Okres Bożego Narodzenia - Obrzędy, tradycje i zwyczaje

Transkrypt

1 Okres Bożego Narodzenia - Obrzędy, tradycje i zwyczaje Czas Bożego Narodzenia otoczony jest wieńcem niezwykłych wręcz i bogatych przeżyć. Przeżywane we wspólnocie Kościoła tajemnice wiary wyszły poza mury świątyni, wchodząc na stałe do domów rodzin chrześcijańskich. Szczególnie uroczyście przeżywany od pokoleń dzień Wigilii i cały okres świąt Bożego Narodzenia uświęcony jest rodzimą tradycją rodzinnych zwyczajów, obrzędów domowych, kolęd, pastorałek, utworów muzycznych i literackich. Święta Bożego Narodzenia poprzedza okres przygotowań, a wysyłanie kart świątecznych bliskim i znajomym stało się już powszechną zasadą. Pierwszą kartę z życzeniami z okazji świąt Bożego Narodzenia wysłano w Anglii w 1843 roku. Pomysł ten bardzo się spodobał i od roku 1962 stało się to niemal obowiązkiem świątecznym. Uroczystego charakteru świętowania w domu rodzinnym nadają piękne zwyczaje i obrzędy, które zrodziły się w większości w rodzinach chrześcijańskich i do dzisiaj są pielęgnowane. Niektóre tak zrosły się z rytuałem świętowania bożonarodzeniowego, że stanowią konstytutywną jego część, jak: choinka, kolędy, życzenia, prezenty. Stanowią one bardzo osobliwą liturgię domową i są chętnie pielęgnowane zarówno przez dzieci jak i dorosłych. Zwyczaje wigilijne Gwiazda wigilijna Wieczerzę wigilijną rozpoczynano wówczas, gdy na niebie ukazywała się pierwsza gwiazda. Pierwszą gwiazdkę wypatrywały przede wszystkim dzieci, które z niecierpliwością oczekiwały na wigilię. Czyniono tak na pamiątkę gwiazdy betlejemskiej, którą według Ewangelii św. Mateusza ujrzeli Mędrcy ze Wschodu, nazywani Trzej Królami. Świeca bożonarodzeniowa Świeca jest najbardziej wymownym symbolem przychodzącego do nas Jezusa, a zarazem znakiem świadectwa naszej wiary chrześcijańskiej wobec dzieci, rodziców, krewnych, przyjaciół i wszystkich odwiedzających dom. Zapala się ją w wieczór wigilijny przed czytaniem Ewangelii, w czasie wspólnych modlitw, posiłków i spotkań rodzinnych, w ciągu całego Okresu Narodzenia Pańskiego. Obrzęd łamania się opłatkiem Po ukazaniu się pierwszej gwiazdki, wszyscy domownicy zbierają się przy wigilijnym, nakrytym białym obrusem stole. Kolację wigilijna rozpoczyna się czytaniem Pisma świętego. Żaden inny opis biblijny nie jest nam tak bliski od dzieciństwa jak ta właśnie, Łukaszowa dobra nowina o nocnych narodzinach i pastuszkach przestraszonych oraz aniołach śpiewających "Gloria". Po zakończonej modlitwie najważniejszym momentem wigilijnej wieczerzy w

2 Polsce jest łamanie się opłatkiem. Opłatki wypiekane są z przaśnego ciasta (mąki pszennej i wody) można nabyć w kościele parafialnym, co jest znakiem zachowania wspólnoty parafialnej. Łamiąc się opłatkiem wszyscy składają sobie życzenia zdrowia i pomyślności oraz przepraszają za przykrości i urazy. Dzieci dziękują rodzicom za dar życia i wychowanie. Wolne miejsce przy stole W wielu polskich domach znany jest zwyczaj pozostawiania wolnego miejsca przy stole wigilijnym. Miejsce to przeznaczone jest dla przygodnego, niespodziewanego gościa. Stawiając wolne nakrycie na stole wyrażamy pamięć o naszych bliskich, którzy są poza domem i nie mogą z nami spędzić świąt. Wolne miejsce może również przypominać zmarłego członka rodziny. Parzysta liczba osób przy stole wigilijnym Zgodnie z tradycją do wieczerzy wigilijnej powinna zasiadać parzysta liczba osób. Dawniej unikano liczby 13. Feralna trzynastka wzięła swój początek od Ostatniej Wieczerzy, kiedy to jako 13 przybył Judasz Iskariota. Dawniej w bogatszych lub szlacheckich domach, gdy liczba biesiadników była nieparzysta, zapraszano do stołu kogoś ze służby. W domach biedniejszych zapraszano przygodnego żebraka. Do stołu zasiadano według wieku lub hierarchii. Według wieku dlatego, aby w takiej kolejności schodzić z tego świata, a według hierarchii, ponieważ osobą, która rozpoczynała wieczerzę była zazwyczaj gospodarz domu. Choinka Każda polska rodzina umieszcza i dekoruje w swoim mieszkaniu choinkę. Zwyczaj ten pochodzi z Niemiec, a w Polsce przyjął się w XVIII wieku. Choinkę ubiera się w dniu poświęconym pierwszym rodzicom, Adamowi i Ewie. Przypomina to nam naukę Kościoła o grzechu pierworodnym i odkupieniu, które wysłużył nam Jezus Chrystus przez swoje narodzenie w Betlejem, śmierć na krzyżu i zmartwychwstanie w wielkanocny poranek. W Polsce nie było zwyczaju błogosławienia choinki w wieczór wigilijny. Jest to jednak obrzęd godny polecenia każdej rodzinie chrześcijańskiej. Można go dokonać po wieczerzy wigilijnej. Szopka lub żłóbek z figurką Dzieciątka Jezus Na centralnym miejscu obok choinki umieszcza się szopkę z figurkami: Dzieciątka, Maryi, Józefa, aniołów, pasterzy i zwierząt. W Uroczystość Objawienia Pańskiego (6 stycznia) dostawia się figurki trzech króli. Zamiast szopki można postawić żłóbek wymoszczony sianem, na którym składa się figurkę Dzieciątka Jezus. Cała dekoracyjna oprawa powinna być radosna i pełna światła. Domową szopkę wykonują przeważnie dzieci przy pomocy rodziców. Coraz częściej jednak kupowane są gotowe szopki. Święty Mikołaj i prezenty

3 Postać św. Mikołaja czczona jest w liturgii 6 grudnia, jest ściśle związana z okresem Bożego Narodzenia. Kojarzy się z choinką i prezentami. Przygotowane w tajemnicy podarki składa się pod choinką i rozdaje po zakończonej wieczerzy wigilijnej. Zdarza się, że w rodzinach, gdzie są małe dzieci ktoś z domowników przebiera się w strój Mikołaja. Dzieci mówią wyuczone modlitwy, wierszyki, śpiewają kolędy i otrzymują prezenty. Kolędy Z uroczystością Narodzenia Pańskiego i okresem Bożego Narodzenia łączy się śpiew specjalnych pieśni, zwanych kolędami. Najstarsze ze znanych kolęd polskich powstały w I połowie XV wieku (Zdrow bądź, Królu Anielski z 1424 r., Chrystus się nam narodził sprzed 1435 r., stałaś się rzecz wielmi dziwna 1440 r.). Zbieraczem polskich kolęd był. Michał Marcin Mioduszewski. Wynikiem kwerendy były dwa zbiory: Wielki śpiewnik kościelny (Kraków 1838) zawierający kolędy religijne oraz Pastorałki i kolędy z nutami czyli piosenki wesołe ludu w czasie świąt Bożego narodzenia po domach śpiewane (Kraków 1843). Także i inne narody posiadają swoje zbiory pieśni bożonarodzeniowych o różnorodnym charakterze. Austriacka kolęda Cicha noc (Stille Nacht) stała się własnością chrześcijan całej Europy, a może nawet świata. Specyfiką polskich kolęd jest wyrażona w nich radość z Narodzenia Chrystusa i swoiste, pełne szacunku spoufalenie się z Bożym Dzieciątkiem, Jego Matką i Jóżefem. Zwyczaje po wieczerzy wigilijnej Po zakończonym posiłku, oprócz śpiewania kolęd, praktykowane są w wielu częściach Polski różne zwyczaje. Na Warmii i Mazurach siedzący przy stole wyciągają spod obrusa słomki siana. Jeśli słomka była prosta, osobę, która ją wyciągnęła czekało spokojne życie, jeśli słomka była pokrzywiona, to osobę czekało życie pełne niebezpieczeństw. Na Mazowszu niesiono resztki pokarmów zwierzętom do obory, zwłaszcza bydłu, ponieważ było ono w szopce betlejemskiej. Wierzono, że w noc wigilijną mogą one otrzymać dar mówienia ludzkim głosem. W Małopolsce wieszano pod sufitem gałęzie sośniny ozdobione jabłkami i orzechami. Ozdoby te wisiały do święta Trzech Króli (6 stycznia), a nawet do Gromnicznej (2 lutego). Znane powszechnie było stawianie snopów słomy w rogach izby. Przy ich wnoszeniu gospodarz mówił; słoma do chałupy, a bieda z chałupy. Ze snopów wyciągano źdźbła, które rzucano do góry. Słomka uczepiona do sufitu wisiała do św. Szczepana (26 grudnia). Słoma wigilijna służyła jako ściółka w kurniku, aby kury dobrze się niosły. Palono je również na polu, aby chwasty nie zagłuszyły zboża. Wreszcie niesiono je bydłu wraz z okruchami opłatka, by były zdrowe. Robiono też powrósła i obwiązywano nimi drzewa owocowe, by lepiej rodziły. Uderzano też powrósłami pień drzewa mówiąc: Zetnę cię krzaku, kiej nie urodził owocu na wilię. Inni odpowiadali: Nie trza go ścinać, tylko mu trza ze święconej słomy pasek zrobić.

4 W niektórych rejonach Małopolski, w chłopskich domach, kładziono na stole wigilijnym kilka główek czosnku, któremu przypisywano właściwości lecznicze. Pod stołem kładziono Żelazo płużne, by jak mówiono krety nie popsuły roli, natomiast łańcuchem opasywano nogi stołowe. Zwyczaj ten miał przypominać, że nasi praojcowie zawsze przedstawiali Stwórcy symbole swego znojnego trudu. Dzisiaj można zauważyć powrót do tych obyczajów, gdy podczas Mszy św. niesione są symbole pracy w procesji z darami. W wielu regionach kraju znany jest do dziś zwyczaj przepowiadania pogody na najbliższy rok. Okres od pierwszego dnia Bożego Narodzenia do Trzech Króli liczy dwanaście dni i nazywano go Dwunastnicą. Pogoda i wydarzenia w danym dniu były zapowiedzią, jaki będzie odpowiadający mu miesiąc w nowym roku. I tak 25 grudnia zapowiadał pogodę w styczniu, 26 grudnia w lutym, a 27 w marcu itd. Ranek każdego dnia oznaczał pogodę w pierwszej dekadzie podporządkowanego mu miesiąca, godziny popołudniowe dotyczyły drugiej dekady, a wieczorne trzeciej. Szopki Szopką nazywamy ustawianie figurek Dzieciątka, Maryi, Józefa, pasterzy, zwierząt i trzech króli. Zwyczaj ustawiania szopek tak zrósł się z naszą rodzimą tradycją, że uważany jest za wyłącznie polski. Tymczasem szopki dotarły do nas w XIII wieku z Włoch. Ich twórcą był św. Franciszek z Asyżu. Miały one charakter statyczny. Stały w nich wyrzeźbione z drewna figurki świętych osób i zwierząt z betlejemskiej stajenki. W ciągu wieków orszak postaci w szopkach rozrastał się. Wprowadzano figurki świeckie, niekiedy komiczne. Pod koniec XVII wieku bardzo popularne, szczególnie w Warszawie, stały się szopki przenośne, tzw. Betlejki, które służyły do urządzania widowisk jasełkowych. Ustawiano w nich figurki znanych osobistości świeckich. Za czasów króla Jana Sobieskiego weszły na stałe do szopek motywy narodowe. Znane obecnie szopki krakowskie różnią się od wszystkich innych tym, że treść ich nawiązuje do zabytkowych budowli Krakowa, szczególnie do gotyckiej wieży kościoła Mariackiego. W okresie świątecznym odbywają się na rynku krakowskim konkursy na najpiękniejszą szopkę. Wyróżnione szopki zakupują muzea, a niektóre sprzedawane są za granicą. Znana jest dzisiaj szopka watykańska. Na życzenie papieża Jana Pawła II, na placu św. Piotra przed Bożym Narodzeniem budowana jest każdego roku szopka z postaciami dwumetrowej wysokości (pochodzącymi z XII wieku), a obok ustawia się olbrzymią choinkę, co roku przywiezioną z innego kraju. Współcześnie szopki są ustawiane w każdym kościele, a ich wystrój zależy od tradycji panującej w danej parafii. Coraz częściej w większych miastach spotyka zbudowane szopki z udziałem żywych zwierząt. Kolędnicy Kolędnicy byli zawsze nieodłączną częścią ludowego folkloru świąt Bożego narodzenia. Wędrówkę od domu do domu rozpoczynali tuż po wieczerzy wigilijnej. Grupę kolędników obowiązkowo stanowili: król Herod, śmierć, diabeł i pasterze, a w niektórych rejonach Polski także bocian, koza i niedzwiedź. Oprócz śpiewania kolęd, przedstawiano często scenki związane z narodzeniem Pana Jezusa. Gospodarze częstowali kolędników słodyczami i obdarowywali pieniędzmi. Jasełka

5 Jasełka są teatralnym przedstawieniem biblijnych wydarzeń związanych z Bożym Narodzeniem. Nazwa pochodzi od słowa jasła żłób. Wywodzą się ze średniowiecznych misteriów chrześcijańskich, wzorowanych na starogreckim teatrze. Chrześcijańska Europa zaakceptowała je w XII wieku, a w Polsce zostały rozpowszechnione w wieku XVII i szybko zrosły się z polską kulturą chrześcijańską i ludową. Jasełka wystawiano przy kościołach i klasztorach. Początkowo autorami tekstów byli duchowni, później również osoby świeckie. Z czasem w tekstach zaczęły pojawiać się legendy i wątki ludowe. Występowały coraz to nowe postacie: Herod, diabeł, żołnierze, krakowiacy, górale, przedstawiciele społeczeństwa, Cygan z niedźwiedziem itp. Dzisiaj jasełka cieszą się ogromną popularnością. Wystawiają je zarówno zawodowe teatry jak i zespoły amatorskie przy parafiach i szkołach. Spełniają one ważną rolę ewangelizacyjną, przybliżając w bardzo prostej formie prawdy biblijne o przyjściu na świat Jezusa Chrystusa. Święte wieczory Począwszy od wieczoru wigilijnego, aż do Uroczystości Objawienia Pańskiego, pobożny lud Polski przeżywał w rodzinach tzw. święte wieczory. Były one jakby rozszerzeniem wigilijnej atmosfery bliskości i ciepła rodzinnego. Ich celebracja w kościele domowym przez oktawę (osiem dni) świąt Bożego Narodzenia wytwarzała serdeczną atmosferę w trójpokoleniowej rodzinie polskiej: dziadkowie, rodzice, dzieci. Odpowiednio przygotowany dom, idealne porządki, płonące świeczki na zielonym drzewku, to wszystko tworzyło wspaniałą scenerię do wytworzenia właściwego klimatu i atmosfery do skutecznego przekazywania treści ewangelicznej o Wcieleniu i Bożym Narodzeniu, a także wiadomości z historii rodziny i narodu. Dzisiaj taki program może być następujący: modlitwa, lektura Pisma świętego, śpiewanie kolęd, czytanie czasopism religijnych lub fragmentów polskiej literatury o Bożym Narodzeniu. Wieczornice kolędowe Wieczornice kolędowe urządzane w rodzinach, kościołach i różnych wspólnotach są w Polsce żywą tradycją. W okresie Bożego narodzenia urządza się wiele spotkań tzw. opłatkowych, na których chrześcijanie łamią się opłatkiem, składają sobie życzenia, śpiewają kolędy, wymieniają upominki. Urządzenie wieczornicy kolędowej w rodzinie jest bardzo łatwe. Cała rodzina gromadzi się przy zapalonej choince. Na widocznym miejscu powinien znajdować. się żłóbek z figurką Dzieciątka Jezus i na nim winna się skupiać uwaga zgromadzonych. Z reguły wieczornicę prowadzi ojciec lub najstarszy z rodzeństwa. Program należy przygotować wcześniej, a składać się może z czytania tekstu Ewangelii o dziecięctwie Pana Jezusa, przeplatane śpiewem odpowiednio dobranych kolęd. Można sięgnąć także po odpowiednią literaturę piękną, prasę katolicką lub osobistych wspomnień. Na wieczornicę kolędową można zaprosić krewnych, przyjaciół, znajomych i sąsiadów z dziećmi. Spotkanie takie można połączyć ze skromnym poczęstunkiem

6 składającym się z kawy, herbaty, owoców i słodyczy. Wieczornicę zawsze staramy się zakończyć spontaniczną modlitwą. Należy starać się o to, by spotkania te rzeczywiście były przepełnione duchem ewangelicznej radości. 25 grudnia Uroczystość Narodzenia Pańskiego Liturgia Kościoła wzywa nas w tym dniu hołdu Zbawicielowi, który odtąd jest Emmanuelem, czyli Bogiem z nami. Pierwszy dzień Bożego Narodzenia powinien być nacechowany radosnym przeżywaniem obecności Chrystusa w rodzinie i przyczyniać się do budowania rodzinnej wspólnoty. Po powrocie z kościoła rodzina gromadzi się przy świątecznym stole. Uroczyste śniadanie lub obiad rozpoczyna czytanie Pisma świętego z Ewangelii według św. Łukasza. Na ziemiach polskich tradycyjnie w tym dniu spotyka się tylko najbliższa rodzina. Na wizyty krewnych, znajomych i sąsiadów przeznaczony jest drugi dzień świąteczny. 26 grudnia św. Szczepana, diakona i męczennika Św. Szczepan był jednym z siedmiu diakonów w pierwszej gminie chrześcijańskiej w Jerozolimie. Posiadał moc czynienia cudów i uzdrawiania chorych. Cieszył się wielkim autorytetem w całej Judei. Oskarżony przed żydowskim Sanhedrynem został skazany na śmierć przez ukamienowanie. Świadkiem egzekucji był młodzieniec imieniem Szaweł, przyszły apostoł - św. Paweł. Według tradycji w dniu tym kropi się wodą święconą ziarno i obecnych. Dawniej w uroczystość św. Szczepana obsypywano się ziarnami owsa, jako zapowiedź dobrych urodzajów. 6 stycznia - Uroczystość Objawienia Pańskiego To wydarzenie wstrząsnęło całym światem izraelskim. Trzej wybitni poganie szukają Nowonarodzonego, który będzie nauczał ludzkość, że Bóg jest miłością i który kocha wszystkich ludzi, i chcą Mu złożyć hołd uwielbienia! Uroczystość Objawienia Pańskiego była znana w Kościele Wschodnim już w III wieku, około stu lat później pojawiła się także w liturgii na Zachodzie. W liturgii uroczystość ta wiązała się nierozerwalnie z Bożym Narodzeniem, uzyskując w niektórych okresach równie podniosły charakter. Objawienie, nazywane z grecka epifanią, oznacza zjawienie się, ukazanie się bóstwa w ludzkiej postaci. Ze świętem tym, które nazywano również Chrystofanią albo po prostu Światłem, wiązano różne wydarzenia ewangeliczne: chrzest w

7 Jordanie, cud w Kanie Galilejskiej oraz pokłon trzech magów. Nieraz dodawano do nich jeszcze cudowne rozmnożenie chleba. Z czasem, zwłaszcza na Zachodzie, Objawienie zaczęto utożsamiać niemal wyłącznie z pokłonem trzech magów-astrologów, nazywanych też mędrcami, a w późniejszym czasie królami, którym prawdopodobnie w VI w. nadano imiona Kacper, Melchior i Baltazar. Chrzest w Jordanie ukazuje bóstwo Jezusa w ten sposób, że gdy wychodzi z Jordanu, otwierają się nad Nim niebiosa i daje się słyszeć głos Ojca: To jest mój Syn umiłowany (Mt 3,13n). W Kanie Galilejskiej bóstwo Jezusa ukazuje się za pośrednictwem dokonanego cudu przemiany wody w wino, przez co jak pisze św. Jan Apostoł objawił swoją chwałę i uwierzyli w Niego Jego uczniowie (por. J 2, 112). Pokłon magów-mędrców, których do Jezusa przywiodła nowa gwiazda, wskazuje, że cały wszechświat (gwiazda, a więc kosmos) został poruszony narodzeniem Chrystusa, a poganie oddają mu cześć. Dary, które złożyli złoto, kadzidło i mirra symbolizują godność królewską, kapłańską i prorocką Syna Maryi. Wizyta duszpasterska kolęda Kościół święty zawsze troszczył się o swoich wiernych, zwłaszcza o budowanie wspólnoty (komunii) wiernych. Celowi temu służy tradycyjna w okresie Bożego narodzenia wizyta duszpasterska, zwana kolędą. Pierwsze wzmianki o tych wizytach pochodzą z XVII wieku. Wówczas to prowincjalne synody: piotrkowski (1607) i gnieźnieński (1628) zobowiązywały proboszczów, aby na kolędzie grzeszników napominali, każdego do pełnienia obowiązków i przyzwoitości nakłaniali, nieszczęśliwych pocieszali. Dzień wizyty księdza z parafii powinien być dla każdej rodziny ważnym przeżyciem. Przyjęcie kapłana duszpasterza ma charakter małej liturgii sprawowanej w domowym sanktuarium. Na nakrytym białym obrusem stole ustawia się krzyż, naczynie z wodą święconą i kropidło. Jeżeli w rodzinie są dzieci w wieku szkolnym, to w rogu stołu kładzie się zeszyty do nauki religii. O ile mamy nie poświęcone dewocjonalia, można je również położyć na stole i poprosić kapłana o ich poświęcenie. Domownicy powinni być odświętnie ubrani i w miarę możliwości w komplecie. Wizyta duszpasterska stanowi doskonałą okazję do omówienia wielu spraw i problemów rodzinnych, parafialnych i społecznych. Przyjęcie dziś kapłana w domu należy uważać za publiczne wyznanie wiary. Stojąc na progu Trzeciego Tysiąclecia coraz bardziej ogarnia nas niepokój o przyszłość oraz boleśnie odczuwamy skutki laicyzacji i liberalizmu moralnego. Dlatego też niezwykle ważną sprawą jest przestrzeganie naszych polskich, bogatych w treść religijną tradycji, a zwłaszcza wigilijnych i bożonarodzeniowych. Musimy wszyscy zadbać, by to najpiękniejsze ze świąt Uroczystości Narodzenia Pańskiego nie zredukować do zwykłego folkloru czy banalnej ozdoby. Niech więc pielęgnowane z pietyzmem w naszych domach staropolskie tradycje i

8 zwyczaje kształtują w nas dojrzałe postawy religijne i przywrócą ciepło wyziębionej niekiedy atmosferze rodzinnej. Opracowała: Krystyna Basa