Socjologiczno-lingwistyczne badanie przekazu i treści zawieranych w przekazach medialnych dot. osób bezdomnych raport post

Transkrypt

1 Socjologiczno-lingwistyczne badanie przekazu i treści zawieranych w przekazach medialnych dot. osób bezdomnych raport post w ramach projektu WERBEL DEMOKRACJI kampania ku przeciwdziałaniu dyskryminacji osób bezdomnych, realizowanego w okresie wrzesień 2008 październik 2009 przez Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności w ramach Komponentu I Demokracja i Społeczeństwo Obywatelskie, finansowanego z Norweskiego Mechanizmu Rzeczypospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych Autor raportu badawczego: Łukasz Browarczyk (kontakt: Tel ; lukasz.browarczyk@pfwb.org.pl) GDAŃSK, LISTOPAD 2009 ROKU Projekt jest realizowany przy wsparciu udzielonym przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz budżetu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych 1

2 Stawiając tezy podobne do tytułowej należy mieć na uwadze fakt, iż zdania dotyczące wszelkiego rodzaju wpływu jaki mogą wywołać media na przekonania odbiorców są mocno podzielone, w związku z tym nie należy w żadnym radzie brać za pewnik twierdzeń dotyczących wpływu jaki przekazy medialne mają na wyobrażenia społeczne. Bardziej prawdopodobnym jest przekonanie, że wpływ taki jest możliwy, jednak nie można go absolutyzować. Be względu na to jaki silny jest możliwy wpływ mediów na wyobrażenia społeczne należy bezwzględnie zabiegać o, wielowymiarowość ich przekazów. O to aby nie sprowadzały relacjonowanej rzeczywistości do jednego jej wymiaru, aby nie skupiały się jedynie na jednym aspekcie tego, co opisują. Znaczy to, że w niektórych przestrzeniach konieczne jest realizowanie wszelkiego rodzaju działań pedagogicznych mających na celu uwrażliwienie autorów przekazów na różnorodność, a bardzo często na niejednoznaczność, relacjonowanej rzeczywistości. Przestrzenią, która, jak można powiedzieć w oparciu o mój wcześniejszy tekst 1, domaga się działań edukacyjnych mających na celu uwrażliwienie środowiska dziennikarskiego na różnorodność rzeczywistości jest sfera bezdomności i wszelkich zjawisk jej towarzyszących. W żadnym razie nie dzieje się tak, dlatego, że owa jednostronność wynika ze złej woli kogokolwiek, jednostronność, jednowymiarowość jest bardziej wynikiem funkcjonowania pola dziennikarskiego jako takiego. Zostanie to poniżej wyjaśnione jaki są najbardziej podstawowe mechanizmy funkcjonowania świata medialnego, w odniesieniu do podejmowania tematyki związanej z bezdomnością i wykluczeniem społecznym. Poniższy tekst traktował będzie jedynie o tych przekazach medialnych, które wyłamują się z tak zwanego stereotypowego ukazywania bezdomności w mediach. Skupię się tu na dwóch kategoriach komunikatorów. Pierwszy stanowić będzie tygodnik opinii, drugi gazeta codzienna. Różnice między nimi są fundamentalne, poczynając od sposobu ukazywania się kończąc na docelowej grupie odbiorców, o których można powiedzieć, że należą do różnych grup, bądź jeśli kto woli, klas społecznych. We wspomnianym tygodniku uwaga zostanie skupiona na serii tekstów zatytułowanych Niepomagalni. można powiedzieć, że pismo to podejmuję tematykę wykluczenia społecznego/bezdomności w sposób nieuprzedzony, nie tendencyjnie. Co więcej podejmuje ją z własnej inicjatywy jedynie 1 Ł. Browarczyk, Obraz bezdomności w przekazie medialnym szkic, Forum. O bezdomności bez lęku, red. Ł. Browarczyk, Gdańsk 2008, s

3 dlatego, że uznano ją za istotną. Natomiast w przypadku drugiego medium większość tekstów, które się ukazały jest rezultatem realizacji kampanii społecznej Werbel demokracji kampania ku przeciwdziałaniu dyskryminacji osób bezdomnych. I jako takie teksty te mogą zostać zinterpretowane jako rezultat, nawet przejaw działań edukacyjnych zmierzających do ukazania wielowymiarowości/skomplikowania zjawiska bezdomności. Tytułowa kwestia czy zmiany w przekazie rzeczywiście mają miejsce będzie rdzeniem pracy, nie mniej istotne będą także poniższe pytania: Jakie warunki muszą zostać spełnione aby można było mówić o niestereotypowym pisaniu o bezdomności? Czy należy wymagać jednolitego podejścia do fenomenu bezdomności od różnego rodzaju nadawców przekazów? Aby móc odpowiedzieć na powyższe pytania niezbędne będzie prześledzenie trzech kategorii tekstów serii artykułów z Polityki, serii tekstów w Polska The Times Dziennik Bałtycki oraz w Gazecie Wyborczej Trójmiasto. W przypadku tygodnika skupię się na tekstach, które ukazały się w okresie kwiecień-wrzesień 2009, w odniesieniu do dzienników zebrałem teksty z przedziału czasu styczeń-październik Kryterium wyboru tekstów z Polityki była ich przynależność do serii Niepomagalni. Artykułu z dzienników gromadzono przeszukując internetowe archiwa tych wydawnictw używając następujących terminów wyszukiwawczych: bezdomność, bezdomny, bezdomna, bezdomne. Z bazy tekstów, które w ten sposób wyodrębniona automatycznie usunięte zostały wszystkie, które dotyczyły bezdomności zwierząt, pomocy takim zwierzętom. W badaniu wykorzystam metodę analizy dyskursu. Metoda ta nie należy do najpopularniejszych metod badawczych w polskich naukach społecznych, dlatego jej wykorzystanie wymaga wytłumaczenia się. Badanie takich zagadnień jak treść przekazu medialnego jedynie w oparciu o klasyczne metody analizy jakościowej, takie jak analiza treści, polegająca na zliczaniu częstotliwości pojawiania się określonych słów, zwrotów nie pozwala na skupienie uwagi w badaniach na subtelności wyrażania myśli, na niuansach znaczenia. Samo zliczanie częstotliwości występowania nie pozwoli odkryć różnorodności znaczeń w których może być użyte. Natomiast analiza dyskursu jest badaniem organizacji języka na poziomie wyższym niż zdanie czy równoważnik zdania 2. Uwagę skupia się na prawidłowościach komunikacyjnych oraz ich związku z okolicznościami, z sytuacją społeczną w której się pojawiają, a która nie jest wytłumaczalna z perspektywy gramatyki. 3 W tym podejściu badawczym uwagę skupia się na tym, jakie skojarzenia uruchamia akt 2 Por. S. Slembrouck, Explanation, Interpretation and Critique in the Analysis of Discourse, Critique of Anthropology, Vol. 21, No. 1, 2001, Patrz: R. Carter, Introducing applied linguistics, Harlow 1993, s

4 językowy. Na jakie interpretacje pozwala, jakie wywołuje sensy znaczeniowe. Badane wypowiedzi traktowane są jako interpretacje rzeczywistości nie stanowią jej opisu tylko zdanie na temat. Stosując tę metodę analizy zakłada się, że wszystkie brane pod uwagę teksty są społecznie konstruowane, dlatego też żaden spośród tekstów nie oferuje ostatecznej wersji rzeczywistości 4. Przy takich założeniach można mówić, że analizowane wypowiedzi są swego rodzaju teoriami temat tego, o czym mówią. W ten sposób też będę traktował poddawane analizie wypowiedzi. Zanim jednak zajmę się interpretacją materiałów empirycznych kilka stron poświęcę rozważaniom dotyczącym mechaniki funkcjonowania systemu medialnego. Przedstawieniu prawidłowości dotyczących tego, jak media mówią o określonej tematyce. Analiza socjologiczna nie rzadko spotyka się z niezrozumieniem. Wiąże się ona z uprzedmiotowieniem obiektu badania, w tym przypadku człowieka. Co więcej akt badawczy, który obnaża mechanizmy funkcjonowania struktury pola, bywa przez osoby znajdujące się w danym polu odbierany jako atak ad hominem. Uprzedmiotawianie jest zawsze źle odbierane, a dziennikarze obierają je, jako wytykanie palcami. Celem nie jest tu poszukiwanie zepsucia konkretnych aktorów, lecz idzie o naszkicowanie strukturalnych determinant pola, które konkretne osoby wtłaczają na konkretne ścieżki zachowań. Tym, na co zamierzam zwrócić szczególną uwagę jest specyfika pola dziennikarskiego i wpływ tej specyfiki na obraz konkretnego fenomenu, jakim jest bezdomność w przekazie medialnym. Z jednej strony mam świadomość faktu, że obarczając obiektywne struktury pola odpowiedzialnością za kształt przekazu medialnego niejako jest przyznaniem się do bezsilności i uznaniem, iż możliwość zmiany obrazu jest minimalna. Z drugiej jednak strony taki sposób opisu wydaje się wydajny, a jednocześnie minimalizuje prawdopodobieństwo odebrania go jako wytykania palcami konkretnych autorów. Innymi słowy przenosi odpowiedzialność z konkretnej grupy osób na tak zwany wymóg zawodu, co powiązane jest z tym, iż pierwszym krokiem w drodze przezwyciężania ograniczeń jest rozpoznanie ich źródeł. 5 Podstawowym stwierdzeniem dla teorii komunikowania masowego jest przekonanie, że media masowe oznaczają zinstytucjonalizowane środki komunikowania na odległość, do wielu odbiorców jednoczenie w krótkim czasie. Często w teoriach dotyczących komunikowania masowego zakłada się, że żyjemy w rzeczywistym świecie, a media dostarczają sprawozdań i przedstawień tej rzeczywistości. W tym kontekście pojęcie prawdy staje się kryterium oceny jakości mediów. Przekaz prawdziwy to adekwatne 4 Por. D. Silwerman, Prowadzenie badań jakościowych, tłum. Joanna Ostrowska, Warszawa 2008, s Podstawą porozumienia jest wzajemne zrozumienie, a ono jest wynikiem werbalizowania, w konsekwencji kwestionowania oczywistości, odszukania ich obiektywnych uwarunkowań. 4

5 ujmowanie tego, co dzieje się wokół i wierne przekazywanie owych sprawozdań publiczności. Podstawowe zagadnienia poruszane w badaniach nad mediami są następujące: (1) Kto komunikuje się z kim? (2) Dlaczego się komunikuje? (3) Jak odbywa się komunikacja? (4) Czego dotyczy? (5) Jaki jest skutek komunikacji, zamierzony czy niezamierzony? 6 Poniżej omówione zostaną jedynie wybrane zagadnienia z tych pięciu wyliczonych. Zarysowane zostaną teoretyczne ujęcia relacji między dziennikarzem, rzeczywistością, przekazem, a odbiorcą. Chodzi o omówienie tych kwestii, które stanowią niezbędne tło dla dalszej analizy przekazu medialnego. Odbiorcy, innymi słowy widownia traktowana będzie, jako, mniej lub bardziej bierny adresat przekazu medialnego. Nie chodzi o analizę tego, jak przekaz medialny wpływa na widownię: teorie dominacji, panowania, czy wolności widowni zostają używając języka Husserla wzięte w nawias. Tym, co jest tu niezmiernie ważne jest charakter przekazu trafiającego do widowni oraz ustalenia dotyczące tego, jak on powstaje jak poszczególne fakty są spostrzegane, selekcjonowane i obrabiane. Pokrótce omówione zostaną trzy aspekty: relacjonowany świat, pole dziennikarskie oraz produkt przekaz medialny. Rzeczywistość w myśl idei, że przekaz medialny, ma być (obiektywnym) odzwierciedleniem otaczającego świata jest przedstawiana w mediach widowni. Przekaz medialny jest tym wartościowszy im bardziej zbliżony do wiernego oddania tego, jak jest. Jak sygnalizują jednak niektóre teorie mediów oraz wyniki analiz prowadzonych w tej przestrzeni kwestia nie jest tak prosta jak mogłoby się wydawać. Po pierwsze rzeczywistość otaczający nas świat jest zdecydowanie bardziej różnorodna, intensywniej zmienia się niż obraz rzeczywistości jaki otrzymujemy przekazie medialnym. Przekonanie o tym, że możliwe jest adekwatne uchwycenie tego, co dzieje się wokół, w przekazie medialnym, jest naiwnym myśleniem, nie biorącym pod wzgląd uwarunkowań jakim poddane są media. Są one zawsze w jakiejś mierze pod wpływem takich czynników jak dostępne środki techniczne, kapitał finansujący ich funkcjonowanie, władza, której stosunek do medium ma także wpływ na przekaz. Stosowany w przekazie styl dokumentalny rządzący się pewnymi, względnie stałymi, regułami; wykorzystujący rzeczywiste miejsca, istniejące układy społeczne tworzy wrażenie realizmu. Jednak jak podaje McQuail, zdaniem Fiskego tego typu sposób prezentacji jest raczej reakcjonizmem niż realizmem naturalizuje status quo przez co tworzy wrażenie 6 D. McQuail, Teoria komunikowania masowego, tłum. Marta Bucholc, Alina Sulżycka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s

6 normalności tego, co prezentuje, czemu towarzyszy także poczucie nieuchronności. 7 Wątek ten odnosi się do przekazu fabularnego, kinowego, porusza jednak istotną kwestię realistyczne sprawozdania z zakłócania codzienności przez bezdomność wdzierającą się do miejsc publicznych, czy handlowych (zaleganie na dworcach, w sklepach) sprowadza zróżnicowane wewnętrznie zjawisko do jednego wymiaru, który jednoznacznie jest identyfikowany z zanieczyszczaniem (bezdomność to tylko zabrudzanie codzienności). Programy informacyjne dostarczają sprawozdania z tego, co dzieje się w świecie pewnego obrazu rzeczywistości. Fakty w nich prezentowane, ze względu na różnorodne ograniczenia, są wyimkiem z tego, co dzieje się wokół dobierane są na zasadzie selekcji. Dołączając do tego konstatację, że media są zależne od widowni w tym znaczeniu, że widownia jest uzasadnieniem istnienia określonej instytucji medialnej. Okazuje się, że publiczność wpływa na to, że to, co prezentowane jest w mediach przypomina oficjalną wizję rzeczywistości. Włączając do tej wzajemnej zależności także relację między mediami a państwem (rządem) wydaje się ważne pytanie (znów przywołując za McQuailem spostrzeżenia Sieberta, Petersona i Schramma) dlaczego współcześnie media głównego nurtu w wolnych demokracjach wydają się raczej odzwierciedlać wskazówki polityczne aktualnego rządu, niż je kontestować [?] Dlaczego z taką gotowością pełnią raczej funkcję kontrolera społeczeństwa (...), niż rolę strażnika i krytyka, tak opiewaną w ideologii dziennikarskiej? 8 Jak sygnalizowali też polscy autorzy zajmujący się mediami, duże instytucje są często zależne od wielu uwarunkowań polityki, widowni, ekonomii, które to uwarunkowania w pewnej mierze wpływają na kształt przekazu medialnego. W tym kontekście prowadzono liczne badania nad zróżnicowaniem mediów i płynących z tego korzyści bardzo ważne jest: otwarcie drogi dla przemian społecznych i kulturowych zwłaszcza tam gdzie zróżnicowanie przybiera formę przyznawania dostępu do mediów opiniom nowym bezsilnym lub marginalnym. 9 Nasuwa się konkluzja, że główne media przedstawiając bardziej oficjalną wizję rzeczywistości niż samą rzeczywistość, pomijają głosy grup bezsilnych lub marginalizowanych. W kontekście bezdomności ją się opisuje, ale nie daje się możliwości wypowiedzenia się samym osobom bezdomnym, szczególnie jeśli ich doświadczenie bezdomności jest niestereotypowe. Wypowiedzi osób bezdomnych są o tyle dopuszczane o ile wpisują się w powszechne wyobrażenie bezdomności, znamienne jest tu następujące wydarzenie ekipa telewizyjna mająca zrealizować materiał na temat 7 Por. Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s

7 bezdomności opuszcza jedno schronisko w poszukiwaniu innego, ponieważ to pierwsze okazało się za czyste. Sposób organizacji mediów dopasowanie przekazu do oczekiwań widowni, ale także instytucji władzy oraz uzależnienie od ekonomii może, a nierzadko przekłada się na nie dopuszczenie do głosu grup marginalizowanych i wykluczonych, owocuje także stereotypowym, uproszczonym ich prezentowaniem. Koncepcje relacji między mediami, a rzeczywistością inspirowane postmodernizmem podważają przywoływaną na początku zasadę odpowiedniości przekazu i rzeczywistości. Najpełniejszy wykład tego znajdujemy w pracy Symulakry i symulacja 10. W myśl, którego obrazy dostarczane przez rzeczywistość nie są relacjami rzeczywistości, są natomiast znakami, które odsyłają do siebie samych. Rzeczywistość medialna to, zgodnie z tą teorią, znaki same się desygnujące. Innymi słowy to, co w przekazie medialnym jest bardziej prawdziwe niż to, co poza nim. Media masowe stanowią niewyczerpane źródło obrazów pseudorzeczywistości, którą posługujemy się zamiast doświadczenia, a którą wielu z nas trudno odróżnia od rzeczywistości jako takiej. 11 Podsumowując kwestię rzeczywistości w przekazie medialnym, twierdzenie, że media adekwatnie oddają to, co dookoła nas jest nieuprawnione. Funkcjonowanie mediów jest w wielu wymiarach poddane wpływowi zewnętrznych sił, które w jakimś stopniu kształtują przekaz. Obraz dostarczany nam jest wyselekcjonowanym agregatem urywków rzeczywistości. Przechodząc do tych, co zajmują się przynoszeniem relacji z tego, co w świecie. Przywoływany wcześniej Bourdieu uważa, że świat, czy pole dziennikarskie jest wyizolowany z reszty świata społecznego, co więcej zasady funkcjonowania systemu medialnego wbijają jego pracowników w określony schemat pracy. W momencie, gdy niezwykle ważnym elementem funkcjonowania mediów jest ich rentowność publiczność staje się kluczowym czynnikiem, o który się zabiega. Uwaga widowni przeliczona na cenę czasu/powierzchni reklamowej stanowi o kondycji danej instytucji medialnej. Poszczególni gracze w polu mediów rywalizują między sobą o uwagę widowni. To wszystko sprawia, zdaniem Bourdieu, że dziennikarze przede wszystkim odnoszą się do siebie na wzajem. Żeby wiedzieć, co mówić trzeba wiedzieć, co powiedzieli inni. 12 To nieustanne zwracanie uwagi na konkurentów oraz obawa o widownię wyjaśnia względną homogeniczność przekazu medialnego różne gazety, radia oraz stacje telewizyjne mówią mniej więcej to samo (chodzi o stosunkowo duże instytucje medialne). Różne media podobnie pojmują względną wagę 10 J. Baudrillard, Symulakry i symulacja, tłum. Sławomir Królak, Sic!, Warszawa D. McQuail, Teoria komunikowania masowego, op. cit., s P. Bourdieu, Telewizja, tłum. Paulina Wróbel, [w] Kultura popularna, 3 (13)/2005, Wydawnictwo Academica, Warszawa 2005, s

8 określonych tematów, 13 stąd podobny porządek przekazywania wiadomości w różnych programach informacyjnych. Umiejętność poruszania się w przestrzeni dziennikarskiej wiąże się ze zdolnością do rozpoznawania tego, co może być uznane za wartościowy temat. Tym samym pewne zagadnienia pewne tematy zostają pomijane, jako nie godne, nie warte podjęcia. W kontekście gry by nie stracić należy zajmować się jedynie tematami, które mogą zaowocować zachowaniem lub podniesieniem prestiżu 14. Oznacza to, że np. bezdomność zimą atrakcyjna jest w kontekście ratowania życia, pochylania się nad problemem (skądinąd wiadomo, że tego typu wydarzenia mają charakter akcyjny, to znaczy czasowy pochylać nie można się zbyt długo, ponieważ plecy mogą rozboleć); ten sam temat latem jest atrakcyjny, jednak z zupełnie innym kontekście zanieczyszczania, zaśmiecania, przeszkadzania. Latam nie pochyla się nas problemem wtedy zabiega się o czysty dworzec wolny od kloszardów, którzy zimą transformują się w ludzi bezdomnych. Praca dziennikarska, jak każda inna wymaga wypracowania pewnych reguł, norm, procedur 15. Co z jednej strony pomaga w codziennej pracy, jednakże z drugiej także prowadzi do selekcji informacji. Otaczający świat, by można zdawać relację z tego, co się w nim wydarza musi zostać symbolicznie opanowany bez zrozumienia tego, co się dzieje nie można o tym mówić. W sytuacji, gdy nie ma czasu na przeprowadzenie, niekiedy żmudnej i czasochłonnej pracy związanej z głębszym poznaniem relacjonowanego wydarzenia wykonuje się następujący zabieg to, co obce sprowadza się do tego, co znane. Uwypukla się te elementy zdarzenia, które jakoś wpasowują się dotychczasową wiedzę, bądź odpowiadają posiadanym wyobrażeniom, czy stereotypom. Okulary pozwalają rozumieć, ponieważ pozwalają dostrzec jedynie to, co zrozumiałe 16. Jednak nie może być tu mowy o relacji z rzeczywistości, a raczej ma miejsce przedstawianie wyobrażenia o tym, co się wydarzyło. Rytmowi dziennikarskiej pracy towarzyszy odpowiednia organizacja zbierania informacji swoista maszyneria wyławiania i selekcjonowania tego, co warte przekazania. Z tej przyczyny określonej informacji łatwiej jest przedostać się do obiegu medialnego jeśli tylko odpowiada maszynerii selekcji i retransmisji 17. Innymi słowy zaistnieć może jedynie takie wydarzenie, które świat dziennikarski może do strzec poprzez swą maszynerię odławiania informacji. Najogólniej rzecz ujmując treść przekazu nie jest kształtowana przez to, co się 13 Denis McQuail, Teoria komunikowania masowego, op. cit., s Por. Pierre Bourdieu, Medytacje pascaliańskie, tłum. Krzysztof Wakar, op. cit., s Patrz: Ibidem, s Patrz: Pierre Bourdieu, Telewizja, op. cit., s Denis McQuail, Teoria komunikowania masowego, op. cit., s

9 wydarza, inne czynniki także na nią wpływają. Shoemaker i Reese podają pięć hipotez dotyczących czynników kształtujących treść przekazu: (1) Treść odzwierciedla rzeczywistość społeczną. (2) Treść jest kształtowana przez socjalizację i postawy pracowników mediów. (3) Treść kształtuje rutyna organizacji medialnych. (4) Treść kształtują zewnętrzne instytucje i oddziaływania społeczne. (5) Treść wynika ze stanowisk ideologicznych i służy utrzymaniu status quo. Jak podaje McQuail 18 druga i trzecia teza są najbardziej adekwatne. Rozwój mediów wiąże się ze wzrostem szybkości przepływu informacji w świecie, co także powiązane jest z czasem przeznaczanym na przygotowanie informacji, oraz czasem na jej prezentację. W sytuacji, w której przychodzi dziennikarz z nastawieniem, że należy szybko zrobić materiał i do tego odpytywani mają się streszczać oraz mówić prostym językiem 19. Nie można mówić o adekwatnym przekazie, a jedynie o haśle, które miałoby oddawać to, co się wydarza. Podejście tego rodzaju w istocie stanowi upraszanie, na tyle istotne, że mogące całkowicie zafałszować przedmiot relacji. Wszystko to przekłada się na jakość przekazu. Rdzeniem wiadomości staje się czas od zaistnienia zdarzenia do jego opowiedzenia, treść zostaje wyparta na dalszy plan. W skrajnej formie wartość informacyjna danego wydarzenia jest wprost proporcjonalna do jego nowości. W przemyśle medialnym mamy do czynienia z preferowaniem konfliktu jako treści materiałów informacyjnych 20. Wiele rzeczy, które wydarzają się w świecie jest mało interesujących. Tym, co uatrakcyjnia wydarzenia jest konflikt narracja dziennikarska budowana jest wokół pojęcia konfliktu, ponieważ jedynie w ten sposób, wedle powszechnie obowiązujących przekonań, można zwrócić uwagę widowni 21. Konflikt jest atrakcyjny medialnie z jednej strony daje możliwość ukazania pokrzywdzonych i agresorów, tym samym pozwala na opowiedzenie się po jednej ze stron, z drugiej strony konflikt daje możliwość relacjonującemu przybrać pozę bezstronnego obserwatora, arbitra. W przestrzeni, w której podstawą sukcesu jest wyprzedzenie innych, gdzie należy robić to, co inni, tylko lepiej i szybciej uwaga skupiona jest właśnie na owych innych. Czyli na całej rzeszy dziennikarzy. W tym też kontekście nie dziwi fakt, że jak dowodzą Shoemaker i Reese dziennikarze piszą przede wszystkim dla siebie, dla swoich wydawców i dla innych dziennikarzy 22. Wskazywanie przez badaczy na liczne determinanty pracy dziennikarskiej 18 Ibidem, s Patrz: Pierre Bourdieu, Telewizja, op. cit., s Denis McQuail, Teoria komunikowania masowego, op. cit., s Patrz: Pierre Bourdieu, Telewizja, op. cit., s Pod. za Denis McQuail, Teoria komunikowania masowego, op. cit., s

10 każe z całym naciskiem podkreślić, że przekaz medialny nie może być traktowany jako proste odwzorowanie rzeczywistości. Podsumowując praca dziennikarska podlega licznym uwarunkowaniom. Wydaje się, że w największym stopniu to rutyna pracy w instytucji medialnej oraz socjalizacja i postawy pracowników mediów mają wpływ na jakość ich pracy, dokładniej na uwarunkowania pracy. Do tych determinant dochodzą także rywalizacja w polu dziennikarskim która przekłada się na baczne śledzenie jednego medium przez inne, jak i na baczne obserwowanie i odnoszenie się jednego dziennikarza do drugiego. Też sam sposób prowadzenia pracy wpływa na jej rezultaty, czyli na przekaz. Dotychczas mowa była o rzeczywistości, o stosunku dziennikarzy do niej, następnie poruszony został temat swobody dziennikarskiej, dokładniej strukturalnych uwarunkowań pracy dziennikarskiej. Pozostał jeszcze do omówienia charakter przekazu medialnego i jego relacja do opisywanego świata. Poszczególne media od swego zarania specjalizowały się, raczej preferowały podejmowanie określonych tematów. Prasa popularna w zasadzie zawsze specjalizowała się w histeriach z życia wziętych, w dramatycznym i sensacyjnym stylu doniesień i prezentacji, w opisach przestępstw, katastrof, kryzysów, skandali wojen oraz wydarzeń z życia wziętych sławnych osobistości. 23 Miało, i nadal ma to związek z pewnymi wyobrażeniami na temat tego, co odpowiada odbiorcom, jakich informacji są spragnieni. Jednocześnie dramatyczno sensacyjny charakter przekazu wskazuje bardziej na jego rozrywkowych niż informacyjny charakter. Współcześnie kierunek zmian w charakterze przekazu medialnego, właśnie ku jego większej sensacyjności nazywa się tabloidyzacją ; wiąże się to z trywializacją przekazu i coraz większą nieodpowiedzialnością. Transformacja przekazu w tym kierunku wiąże się także z inną cechą pracy dziennikarskiej, mianowicie dziennikarze lubią nadawać osobisty charakter abstrakcyjnym tematom 24. Powyższe cechy przekazu medialnego ponownie wskazują na to, że nie jest one odzwierciedleniem rzeczywistości. Uwrażliwienie na określony typ informacji wiąże się z pomijaniem tych, które się nie wpasowują w oczekiwania odnoszące się do preferowanego charakteru informacji. Co więcej, McQuail podaje, że jak pokazują wyniki badań przemysłu medialnego świat jaki pokazują nam środki masowego przekazu to często wynik przypadkowych spotkań i nieformalnych powiązań ludzi mediów 25. Wyliczane cechy 23 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem,s

11 mediów masowych nie mają na celu pokazania, że praca dziennikarska jest nierzetelna, wskazują jedynie na liczne strukturalne, techniczne i praktyczne jej uwarunkowania, które uniemożliwiają pracę zgodną z pewnym mitem mediów masowych jakoby one oddawały rzeczywistość społeczną w sposób niezniekształcony. Nastawienie na przekazywanie określonych treści powiązane jest też z wypracowanie określonych form przekazywania informacji. Dziennikarze, jak każdy w codziennym życiu, posługują się wypracowanymi kategoriami porządkującymi świat, umożliwiającymi płynne poruszanie się w nim. Kategorie te stanowią swoiste ramy interpretacyjne, które podwalają nadał ład, uczynić zrozumiałymi i przejrzystymi informacje o świecie. Cytowany autor przywołuje tu spostrzeżenie Graber dotyczące telewizyjnego języka polityki, jednak dobrze ilustrującego codzienną dziennikarską praktykę. Dziennikarze telewizyjni wypracowali sobie repertuary czyli inaczej mówiąc ramy, logikę czy też funkcjonujące w obrębie poszczególnych gatunków formaty bardzo stereotypowych ujęć dla różnych specyficznych sytuacji politycznych. 26 By zilustrować to spostrzeżenie bardziej swojskim przykładem odwołam się do bezdomności. Kiedy pisze się np. o bezdomności kobiecej (niech będzie to matka samotnie wychowująca dziecko), to do budowania narracji używane są powszechnie obecne w świadomości społecznej sensy znaczeniowe macierzyństwo, miejsce do wychowywania dzieci (dom), umożliwienie matce bycia godną matką. Użycie tego typu pojęć kieruje narracje na określone tory bezduszna (emocjonalne określenie, zwracające uwagę na brak empatii, brak względu dla prawdziwie ludzkich wartości) administracja nie pozwala samotnej matce wychowywać dziecka, nie udziela jej stosownego wsparcia (czyli mieszkania), oferowana pomoc jest niewystarczająca (mieszkanie w schronisku dla osób bezdomnych upokarza matkę). Osią narracji nie jest tu problem braku domu, a konflikt na linii kobieta urzędnik (osoba złej woli). Podchodzenie do relacjonowanego tematu o określonych pozycji to znaczy patrzenie na zagadnienie perspektywy posiadanych ram interpretacyjnych wpływa na relację kształtując jej znaczenie i tak jak w powyższym przykładzie uwaga zostaje odwrócona od sedna problemu, jakim jest brak, a kierowana na to wokół czego buduje się opis konflikt. Funkcjonuje jeszcze jedna rama interpretacyjne, która ściśle odnosi się do ludzi ubogich. W polskich warunkach używana jest w określonych okolicznościach, współgra z neoliberalnym wyobrażeniem porządku świata. Ma ona charakter uogólnienia treści informacyjnych. Sprowadza się do tego, że ludzie biedni i korzystający z opieki społecznej 26 Pod. za ibidem, s

12 są ignorowani bądź piętnowani 27. Stosowanie tego uogólnienia jest wynikiem działania podstawowych prawidłowości znanych z psychologii społecznej. To znaczy przyjmuje się, że zastany ład społeczny jest z grubsza rzecz ujmując dobry, a społeczeństwo jest zorganizowane sprawiedliwie, zatem ci, którzy znaleźli się na jego marginesie (osoby bezdomne, wymagające pomocy) sami zasłużyli sobie na taki los. W społeczeństwie sprawiedliwie zorganizowanym, gdzie każdy odpowiada sam za siebie, ci, którym się nie powiodło sami są sobie winni. Dlatego też tak silna jest potrzeba poszukiwania przyczyn wykluczenia osób bezdomnych np. w alkoholizmie, jako usprawiedliwieniu wykluczenia mieszkańców schronisk 28. W tym samym kontekście prawidłowości psychologicznej w myśl, której ofiara sama jest winna generalnie ujmowane są informacje dotyczące problemów społecznych. Jest tak, że sposób ujmowania informacji przekłada się na tendencję widzów do takiego właśnie interpretowania ich treści 29. Czyta się o tych, którzy nie chcą podjąć pracy, ponieważ nie chce im się codziennie do niej przychodzić..., ponieważ wolą nic nie robić i w duchu śmieją się z nas, pracujących.... Stąd mamy artykuły, szczególnie w okresach dobrej koniunktury na rynku o wydźwięku romantycznej bezdomności. To znaczy przywołuje się obraz leniwego, chytrego bezdomnego, który nic nie robi jedynie korzysta z wszelkich możliwych zapomóg, tym samym, jak wynika z niejednego artykułu prowadzi wygodne życie, bo nie musi pracować, a dochód posiada. Przenosząc uwagę na inny element treści przekazu medialnego wydaje się, że język w, którym dostarcza się nam faktów sprawia wrażenie jakby nie opisywał a orzekał, zatem twierdzenia w nim wypowiadane nie podlegają dyskusji. Właśnie do takich wniosków doszła Glasgow Media Group, która w książce More Bad Newes pisze język przekazów informacyjnych robi wrażenie, jakby dość łatwo było potwierdzić ich prawdziwość lub fałsz. Wydaje się całkowicie konstatujący (orzekający i poddający się weryfikacji), a nie przedstawieniowy Ibidem, s Niekiedy można odnieść wrażenie, że poszukiwanie przyczyn bezdomności w takich czynnikach jak alkoholizm, narkomania jest mechanizmem emocjonalnego zabezpieczania się przez ewentualnością utraty mieszkania. Bezdomność wywołuje trach, ponieważ osoba bezdomna samą swoją obecnością każdemu mówi o tym, że utrata domu jest możliwością otwartą przed każdym. Tak jak ze świadomości wypiera się złe wspomnienia, tak z pola widzenia (albo widzi się, a nie dostrzega) wypiera się ludzi bez domu, których obecność mówi o tym, że każdy może znaleźć się na ulicy. Z drugiej strony wiązanie przyczyn bezdomności z czynnikami patologicznymi także, poprzez związanie bezdomności z patologiami społecznymi, także sprzyja wyparciu ze świadomości możliwości utraty domu. Innymi słowy marginalizacja, niedostrzeganie bezdomności związana jest z lękiem przed nią. 29 Por. Ibidem, s Pod. za ibidem, s

13 W tym miejsce należy zwrócić uwagę na związek, wzajemne relacje między sensem przekazu, a samym przekazem. Rozróżnienie na język konstatujący i przedstawieniowy pozwala także zwrócić baczniejszą uwagę na relacje między samą informacją tym, co się mówi, a tym, jaki ta wypowiedź ma sens. Treść przekazu pozostaje niezmienne podczas gdy jego sens jest zmienny, zależny od kontekstu od tła informacyjnego. Pojęcie sensu przekazu medialnego wymaga przywołania pojęcia denotacji (która obrazuje właściwą dla danego znaku zależność między znaczącym przedmiotem i znaczonym pojęciem umysłowym); a także pojęcia konotacji (czyli sensu, który można wywieść ze znaczącego obiektu). Dla przykładu, kiedy widzę osobę bezdomną, to myślę, to ktoś, kto nie ma domu, nie ma mieszkania; bezdomność denotuje brak domu. Natomiast zakres konotacji słowa bezdomny jest o wiele szerszy, wymienię tylko kilka możliwych sensów dających się wywieść z tego pojęcia: brudny, śmierdzący, zaniedbany, nocujący na dworcu, przebywający w schronisku, niepracujący, nieposiadający dokumentów, mieszkający na działkach, wychodzący z bezdomności, pracujący, zadbany. Widać, że z pojęcia bezdomny można wysnuć bardzo dużo, często sprzecznych sensów i w zależności od tego którym z tych wywiedzionych sensów przypisuje się większą wagę taki charakter przybiera pojęcie bezdomny. Jak widać denotacja pojęcia jest względnie jednoznaczna, natomiast to, co pojęcie konotuje jest płynne i zależy od interpretacji. Bogactwo sensu oraz różnica między sensem przekazu a przekazem samym ściśle związana jest z pojęciem konotacji. Kiedy jeszcze doda się, że pewne słowa, które obarczone są sensem potocznym, związanym z wartościowaniem pojawiają się w przekazach medialnych 31, to trudno będzie utrzymać iż to, co oferują mass media jest prostym odwzorowaniem rzeczywistości. Znaczenie w języku zawsze jest arbitralne. Nie ma żadnych związków między znaczącym a znaczonym, które można by nazwać naturalnymi, nie istniej odpowiedniość między myślą, a rzeczą. Tym bardziej konotacja nie jest niczym stałym i niezmiennym. Oznacza to, że sens w języku jest płynny, ciągle ulega zmianie, zależy od wielu czynników. Dlatego też przekaz medialny choć może wydawać się niejednoznaczny, czy wręcz mylny to jest to wynikiem samej struktury języka, a nie intencji nadawców w komunikacji masowej. Należy jeszcze zwrócić uwagę na obrazy, które także powszechnie wykorzystuje się w przekazie medialnym. Zdjęcia w gazetach często wykorzystuje się tak, jak byłyby to ikony iw zasadzie dobrze dobrane obrazy zaczynają w kulturze pełnić funkcję ikon są bezpośrednio czytelne, silnie działają na wyobraźnię i są powszechnie zrozumiałymi przedstawieniami 31 Patrz ibidem, s

14 pewnych idei 32. W przypadku tekstów poruszających tematykę bezdomności często jest tak, że ilustruje się je zdjęciami ikonami, które w zasadzie nie wiadomo, co mają oznaczać, czy mają być ikoną bezdomności, czy też mają mówić o tym, jak bezdomność wygląda. Wywołuje to niekiedy dysonans poznawczy tekst opowiada o czymś mniej lub bardziej abstrakcyjnym, natomiast ilustrowany jest zdjęciem dworcowej bezdomności treść ilustracji w żaden sposób ni koresponduje z treścią tekstu. W kontekście bezdomności do najważniejszych uchybień mediów należy zaniedbywanie tej tematyki nie pisanie o temacie, powierzchniowe zajmowanie się nim, odwoływanie się do negatywnych stereotypów, czyli odwoływanie się do obecnych w społecznej świadomości negatywnych stereotypów, piętnowanie osób z takim problemem, obarczanie ich winą i odpowiedzialnością za własną sytuację. Jednakże te uchybienia, a w zasadzie sama kondycja mediów masowych jest bardziej zwierciadłem niedostatków samego społeczeństwa i naszych własnych słabości 33. Uwagę wpierw zwrócę na serię tekstów, która ukazała się w Polityce od kwietnia do lipca Seria nosi tytuł Niepomagalni i skupia się na zagadnieniu rozwiązywania problemów społecznych, takich jak m.in. bezdomność. Wydarzeniem, które było impulsem do podjęcia tej serii było wydarzenie w Kamieniu Pomorskim spłonął tam budynek socjalny, wydarzenie pociągnęło za sobą śmierć części lokatorów w płomieniach. Tekst, który zapoczątkował tę serię nosił tytuł Niepomagalni stanowi bardziej krytykę krajowej polityki społecznej, niż opis konkretnego wydarzenia, czy poszukiwanie jego namacalnych sprawców. Tragiczny pożar budynku socjalnego w Kamieniu Pomorskim to przejaw zaniechania. Samorządy od lat nie mają ani pomysłu, ani pieniędzy, by radzić sobie z biedą i patologią. Chodzi o pięć milionów osób żyjących w ubóstwie. E. Winnicka, Niepomagalni, Polityka, nr 17 (2702) Pozostałe teksty które ukazały się w ramach tego cyklu, o który poświęcony jest problemom biedy, wykluczenia i społecznej niepełnosprawności noszą tytuły: Holownik osobisty, z 2 maja 2009, Karolinka chce do domu, z 16 maja 2009, Przystanek zamkowa, z 25 maja 2009, Krzywe domy, z 30 maja 2009, Zwarcia z 6 czerwca 2009, Razem lepiej z 13 czerwca 2009 oraz Zapowiedziana piecza zastępcza, z 4 lipca Analizie poddam trzy teksty z serii. Inaugurujący ją: Niepomagalni, czwarty: Przystanek zamkowa i piąty Krzywe domy. Wszystkie teksty traktują o marginalizacji, wykluczeniu społecznym, długotrwałym bezrobociu i bezdomności. 32 Ibidem, s Ibidem, s

15 Pierwszy stawia tezę o niewydolności nie tylko systemu pomocy 34 społecznej, ale pośrednio mówi o błędnej, niedziałającej polityce społecznej państwa i jego regionów. Spoza emocjonalnych zapewnień polityków, że pomoc dla pogorzelców już nadchodzi, przebija bezradność wobec osób, które wypadły poza społeczną burtę. Czy zadaniem państwa jest przywrócenie ich do społeczeństwa, czy raczej dbałość o to, by nie umarli szybko z głodu i wyziębienia? E. Winnicka, Niepomagalni, Polityka, nr 17 (2702) Pytanie z powyższego cytatu podnosi fundamentalną kwestię, nieobecną w dyskusji na temat bezdomności, czy systemu pomocy społecznej. Sugerowanie, że celem systemu pomocy społecznej może być dbałość o to, by nie umarli szybko z głodu i wyziębienia. Może prowadzić do wniosków, że zadaniem systemu pomocy może nie być podnoszenie jakości życia osób ją objętych, czy zmniejszenie dystansów między wykluczanymi, niewykluczonymi, a konserwacja nierówności społecznych, takie zabezpieczenie rzeszy ludzi znajdujących się poza nawiasem tzw. normalnego życia, aby zachować przy życiu i jednocześnie w nędzy. Pytanie powyższe powinno być traktowane jako przyczynek do dyskusji nad praktyką funkcjonowania systemu pomocy społecznej pomiaru jego skuteczności, szczególnie w pracy z ludźmi długotrwale wykluczonymi (m.in. bezdomnymi). W Polsce żyją dwa miliony osób, o których nie wiadomo, za co kupują chleb. Dalsze trzy miliony egzystują na granicy ubóstwa. O ile w ostatnich przedkryzysowych latach spadła nieco liczba osób skrajnie ubogich, to wzrosła liczba społecznie wykluczonych. Wiadomo dziś, że wobec nich nie zdadzą egzaminu żadne narzędzia, którymi dysponuje pracownik socjalny w gminie. Pomoc socjalna w obecnym wydaniu konserwuje wielopokoleniową biedę, finansując co miesiąc jej nałogi. E. Winnicka, Niepomagalni, Polityka, nr 17 (2702) Wśród dziennikarzy nagminne jest błędne rozpoznanie nazwy systemu wsparcia społecznego reprezentowanego przez takie instytucje jak ośrodki pomocy społecznej, centra pomocy rodzinie, ośrodki pomocy rodzinie, lokalne departamenty polityki społecznej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Powyższe instytucje nie zajmują się opieką społeczną, zagadnienie takie nie ma innego istnienia niż to w świadomości części społeczeństwa i dziennikarzy. System wsparcia społecznego nazywa się w Polsce systemem pomocy społecznej. Rozróżnienie między pomocą, a opieką społeczną ma istotne znaczenie i odwołuje się do semantyki słów opieka i pomoc. Drugie z nich wskazuje na fakt, że wsparcie udzielane przez instytucje w zamyśle ma być impulsem do podniesienia umiejętności osób objętych pomocą, tak aby mogły one docelowo żyć w pełni samodzielnie. Natomiast termin opieka konotuje długotrwałe wsparcie, które wyklucza, co najmniej podważa aktywność osób objętych wsparciem. Podsumowując relacja państwa do osób wykluczonych jest relacją pomocy (działania, które z istoty mają być ograniczone w czasie), a nie opieki (działania, które podważa aktywność osób objętych opieką, a także nie jest ograniczone w perspektywie czasowej). Z drugiej strony utożsamianie w świadomości społecznej i świadomości dziennikarskiej działań systemu pomocy społecznej z opieką społeczną, stąd uporczywe używanie błędnej nazwy opieka społeczna może być nieświadomym przejawem faktycznego rozpoznania niektórych działań systemu jako nieskutecznych. Używanie błędnej nazwy może być pokłosiem kilkudziesięciu lat jej funkcjonowania w PRL, równocześnie jednak świetnie obrazuje ono brak wiedzy na temat tego, jak system pomocy działa i jakie są jego cele. W świadomości społecznej nie funkcjonuje wyobrażenie wychodzenia z problemów takich, jak bezdomność, wykluczenie społeczne, to używa się nazwy adekwatnej do posiadanych wyobrażeń, czyli opieka. 15

16 Wydarzenia z Kamienia Pomorskiego pokazują, że istnieje grupa społeczna, która korzysta z pomocy społecznej, prawdopodobnie od kilku pokoleń, a sama długość korzystania wskazuje, że pomoc owa jest nieskuteczna, to znaczy nie prowadzi do zmiany, do poprawy jakości życia tych ludzi, czy nie prowadzi do ich tzw. powrotu do społeczeństwa. Autorka tekstu wskazuje pięć możliwych przyczyn takiego stanu rzeczy. Można je w skrócie ponazywać: a) brak wiedzy na temat ludzi którym udziela się pomocy; b) ludzie na wzajem zarażają się patologiami to rezultat budowania gett biedy; c) władze lokalne wolą ukrywać biedę niż z nią walczyć bezdomnych upycha się w placówkach, które są rozmieszczona na obrzeżach miast, lub poza nimi; d) usługi systemu pomocy nie są dostosowane do potrzeb klientów, nie trafiają w indywidualne potrzeby osób potrzebujących pomocy; e) nie ma profilaktyki wykluczenia społecznego. 1 Nie wiadomo, kim są klienci opieki społecznej. Według socjologów ważną przeszkodą na drodze do rozwiązania problemu biedy i marginalizacji jest kłopot leksykalny. Nie odróżnia się językowo, co to patologia, margines, a co wykluczenie. (...) 2 Ludzie nawzajem zarażają się patologiami. Jerzy Matysiak jest pracownikiem socjalnym z rewiru Olszynka Grochowska w Warszawie. Sprawuje pieczę nad 50 rodzinami zamieszkującymi trzy bloki (w sumie 220 lokali, jedna czwarta to pustostany poza, nawet socjalnym, standardem). (...) Wiele osób żyje ze sobą jak w rodzinie. Wymieniają partnerów, rodzą dzieci. Dziecko, nawet jeśli jego mama nie pije, wychodzi na klatkę schodową, gdzie leży sąsiad w odchodach. (...) 3 Samorządy nie rozumieją, po co walczyć z wykluczeniem, wystarczy je schować. (...) Ze strachu przed protestami mieszkańców Pragi Południe bloki socjalne w Warszawie postawiono w odpowiedniej odległości od cywilizacji. (...) 4 Pomoc jest kosztowna, ale trafia w próżnię. Ponieważ system nie wie zbyt wiele o swoich klientach nie potrafi dostosować usług (i wydatków) do potrzeb. Rodzina z dziećmi ma inne deficyty, a starsza pijąca osoba inne. Komuś wystarczyłby lokal w lepszej dzielnicy i pół roku intensywnej socjalnej pracy. Inny potrzebuje długotrwałej psychoterapii. (...) 5 Brakuje profilaktyki. Podstawowym błędem jest jednak utożsamianie pomocy społecznej z polityką społeczną. E. Winnicka, Niepomagalni, Polityka, nr 17 (2702) Waga tego tekstu tkwi, przede wszystkim, nie w tym, że podejmuję taką tematykę, jaką podejmuje, ale w fakcie, że stanowi on odpowiedź na dramatyczne wydarzenie, nie jest stereotypowy, to znaczy, nie skupia się na jednostkowym wydarzeniu, nie poszukuje winnych jednostkowego wydarzenia, a proponuje bardziej ogólne podejście do problematyki. Podejście, które nie jest popularne w przekazach medialnych. Tekst może wydać się prowokacyjny, poddający w wątpliwość skuteczność udzielanej pomocy społecznej. Należy zwrócić uwagę na to, że w przekazach medialnych system pomocy społecznej jest nieobecny, a pojawia się najczęściej jedynie w tedy, gdy szuka się winnego jakiegoś wydarzenia. Słowem, system pomocy pojawia się w przekazach epizodycznie, jeśli tak to uwaga raczej skupia się na bezdusznych urzędnikach, którzy nie są wrażliwi na problematykę ludzi wykluczonych. W omawianym tekście wskazuje się nie na problem z człowiekiem, jako 16

17 pracownikiem w branży pomocy społecznej, a na problematykę związaną z możliwą diagnozą przemodelowania funkcjonowania systemu pomocy społecznej. Drugi tekst, który będzie omawiany Krzywe domy poświęcony tematyce mieszkalnictwa, budownictwa socjalnego. Autorka, Ryszarda Socha omawia temat na przykładzie polityk mieszkalnictwa realizowanych w trójmieście. Tekst jest przedstawieniem dwóch możliwych rozwiązań w prowadzeniu polityki budownictwa socjalnego adaptowaniu różnego rodzaju hotelowców na bloki socjalne, a rozsiewaniu lokali socjalnych między mieszkaniami komunalnymi. Trójmiasto stało się poligonem. Testuje się tu dwa całkowicie odmienne sposoby walki z biedą i patologią: tworzenie gett i budowanie oaz. R. Socha, Krzywe domy, Polityka, nr 22 (2707) z dnia Dobór użytych słów już jasno wskazuje, po której stronie leżą sympatie autorki: getto i oaza kojarzą się jednoznacznie. Pierwsze można konotuje warunki mieszkaniowe, jakość życia mówiąc oględnie, pozostawiające wiele do życzenia, natomiast drugi termin kojarzy się z czymś pozytywnym, z dobrem ponadprzeciętnym, z swego rodzaju luksusową egzotyką. Pierwsze określenie getto odnosi się w tekście do tzw. gett socjalnych, zgrupowań lokali socjalnych, w których umieszcza się osoby, rodziny w różnym zakresie dysfunkcjonalne. Oazy są opisem polityki włączania ludzi, środowisk dysfunkcjonalnych do tzw. normalnej społeczności poprzez tworzenie lokali socjalnych w przestrzeni społecznej ludzi nie korzystających i nie wymagających pomocy społecznej. Gdynia w tym roku zakończy budowę dwóch nowych bloków socjalnych. Miasto będzie dysponowało w sumie blisko 640 lokalami socjalnymi, z czego 530 będzie skupionych w ośmiu budynkach. Lokatorom już użytkowanych, gdy podają adres, zdarza się usłyszeć westchnienie: o Jezu!. Zły adres to piętno. W Gdańsku na 448 lokali socjalnych 100 mieści się w hotelowcach, reszta jest rozproszona. Ale miasto przymierza się do powiększenia gettowego zasobu. W każdym z takich hoteli mówi Piotr Olech, socjolog z Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności w Gdańsku można stworzyć cudowne warunki, ale tylko na chwilę. Większość rzeczy zostanie zniszczona lub rozkradziona. R. Socha, Krzywe domy, Polityka, nr 22 (2707) z dnia W tekście wskazuje się na piętnowanie, jakim jest zamieszkiwanie w nieodpowiednim miejscu zły adres. Ponadto czytelnik ma okazję zapoznać się z argumentacją dowodzącą, że kumulowanie biedy, zbieranie jej w jednym miejscu jest rozwiązaniem uniemożliwiającym jakąkolwiek pracę socjalną uniemożliwia zmianę świadomości osób zamieszkujących te miejsca. Wiceprezydent miasta Paweł Orłowski: Staramy się dostosować mieszkania socjalne do przyczyn, które sprawiły, że ktoś korzysta z tego zasobu. Z doświadczenia wiemy: jeżeli ktoś na pograniczu 17

18 wykluczenia społecznego znajdzie się wśród podobnych osób, to ma dużo mniejsze szanse, żeby stanąć na nogi. R. Socha, Krzywe domy, Polityka, nr 22 (2707) z dnia Drugi wariant polityki lokalowej oazy, to nie tworzenie gett socjalnych. Wypływa ono z przeświadczenia, że jeżeli ktoś na pograniczu wykluczenia społecznego znajdzie się wśród podobnych osób, to ma dużo mniejsze szanse, żeby stanąć na nogi. W tekście tym teza wydaje się jasno postawiona zgrupowania lokali socjalnych, takie jak to w Kamieniu Pomorskim są wyrazem kapitulacji polityki społecznej wobec problemu wykluczenia społecznego lub polityki chowania problemów społecznych poza miasto. Zgrupowania lokali socjalnych wydają się praktyczną egzemplifikacją błędnej nazwy opieka społeczna powszechnie kojarzonej z wypłacaniem świadczeń socjalnych i zapomóg, które finansują nałogi wykluczonych, zgrupowanych w lokalach socjalnych. Artykuł nie jest jednak prostą krytyką zarzut taki jest powszechny wobec tekstów medialnych, jedynie krytykują lub proponują proste rozwiązania. Krzywe domy są też propozycją, oferują oazy. Uproszczeniem jest tu homogenizowanie polityka Gdańska i Gdyni została utożsamiona z gettami socjalnymi, natomiast polityka Sopotu z tworzeniem oaz. Trzeci z przytaczanych artykułów z cyklu Niepomagalni traktuje jedynie o bezdomności. Tekst pokazuje niestereotypowe drogi do bezdomności oraz sposoby na wyjście z niej, podkreślić należy, że w pokazywaniu sposobów wychodzenia widać brak wiedzy na temat tego, co można by nazwać ścieżką wychodzenia z bezdomności. Na początek wchodzenie. W bezdomność łatwo wślizgnąć się przypadkiem. Powrót to czasem historia jak z bajki. (...) Przed dwoma laty Marek spał na jednym z 30 łóżek w ośrodku pomocy bezdomnym przy ul. Zamkowej w Krakowie. Wcześniej na Dworcu Głównym. Poszedł tam jesienią 2001 r., gdy zamknął za sobą drzwi wynajmowanego mieszkania. Nie miał na następny czynsz. J. Cieśla, Przystanek Zamkowa, Polityka, nr 21 (2706), W bezdomność nie wchodzi się jedynie poprzez patologie, takie jak alkoholizm, przemoc w rodzinie, czy inne dysfunkcje społeczne. Można najzwyczajniej w świecie nie mieć na czynsz, nie mieć rodziny i przyjaciół, do których można zwrócić się po pomoc i dzieje się co następuje. Gdy człowiek po raz pierwszy siada na dworcowej ławce, to nawet jeśli jest trzeźwy, czuje się, jakby grunt usuwał mu się spod nóg. Wpada w otumanienie. Patrzy na litery na rozkładach jazdy i wciąga go, że one tak migają. Do Marka dosiadł się znajomy, starszy człowiek, z którym kiedyś pracował w HPR. Powitał nowego i zaczął instruować, gdzie o której dają śniadanie, zupę, kanapki. Marek nie chciał słuchać. Nie miał pojęcia, co się z nim stanie, ale nie dopuszczał myśli, że ta wiedza będzie mu 18

19 potrzebna. Kilka godzin później, przy pierwszym głodzie, wspomniał wskazówki kolegi. Ani się spostrzegł, jak łaził od zupy do zupy, od kanapki do kanapki. Po paru tygodniach takiego krążenia Markowi zaczęło świszczeć w piersiach. Ktoś zaprowadził go do Ilony Koniecznej lekarki znanej wśród ubogich w Krakowie. Pod koniec lat 90. wypisała im ponad tysiąc fałszywych recept na kombatantów by mogli dostawać bezpłatne leki. Sprawa trafiła do prokuratury, Konieczną zwolniono z pracy. Od tej pory badała bezdomnych na zapleczu chrześcijańskiej księgarni, koło dworca. Wysłuchała u Marka początek zapalenia płuc. Dała skierowanie do pobliskiej noclegowni brud, robaki i grzyb na ścianach, ale posłanie i dach nad głową na noc były. Za dnia Marek zaczął odwiedzać świetlicę Stowarzyszenia Dobroczynnego Betlejem, założonego niedawno przez lekarkę i jej męża. To było pierwsze miejsce poza dworcem, gdzie w Krakowie bezdomni mogli do wieczora przesiedzieć. J. Cieśla, Przystanek Zamkowa, Polityka, nr 21 (2706), Bezdomność to nie alkohol, to brak dachu nad głową. Inne schorzenia społeczne mogą jej towarzyszyć, mogą zwiększać prawdopodobieństwo jej wystąpienia. W tej opowieści jedyne okoliczności zwiększające prawdopodobieństwo wpadnięcia w bezdomność to wspomniane wcześniej bezrobocie i brak rodziny. Powyżej zacytowano opis drogi od dworca do stopniowego usamodzielniania się (noclegownia 35, świetlica 36 ). Pamiętać należy, że różnego rodzaju patologie są często rezultatem bezdomności, a nie jej przyczyną, tak była z uzależnieniem od alkoholu nieraz przychodzi ono dopiero na ulicy, na dworcu. Jerzy i Ilona liczą, że na złapanie oddechu, dogadanie się ze sobą potrzeba trzech lat. Marek choć na ulicy był krótko, kilka tygodni tak właśnie powoli się zbierał. Brał małe, dorywcze prace za niewielkie pieniądze, czasem za darmo pomagał znajomym Koniecznych w remontach. Wierzył, że w końcu znajdzie zatrudnienie z prawdziwego zdarzenia. W 2003 r. mijał na ulicy rusztowanie z rozpiętą płachtą firmy budowlanej. To był impuls. Poszedł, zapytał o pracę. Został przyjęty od następnego dnia. Robi renowacje zabytkowych budynków, odświeża elewacje kamienic na Rynku Głównym, odbudowuje adaptowane na restauracje i galerie piwnice. J. Cieśla, Przystanek Zamkowa, Polityka, nr 21 (2706), Ustęp mówi o jednostkowym przypadku powrotu na rynek pracy. Jak widać najwięcej zależy tu od woli samej zainteresowanej osoby. Nie wspomina się to u pracy psychologicznej, pedagogicznej itp., co stanowi pomoc w owym dogadaniu się ze sobą. Jakie są cechy tej stylistyki pisania o problematyce społecznej? Co najistotniejsze, choć jest to przedstawianie jednostkowych indywidualnych doświadczeń to nieodmiennie odnosi się do systemu pomocy społecznej. Opowieści te można traktować jako zbiór, jak to się mówi, dobrych praktyk, przedstawianych w dyskusji nad kształtem systemu wsparcia społecznego. Niepomagalni są przeglądem innych ścieżek radzenia sobie z wykluczeniem społecznym z bezdomnością, z marginalizacją niż droga Kamienia Pomorskiego, tzn. niż 35 Miejsce to stanowi w standardach pracy z ludźmi bezdomnymi jeden z pierwszych szczebli wychodzenia z bezdomności. Noclegownia często uznawana jest za placówkę niskoprogową to znaczy taką z której usługi można korzystać nie spełniając licznych obostrzeń (brak skierowania z OPS). 36 Pełni tu rolę miejsca, w którym można spędzić dzień alternatywę dworca, przestrzeni powszechnie kojarzonej z bezdomnością. 19