Środki masowego przekazu i ich rola w kształtowaniu wizerunku ciała u zróżnicowanych wiekiem życia kobiet polskich (analiza badań własnych)

Transkrypt

1 Środki masowego przekazu i ich rola w kształtowaniu wizerunku ciała u zróżnicowanych wiekiem życia kobiet polskich (analiza badań własnych) Mass media and its influence on body image development among Polish women in different age (authors own research) Bernadetta Izydorczyk, Adriana Rybicka-Klimczyk Katedra Psychologii Klinicznej i Sądowej, Uniwersytet Śląski w Katowicach dr n. hum. Bernadetta Izydorczyk adiunkt mgr Adriana Rybicka-Klimczyk absolwentka Wydziału Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach Słowa kluczowe: mass media, obraz ciała, lęk-cecha, lęk-stan, EDI-2, EAT, teoria rozbieżności Ja Key words: mass media, body image, anxiety, EDI-2, EAT, self-discrepancy theory Streszczenie: Obraz własnego ciała jest kształtowany w dużym stopniu przez sygnały z otoczenia. Obecny od wielu lat w kulturze zachodniej wizerunek kobiety, zwracający dużą uwagę na masę ciała i szczupłość sylwetki, jest silnie wzmacniany przez środki masowego przekazu, zwłaszcza telewizję. W Polsce i innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej po 1989 roku obserwuje się wśród innych zmian kulturowych także zmianę ról społecznych pełnionych przez kobiety, ale także nasilenie zaburzeń psychicznych związanych z jedzeniem (anoreksja i bulimia). Celem badania było stwierdzenie, czy w poszczególnych grupach wiekowych polskich kobiet doszło do zmian w wizerunku ciała oraz czy zmiany w obrazie ciała w badanych grupach wiekowych kobiet mogą być uwarunkowane oddziaływaniem środków masowego przekazu. Badaniem objęto 140 kobiet (16 50 lat, średni wiek 28,5 roku). Badano ocenę własnego ciała, postawy emocjonalne, behawioralne oraz społeczno-kulturowe przy użyciu specjalistycznych, walidowanych kwestionariuszy. Analiza wyników pokazuje, że kobiety starsze mają bardziej realistyczne postrzeganie własnego ciała oraz że istnieje liniowa zależność między wiekiem a strukturami Ja w Teście Rysowania Sylwetki. Zaobserwowano dużą rozbieżność między Ja realnym i Ja idealnym w grupie adolescentek. Najwyższe natężenie lęku-stanu zaobserwowano w grupie studentek i kobiet dojrzałych. Internalizacja przekazów medialnych była najwyższa w grupie adolescentek i studentek. Paradoksalnie, osoby z największą internalizacją przekazu medialnego cechują się największym zadowoleniem z własnego ciała. Według Autorów, aby uniknąć zaburzeń psychicznych związanych z fałszywym postrzeganiem swojego ciała, konieczne są wielopoziomowe działania edukacyjne także w gabinecie lekarza rodzinnego. Abstract: Self body-image is shaped in large proportion by environmental signals. Low weight and thin body shape as an ideal of woman has been promoted in Western culture for many decades, especially in mass-media like TV. Dynamic change of social roles played by women and growing number of eating disorders (bulimia and anorexia nervosa) have been observed in Poland and other Central and Eastern European countries since The aim of the study was to assess whether self body-image in different age groups of Polish women changed in past years and what is the level of influence of mass-media on it. 140 women (aged 16 50, mean age 28.5) participated in the study. Body self-image perception, emotional, behavioral and socio-cultural attitudes as well as internalization of mass-media communicates were assessed with special, validated questionnaires. The results showed linear relationship between age and body perception in Contour Drawing Test, giving more realistic image of body in group of older women. Large discrepancy of perception of real-self and ideal-self was observed in group of adolescents. The highest intensity of fear as a state was observed in young adults (students) and older women. Internalisation of mass-media signals was strongest in young women (adolescents and students). Women with higher grade of internalisation had paradoxically highest level of self body-image satisfaction. The Authors believe that multiple educational activities on different levels (in Family Doctor s office too) must be undertaken to avoid disorders bound to false self body-image perception. (Probl Med Rodz 2009;3(28):20 32) Otrzymano: r. Przyjęto: r. Adres do korespondencji: dr n. hum. Bernadetta Izydorczyk, Katedra Psychologii Klinicznej i Sądowej, Uniwersytet Śląski w Katowicach, ul. Grażyńskiego 53, Katowice; b.izydorczyk@interia.pl Wstęp Rozwój wizerunku ciała jest uwarunkowany oddziaływaniem wielu czynników. Wśród nich można wymienić zmienne osobowościowe, poznaw- 20 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3

2 czo-behawioralne, intrapsychiczne, indywidualne doświadczenia jednostki, wpływy społeczno-kulturowe. Badania prowadzone na gruncie psychologii społecznej wykazały istotne znaczenie czynników społeczno-kulturowych dla procesu rozwoju i kształtowania się obrazu ciała. Czynniki kulturowe dostarczają norm, które wyznaczają standardy atrakcyjności oraz określają, jakie cech fizyczne są społecznie cenione, a także jakie konsekwencje wiążą się z ich posiadaniem lub brakiem 1. Jak pokazują badania Tiggemann, sygnały te są szeroko rozpowszechniane i wzmacniane przez media 2,3. Przekazy kulturowe i medialne nie tylko tworzą i przekazują wartości związane z atrakcyjnością, ale również wyrażają oparte na płci kulturowej oczekiwania, które wiążą kobiecość i męskość z pewnymi cechami fizycznymi. Kultura przekazuje szereg informacji i sposobów wywołania zmian w obrazie ciała, tak aby odpowiadało ono standardom atrakcyjności i spełniało oczekiwania społeczne. Kulturowe wartości, poprzez proces internalizacji, są przyswajane przez poszczególne jednostki tworząc ich podstawowe odniesienia do wizerunku ciała, a to z kolei decyduje o specyficznym sposobie ich interpretowania i reagowania na zdarzenia życiowe 4. Taki sposób przekazywania wartości kulturowych powoduje, że współczesna kobieta staje przed koniecznością rozwiązania sprzeczności, jaką jest jednoczesne spełnienie obowiązków i oczekiwań związanych z tradycyjną rolą kobiety-matki i lansowaną w kulturze rolą kobiety sukcesu. Kolejna sprzeczność, z jaką spotykają się kobiety w środkach masowego przekazu, dotyczy komunikatów o charakterze tzw. podwójnego wiązania. Z jednej strony, kobiety otrzymują komunikaty, które popierają i wzmacniają kobiecą niezależność, aspiracje i realizację ambicji zawodowych. W ten sposób propagowany jest przez media wzorzec kobiety sukcesu, niezależnej i wykształconej, która osiąga sukcesy w sferze publicznej i występuje w rolach, które tradycyjnie uważane są za męskie. Z drugiej zaś strony, komunikaty wysyłane przez media promują i wartościują wzorzec kobiecej urody i sylwetki ciała, który jest ściśle określony, narzuca kobietom nakaz umartwiania się poprzez stosowanie różnych diet, kosmetyków czy ideę fitness 5. Kobiety czerpiące informacje z tych komunikatów w efekcie zostają poddane temu, co Wolf nazwała terrorem PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3 piękna 6. Internalizacja komunikatów medialnych powoduje, że mit piękna staje się integralną częścią kobiecej tożsamości, która w rzeczywistości zostaje zredukowana do jej cielesnej powłoki. W konsekwencji kobiety skoncentrowane na własnym ciele nie są w stanie swobodnie realizować swych potrzeb i aspiracji zawodowych, bowiem liczy się przede wszystkim wygląd, który wciąż jest podstawowym kryterium ich oceny. Sprzeczność komunikatów przekazywanych przez mass media dotyczy nie tylko sfery intelektualnej kobiet i wzorca urody, ale również lansowanego przez kulturę ideału szczupłej sylwetki, który wiąże się przede wszystkim z samodyscypliną wobec ciała oraz kontrolowaniem emocji, głodu i seksualności. Według Bordo 7 dyskurs szczupłego ciała ma podwójne znaczenie: jest efektywną formą dyscyplinowania tożsamości kobiet, a także jednym z najbardziej efektywnych instrumentów różnicowania ludzi, wytwarzania bariery ja inni, my oni. Poza tym przymus posiadania we współczesnej kulturze krajów wysoko uprzemysłowionych szczupłego ciała jako źródła sukcesu w życiu wywołuje często u kobiet poczucie nieadekwatności ich ciała do propagowanego i lansowanego wizerunku szczupłości (chudości). Media przyczyniają się do wywoływania u kobiet przepaści między ciałem idealnym i własnym, co staje się źródłem ciągłego niepokoju o wygląd i wagę ciała. Kolejna sprzeczność, z jaką spotykają się kobiety w komunikatach przesyłanych przez mass media, dotyczy dyskursu jedzenia. W tych samych czasopismach, które propagują szczupłość, stosowanie diet czy środków odchudzających, równocześnie spotkać można dziesiątki reklam wspaniałych restauracji, a także setki atrakcyjnych przepisów kulinarnych z kolorowymi zdjęciami. W konsekwencji kobiety czytając te czasopisma i oglądając reklamy są jednocześnie atakowane dwoma sprzecznymi typami przekazu jedz i nie jedz. W pułapce dwóch dyskursów kobieta może czuć się całkowicie bezradna nie potrafi rozwiązać sprzeczności między zaleceniem panowania nad biologicznym pragnieniem głodu po to, aby spełnić kulturowe oczekiwania wobec wyglądu, a zaleceniem ulegania im po to, aby zaspokoić podstawowe potrzeby 7. 21

3 Społeczno-kulturowe mechanizmy wpływu na proces internalizacji ideału szczupłej sylwetki u współczesnych kobiet Kultura masowa za pośrednictwem mass mediów wylansowała społecznie pożądany ideał kobiecej sylwetki ciała, który jest niemożliwy do osiągnięcia dla większości kobiet. Pomimo tej świadomości wiele z nich podejmuje desperackie próby jego zdobycia. Sytuacja, w jakiej znalazły się współcześnie kobiety, jest niezwykle trudna, ponieważ są one stale bombardowane sprzecznymi komunikatami wysyłanymi przez kulturę. Z jednej strony oczekuje się od kobiety, aby była szczupła i sprawowała kontrolę nad swoim ciałem, z drugiej strony jest zachęcana przez środki masowego przekazu do nieograniczonej konsumpcji. Taki przekaz kulturowy stawia kobietę w sytuacji konfliktu pomiędzy jej naturalnymi, biologicznymi popędami a społecznym przykazem utrzymywania kontroli nad sobą i swoim ciałem. Kobiety przyswajają sobie i podporządkowują się społeczno-kulturowym standardom głównie poprzez mechanizm internalizacji, nacisk komunikatów medialnych, który wywierany jest przez efekt częstości, z jaką kobiety oglądają na billboardach, w reklamach i gazetach szczupłe sylwetki kobiecego ciała oraz poprzez zawartość informacyjną tych komunikatów, które najczęściej łączą szczupłą sylwetkę z osobistym i zawodowym sukcesem. Media posługując się powyższymi technikami wpływu wyznaczają i decydują o standardach atrakcyjności kobiecego ciała. Środki masowego przekazu są silnym nośnikiem socjokulturowego standardu atrakcyjności. Nie mogą one samoistnie wywołać zaburzeń w obrazie ciała, ale stanowią istotny czynnik ryzyka rozwoju zaburzeń wizerunku ciała i w interakcji z innymi zmiennymi (Body Mass Index, płeć, wpływ otoczenia rodzinnego, społecznego) mogą wywołać zaburzenia w percepcji własnego ciała, a w dalszej perspektywie przyczynić się do rozwoju zaburzeń odżywiania się. W krajach wysoko rozwiniętych środki masowego przekazu są najpotężniejszym nośnikiem informacji dotyczących standardów społeczno-kulturowych. Badania mediów wykazują, że praktycznie każde gospodarstwo domowe posiada telewizję, włączoną średnio przez 7 godzin dziennie, przy czym każdy domownik ogląda TV przez 3 4 godzin dziennie. Przez cały rok dzieci i młodzież poświęcają więcej czasu na oglądanie TV niż na jakąkolwiek inną czynność 2. Za pośrednictwem mediów dorośli oraz dzieci uczą się ról płciowych. Filmowi bohaterowie prezentują modele idealnego mężczyzny lub idealnej kobiety, a także typowych przedstawicieli płci. Są oni zazwyczaj piękni i szczupli. Dorosłe kobiety oglądając medialne ideały piękności często mówią, że modelki są zdecydowanie za szczupłe. Można zatem sądzić, że mają one świadomość, iż ciała modelek są nierealnie piękne, a ich fotografie zamieszczone w prasie kobiecej podlegają obróbce komputerowej. Pomimo to większość z nich dąży do zmiany własnej sylwetki zgodnie z lansowanym przez media ideałem. Idealny obraz ciała zostaje zinternalizowany przez młode kobiety i staje się celem, do którego zmierzają przez programowanie transformacji swojego ciała w taki sposób, aby upodobnić się do obowiązującego standardu 9. Ponadto chudość jako ideał kobiecego ciała nie jest tylko pustym hasłem, ale częścią zespołu przekazu kulturowego, który wiąże szczupłość i atrakcyjność ze szczęściem i dobrą pozycją społeczną. Zaakceptowanie tego schematu kulturowego gdzie cielesność i szczupłość są szczególnie istotne dla osiągnięcia sukcesu i pełni szczęścia oznacza, że ocena własnej wartości równa się ocenie własnej atrakcyjności 2. Kolorowe magazyny są również źródłem informacji dla dzieci. Z badań Field i współpracowników 10 wynika, że 25% uczennic wyższych klas szkoły podstawowej czyta je średnio dwa razy w tygodniu. Dziewczynki, które porównują swój wygląd z wyglądem modelek, są z tych efektów porównań niezadowolone i częściej koncentrują się na wadze własnego ciała. Podobne reakcje obserwuje się zarówno u nastolatków 11, jak i u dorosłych 12. Niektóre badania pokazują jednak, iż porównania z idealnymi modelami mogą prowadzić do wzrostu poziomu zadowolenia, jeżeli tylko zgodnie z zasadą podobieństwa kobiety dostrzegą, że ich wygląd nie odbiega od obowiązującego standardu. Kluczem do zrozumienia tych rozbieżności jest wskaźnik BMI. Im niższy wskaźnik, tym większe zadowolenie z własnego wyglądu po dokonaniu porównania z modelem idealnym. Kobiety o średnim (19 23) i wysokim (>23) 22 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3

4 BMI są z efektów porównań niezadowolone 9. Model rozwoju poczucia niezadowolenia z własnego ciała Smolaka i Thompsona wyraźnie wskazuje, że płeć i BMI są czynnikami, które mogą sprzyjać częstszemu pojawianiu się negatywnych komentarzy na temat wyglądu ze strony rówieśników i rodziców. Co więcej, mogą one również zwiększać ryzyko molestowania seksualnego. Następne dwa ważne elementy to niski poziom autonomii i skoncentrowanie się na wadze ciała oraz kształcie sylwetki. Jeśli dodamy do tego wpływ mediów oraz modelowanie jednostki przez otoczenie, to otrzymamy schemat sprzyjający powstawaniu niezadowolenia z ciała 8. Ideał szczupłej sylwetki został wykreowany i zinternalizowany przez społeczeństwo powojennych Stanów Zjednoczonych. Przyczyną, dla której Amerykanie zaczęli rozpowszechniać image szczupłego ciała, było przekonanie, że społeczeństwo amerykańskie jest nadmiernie otyłe, posiada złe nawyki żywieniowe oraz prowadzi niezdrowy tryb życia, co w konsekwencji negatywnie wpływa na ich ciała oraz osobowość. W rozszerzającej się panice, że Ameryka stanie się fizycznie i psychicznie otyła, dieta i ćwiczenia zaczęły być traktowane jako swoiste panaceum. Opracowano koncepcję idealnej wagi, która miała zapewnić optymalne zdrowie. Uznano, że instrumenty walki z nadwagą są łatwo dostępne, stąd redukcja wagi była postrzegana przez pryzmat silnej woli. Kult szczupłej sylwetki nabrał więc charakteru egalitarnego 13. W latach sześćdziesiątych ideologia szczupłego ciała zaczęła nabierać coraz większego znaczenia, szczególnie w odniesieniu do wyglądu kobiet. Badania prowadzone przez Garnera i Garfinkela nad standardami atrakcyjności wykazały, że w ciągu dwudziestu lat uległy one zmianie w jednym kierunku coraz szczuplejszej sylwetki ciała. W rezultacie kobiety, które jeszcze dekadę wcześniej uznawane były za szczupłe, dzisiaj zostałyby określone jak okrągłe. Co więcej, szczupła sylwetka, która jeszcze niedawno była wyłącznie atrybutem modelek, dziś jest dominującym image dla dziewcząt ze szkół średnich i uniwersytetu 14. W krajach Europy Środkowej i Wschodniej ideał szczupłej sylwetki rozpowszechnił się dopiero po 1989 roku. Badania porównawcze prowadzone w krajach takich jak Polska 15, Czechy, Węgry i Austria 16 pod względem epidemiologii zaburzeń odżywiania wykazały, że wskaźnik zachorowalności PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3 na bulimię i anoreksję jest w tych krajach podobny i nie różni się istotnie od wskaźnika zachorowalności w krajach wysoko rozwiniętych, tj. USA czy Wielkiej Brytanii. Zauważono natomiast inną, znaczącą różnicę. Okazało się, że pomimo iż wskaźnik zachorowalności na zaburzenia odżywiania w krajach Wschodu i Zachodu jest podobny, to najczęściej chorują na nie dziewczyny ze szkół średnich i studentki. Potwierdziły to badania Katarzyny Włodarczyk-Bisagi, która przebadała za pomocą testów EAT Eating Attitudes Test i BIT Bulimia Investigatory Test dwie grupy Polek studentki oraz kobiety pracujące w fabrykach. Wyniki badań wykazały, że u studentek poziom nasilenia objawów bulimicznych i zaburzonych postaw wobec jedzenia był pięciokrotnie wyższy niż u kobiet pracujących w fabrykach 17. Studentki stanowią zatem grupę wyższego ryzyka zachorowalności na bulimię lub anoreksję psychiczną, co wielu badaczy społecznych tłumaczy nadmierną identyfikacją tych kobiet z napływającymi z Zachodu wzorcami i standardami atrakcyjności oraz lansowanym medialnie ideałem szczupłej sylwetki. Ideał szczupłego ciała jest rozpowszechniany przede wszystkim przez media, które kreują obraz pożądanej sylwetki, kształtu i wagi ciała. Propagując określony model w tym zakresie dyscyplinują spojrzenie telewidza, tworząc powszechne standardy i oczekiwania w tej sferze. Mają przy tym oczywiście decydujący wpływ na postrzeganie własnego ciała przez kobiety 13. Analizy treści przekazów z mass mediów wskazują, że przeciętna modelka, tancerka lub aktorka jest szczuplejsza niż 95% populacji kobiet. Badania nad 33 programami w telewizji amerykańskiej wykazały, że 69% postaci kobiecych, które w nich występują, było bardzo szczupłych, a jedynie 5% kobiet posiadało ciało z nadwagą. Obliczono również, że przeciętny amerykański telewidz ogląda rocznie około 5260 przekazów dotyczących pożądanej atrakcyjności kobiecego ciała, średnio 14 razy na dzień. Bez wątpienia istnieje kumulacyjny efekt takich przekazów mający na celu zaszczepić w umysłach młodych kobiet ideał szczupłego ciała. Przekaz ten jest dodatkowo wzmacniany przez przypisywanie szczupłym osobom takich pozytywnych cech jak sukces, zdrowie, posiadanie kontroli czy atrakcyjność seksualna 13. Zmiana standardów wyglądu kobiecego ciała powoduje, że wzrasta liczba osób, które są postrze- 23

5 gane jako otyłe. Z badań Meyersa i Biocci wynika, że 95% kobiet nieposiadających zaburzeń odżywiania przecenia wagę swojego ciała o około ¼, z czego 40% przecenia wielkość jednej z części swojego ciała (policzki, talię, biodra, uda) o przynajmniej ½. Z kolei Bordo podaje, że w przeprowadzonych w 1984 roku badaniach 75% z 33 tysięcy kobiet uważało, że są otyłe, mimo że jedynie 25% miało nadwagę według standardów medycznych, a 30% miało niedowagę. Występuje tu bardzo wyraźne zjawisko zaburzenia percepcji własnego ciała. Środki masowego przekazu odniosły więc ogromny sukces w promowaniu wizerunku szczupłego ciała. Większość młodych Amerykanek, przeglądając się w lustrze, widzi osobę z nadwagą i żywi przekonanie, że posiadanie idealnej szczupłej sylwetki stanowi gwarancję życiowego sukcesu 13. Zgodnie z poglądami feministek, ideał szczupłej sylwetki zmieniał się na przestrzeni czasu w zależności od społecznej, politycznej i ekonomicznej sytuacji kobiet oraz ról społecznych, które pełniły one w systemie rodzinnym i społecznym. Jak spostrzegła Wolf w latach dwudziestych, kiedy kobiety uzyskiwały prawa wyborcze, nacisk na utrzymywanie diety i szczupłej sylwetki był znacznie większy niż w latach poprzednich, co potwierdzają analizy zawartości czasopism i przekazów medialnych dotyczących diety i zdrowego odżywiania się. Nieco później, w latach pięćdziesiątych akceptacja bardziej krągłej sylwetki była możliwa z uwagi na fakt, iż kobieta była w tym czasie utożsamiana z gospodarstwem domowym. Jednak gdy w okresie późniejszym zdecydowanie zaczęła ona wchodzić w sfery aktywności zarezerwowane dotychczas dla mężczyzn, ideał kobiecego szczupłego ciała znowu stał się obowiązujący 13. W latach sześćdziesiątych najsłynniejszą modelką była super szczupła Twiggy, której ciało stało się symbolem wyzwolenia od idei kobiety-reproduktora. Z drugiej strony stanowiło ono jednak potwierdzenie kobiecej wiotkości i słabości. Media eksponowały dziecięce cechy Twiggy, a w lansowanym przez nią modelu kobiecości występowała swoista erotyzacja roztrzepania, infantylizmu, bezradności, dziewczęcości, braku kontroli i równowagi 13. Podobne stanowisko zajmuje Hesse-Biber. Uważa ona, że ideał szczupłego ciała uosabia interesy patriarchatu. Dążenie do jego uzyskania wymaga koncentrowania uwagi na diecie i pochłania ogromną ilość czasu i energii emocjonalnej kobiety. Kobieta, która myśli głównie o wadze swojego ciała, jest w mniejszym stopniu zainteresowana edukacją, polityką czy karierą. Hesse-Biber uważa, że nacisk ruchów kobiecych na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych na konieczność zwiększenia autonomii i samorealizacji kobiet wywołał reakcję w postaci dyscyplinowania kobiet w kierunku osiągania ideału szczupłej sylwetki 13. Również Kilbourne uważa, że tyrania szczupłego ciała jest bezpośrednio związana z dążeniem do ograniczenia aspiracji kobiet w sferze posiadania władzy społecznej. Rozpowszechnianie nieosiągalnych dla większości kobiet ideałów i rytuałów ciała stanowi reakcję na możliwość zmiany stosunków płci we współczesnym społeczeństwie. Kilbourne uważa, że problem ten należy rozważać przede wszystkim w kontekście odpowiedzi dominującej męskiej ideologii na zagrożenia, jakie niesie dla niej wyzwolenie kobiet. Kobieta, która skoncentrowana jest na kontrolowaniu swojej wagi i wyglądu, ma mniej autonomii. Badania wykazują, że jest ona społecznie pasywna, pełna niepokoju, skłonna do niskiej samooceny i hiperemocjonalna. W ten sposób dominujące dyskursy neutralizują możliwość rozszerzenia wpływów kobiet na sferę publiczną 13. W polskiej literaturze psychologicznej rzadko spotykamy się z publikacjami, które badałyby i opisywały wizerunek ciała wśród zdrowych kobiet, u których nie postawiono diagnozy zaburzeń odżywiania się. Najczęściej przedmiotem zainteresowania badaczy są dziewczęta już chorujące na anoreksję czy bulimię psychiczną. Dlatego interesujące wydało się przeprowadzenie badań na tzw. zdrowej (niechorującej na anoreksję czy bulimię psychiczną) populacji młodych kobiet polskich po to, aby podjąć próbę naukowej weryfikacji wpływu wybranych czynników socjokulturowych (szczególnie mass mediów) na kształtowanie się właściwego w tej grupie badawczej wizerunku ciała zdeterminowanego obserwowanym w społeczeństwie terrorem piękna (kultem chudości). Cele badania 1. Czy w poszczególnych grupach wiekowych polskich kobiet doszło do zmian w wizerunku ciała? 24 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3

6 2. Czy zmiany w obrazie ciała w badanych grupach wiekowych kobiet są uwarunkowane oddziaływaniem środków masowego przekazu? Charakterystyka badanej grupy Prace oryginalne W badaniach wzięło udział 140 kobiet, wybranych z populacji w wieku od 16 do 50 lat. Średnia wieku badanych kobiet wyniosła 28,5 roku (SD=10,8), a średnia wskaźnika wagowo-wzrostowego (BMI) wyniosła 22,2 (od 15,4 do 34,3; SD=3,6). Zgodnie z przyjętymi normami dla wskaźnika BMI w badanej grupie 5% kobiet jest wychudzonych (N=7), 6% ma niedowagę (N=9), 69% utrzymuje wagę w normie (N=97), 16% ma nadwagę (N=23), a 2% to kobiety otyłe (N=4). Badaną grupę 140 polskich kobiet analizowano pod względem weryfikowanych zmiennych, dzieląc je umownie na pięć podgrup. Kierowano się kryterium rozwojowym i zadaniami związanymi z rozwojem i zróżnicowanymi rolami społecznymi u dorastającej dziewczyny i kobiety. Były to: adolescentki, młode dorosłe studentki pozostające w sytuacji uczenia się, zdobywania wiedzy i pozostawania na utrzymaniu rodziców, równie młode kobiety z tzw. wczesnej dorosłości, ale pozostające w innej sytuacji społecznej w związku z podjętą już samodzielnością i pracą zawodową, średnia dorosłość, tzw. wiek dojrzały kobiet pracujących i wychowujących swoje dzieci, jak i późna dorosłość, gdzie średnia wieku kobiet wyniosła 46 lat i wiązała się z innymi zadaniami życiowymi (dojrzałość zawodowa, rodzinna, związana z psychologiczną problematyką bilansu życiowego, tzw. pustego gniazda w związku z separacją od własnych dzieci). W związku z tym z 140-osobowej badanej grupy kobiet wyodrębniono w celach dokonania analizy porównawczej 5 podgrup (Tabela I). Grupę I stanowiło 26 adolescentek (średnia wieku 17,4 roku w codziennym funkcjonowaniu dominacja roli córki i uczennicy), grupę II tworzyło 53 młodych dorosłych w całości pozostających w systemie edukacji szkół wyższych (średnia wieku 22,07 roku dominacja roli studentki, dziewczyny w związku partnerskim), grupa III to 10 kobiet tzw. wczesnej dorosłości (młode kobiety pracujące, posiadające już co najmniej jedno dziecko, w tej podgrupie znalazły się kobiety w wieku 26 do 30 lat), grupa IV to 22 kobiety w tzw. średniej dorosłości (średni wiek badanych kobiet wynosił 34,3 roku), a grupa V to 29 kobiet z tzw. późnej dorosłości (średni wiek w tej grupie wynosił 46,5 roku). Materiał i metoda badania Celem odpowiedzi na pytanie badawcze, czy w poszczególnych grupach wiekowych polskich kobiet doszło do zmian w wizerunku ciała, dokonano pomiaru zmiennej wizerunku ciała w jej wymiarze poznawczym, emocjonalnym i behawioralnym w zróżnicowanych wiekowo 5 podgrupach kobiet. W dalszej kolejności weryfikowano wpływ środków masowego przekazu na wizerunek ciała w badanych podgrupach. Pomiaru poznawczego i emocjonalnego wymiaru wizerunku ciała w poszczególnych grupach wiekowych kobiet dokonano posługując się kilkoma narzędziami. W wymiarze poznawczym analizie jakościowej poddano charakterystykę struktury Ja cielesnego (Ja realne, Ja idealne i Ja powinnościowe) oraz istniejące pomiędzy nimi rozbieżności w zależności od tego, jakiej z pięciu podgrup kobiet dotyczą. Zbadano je Testem Sylwetek (Contour Drawing Rating Scale CDRS) opracowanym przez Thompsona i Graya 18. Test przedstawia 9 sylwetek kobiecych i męskich, które uporządkowane są od bardzo szczupłych do bardzo otyłych. Zadaniem osób badanych jest wskazanie postaci, która odzwierciedla ich aktualną sylwetkę ciała, postaci, która przedstawia idealną sylwetkę ciała oraz postaci, która przedstawia sylwetkę ciała, jaką powinna posiadać kobieta. Tabela I. Charakterystyka badanych grup kobiet polskich według kryterium wieku i BMI Nazwa grupy Grupa I Adolescencja (N=26) Grupa II Młody dorosły (N=53) Grupa III Wczesna dorosłość (N=10) Grupa IV Średnia dorosłość (N=22) Grupa V Późna dorosłość (N=29) M SD M SD M SD M SD M SD Wiek w latach 17,40 1,12 22,07 1,38 21,47 1,04 34,3 3,17 46,50 3,16 BMI 19,04 1,77 20,98 2,19 21,47 2,89 23,03 2,34 26,90 3,20 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3 25

7 Uzyskane wyniki pozwalają określić stopień rozbieżności pomiędzy Ja idealnym, Ja realnym i Ja powinnościowym oraz preferowane przez kobiety i mężczyzn sylwetki ciała 18. Autorki, stosując test sylwetek do badań własnych, dokonały analizy jakościowej otrzymanych wyników badań, poddając je potem analizie statystycznej. Nie porównywano otrzymanych danych z populacją, a wyniki odnoszono wyłącznie do badanej grupy osób. Pomiaru wymiaru emocjonalnego wizerunku ciała dokonano diagnozując: poziom niezadowolenia z ciała, wykorzystując w tym celu Skalę Niezadowolenia z Ciała (Body Dissatisfaction BD), Inwentarz Zaburzeń Odżywiania (Eating Disorder Inventory) autorstwa Garnera, Olmsteda i Polivy) 19 oraz poziom nasilenia lęku wobec wyglądu swojego ciała. Wykorzystano w tym celu Skalę Lęku-Cechy i Lęku- Stanu Kwestionariusza Lęku-Stanu i Leku-Cechy Wobec Wyglądu Fizycznego PASTAS (Physical Appearance State and Trait Anxiety Scale) w opracowaniu Thompsona 18. Skale te nie posiadają polskich norm, dlatego otrzymane dane poddano analizie jakościowej, nie dokonując porównań z populacją. W instrukcji kwestionariusza prosi się osoby badane, aby określiły, w jakim stopniu czują się aktualnie (lęk-stan) / generalnie (lęk-cecha) zaniepokojone wyglądem i częściami swojego ciała. Badani muszą ustosunkować się i określić stopień nasilenia lęku w odniesieniu do szesnastu części ciała: pierwsze siedem stwierdzeń dotyczy dolnych partii ciała, które kojarzone są z gromadzeniem się tkanki tłuszczowej (uda, pośladki, biodra, talia, brzuch, nogi i jędrność mięśni), osiem kolejnych dotyczy części ciała, które najczęściej nie są spostrzegane jako otyłe (uszy, usta, dłonie, ręce, czoło, szyja, podbródek, stopy). Badani odpowiadają przy użyciu pięciostopniowej skali Likerta 20. Pomiaru wymiaru behawioralnego (wyodrębniono dwie zmienne: dietę i aktywność fizyczną) dokonano posługując się Skalą Diety Kwestionariusza Postaw wobec Jedzenia 21 (Eating Attitudes Test EAT) Garnera i Garfinkela oraz Skalą Ćwiczeń Fizycznych Kwestionariusza Zachowań Wobec Ciała 22, który został opracowany na potrzeby prowadzonych badań. Skala Ćwiczeń Fizycznych obejmuje 9 punktów, których treść została sformułowana w oparciu o kryterium częstości i ilości uprawianych ćwiczeń oraz kompulsji, która w tym przypadku rozumiana jest jako przymus do wykonywania określonej liczby i rodzaju ćwiczeń z lęku przed przybraniem na wadze. W celu określenia walorów psychometrycznych skali przeprowadzono badania pilotażowe na grupie 140 kobiet. W badaniu zastosowano analizę czynnikową, która pozwoliła na wyodrębnienie macierzy czynnikowej oraz wartości ładunków dla poszczególnych punktów. Współczynnik rzetelności α Cronbacha dla tej skali osiągnął wartość 0,86. Ze względu na zadowalające wyniki Skala Ćwiczeń Fizycznych została wykorzystana w dalszych analizach. Pomiaru stopnia oddziaływania środków masowego przekazu na kształtowanie się wizerunku ciała w badanej grupie 140 polskich kobiet dokonano posługując się Kwestionariuszem Postaw Socjokulturowych Wobec Wyglądu Fizycznego Thompsona i Heinberga 23. SATAQ (Sociocultural Attitudes Towards Appearance Questionnaire) został opracowany przez autorów w 1995 roku w celu pomiaru stopnia internalizacji i świadomości standardów atrakcyjności promowanych przez środki masowego przekazu 3. Kwestionariusz składa się z 24 punktów, które są przyporządkowane do trzech skal: (1) Skali Internalizacji, (2) Skali Presji, (3) Skali Informacji. Skala Internalizacji bada świadome bądź nieświadome przyswajanie standardów atrakcyjności kobiecego ciała, które określane są przez wzorce społeczno-kulturowe i promowane przez środki masowego oddziaływania, takie jak mass media, reklama. Skala Presji bada siłę wpływu informacji zawartych w komunikatach medialnych na proces kształtowania się wizerunku ciała, natomiast Skala Informacji definiowana jest jako wiadomość pod postacią komunikatu dźwiękowego i/lub wizualnego, która posiada swojego nadawcę i odbiorcę, a jej podstawową rolą jest wpływ na osąd i zachowanie odbiorcy 18. Badani odpowiadają na stwierdzenia kwestionariusza za pomocą pięciostopniowej skali Likerta, gdzie 1 oznacza zdecydowanie nie zgadzam się, a 5 zdecydowanie zgadzam się. Standaryzacja testu została przeprowadzona przez Thompsona, Smolaka i współpracowników na grupie 150 studentek. Współczynnik rzetelności α Cronbacha osiągnął wartość na poziomie 0,9118. Kwestionariusz SATAQ nie posiada polskich norm i standaryzacji. W celu określenia wartości dla wyników wysokich i niskich przeprowadzono badania 26 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3

8 pilotażowe na grupie 140 kobiet. Zastosowane statystyki pozwoliły określić normy dla wszystkich trzech skal. W Skali Internalizacji wynik wysoki otrzymują osoby, które uzyskały powyżej 21 punktów, w Skali Informacji wynik wysoki otrzymują osoby, które uzyskały 28 punktów i więcej, a w Skali Presji wysoki wynik odnotowuje się powyżej 18 punktów. Wyniki Analiza wyników badania (Tabela II) przedstawia nam różnice w wizerunku ciała w zależności od wieku badanych kobiet. Wizerunek ciała jest zmienną złożoną opisywaną w wielu wymiarach. W pierwszej kolejności poddano interpretacji poznawczy wymiar obrazu ciała, który zbadano za pomocą Testu Sylwetek. Wyniki testu ujawniły istnienie liniowej zależności pomiędzy wiekiem kobiet a strukturami Ja. Rycina 1 szczegółowo obrazuje różnice między średnią strukturą Ja a wiekiem badanych kobiet. Wraz z wiekiem kobiet rośnie natężenie zmiennej Ja realne, Ja idealne i Ja powinnościowe. Wynika z tego, że im starsze są kobiety, tym bardziej są świadome rzeczywistego wyglądu swojego ciała, ideału kobiecej sylwetki, do którego dążą oraz tego, jak powinna wyglądać ich sylwetka zgodnie z obowiązującymi w kulturze standardami atrakcyjności. Najniższe wyniki uzyskały kobiety młode: adolescentki i tzw. młode dorosłe studentki z podgrupy II. Niską świadomość rzeczywistego wyglądu swojego ciała (Ja realne) u adolescentek i studentek z podgrupy II można tłumaczyć teorią samoobiektywizacji, która zakłada, że ciągła koncentracja na wyglądzie wpływa negatywnie na percepcję sygnałów płynących z wnętrza organizmu. Tym samym zmniejsza się świadomość wnętrza ciała i dla dojrzewających dziewcząt zaczyna liczyć się jedynie zewnętrzna powłoka. Analizie jakościowej i statystycznej poddano również rozbieżności pomiędzy Ja idealnym, Ja realnym i Ja powinnościowym w stosunku do własnego wizerunku ciała u badanych kobiet i dziewcząt. Wyniki badania w tym zakresie przedstawione zostały w Tabeli IV. Najwyższy stopień rozbieżności Ja o charakterze życzeniowym (Ja realne / Ja idealne) odnotowano w grupie adolescentek (podgrupa I) i studentek (podgrupa II). Rozbieżność tego typu Tabela II. Charakterystyka wyników badania w zakresie wartości średnich rang zmiennych wizerunku ciała (Ja realne, Ja idealne, Ja powinnościowe i rozbieżności między nimi) w poszczególnych grupach badanych kobiet. N=140 Grupa badanych kobiet i ich wiek I lat II lat III lat IV lat V lat Chi 2 df p N Ja realne 41, , ,25 76, , , ,001 Ja idealne 44, , ,55 83, ,431 36, ,001 Ja powinnościowe 42, , ,55 77,5 91, , ,001 ŚREDNIA RANG Ja realne / Ja idealne Ja realne / Ja powinnościowe Niezadowolenie z ciała 86,42 74,73 62,90 71,64 50,26 16, ,003 55, , ,5 75, , , ,003 82, , ,55 67, , , ,182 Lęk-cecha 50, , ,5 72, , ,009 Lęk-stan 53, , ,8 76, , , ,024 Dieta 77 64, ,4 70, , , ,031 Ćwiczenia fizyczne 66, , ,23 77, , , ,815 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3 27

9 Rycina 1. Różnice średnich struktury Ja w zależności od wieku badanych 140 polskich kobiet 120 Struktura JA 100 Wartości średnich rang Wiek kobiet Ja realne Ja idealne Ja powinnościowe może stać się źródłem przeżywania emocji o charakterze depresyjnym, takich jak smutek, przygnębienie, zniechęcenie i niezadowolenie 24. Badania przeprowadzone przez Thompsona i Altabe ujawniły taką zależność 25. W badaniach autorskich w podgrupie I, tj. adolescentek, odnotowano najwyższy poziom niezadowolenia z ciała, przy czym hipoteza mówiąca o zależności pomiędzy wiekiem kobiet a niezadowoleniem z ciała okazała się nieistotna statystycznie. Na tej podstawie trudno jest wnioskować, czy wysoki poziom niezadowolenia z ciała u nastolatek ma swoje podłoże w dużej rozbieżności pomiędzy Ja realnym a Ja idealnym. Drugi typ rozbieżności pomiędzy strukturami Ja nazywany jest rozbieżnością powinnościową i dotyczy Ja realnego oraz Ja powinnościowego. Aktywacja rozbieżności Ja o charakterze powinnościowym wytwarza dyskomfort emocjonalny w postaci syndromu chronicznego dystresu obejmującego emocje lękowe: obaw, niepokoju, napięcia, zdenerwowania, a także jest wskaźnikiem motywacji lękowej, która hamuje samorealizację podmiotu i pozytywną motywację osiągnięć 24. W badanej próbie 140 osób najwyższy stopień rozbieżności o charakterze powinnościowym odnotowano w podgrupie V, tj. najstarszych kobiet w wieku od 40 do 50 lat. Analiza statystyczna ujawniła również wysokie natężenie lęku-cechy i lęku-stanu w tej podgrupie badanych. Uczucie napięcia i niepokoju dotyczyło głównie tych części ciała, które kojarzone są z odkładaniem się tkanki tłuszczowej (brzuch, talia, mięśnie) oraz z częściami ciała, które z wiekiem tracą jędrność i elastyczność (czoło, dłonie, podbródek, szyja, ręce). Ta grupa kobiet była również najsłabiej zmotywowana do podejmowania działań modelujących sylwetkę ciała, jak na przykład ćwiczenia fizyczne, co można tłumaczyć działaniem motywacji lękowej powstałej na skutek dużej rozbieżności o charakterze powinnościowym. Podsumowując, im większa jest rozbieżność pomiędzy Ja realnym a Ja powinnościowym, tym słabsza jest motywacja osiągnięć i chęć do podejmowania działań o charakterze korygującym sylwetkę ciała u dojrzałych kobiet. W wymiarze emocjonalnym obrazu ciała badano poziom niezadowolenia z ciała oraz nasilenie lękucechy i lęku-stanu. Zależność pomiędzy wiekiem kobiet a poziomem niezadowolenia z ciała okazała się nieistotna statystycznie, niemniej jednak analiza jakościowa wyników sugeruje, że najbardziej niezadowolone z ciała były adolescentki z podgrupy I, młode kobiety studentki z podgrupy II oraz badane kobiety podgrupy V znajdujące się pomiędzy 40 a 50 rokiem życia. Analizy statystyczne ujawniły również istnienie zależności pomiędzy wiekiem kobiet a nasileniem lęku-cechy i lęku-stanu. Natężenie leku jako 28 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3

10 aktualnie istniejącego stanu okazało się wyższe niż lęku-cechy. Najwyższe natężenie lęku-stanu odnotowano w podgrupie II (studentek) i podgrupie V tzw. dojrzałych kobiet. Badane podgrupy kobiet także różniły się pod względem obszarów ciała, których wygląd budził uczucie napięcia i niepokoju. Źródłem tych emocji były głównie dolne partie ciała, w których gromadzi się tkanka tłuszczowa i które są spostrzegane przez kobiety jak otyłe, czyli uda, biodra, brzuch, talia, pośladki. Uwagę zwraca również fakt, że analiza statystyczna ujawniła istnienie zależności pomiędzy wiekiem kobiet a częściami ciała, które nie są związane z odkładaniem się tkanki tłuszczowej, takimi jak: czoło, szyja, podbródek, ręce i dłonie. Istnienie tej zależności można tłumaczyć procesami starzenia się ciała. Wraz z wiekiem kobiet ich ciało traci elastyczność i jędrność, a pierwsze oznaki starzenia najczęściej są najbardziej widoczne na twarzy (czoło) i w jej okolicach (szyja, podbródek). Analiza wyników zawartych w Tabeli II oraz Tabeli III wskazała, że najwyższą średnią w skali internalizacji komunikatów medialnych (świadomego bądź nieświadomego przyswajania standardów atrakcyjności kobiecego ciała, które określane są przez wzorce społeczno-kulturowe i promowane przez środki masowego oddziaływania jak mass media czy reklama) uzyskały dziewczęta (adolescentki) z grupy pierwszej 24,6 (SD=7) i podgrupy drugiej (młode dorosłe studentki) 24,7 (SD=8,52). W pozostałych grupach średnia była niższa od średniej obliczonej dla całej grupy badawczej (N=140). Z zaprezentowanych w Skali Informacji SATAQ danych wynika, że dla adolescentek, studentek i młodych dorosłych kobiet media są ważnym źródłem informacji o standardach atrakcyjności kobiecego ciała. Średnia w tych grupach była najwyższa i osiągnęła odpowiednio dla grupy pierwszej 28,65 (SD=4,65), dla grupy drugiej 28,15 (SD=7,48) i dla grupy trzeciej 27,8 (SD=9,55). Natomiast wyniki w Skali Presji sugerują, że adolescentki z podgrupy I oraz studentki z podgrupy II najsilniej odczuwają presję komunikatów przekazywanych przez media. Średnia w tych dwóch grupach była najwyższa i osiągnęła w grupie nastolatek wartość 19,08 (SD=5,43), a w grupie studentek 17,75 (SD=6,89). We wszystkich trzech skalach zauważalny jest liniowy trend spadkowy: im starsze kobiety, tym słabiej odczuwają presję wywieraną przez komunikaty medialne. Wyniki przeprowadzonych badań potwierdziły istnienie zależności pomiędzy internalizacją komunikatów medialnych a wymiarem poznawczym obrazu ciała. Zgodnie z przyjętymi założeniami kobiety silnie internalizujące treści przekazywane przez mass media cechują się słabszą percepcją wizerunku ciała. Oznacza to, że im silniejszy jest proces internalizacji, tym niższa jest świadomość własnego ciała i płynących z niego bodźców. Podobnie przedstawiają się rezultaty otrzymane w badaniu rozbieżności w strukturze Ja. Kobiety silnie internalizujące komunikaty przekazywane przez środki masowego przekazu cechują się większym nasileniem rozbieżności o charakterze życzeniowym, natomiast kobiety słabo internalizujące informacje przesyłane przez mass media cechują się większą rozbieżnością o charakterze powinnościowym. Wnioski Na podstawie analizy otrzymanych wyników badań możemy wysunąć następujące wnioski: 1. Istnieją istotne różnice w percepcji i odczuwaniu wizerunku ciała przez badane kobiety Tabela III. Charakterystyka wyników badań w zakresie wartości średnich kwestionariusza w SATAQ Internalizacja Informacja Presja Grupa I II III IV V I II III IV V I II III IV V N M 24,62 24,7 19,2 16,0 14,76 28,65 28,15 27,8 22,23 17,76 19,08 17,75 16,3 16,77 15,86 SD 7,03 8,52 8,65 7,16 7,65 4,65 7,48 9,55 7,17 5,92 5,43 6,89 5,95 7,26 6,50 N=140 M=20,78 SD=8,99 M=25,45 SD=8,19 M=17,29 SD=6,58 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3 29

11 Tabela IV. Charakterystyka zależności pomiędzy komponentami (Ja realne, Ja idealne, Ja powinnościowe, lęk jako cecha i stan, dieta, ćwiczenia fizyczne) wizerunku ciała a skalami kwestionariusza SATAQ w badanej grupie 140 polskich kobiet Zmienna skali kwestionariusza SATAQ Internalizacja Informacja Presja Wynik Niski Wysoki Chi 2 p Niski Wysoki Chi 2 p Niski Wysoki Chi 2 p N Ja realne 80,87 59,82 9,67 0,002 80,29 58,53 10,23 0,001 70,21 70,79 0,007 0,931 Ja idealne 60,94 79,78 8,05 0,005 81,04 57,61 12,32 0,000 72,10 68,84 0,240 0,624 Ja powinnościowe 77,24 63,55 4,34 0,037 77,95 61,38 6,296 0,012 72,81 68,12 0,509 0,476 Ja realne / Ja idealne Ja realne / Ja powinnościowe Niezadowolenie z ciała 64,04 77,14 3,93 0,047 66,08 75,90 3,92 0,047 73,10 67,83 0,636 0,425 78,33 62,43 5,66 0,017 77,40 62,06 5,220 0,022 67,87 73,20 0,636 0,425 73,12 67,80 0,60 0,435 76,71 62,90 4,065 0,044 68,93 72,11 0,218 0,640 Lęk-cecha 27,07 68,88 0,23 0,630 67,09 74,65 1,296 0,255 68,50 72,55 0,377 0,539 Lęk-stan 70,32 70,68 0,02 0,957 66,29 75,64 1,983 0,159 67,34 73,74 0,938 0,333 Dieta 73,33 67,58 11,0 0,001 75,83 63,98 3,009 0,083 69,64 71,38 0,065 0,798 Ćwiczenia fizyczne 71,07 69,90 0,03 0,847 73,48 66,85 1,180 0,277 68,96 72,08 0,263 0,608 Średnia rang Średnia rang Średnia rang 2. w zależności od ich wieku. Im starsze wiekiem kobiety, tym bardziej są świadome rzeczywistego wyglądu swojego ciała, ideału kobiecej sylwetki, do którego dążą oraz tego, jak powinna wyglądać ich sylwetka, zgodnie z obowiązującymi w kulturze standardami atrakcyjności. Niska świadomość rzeczywistego wyglądu swojego ciała (Ja realnego) dominuje u adolescentek i młodych kobiet. One funkcjonują zgodnie z obrazem ciała według Ja idealnego (jak chciałabym wyglądać, a nie jak wyglądam realnie). Tym samym zmniejsza się świadomość wnętrza ciała i dla dojrzewających dziewcząt zaczyna liczyć się jedynie zewnętrzna powłoka (to, co widać z pominięciem istotności przeżyć, wartości i świata wewnętrznego). Najwyższy stopień rozbieżności o charakterze powinnościowym (jaka powinnam być) odnotowano w podgrupie V, tj. najstarszych kobiet w wieku od 40 do 50 lat. Analiza statystyczna ujawniła również wysokie natęże nie lęku-cechy i lęku-stanu w tejże podgrupie badanych. Przeżywany przez te badane kobiety lęk i niezadowolenie z ciała mają swoje konsekwencje nie tylko w wymiarze emocjonalnym i poznawczym obrazu ciała, ale również w wymiarze behawioralnym (w podejmowanych zachowaniach wobec ciała takich jak diety, zabiegi plastyczne itp.). Analiza statystyczna wykazała istnienie zależności pomiędzy wiekiem kobiet a stosowaniem przez nie diet. Dieta jako sposób na modelowanie sylwetki jest najczęściej stosowana przez adolescentki, które cechuje najwyższy poziom niezadowolenia z ciała i rozbieżność o charakterze życzeniowym, oraz przez dojrzałe kobiety z podgrupy V, cechujące się najwyższym nasileniem lęku i dominacją motywacji o charakterze powinnościowym (jaka powinnam być). Dla adolescentek, studentek i młodych dorosłych kobiet media są ważnym źródłem informacji o standardach atrakcyjności kobiecego 30 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3

12 ciała. W sposób znaczący odczuwają presję komunikatów przekazywanych przez media w związku ze zobowiązującym je wizerunkiem, jak ma wyglądać ich ciało. Uzyskane wyniki wyraźnie sugerują istnienie odwróconej zależności pomiędzy internalizacją ideału szczupłej sylwetki a percepcją wizerunku ciała: im silniejsza internalizacja, tym słabsza percepcja obrazu własnego ciała. Oznacza to, że badane kobiety w znaczącym stopniu internalizują standardy atrakcyjności kobiecego ciała, które określane są przez wzorce społeczno-kulturowe i promowane przez środki masowego oddziaływania jak mass media, reklama, natomiast wyraźnie gorzej (słabiej) percypują swoje ciała w oparciu o własne potrzeby i doświadczenie. Mówiąc inaczej, nie nadają wartości temu, co same przeżywają, myślą o sobie i swoim ciele, jak i temu, jakie są ich potrzeby w tym względzie, tylko kierują się tym, co płynie z wymagań i standardów społecznego świata zewnętrznego. Potwierdza to znaczącą rolę mass mediów w kształtowaniu wizerunku ciała u badanych kobiet polskich kobiet na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. Wyniki badań wykazały również istnienie zależności pomiędzy informacjami przekazywanymi przez mass media a wymiarem poznawczym i emocjonalnym wizerunku ciała. Kobiety, dla których środki masowego oddziaływania są ważnym źródłem informacji, cechują się słabszą percepcją wizerunku ciała we wszystkich trzech obszarach Ja oraz paradoksalnie są bardziej zadowolone z ciała niż kobiety, dla których środki masowego przekazu nie stanowią ważnego źródła informacji o standardach atrakcyjności. Wysoki poziom satysfakcji z wyglądu swojego ciała można tłumaczyć efektem częstości ekspozycji. Im częściej kobiety oglądają w mediach i prasie zdjęcia prezentujące ideał szczupłej sylwetki, tym bardziej oswajają się z nim i z czasem staje się on dla nich mniej znaczący 26. Wyniki badań mogą stanowić negatywną prognozę na przyszłość co do roli socjokulturowego wzorca i przekazu dla kobiet, jak ma wyglądać ich ciało, żeby mogły one osiągnąć sukces w życiu (być zaakceptowane). Wydaje się istotne, aby w procesie szkolnych programów oddziaływań prozdrowotnych, profilaktycznych, szczególnie wobec młodzieży, uwzględniać tematykę wpływu roli środków masowego przekazu na to, jak młoda osoba buduje swój wizerunek ciała, jak będzie widziała jego rolę w kształtowaniu swojego poczucia wartości jako osoby. Wydaje się również ważne, aby tematyka ta zaistniała w postępowaniu diagnostycznym lekarza rodzinnego, szczególnie wówczas gdy po pomoc zgłasza się młoda osoba, nieakceptująca swojego wizerunku. Kiedy młoda, dorastająca osoba przychodząc do lekarza mówi: nie lubię siebie i tego, jak wyglądam, moja waga jest nie do zaakceptowania, muszę schudnąć itp., byłoby ważne zapytać ją, jak doświadcza ona swego ciała, jaki ma jego obraz, czy je lubi, jaki wpływ na to, jak widzi i myśli o swoim wyglądzie zewnętrznym, mają czytane przez nią gazety, oglądane programy telewizyjne itp. Może się okazać, że presja wzorca chudości jako symbolu sukcesu i akceptacji społecznej i rówieśniczej jest bardzo znacząca dla danej osoby. Na ten czas nie możemy jeszcze stwierdzić u niej obecności objawów anoreksji psychicznej, ale możemy przewidywać możliwość rozwoju ukrytych mechanizmów anorektycznego myślenia i przeżywania obrazu ciała i osoby. Piśmiennictwo: 1. Jackson LA. Physical attractiveness: A sociocultural perspective [w:] Body Image. A Handbook of Theory, Research, and Clinical Practice (red. Cash TF, Pruzinsky T). The Guilford Press: New York London, 2002, s Tiggemann M. Media influences on body image development [w:] Body Image. A Handbook of Theory, Research, and Clinical Practice (red. Cash TF, Pruzinsky T). The Guilford Press: New York London, 2002, s Tiggemann M. Media exposure, body dissatisfaction and disordered eating: television and magazines are not the same. Eur Eat Disord Rev 2003;11: Cash TF. Cognitive-behavioral perspectives on body image [w:] Body Image. A Handbook of Theory, Research, and Clinical Practice (red. Cash TF, Pruzinsky T). The Guilford Press: New York London, 2002, s Kowalczyk I. Uwięzione w ciele ideał ciała w pismach kobiecych [w:] Kobieta w kulturze popularnej (red. Zierkiewicz E, Kowalczyk I). Wydawnictwo Konsola: Poznań, 2002, s Wolf N. The Beauty Myth: How Images of Beauty Are Used Against Women. Harper Collins: New York, Bordo S. Unbearable Weight: Feminism, Western Culture, and the Body. University of California Press: 1995, s Smolak L, Levine MP. Body image in children [w:] Body Image, Eating Disorders, and Obesity in Youth. Assessment, Prevention, and Treatment (red. Thompson JK, Smolak L). American Psychological Association: Washington, 2001, s Głębocka A, Kulbat J. Czym jest wizerunek ciała? [w:] Wizerunek ciała: Portret Polek (red. Głębocka A, Kulbat J). Wydawnictwo UO: Opole, 2005, s Field A, Cheung L, Wolf A, Herzog D, Grotmaker S, Colditz G. Exposure to the mass media and weight concerns among girls. Pediatrics 1999;103: Jones DK. Social comparison and body image: attractiveness comparisons to models and peers among adolescent girls and boys. Sex Roles 2001;45: Ogden J, Mundray K. The effect of the media on body satisfaction: The role of gen- PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3 31

13 der and size. Eur Eat Disord Rev 1996;4(3): Melosik Z. Tożsamość, ciało, władza. Teksty kulturowe jako (Kon)teksty pedagogiczne. Wydział Studiów Edukacyjnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu: Poznań Toruń, 1996, s Gordon RA. Eating Disorders. Anatomy of a Social Epidemic. Blackwell Publishers: Cambridge, 2000, s Włodarczyk-Bisaga K, Dolan B. A two-stage epidemiological study of abnormal eating attitudes and their prospective risk factors in Polish schoolgirls. Psychol Med 1996;26: Rathner G, Tury F, Szabo P, Geyer H, Runpold G, Forgaces A, Sollner W, Plottner G. Prevalence of eating disorders and minor psychiatric morbidity in Central Europe before the political changes in 1989: A cross-cultural study. Psychol Med 1995;25: Włodarczyk-Bisaga K, Dolan B, McCluskey S, Lacey H. Disordered eating behavior and attitudes towards weight and shape in Polish women. Eur Eat Disord Rev 1995;3: Thompson JK. Assessing body image disturbance: Measure, methodology, and implementation [w:] Body Image, Eating Disorders, and Obesity. An Integrative Guide for Assessment and Treatment (red. Thompson JK). American Psychological Association: Washington, DC, 1996, s Garner DM. Eating Disorder Inventory-2 Manual. Psychological Assessment Resources: Florida, Thompson JK, Berg P. Measuring body image attitudes among adolescents and adults [w:] Body Image. A Handbook of Theory, Research, and Clinical Practice (red. Cash TF, Pruzinsky T). The Guilford Press: New York London, 2002, s Garner DM, Garfinkel PE. Eating Attitudes Test. Satellite Teleconference: February 25, Rybicka-Klimczyk A. Czynniki socjokulturowe a zmiany w obrazie ciała i postaw wobec odżywiania się u zróżnicowanych wiekiem życia kobiet polskich. Niepublikowana praca magisterska. 23. Heinberg LJ, Thompson JK (1995). The Sociocultural Attitudes Towards Appearance Questionnaire Wojdyło K. Skala pomiaru rozbieżności Ja (SkRAP) konstrukcja narzędzia i wstępna charakterystyka psychometryczna. Nowiny Psychologiczne 2004;4: Thompson JK, Altabe MN. Psychometric qualities of the figure rating scale. Int J Eat Disord 1991;5: Aronson E, Wilson TD, Akert RM. Postawy i zmiana postaw: wpływanie na myśli i uczucia [w:] Aronson E, Wilson TD, Akert RM. Psychologia społeczna. Serce i umysł. Zysk i S-ka Wydawnictwo: Poznań, PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3