób bezstronny i przejrzysty. W tym celu należy zapewnić, aby organ regulacyjny: był prawnie odrębny i funkcjonalnie niezależny od jakiegokolwiek innego podmiotu publicznego lub prywatnego, jego pracownicy oraz osoby odpowiedzialne za zarządzanie nim działali niezależnie od wszelkich interesów rynkowych, a przy wykonywaniu swoich zadań regulacyjnych nie zwracali się o bezpośrednie polecenia ani nie wykony wali bezpośrednich poleceń któregokolwiek rządu lub innego podmiotu publicznego lub prywatnego. organ regulacyjny ma podejmować niezależne decyzje, nie zależnie od jakichkolwiek podmiotów politycznych, oraz ma po siadać co roku odrębne środki budżetowe i niezależność w wykonywaniu przyznanego budżetu, a także odpowiednie zasoby kadrowe i finansowe do wykonywania swoich obowiąz ków, członkowie zarządu organu regulacyjnego lub, w przypadku braku zarządu, ścisłego kierownictwa organu regulacyjnego mają być powoływani na ustaloną kadencję od pięciu do siedmiu lat, z możliwością jednokrotnego odnowienia. Szczegółowe obowiązki i uprawnienia organu regulacyjnego wynikające z Dyrektywy 209/72/WE są następujące: ustalanie lub zatwierdzanie, na podstawie przejrzystych kryteriów, taryf przesyłowych lub dystrybucyjnych lub metod ich ustalania; zapewnienie dopełnienia przez operatorów systemów przesyłowych i dystrybucyjnych oraz, w stosownych przypadkach, właścicieli systemu, jak również przez wszelkie przedsiębiorstwa energetyczne, ich obowiązków zgodnie z niniejszą dyrektywą i z innymi właściwymi przepisami wspólnotowymi, w tym również w odniesieniu do kwestii transgranicznych; współpraca w zakresie kwestii transgranicznych z organem lub organami regulacyjnymi odnośnych państw członkowskich oraz z Agencją; przestrzeganie i wdrażanie wszelkich stosownych prawnie wiążących decyzji Agencji oraz Komisji; przedkładanie właściwym organom państw członkowskich, Agencji oraz Komisji corocznego sprawozdania z jego działalności i z wypełniania jego obowiązków; sprawozdanie to dotyczy podjętych środków oraz uzyskanych wyników w zakresie każdego z zadań wymienionych w niniejszym artykule; zapewnianie, aby nie występowało subsydiowanie skrośne między działalnością w zakresie przesyłu, dystrybucji i dostaw; monitorowanie planów inwestycyjnych operatorów systemów przesyłowych, a także zamieszczanie w jego sprawozdaniu rocznym oceny planu inwestycyjnego operatorów systemów przesyłowych w zakresie ich zgodności z planem rozwoju sieci o zasięgu wspólnotowym, o którym mowa w art. 8 ust. 3 lit. b) rozporządzenia (WE) nr 714/2009; ocena taka może zawierać zalecenia dokonania zmian w planach inwestycyjnych; monitorowanie zgodności oraz dokonywanie przeglądu dotychczasowego funkcjonowania zasad dotyczących bezpieczeństwa i niezawodności sieci, a także ustalanie i zatwierdzanie standardów i wymogów jakości usług oraz dostaw lub przyczynianie się do tego wraz z innymi właściwymi organami; monitorowanie poziomu przejrzystości, w tym cen hurtowych, oraz zapewnianie przestrzegania przez przedsiębiorstwa energii elektrycznej wymogów w zakresie przejrzystości; 13 Analiza trendów rozwoju branży energetycznej

16 raport 14 monitorowanie poziomu i skuteczności otwarcia rynku i konkurencji na poziomie hurtowym i detalicznym, w tym również na giełdach energii elektrycznej, a także cen dla odbiorców będących gospodarstwami domowymi, w tym systemów przedpłat, częstotliwości zmian dostawców, częstotliwości odłączenia od sieci, opłat za usługi konserwacyjne i ich wykonanie oraz skarg zgłaszanych przez odbiorców będących gospodarstwami domowymi, jak również wszelkich zakłóceń lub ograniczeń konkurencji, łącznie z dostarczaniem wszelkich stosownych informacji oraz przekazywaniem właściwym organom ochrony konkurencji wszelkich istotnych spraw; monitorowanie występowania restrykcyjnych praktyk umownych, w tym klauzul wyłączności, które mogą uniemożliwiać dużym odbiorcom innym niż gospodarstwa domowe jednoczesne zawieranie umów z więcej niż jednym dostawcą lub ograniczać ich wybór w tym zakresie, a w stosownych przypadkach powiadamianie o takich praktykach krajowych organów ochrony konkurencji; poszanowanie swobody zawierania umów w odniesieniu do umów na dostawy przerywalne, a także w odniesieniu do umów długoterminowych, pod warunkiem że są one zgodne z prawem wspólnotowym oraz spójne z politykami wspólnotowymi; monitorowanie czasu potrzebnego operatorom systemów przesyłowych i dystrybucyjnych do wykonania połączeń i napraw; pomoc w zapewnieniu, przy udziale innych właściwych organów, aby środki ochrony konsumenta, w tym środki określone w załączniku A, były skuteczne i egzekwowane; publikowanie co najmniej raz w roku zaleceń dotyczących zapewnienia zgodności cen dostaw z art. 3 oraz w stosownych przypadkach przekazywanie ich organom ochrony konkurencji; zapewnianie dostępu do danych dotyczących zużycia energii przez odbiorców, dostarczanie do ewentualnego wykorzystania łatwego do zrozumienia, ujednoliconego na poziomie krajowym formatu danych dotyczących zużycia oraz szybkiego dostępu wszystkich odbiorców do tego rodzaju danych zgodnie z lit. h) załącznika I; monitorowanie wdrażania zasad dotyczących funkcji i zakresu odpowiedzialności operatorów systemów przesyłowych, operatorów systemów dystrybucyjnych, dostawców i odbiorców oraz innych uczestników rynku zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 714/2009; monitorowanie inwestycji w zdolności wytwórcze w odniesieniu do bezpieczeństwa dostaw; monitorowanie współpracy technicznej między operatorami systemów przesyłowych ze Wspólnoty i z krajów trzecich; monitorowanie wdrażania środków zabezpieczających, o których mowa w art. 42; oraz przyczynianie się do zgodności procesów wymiany danych dla najważniejszych procesów rynkowych na poziomie regionalnym. Jeżeli rynek wewnętrzny energii elektrycznej ma właściwie funkcjonować, organy regulacji energetyki powinny móc podejmować decyzje dotyczące wszelkich istotnych kwestii regulacyjnych oraz być w pełni niezależne od jakichkolwiek innych interesów publicznych lub prywatnych. Preambuła Dyrektywy 2009/72/WE, motyw 34 Agencja regulacyjna Parlament europejski i Rada ustanowiły w drodze rozporządzenia (WE) nr 713/2009 z dnia 13 lipca 2009 r. Agencję ds. Współpracy Organów Regu- Warto dodać, że w Dyrektywie 2009/72/WE podkreślono, że rynek wewnętrzny energii elektrycznej od 1999 r. jest stopniowo wprowadzany w całej Unii, a jego celem jest zapewnienie rzeczywistej możliwości wyboru dostawcy energii wszystkim konsumentom we Wspólnocie, przy czym za konsumentów uważa się tu zarówno obywateli UE, wykorzystujących energię w gospodarstwach domowych, jak i przedsiębiorstwa.

17 Dzięki wewnętrznemu rynkowi energii elektrycznej, możliwe będzie stworzenie nowych możliwości gospodarczych oraz zwiększenie poziomu handlu transgranicznego, czego konsekwencją ma być zwiększenie efektywności oraz zapewnienie konkurencyjnych cen i wyższych standardów usług, jak również zapewnienie bezpieczeństwa dostaw energii i ich stabilności. lacji Energetyki, dalej Agencja. Działanie to było konsekwencją Decyzji 2003/796/WE Komisji ustanawiającej grupę doradczą ds. energii elektrycznej i gazu pod nazwą Europejska Grupa Organów Nadzoru ds. Energii Elek trycznej i Gazu ( ERGEG ). Komisja pozytywnie oceniła działania ERGEG oraz jego pozytywny wkład w rozwój wewnętrznych rynków energii elektrycznej i gazu. Zgodnie z ww. rozporządzeniem powstanie Agencji ma wypełnić lukę regulacyjną na poziomie wspólnotowym oraz przyczynić się do sprawnego funkcjonowania rynków wewnętrznych energii elektrycznej i gazu ziemnego. Agencja powinna zapewniać właściwą koordynację funkcji regulacyjnych wykonywanych przez krajowe organy regulacyjne zgodnie z Dyrektywą 2009/72/WE. Finansowanie Agencji ma pochodzić ze środków budżetu ogólnego UE, ze składek oraz dobrowolnych wpłat. W skład Agencji wchodzą: rada administracyjna, rada organów regulacyjnych, dyrektor, który reprezentuje Agencję, komisja odwoławcza. Rozporządzenie ściśle reguluje tryb powoływania ww. organów Agencji i ich zadania, tryb uchwalania budżetu oraz procedurę odwoławczą od decyzji Agencji. Agencja ma wypełniać głównie zadania o charakterze opiniodawczym, może wydawać zalecenia, a także koordynuje współpracę pomiędzy krajowymi organami regulacyjnymi. Indywidualne decyzje Agencja podejmuje jedynie w przypadkach, o których mowa w art. 7, 8 i 9 rozporządzenia, tj.: w kwestiach technicznych, o ile takie decyzje są przewidziane w Dyrektywie 2009/72/WE, w Dyrektywie 2009/73/WE, w rozporządzeniu (WE) nr 714/ lub w rozporządzeniu (WE) nr 715/ ; w sprawie warunków dostępu do infrastruktury elektroenergetycznej i gazowej łączącej co najmniej dwa państwa członkowskie; o zwolnieniach, zgodnie z art. 17 ust. 5 rozporządzenia (WE) nr 714/2009 lub art. 36 ust. 4 dyrektywy 2009/73/WE, w przypadku gdy dana infrastruktura znajduje się na terytorium co najmniej dwóch państw członkowskich. Ponadto Agencja monitoruje wykonywanie zadań ENTSO, w szczególności uczestniczy w opracowywaniu kodeksów sieci, a następnie monitoruje i bada wdrażanie tych kodeksów. Źródło: bank zdjęć Vattenfall Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 714/2009 z dnia 13 lipca 2009 r. w sprawie warunków dostępu do sieci w odniesieniu do transgranicznej wymiany energii elektrycznej i uchylające rozporządzenie (WE) 1228/ Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 715/2009 z dnia 13 lipca 2009 r. w sprawie warunków dostępu do sieci przesyłowych gazu ziemnego i uchylające rozporządzenie (WE) 1775/2005. Analiza trendów rozwoju branży energetycznej

18 raport Wspólny rynek energii, organizacja operatorów sieci przesyłowych Bezpieczeństwo dostaw energii elektrycznej ma kluczowe znaczenie dla rozwoju społeczeństwa europejskiego, wdrażania zrównoważonej polityki w zakresie zmian klimatu oraz wspierania konkurencyjności na rynku wewnętrznym. W tym celu należy dalej rozwijać wzajemne połączenia transgraniczne, aby zagwarantować konsumentom i przemysłowi we Wspólnocie dostawy energii ze wszystkich źródeł po najbardziej konkurencyjnych cenach. Preambuła Dyrektywy 2009/72/WE, motyw 5 Wspólny rynek energii Przygotowując trzeci pakiet o liberalizacji rynku energii, Komisja Europejska wskazała, że do kryteriów warunkujących rozwój konkurencji na rynku energii należy właściwa struktura rynku (dominacja jednego lub dwóch wytwórców, często pionowo zintegrowanych, jak również brak zdolności przesyłowych, nadal są podstawową barierą rozwoju konkurencji), unbundling, czyli prawny rozdział obrotu energią od działalności sieciowej, jak również rezygnacja z administracyjnego kształtowania cen energii. Komisja Europejska zaproponowała szereg środków uzupełniających dotychczasowe przepisy w zakresie rynku wewnętrznego, m.in. dotyczące rozdziału działalności przedsiębiorstw związanej z wytwarzaniem energii i dostawą od jej przesyłu; wzmocnieniem roli regulatorów rynku energii; oraz wzmocnieniem infrastruktury sieci energetycznych, w szczególności połączeń transgranicznych. Zagadnienia te zostaną omówione poniżej. Warto dodać, że w Dyrektywie 2009/72/WE podkreślono, że rynek wewnętrzny energii elektrycznej od 1999 r. jest stopniowo wprowadzany w całej Unii, a jego celem jest zapewnienie rzeczywistej możliwości wyboru dostawcy energii wszystkim konsumentom we Wspólnocie, przy czym za konsumentów uważa się tu zarówno obywateli UE, wykorzystujących energię w gospodarstwach domowych, jak i przedsiębiorstwa. Dzięki wewnętrznemu rynkowi energii elektrycznej, możliwe będzie stworzenie nowych możliwości gospodarczych oraz zwiększenie poziomu handlu transgranicznego, czego konsekwencją ma być zwiększenie efektywności oraz zapewnienie konkurencyjnych cen i wyższych standardów usług, jak również zapewnienie bezpieczeństwa dostaw energii i ich stabilności. Unbundling skuteczny rozdział działalności Bez skutecznego oddzielenia sieci od działalności w zakresie wytwarzania i dostaw ( skuteczny rozdział ) istnieje nieodłączne ryzyko dyskryminacji nie tylko w zakresie eksploatacji sieci, ale także w zakresie środków zachęcających przedsiębiorstwa zintegrowane pionowo do dokonywania stosownych inwestycji w swoje sieci. Preambuła Dyrektywy 2009/72/WE, motyw 9 Jednym z najistotniejszych zagadnień, zawartych w nowej dyrektywie o zasadach rynku wewnętrznego energii elektrycznej, jest doprowadzenie do skutecznego rozdzielenia obsługi sieci przesyłowych od działalności związanej z dostawą i produkcją energii. W przyjętych rozwiązaniach uznano, że niezbędne jest rozdzielenie obsługi sieci przesyłowych od działalności związanej z dostawą i produkcją energii i wprowadzono trzy opcje rozdzielenia zaopatrzenia i produkcji od zarządzania sieciami: Współpraca operatorów sieci przesyłowych ma obejmować właściwą wymianę informacji operacyjnych, co jest niezbędne do skutecznej eksploatacji sieci oraz skoordynowanego ujawniania informacji na temat dostępu do sieci. Dla udostępnienia wystarczającej zdolności przesyłowej, operatorzy sieci będą potrzebować długoterminowego planowania rozwoju sieci, w celu przygotowania inwestycji oraz monitorowania rozwoju zdolności przesyłowych.

19 przez rozdzielenie struktur własności, co oznacza, że przedsiębiorstwo nie mogłoby jednocześnie być właścicielem sieci przesyłu i producentem lub dostawcą energii, przez wyznaczenie niezależnego operatora sieci, gdzie pionowo zintegrowane przedsiębiorstwo mogłoby zachować prawo własności sieci przesyłowej, pod warunkiem, że jej obsługa i zarządzanie zostaną powierzone niezależnemu operatorowi, przez ustanowienie niezależnego operatora systemu przesyłowego, jednak w tym przypadku umożliwia się operatorom systemów przesyłowych pozostanie w strukturach zintegrowanych przedsiębiorstw, a jednocześnie wprowadza się restrykcyjne przepisy gwarantujące jego niezależność. Założono, że państwa członkowskie będą mogły wprowadzać odpowiednie środki, zapewniające przedsiębiorstwom energetycznym równe szanse działania. Przewidziano też rozwiązania dotyczące podmiotów kontrolowanych przez osoby z krajów trzecich w zakresie uzyskiwania kontroli nad systemami przesyłowymi na terenie UE, które, podobnie jak przedsiębiorstwa wywodzące się z UE, będą musiały być poddane odpowiedniej procedurze certyfikacji. Współpraca operatorów systemów przesyłowych W celu zagwarantowania konkurencji i dostaw energii elektrycznej po najbardziej konkurencyjnej cenie państwa członkowskie i krajowe organy regulacyjne powinny ułatwiać transgraniczny dostęp nowych dostawców energii elektrycznej pochodzącej z różnych źródeł energii, jak również dostęp nowych dostawców mocy wytwórczych. Preambuła Dyrektywy 2009/72/WE, motyw 8 Prawidłowe działanie sieci przesyłowych jest niezbędnym warunkiem funkcjonowania rynku energii, a skuteczna współpraca operatorów systemów przesyłowych oraz ustanowienie stabilnych ram regulacyjnych w tym obszarze, jak również koordynacja działań regulacyjnych, są niezbędnym warunkiem integracji rynków. Wymaga to zgodności w zakresie zasad dostępu do sieci oraz wymiany informacji pomiędzy operatorami systemów przesyłowych, a także koordynacji nowych inwestycji dla zwiększenia zdolności przesyłowych połączeń wzajemnych. Dotąd operatorzy systemów przesyłowych współpracowali dobrowolnie w ramach ETSO (Stowarzyszenie Europejskich Operatorów Systemów Przesyłowych), jednak dobrowolna współpraca wiązała się z ograniczeniami, skutkującymi m.in. awariami sieci oraz przerwami w dostawach energii, wynikającymi z niewłaściwej koordynacji funkcjonowania sieci lub braku wystarczających połączeń sieci elektroenergetycznych. W odpowiedzi na te problemy, w pakiecie o liberalizacji rynku energii Komisja Europejska zaproponowała utworzenie nowej Europejskiej Sieci Operatorów Systemów Przesyłowych. W jej ramach, operatorzy sieci w UE będą współpracować w celu stworzenia wspólnych zasad handlowych i reguł technicznych oraz norm bezpieczeństwa, jak również w celu planowania i koordynacji niezbędnych inwestycji na poziomie Unii. Współpraca operatorów sieci przesyłowych ma obejmować właściwą wymianę informacji operacyjnych, co jest niezbędne do skutecznej eksploatacji sieci oraz skoordynowanego ujawniania informacji na temat dostępu do sieci. Dla udostępnienia wystarczającej zdolności przesyłowej, operatorzy sieci będą potrzebować długoterminowego planowania 17 Przewiduje się, że Europejska Sieć Operatorów Sieci Przesyłowych będzie publikować plany rozwoju sieci oraz raporty na temat oceny zdolności sieci do dostarczenia określonej ilości energii w danym czasie. Plan rozwoju powinien uwzględniać okresy 10 letnie, umożliwiając tym samym wczesne wykrycie potrzeb inwestycyjnych, w tym dotyczących wzmocnienia połączeń transgranicznych. Analiza trendów rozwoju branży energetycznej

20 raport 18 rozwoju sieci, w celu przygotowania inwestycji oraz monitorowania rozwoju zdolności przesyłowych. Przewiduje się, że Europejska Sieć Operatorów Sieci Przesyłowych będzie publikować plany rozwoju sieci oraz raporty na temat oceny zdolności sieci do dostarczenia określonej ilości energii w danym czasie. Plan rozwoju powinien uwzględniać okresy 10 letnie, umożliwiając tym samym wczesne wykrycie potrzeb inwestycyjnych, w tym dotyczących wzmocnienia połączeń transgranicznych. Współpraca operatorów systemów przesyłowych powinna stanowić ramy dla przygotowania, finansowania i zarządzania w zakresie koniecznych badań i innowacji przyczyniających się do rozwoju technicznego europejskich sieci energii elektrycznej i gazu. 3.6 Rynek detaliczny wzmocnienie i upodmiotowienie odbiorcy energii Państwa członkowskie powinny zapewniać użytkownikom będącym gospodarstwami domowymi, a także, jeżeli państwa członkowskie uznają to za właściwe małym przedsiębiorstwom prawo do dostaw energii elektrycznej o określonej jakości o wyraźnie porównywalnych, przejrzystych i uzasadnionych cenach. Preambuła Dyrektywy 2009/72/WE, motyw 45 Rynek detaliczny Aby zapewnić właściwe działanie rynków detalicznych w UE w zakresie energii, w Dyrektywie 2009/72/ WE przewidziano, że określone zostaną funkcje i zakres odpowiedzialności podmiotów takich jak: operatorzy systemów przesyłowych, operatorzy systemów dystrybucyjnych, przedsiębiorstwa dostarczające energię elektryczną odbiorcy inni uczestnicy rynku, jeśli to konieczne. Zakres regulacji będzie obejmować: zagadnienia dotyczące umów, zobowiązania względem odbiorców, zasady wymiany danych i rozliczeń, własność danych, odpowiedzialność za dokonywanie pomiarów zużycia. Zasady te mają być podawane i opracowane w celu ułatwienia odbiorcom i dostawcom dostępu do sieci i podlegać będą przeglądowi przez organy regulacyjne lub inne właściwe organy krajowe. Zasady będą podawane do wiadomości publicznej. Ponadto, dużym odbiorcom, nie są gospodarstwami domowymi, zagwarantowano prawo do zawierania umów z więcej niż jednym dostawcą energii w tym samych czasie. Wzmocnienie pozycji konsumenta na rynku energii Interesy konsumentów powinny być głównym elementem niniejszej dyrektywy, a zapewnienie jakości usługi powinno być głównym zadaniem przedsiębiorstw energetycznych. Preambuła Dyrektywy 2009/72/WE, motyw 51 W toku prac nad nowymi regulacjami dla rynku energii zwrócono uwagę, że skoncentrowanie się tylko na warunkach działania przedsiębiorstw nie prowadzi w efekcie do wzrostu konkurencji i poprawy sytuacji konsumenta. Postrzegając odbiorów końcowych jako istotnych uczestników rynku energii, skupiono się w pracach legislacyjnych na kluczowej roli ich właściwego informowania o sposobie korzystania z energii, ponoszonych kosztach i możliwości ich ograniczania. Istotna część regulacji zawartych w nowej Dyrektywie 2009/72/WE odnosi się do zagwarantowania odbiorcom prawa do odpowiedniej informacji o zużyciu energii, a regularnie przekazywanie informacji o kosztach energii ma stwarzać zachęty do jej oszczędzania. Do najważniejszych regulacji odnoszących się do odbiorców energii należy zaliczyć zagadnienia przedstawione poniżej. Usługa publiczna Aby wszyscy konsumenci mogli odnieść korzyści wynikające z konkurencji, Dyrektywa nakazuje zapewnienie gospodarstwom domowym oraz ewentualnie małym przedsiębiorstwom usługi publicznej, to znaczy prawa do dostaw energii elektrycznej o określonej jakości, po uzasadnionych, łatwo i wyraźnie porównywalnych, przejrzystych i niedyskryminujących cenach. Aby zapewnić świadczenie usługi powszechnej, państwa członkowskie mogą wyznaczyć dostawcę z urzędu, a z kolei spółki dystrybucyjne mają obowiązek przyłączania odbiorców do ich sieci na warunkach określonych w Dyrektywie.