STARZEJĄCA SIĘ EUROPA. Profile zawodowe w europejskim sektorze usług dla seniorów. Typologia i oczekiwane zmiany.

Transkrypt

1 STARZEJĄCA SIĘ EUROPA Profile zawodowe w europejskim sektorze usług dla seniorów. Typologia i oczekiwane zmiany.

2 2

3 PROFILE ZAWODOWE W EUROPEJSKIM SEKTORZE USŁUG DLA SENIORÓW. TYPOLOGIA I OCZEKIWANE ZMIANY. Projekt realizowany w ramach programu Leonardo da Vinci nr LLP-2007-DK-LMP Niniejszy raport został przygotowany przez zespól w składzie: Dania Caesar Szwebs cs@amunordjylland.dk Helga Pinstrup hp@amunordjylland.dk Niemcy Tamara Frankenberger tamara.frankenberger@leg-nrw.de Jeanette Schmidt jeanette.schmidt@leg-nrw.de Włochy Francesca Scocchera f.scocchera@cooss.marche.it Claudio Sdogati c.sdogati@cooss.marche.it Elisabetta Piangerelli e.piangerelli@cooss.marche.it Diego Mancinelli d.mancinelli@cooss.marche.it Polska Maria Bogowolska-Wepsięć maria.bogowolska-wepsiec@umwd.pl Antoni Zwiefka azwiefka@umwd.pl Portugalia Vanda Duarte vanda.duarte@soprofor.pt Pedro Pires ppires@soprofor.pt Wielka Brytania Graham Smith graham.smith@strath.ac.uk PARTNERZY PROJEKTU AMU Nordjylland International Afdeling, Dania LEG Arbeitsmarkt- und Strukturentwicklung GmbH, Niemcy Cooperativa Sociale COOSS MARCHE ONLUS, Włochy Urząd Marszałkowski Woj. Dolnośląskiego, Wydział Zdrowia, Polska Sociedade Promotora de Formacao, Lda, SOPROFOR, Portugalia University of Strathclyde, Senior Studies Institute, Szkocjawww.strath.ac.uk/cll/seniorstudiesinstitute/ Wyłączenie odpowiedzialności Projekt jest współfinansowany przez Komisję Europejską. Niniejsza publikacja przedstawia jedynie poglądy autora, w związku z czym Komicja nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek wykorzystanie informacji w niej zawartych. 3

4 Podziękowania Chcielibyśmy podziękować wszystkim tym, którzy wspierali nas w naszej pracy badawczej. Chcielibyśmy im podziękować za ich pomoc, wsparcie, zainteresowanie i cenne uwagi. Szczególne podziękowania składamy: Francja Sonia Arnaud, Conséillére technique, URIOPSS LR, Montpellier Guy Beauthauville, Responsable Service Emploi, Pôle Emploi Services Hérault, Montpellier Carole Finifter, Chargée de Direction, Responsable de Formation, Centre AFPA, Montpellier St Jean de Vedas Jean Claude Ricourt, Responsable de Formation, Centre AFPA, Montpellier St Jean de Vedas Niemcy Silvia Marienfeld, managing director, maxq. - im bfw-unternehmen für Bildung, Institution of Education of the Federation of German Trade Unions, Bochum Grecja Mata Kaloudaki, Research Centre of Women's Affairs, Athens Ioannis Athanasiou, Help at Home Programme, Athens Słowenia Toni Vrana and Danica Hrovatic, Center Spirala - Centre for the Development of Mutual Relations, Ljubljana Szwecja Hans Dahlin, Victum Kompetensutveckling, Helsingborg 4

5 Spis treści Podziękowania Wstęp Czynniki wpływające na profile zawodowe w europejskim sektorze opieki... 8 nad osobami starszymi 2.1 Zmieniające się profile Europejczyków-seniorów Rozszerzenie zakresu usług dla Europejczyków-seniorów Wprowadzenie technologii wspomagającej i technologii 13 komunikacyjnych 2.4. Wzrost liczby specjalnych grup seniorów Systematyzacja profili zawodowych: cechy wspólne i różnice Zarys ogólny Profile zawodowe. Różnorodność zadań i zacieranie granic Wzorce kształcenia i kształcenie ustawiczne 20 4 Trendy i zmiany Wyzwania stojące przed miejscami pracy Zatrudnialność i modele rodziny Zatrudnialność i jakość zatrudnienia Wprowadzenie technologii wspierających sektor usług Wyzwania stojące przed kształceniem i doskonaleniem zawodowym Kształcenie ustawiczne Podejście wielozawodowe Dostosowanie i dostęp: zmiany w kształceniu i doskonaleniu zawodowym Rekomendacje Źródła CD-ROM: Profile zawodowe w poszczególnych krajach

6 1. Wstęp Niniejsza publikacja przedstawia wyniki badań 1 przeprowadzonych w 20 krajach europejskich, ze szczególnym uwzględnieniem głównych cech profili zawodowych i kompetencyjnych związanych z usługami dla seniorów. Jest to pierwsza tak szeroko zakrojona próba zestawienia tego typu danych na poziomie europejskim. Badania zostało przeprowadzone w oparciu o tematyczną analizę literatury na ten temat, ankiety, analizy dostępnych publikacji oraz katalogiów branżowych w krajach objętych badaniem. W przypadkach, gdy było to wymagane, dodatkowo przeprowadzono serię obszernych wywiadów. Celem badania było przedstawienie istniejących map profili zawodowych w poszczególnych krajach, z uwzględnieniem podstawowych obowiązków, kwalifikacji i wymagań w zakresie wykształcenia. Ponadto, prześledzono przewidywane zmiany w polityce rynku pracy oraz strategiach lokalnych. Wyniki zebrano w załączonych katalogach poszczególnych państw, które dają szerokie i porównawcze spojrzenie na istniejące profile zawodowe i kompetencyjne wymagane w Europie. Niniejsza część ma na celu podwyższenie jakości procesu rekrutacji i strategii zatrzymania (retencji) personelu, a także promowanie mobilności pracowników w sektorze. Publikacja przedstawia wyniki badań narodowych, zebrane razem w sposób porównawczy w celu przeanalizowania czynników mających wpływ na zmiany zachodzące w miejscach pracy, stanowiskach oraz głównych zadaniach. Przedstawione zostały potencjalne trendy oraz przyszłe zmiany, które należy 1 Badanie zostało przeprowadzone w ramach projektu Leonardo da Vinci nr LLP-2007-DK-LMP 4 Leaf Clover Quality Model for Senior Service Sector ( 4-Listna Koniczyna: model jakości sektora usług dla seniorów ) realizowanego w latach

7 rozpatrywać w kontekście wymagań europejskich seniorów oraz potrzeb zmodernizowania sektora usług dla seniorów w Europie. Omawiana mapa zmian ma istotne znaczenie dla kształcenia i doskonalenia zawodowego zarówno w kwestii jakości, jak również wprowadzenia zmian do obszarów kompetencji. Dostosować należy również system edukacji przygotowujący do podjęcia pracy w omawianym sektorze, co umożliwiłoby właściwą reakcję na zmiany zachodzące na rynku pracy. Pierwsza część publikacji przedstawia wnioski przeprowadzonej analizy porównawczej. Czytając niniejsze opracowanie wraz z opracowaniem zatytułowanym Wyzwania stojące przed europejskim sektorem usług dla seniorów 2, czytelnik będzie miał pełny obraz zmian zachodzących w sektorze usług dla seniorów w Europie. Alborg Ankona Essen Glasgow Lizbona Wrocław Wszystkie publikacje związane z projektem są dostępne do pobrania na stronie projektu 7

8 2. Czynniki wpływające na profile zawodowe w europejskim sektorze opieki nad osobami starszymi Cechą charakterystyczną dla usług świadczonych na rzecz osób, gospodarstw domowych i grup społecznych jest to, iż są one oparte na relacjach interpersonalnych, które nie poddają się standaryzacji. Od dostawców usług oczekuje się empatii i profesjonalizmu, elastyczności i zaangażowania. Istnieje jednakże kilka kluczowych czynników, które mają znaczny wpływ na usługi związane z opieką nad ludźmi starszymi, na profile zawodowe i, w konsekwencji, profile kompetencyjne. Zmiany te można podzielić na 4 grupy: Przewidywane długoterminowe zmiany we wspólnym profilu osób starszych w porównaniu z użytkownikami obecnego sektora usług dla seniorów. Jest to związane ze zmieniającymi się oczekiwaniami co do różnorodności i jakości usług w tym sektorze. Zmieniające się granice tradycyjnego spojrzenia na opiekę nad osobami starszymi nowe obszary usług tworzonych w celu zaspokojenia potrzeb nowych użytkowników (np. dobre samopoczucie, turystyka) oraz połączenie z innymi obszarami tego sektora, np. gospodarką mieszkaniową. 8

9 Wprowadzenie rozwiązań technologicznych (technologia wspomagająca, technologie informacyjno-komunikacyjne oraz inteligentne domy) mających wpływ na organizację pracy i profile kompetencyjne. Nowe narodowe strategie ukierunkowane na seniorów (np. zapobieganie chorobom związanym z wiekiem, sporty, włączenie społeczne, mniejszości narodowe, itd.) 2.1. Zmieniające się profile Europejczyków-seniorów Ogólnie rzecz biorąc, po przejściu na emeryturę, życie można podzielić na dwa etapy: Wczesny wiek podeszły (60+) charakteryzujący się większym stopniem aktywności i większą samodzielnością, brakiem potrzeby lub jedynie niewielką potrzebą pomocy i wsparcia w codziennym życiu. Późny wiek podeszły (75+), kiedy ludzie stają się coraz bardziej bierni na skutek podupadającego zdrowia, w związku z czym stają się mniej lub bardziej zależni od pomocy innych. Im starszy jest człowiek, tym występuje więcej różnic w codziennym życiu i poziomie wymaganej opieki, wsparcia i pielęgnacji. Decydującym czynnikiem jest wiek funkcjonalny ; jest to etap, na którym sprawność fizyczna i emocjonalna/umysłowa nie są bezpośrednio związane z faktycznym wiekiem danej osoby. Dziś wyraźną potrzebę opieki/wsparcia zauważamy u osób w wieku około lat. Jednakże jednocześnie obserwujemy wyraźną tendencję wydłużania się okresu aktywności u większości seniorów państw europejskich. Oznacza to, iż seniorzy prowadzą bardziej aktywne życie towarzyskie aż do stosunkowo zaawansowanego wieku 3. 3 Patrz statystyki dotyczące średniej długości życia oraz średniej długości życia w pełnym zdrowiu: Healthy life expectancy (HALE) at birth (years)the world health report changing history, World Health Report 2004: Changing History. Genewa, Światowa Organizacja Zdrowia, Więcej informacji na temat znaczenia zmieniających się modeli życia seniorów: D.Avramov and M.Maskova, Active ageing in Europe,Population studies, Nr 41Dyrekcja Generalna III Spójność Społeczna, Oficjalne Wydawnictwo Rady Europy

10 Styl życia i postrzeganie jakości życia Przyszłe pokolenia osób starszych będą bardziej heterogeniczne. Oczekiwania osób starszych należących do tzw. pokolenia wojennego" w dużym stopniu różnią się od oczekiwań osób żyjących w świecie bogactwa usług, wsparcia oferowanego on-line oraz wszechobecnych technologii komputerowych i mobilnych. Z tego też właśnie powodu oczekiwania dzisiejszych latków wiążą się nie tylko z dobrym zdrowiem (unikaniem chorób), ale również jak najdłuższym zachowaniem niezależności wyborów i aktywności życiowej, korzystając z różnych form rozrywki i oczekując wysokiej jakości usług. 4 Jednym z głównych istotnych czynników jest fakt, iż średni poziom wykształcenia przyszłych seniorów będzie wyższy. Istnieje wyraźny związek pomiędzy poziomem wykształcenia i postrzeganiem jakości życia. Zdrowie Większość osób starszych prowadzi porównywalnie normalne, samodzielne życie, w którym same podejmują decyzje. Jednakże z czasem pojawiają się ograniczenia fizyczne oraz psychologiczne, pewne choroby, jak na przykład demencja lub Parkinson, a także częściej występują choroby przewlekłe, jak na przykład stwardnienie rozsiane. 5 W wielu krajach, na przykład w Skandynawii, Francji i Holandii, stworzono szereg proaktywnych programów profilaktycznych skierowanych do osób powyżej 50 roku życia w celu zapobiegania występowaniu chorób związanych z wiekiem. Ponadto, w większości krajów europejskich, dzięki krajowym massmediom i programom promującym zdrowie, seniorzy mają większą wiedzę na temat prowadzenia zdrowego trybu życia. Oznacza to, iż w wielu krajach mamy do czynienia z intensywnie rozwijającymi się sektorami promującymi zdrowie, dobre samopoczucie i turystykę, dostosowującymi się do potrzeb klientów-seniorów. 4 Vappu Taipale, Meeting the challenge of ensuring active ageing and improved quality of life, in, Healthy Ageing and Biotechnology. Policy implications of new research, OECD 2002 OECD 2002; N. Agahi, M. Parker, Are Today s Older people More Active than Their Predecessors?, Ageing and Society (25), str ; A. Bukov et al., Social participation in Very Old Age. Cross-sectional and Longitudinal Findings from BASE, Journal of Gerontology, Psychological Sciences (57) 6, str Obecnie prowadzone badania pokazują, iż średnio 65% populacji powyżej 50 roku życia nie ma poważnych problemów zdrowotnych. Mapa Europy pokazuje ciekawe tendencje. W krajach śródziemnomorskich odnotowano stosunkowo wysoki odsetek osób starszych cierpiących na schorzenia i problemy zdrowotne, natomiast w Skandynawii i Holandii stosunkowo małą liczbę osób starszych ze schorzeniami. Dla porównania patrz: E.Pommer, I.Woittiez, J.Stevens, Comparing Care. The Care of the Elderly in 10 EU Countries, SCP, Haga 2007, str

11 Sytuacja finansowa W szczególności w krajach zachodnich Unii Europejskiej większość osób starszych cieszy się lepszą sytuacją finansową niż ich poprzednicy. Jednakże, zgodnie z przewidywaniami, sytuacja ta pogorszy się w nadchodzących latach. Na przykład, w przypadku przeciętnej niewiele zarabiającej osoby 6 zanotujemy, w porównaniu z zarobkami netto osoby na emeryturze, wzrost o 32,7% w Danii, ale spadek o 46,6% w Niemczech. Zróżnicowanie statusu finansowego seniorów oznacza, że istnieje potrzeba zapewnienia większej różnorodności i kategoryzacji usług, współpracy pomiędzy sektorem publicznym i prywatnym, wspólnego podejścia do opieki formalnej i nieformalnej oraz specjalnych programów dla osób starszych. Środowisko życia Obserwujemy wyraźne różnice związane z miejscem zamieszkania: różnice pomiędzy osobami zamieszkującymi tereny miejskie i wiejskie, dzielnice charakteryzujące się bliskimi lub luźnymi stosunkami z sąsiadami. Potrzeby osób starszych zamieszkujących obszary wiejskie zostały uwzględnione w programach wielu państw (Irlandii, Szwecji, Finlandii). W najbliższej przyszłości większość seniorów pozostanie w swoich domach i mieszkaniach. Prawie wszystkie kraje europejskie tworzą struktury wspierania zapewniające osobom starszym cieszenie się samodzielnością przez dłuższy czas. Pozostanie w domu może przyczynić się do dłuższej aktywności i niezależności, lepszego zdrowia. Z tego też powodu zwiększenie przystępności domów jest zadaniem priorytetowym, które ma umożliwić jak największej liczbie osób pozostanie w domach nawet przy pogorszeniu się ich stanu zdrowia lub ograniczeniu możliwości poruszania się. Sieć socjalna i nieformalna opieka Kluczowe znaczenie ma fakt, czy osoby starsze mieszkają z partnerem czy same, w swoich domach czy w domach opieki, korzystają z mieszkań zapewnianych w ramach projektów mieszkaniowych, jak na przykład we wspólnotach mieszkań, czy może mieszkają z członkami rodziny. W niektórych krajach, jak na przykład we Włoszech, relacje rodzinne wydają się być bardziej zacieśnione niż na przykład w krajach skandynawskich. Różnica tkwi nie w stopniu zażyłości pomiędzy rodzicami a dziećmi, a w stopniu poczucia odpowiedzialności za członków rodziny, którzy nie są 6 Earnings up 50% of average earnings; Hans-Böckler-Stiftung, Böcklerimpuls 09/2009:2 (źródło: OECD 2007). 11

12 już w stanie sami się sobą zająć. Niemniej jednak, obecnie obserwujemy wzrost liczby jednoosobowych gospodarstw domowych w Europie, i często zdarza się, iż starsi i młodsi członkowie rodziny nie mieszkają już w jednej okolicy. Kontakty towarzyskie utrzymywane z rodziną, przyjaciółmi, sąsiadami, klubami i dalszymi krewnymi odgrywają istotną rolę głównie ze względu na fakt, iż, ogólnie rzecz biorąc, w przyszłości kontakty rodzinne osłabną. Kontekst kulturowy Przynależność do mniejszości etnicznych, narodowych lub religijnych może przyczynić się do powstania problemów w późniejszym wieku. Należy założyć, iż spory odsetek tych specyficznych grup osób starszych będzie miało problemy ze zdrowiem, niższe zarobki i problemy związane z komunikowaniem się w języku danego kraju. Kwestie płci Statystyki pokazujące dramatyczny wzrost liczby osób powyżej 75 roku życia informują nas również o tym, iż społeczeństwa odnotowywać będą również znacznie większy odsetek kobiet ze względu na fakt, iż średnia długość życia kobiet jest o 4-5 lata dłuższa niż mężczyzn. Może to mieć poważny wpływ na usługi, jako że kobiety starsze często znajdują się w gorszej sytuacji finansowej Rozszerzenie zakresu usług dla Europejczyków seniorów We wszystkich krajach europejskich, w których obserwujemy starzejące się społeczeństwa, dostawcy usług związanych z opieką nad ludźmi starszymi będą musieli wziąć pod uwagę fakt, iż w przyszłości osoby starsze będą chciały zachować swój dotychczasowy styl życia do końca swoich dni nawet w sytuacji, gdy będą potrzebować pomocy, wsparcia i opieki pielęgniarskiej. Jest to szczególnie ważne w przypadku następnego pokolenia osób starszych, które cechuje znacznie większa niezależność i indywidualizm niż obecne pokolenie. Pozostanie większej liczby osób starszych w domach oznacza większe zapotrzebowanie na usługi dostępne 24 godziny na dobę, siedem dni w tygodniu. 12

13 Usługi te nie będą obejmowały wyłącznie usług związanych z prowadzeniem domu, takich jak sprzątanie czy zajmowanie się ogrodem, i usług na rzecz osób, ale również usługi towarzyszące, od zakupów po rekreację. Już dziś coraz więcej osób starszych zgłasza zapotrzebowanie na usługi z zakresu opieki lub konkretne usługi związane z prowadzeniem domu, jak na przykład sprzątanie mieszkania czy pranie. Oprócz powyższych usług, osoby starsze potrzebują usług z zakresu doradztwa, rekreacji, wydarzeń kulturowych, opieki zdrowotnej, dobrego samopoczucia i turystyki. W większości krajów UE przyjęto nowe metody organizowania kompleksowych usług dla domu. Oferta ta stanowi zrównoważone połączenie profesjonalnych, wszechstronnych usług domowych oraz technologii wspomagających samoopiekę w domu. Technologia informacyjna może pomóc osobom starszym pozostać w kontakcie ze swoimi dostawcami usług związanych z opieką, a personelowi opieki pozwala na bardziej efektywną pracę. Wydaje się, iż wiele krajów europejskich lekceważy kwestię jakości życia imigrantów seniorów. W najbliższych latach kluczowym wyzwaniem w tym zakresie będzie zmniejszenie poziomu niedoinformowania na przykład na temat systemu opieki i wsparcia dla osób starszych w krajach europejskich, dostosowanie wszystkich instytucji świadczących usługi na rzecz osób starszych pod względem kulturowym, tzn. heterogeniczności i komunikacji międzykulturowej, jak również struktur kontaktu w sąsiedztwie. Istnieje potrzeba stworzenia grup międzysektorowych i międzykulturowych Wprowadzenie technologii wspomagających i technologii komunikacyjnych Kolejną istotną kwestią na nadchodzące lata jest wykorzystanie technologii wspomagającej w sektorze usług dla seniorów, pozwalającej osobom starszym żyć samodzielnie w preferowanych przez nie środowiskach przy wsparciu ze strony systemów technologicznych w codziennym życiu i opiece. W momencie, gdy 13

14 rozwiązania technologiczne staną się bardziej powszechne niż obecnie niezbędne będą poważne zmiany w ramach profili kompetencyjnych Wzrost liczby specjalnych grup seniorów W krajach europejskich obserwujemy wzrost liczby osób pochodzących z różnych środowisk etnicznych, które również się starzeją. Niektórzy starsi imigranci mają nowe, inne wymagania względem usług opieki zdrowotnej i społecznej, które wynikają głównie z różnic językowych lub kulturowych. Rosnąca liczba osób cierpiących na demencję stanowi szczególnie poważne wyzwanie zarówno dla systemu opieki nieformalnej, jak i profesjonalnej. Ubezpieczenie opiekuńcze w dalszym ciągu nie oferuje wystarczających środków pozwalających na leczenie ambulatoryjne osób, które wymagają tradycyjnej 24- godzinnej opieki bez potrzeby opieki w tradycyjnym znaczeniu. Ponadto, rośnie liczba osób cierpiących na choroby przewlekłe, a coraz więcej osób z tego typu chorobami dożywa coraz to późniejszego wieku. W takiej sytuacji istnieje potrzeba nowego i szerszego spojrzenia na sprawę opieki nad osobami starszymi i jej profesjonalizacji. 7 Szersze omówienie tego problemu można znaleźć w specjalnym raporcie projektu dotyczącym technologii wprowadzonych w zakresie opieki społecznej oraz uczenia się przez całe życie przygotowanym przez Anne-Mette Hjalager, Assistive technologies and the prospects for caregivers lifelong learning ; 14

15 3. Systematyzacja profili zawodowych: cechy wspólne i różnice 3.1. Zarys ogólny Sektor usług dla seniorów obejmuje szereg zawodów i kwalifikacji łączących różne obszary i dziedziny. Zawody wymagane w tym sektorze należą do grupy zawodów związanych ze sferą socjalną, opieką nad osobami starszymi i opieką pielęgniarską. Oprócz wykwalifikowanych pracowników zajmujących się opieką pielęgniarską i opieką nad osobami starszymi, do grupy tej należy również personel nieposiadający profesjonalnych kwalifikacji w dziedzinie pielęgniarstwa i opieki oraz personel pomocniczy. W badaniu przeprowadzonym na potrzeby niniejszej publikacji uwzględniono wszystkie usługi pozwalające osobom starszym żyć samodzielnie. Badanie nie uwzględniło jednakże klasycznych form opieki pielęgniarskiej, jak na przykład opieki w szpitalach, zapewnianych w ramach podstawowej pomocy medycznej. Nacisk położono na usługi okołopielęgniarskie (ang. pre-nursing) i wsparcie dla osób starszych, mające na celu umożliwienie im prowadzenia samodzielnego życia w swoim domu lub dzielnicach mieszkaniowych jak najdłużej. We wszystkich badanych krajach europejskich istnieje szereg profili zawodowych związanych ze sferą socjalną, opieką nad osobami starszymi i opieką pielęgniarską, a w niektórych z nich ich różnorodność jest naprawdę imponująca. Jednakże, jeżeli chodzi o główne profile zawodowe, to są one bardzo podobne, a zajęcia z jakimi są one związane, są praktycznie identyczne. 15

16 Ogólnie, kategorie zawodowe można podzielić na następujące obszary: Podstawowy sektor opieki (np. opieka nad osobami starszymi w domach seniora) Usługi związane z opieką i prowadzeniem domu (np. zajmowanie się domem, pomoc socjalna, sprzątanie). Usługi oparte o inne podmioty (np. recepcjonista/dozorca w spółdzielni mieszkaniowej) Usługi związane z obszarem zamieszkania (np. pracownicy opieki społecznej, pielęgniarki środowiskowe) Usługi not for profit (wolontariusze) 3.2. Profile zawodowe. Różnorodność zadań i zacieranie granic. Wyniki badania wskazują na rozwój sektora opieki w całej Europie, w tym, związanych z nim zawodów. Sektor ten jest na etapie tworzenia jednego z bardziej złożonych i zróżnicowanych obszarów usług na rynku pracy. Nowe trendy obejmują inicjatywy przekraczające granice narodowe, podejmowane w sektorze usług dla seniorów, na przykład inicjatywy z zakresu turystyki dla seniorów. Analiza podstawowych zadań profili zawodowych pokazuje nieco sprzeczne tendencje. Z jednej strony podstawowe zadania są bardziej konkretne i wymierne, w szczególności, gdy uwzględnimy funkcje związane z pomocą (sprzątanie, opieka osobista, itd.) oraz z bardzo specyficznymi umiejętnościami zawodowymi. Zadania te można ustandaryzować i zmierzyć ich czas i zakres zgodnie z pewnym systemem jakości (np. określona tygodniowa liczba godzin przeznaczona na różnego rodzaju zadania związane ze sprzątaniem). Z drugiej strony, coraz więcej uwagi poświęca się wyższemu poziomowi umiejętności personalne, do których zalicza się elastyczność, umiejętność rozwiązywania problemów, przyjazne podejście, wrażliwość, cierpliwość, poczucie humoru, opanowanie, pracę w zespole i szacunek. Są to kompetencje i funkcje zazwyczaj kojarzone z nieformalną/rodzinną 16

17 opieką i nie można ich zmierzyć żadnym standardowym ilościowym systemem jakości. Systemy oceny jakości omawiane są w kontekście opieki emocjonalnej, jednakże, napotkano już na poważne przeszkody, jak na przykład w ocenie opieki nad osobami starszymi cierpiącymi na demencję, u których zdolność postrzegania nie jest stała i stabilna, ale zmienna. Ponadto, coraz więcej podstawowych zadań dotyczy ogólnych umiejętności, takich jak komunikacja na piśmie (np. pisanie raportów), umiejętność zastosowania wiedzy matematycznej w danym obszarze zawodowym (pomaganie klientom w zorganizowaniu ich budżetu, opłacenia rachunków) oraz korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych pojawiających się w związku z rozwojem i większą złożonością systemu opieki i pomocy. Tworzenie nowych warunków mieszkaniowych i form współpracy pomiędzy sektorem opieki zdrowotnej i społecznej podkreśla znaczenie umiejętności współpracy, pracy zespołowej oraz organizacyjnych. Od pomocy domowej po opiekę domową i zdrowie domowe Wraz z profesjonalizacją i standaryzacją pracy, nawet najbardziej podstawowe profile zawodowe związane z usługami oferowanymi osobom starszym stają się coraz bardziej złożone. Pomoc polega na udzielaniu praktycznego wsparcia w domu, od pomocy przy zakupach, sprzątaniu i gotowaniu po higienę osobistą, obowiązki, które często zostawia się nieformalnym opiekunom. Typowe formy pomocy wiążą się z dwoma przeciwstawnymi trendami. Z jednej strony obserwujemy tendencję rozdzielania zadań związanych z opieką i pomocą pomiędzy kilkoma profilami zawodowymi o ograniczonym zakresie obowiązków (przykłady profili w Portugalii, Grecji, Polsce, na przykład gotowanie, pomoc przy praniu, sprzątaniu lub prowadzeniu pojazdów i 3 stanowiska we Francji: Assistante de vie familles, Agent à domicile, Auxiliaire de vie sociale). Poniżej północno-południowej osi Europy, w krajach takich jak Grecja, Hiszpania, Portugalia i Włochy, obowiązki te bardzo często wykonują członkowie rodziny i wolontariusze lub też zastępują ich niewykwalifikowani pracownicy migrujący. W krajach takich jak Francja i Niemcy mamy do czynienia z bardziej złożonymi przypadkami, gdzie tradycyjne i nawet luźne usługi mieszają się z lepiej usystematyzowanymi i profesjonalnymi metodami i strategiami. 17

18 Z drugiej strony, w krajach Europy Północnej, w tym w Holandii, profile zawodowe pomocy domowych stają się coraz bardziej złożone i wymagające. Wymagania te spełnia opiekun domowy posiadający wykształcenie zawodowe w tym kierunku. Widać to szczególnie w skandynawskich modelach kształcenia, gdzie opiekunom domowym powierza się coraz więcej obowiązków związanych z ogólnie pojętą opieką i opieką zdrowotną. Świadomość rosnących wymagań w domu obserwujemy nawet w takich krajach jak Włochy, gdzie realizowane są projekty podwyższania kwalifikacji pracowników sezonowych. Dobrym przykładem ilustrującym ten trend jest Norwegia, gdzie nowy profil zawodowy pracownika usług zdrowotnych (ang. Health Worker) łączy w sobie dwa wcześniejsze profile zawodowe: asystent pielęgniarski (hjelpepleier) i pracownik zajmujący się osobami starszymi (omsorgsarbeider), które przez kilka lat uzupełniały się. Nowe profile zawodowe (Aksjon Helsefagarbeider) tworzone są w ramach szeroko zakrojonej strategii przekształcenia struktury sektora opieki w Norwegii (ustawa parlamentarna 25 Przyszłe wyzwania sektora opieki ; Plan Opieki 2015). Po wprowadzeniu nowych profili zawodowych nastąpi procedura akredytacji/walidacji asystenta pielęgniarskiego i pracownika zajmującego się osobami starszymi, która zakończy się w roku Wprowadzenie nowych profili zawodowych charakteryzujących się szerszym zakresem obowiązków wynikało z: planowanego zwiększenia liczby personelu z wyższym wykształceniem, a wraz z tym podwyższenia standardu i jakości; zmiany statusu pracowników opieki społecznej poprzez stworzenie bardziej profesjonalnego wizerunku tej funkcji statystyki pokazują, iż istnieje większe zapotrzebowanie na zdobywanie wyższego poziomu wykształcenia niż na uczestniczenie w kursach pozwalających na zdobycie niższych kwalifikacji; zmiana ta ma przyciągnąć głównie młodych ludzi Podobne zjawiska włączania bardziej wymagających i złożonych zadań mają miejsce również w przypadku wykwalifikowanych opiekunów i profesjonalnych pielęgniarek (np. opieka zdrowotna i socjalna w Danii, pomoc pielęgniarska we Francji (Aide-soignant), opiekun/ka geriatryczna (Altenpfleger/in) w Austrii i w Niemczech), w szczególności w przypadku, gdy strategie zakładają odciążenie ośrodków opieki długoterminowej, czy nawet szpitali przez środowisko domowe. W tym miejscu można przytoczyć przykład rehabilitacji w domu pacjenta 18

19 zapewnianej w Finlandii lub domowej hospitalizacji we Francji (HAD) i związanej z nimi pomocy medycznej i psychologicznej (Aide médico psychologique [MP]) oraz pielęgniarskiej (Aide-soignant). Nowe wyzwania dla profili zawodowych niezwiązanych z opieką nad osobami starszymi W Norwegii podstawowe obowiązki związane z opieką domową są bardziej złożone, profile zawodowe łączą się w jeden. Dlatego też obserwujemy zmiany w zakresie obowiązków przypisanych do profili niekoniecznie związanych z opieką nad osobami starszymi. Proste zadania związane z pomocą domową są przejmowane przez pracowników spółdzielni mieszkaniowych, takich jak dozorca/recepcjonista w Niemczech lub dozorca/konserwator w Danii. Bardziej płynne rozwiązania obserwujemy w przypadku włączenia geriatrii do takich usług jak wellness, profilaktyka i turystyka. Profile zawodowe: nowe role, ich znaczenie i konsekwencje Oczywistym wydaje się, iż konieczne jest stworzenie nowych nadrzędnych modeli współpracy różnych branż w czasach, gdy potrzeby seniorów są coraz bardziej zróżnicowane, wprowadzane są nowe usługi, a zadania są coraz bardziej złożone, na przykład na skutek wprowadzenia rozwiązań technologicznych lub informacyjnokomunikacyjnych. W takiej sytuacji coraz większego znaczenia nabiera profil zawodowy koordynatorów opieki. Takie specyficzne profile możemy znaleźć we Francji: koordynator ds. medycznych (Médecin Coordinateur) lub w Portugalii kierownik ds. zarządzania usługami (Encarregado Serviços Gerais). Podobne profile koordynatorów opieki społecznej można spotkać w usługach świadczonych przez miasta większości krajów europejskich. W Czechach mamy koordynatorów ds. rozwoju kariery, w Polsce i na Litwie pracowników opieki społecznej, gdzie stanowiska te są jeszcze bardziej wymagające, gdyż system opieki społecznej jest stosunkowo ograniczony. Ze względu na ograniczone zasoby istnieje potrzeba przeprowadzania bardziej szczegółowych badań i indywidualnej oceny zakresu i formy wsparcia oferowanej osobom starszym. 19

20 Jak istotne są działania społeczne i związane z nimi profile zawodowe widzimy również we Francji, gdzie spotykamy się z funkcją animatorów lub w Portugalii, gdzie mamy organizatorów zajęć społeczno-kulturowych (Animador Cultural). Zdefiniowanie profili zawodowych Analiza istniejących profili zawodowych i obserwowanych zmian pokazuje, iż pojawiające się wyzwania wynikają nie z samej pracy w systemie opieki, a z warunków, struktury i ram. 8. W wielu przypadkach opiekunowie nie mają możliwości podwyższania swoich kwalifikacji ze względu na nawał pracy lub nieelastyczne programy kształcenia (czas trwania szkolenia i plan zajęć, uznanie posiadanych incydentalnych i nieformalnych kompetencji). Podstawowe obowiązki stają się coraz bardziej konkretne na skutek standaryzacji i wprowadzania systemów zapewniania jakości, w ramach których istnieje możliwość zmierzenia czasu, jaki zajmują różne zadania, i stworzenia standardu (np. model BOM w Danii). W związku z powyższym, profile zawodowe będą wymagały nowych kompetencji, takich jak świadomość wymogów jakościowych i zarządzanie jakością. W opiece nieformalnej częstym problemem jest presja czasu. Im bardziej formalny charakter opieki, tym większa jej specyfika i większa presja czasu. Profesjonalizacja sektora niesie ze sobą większe tempo codziennej pracy opiekunów. I tu pojawia się kwestia jakości opieki emocjonalnej stanowiącej podstawę relacji opiekun/podopieczny Formy kształcenia i kształcenie ustawiczne W prawie wszystkich krajach europejskich objętych badaniem organizowane są zarówno kursy zawodowe, umożliwiające uzyskanie pełnych kwalifikacji, jak i uzyskanie kwalifikacji pomocniczych; proces uzyskania pełnych kwalifikacji zawodowych trwa zazwyczaj około 2-3 lata. W niektórych przypadkach istnieje również możliwość zdobycia pełnych kwalifikacji pomocniczych, co zazwyczaj zajmuje 1-2 lata. Personel pomocniczy o bardziej podstawowym zakresie obowiązków jest na ogół szkolony na miejscu i takie szkolenie zazwyczaj trwa 6-12 miesięcy. 8 Sirpa Wrede et al. (ed.) Care Work in Crisis. Reclaiming the Nordic Ethos of Care, Holmbergs, Szwecja 2008, str. 55 i następne). 20

21 Jednym z warunków dopuszczenia do rozpoczęcia kształcenia zawodowego w sferze socjalnej, opieki i opieki pielęgniarskiej jest świadectwo ukończenia szkoły średniej. Jednakże, prawie we wszystkich krajach europejskich, za wyjątkiem Niemiec i Austrii, wymagane jest świadectwo umożliwiające kształcenie na poziomie średniej szkoły zawodowej. Szkolenie zawodowe jest organizowane regularnie w dwóch wymiarach teoretycznym (np. w szkole zawodowej) i praktycznym (np. w domach opieki). Z reguły dostępne są państwowe ośrodki kształcenia, przynajmniej, jeżeli chodzi o nauczanie kwalifikacji zawodowych. Domy opieki, które obecnie częściej są wykorzystywane w praktycznej części szkolenia, są często prywatne. W większości krajów europejskich struktura szkolnictwa zawodowego zorganizowanego na potrzeby kształcenia przyszłych pracowników pomocy społecznej, opieki pielęgniarskiej i ogólnie pojętej opieki przewiduje zapewnienie ogólnego wykształcenia. Jednakże w Niemczech już na samym początku szkolenia wybiera się specjalizację, na przykład, opieka nad osobami starszymi, opieka pielęgniarska nad dziećmi lub ogólna opieka pielęgniarska. Nie ma możliwości zdobycia ogólnego wykształcenia we wszystkich dziedzinach. W niektórych krajach europejskich stworzono przejrzyste, modularne systemy szkoleń, na przykład w Danii i Holandii, oferujące wysoce zróżnicowane możliwości rozwoju kariery i doskonalenia zawodowego. Podejście do profesjonalizacji zawodów związanych z opieką społeczną, opieką pielęgniarską i ogólnie rozumianą opieką jest bardzo zróżnicowane w badanych krajach europejskich. Wynika to z różnic w warunkach pracy, zarobkach, możliwościach rozwoju i różnego stopnia napięcia psychicznego. Na ogół istnieje wiele możliwości zaawansowanego kształcenia zawodowego. W zależności od kraju będą one zorganizowane w ramach różnych specjalizacji i będą bardzo zróżnicowane, począwszy od geronotopsychiatrii i terapii zajęciowej, po kursy prowadzące do uzyskania stopnia licencjata i magistra, co wiąże się z procesem bolońskim Bologna Process. 21

22 Istnieją liczne możliwości zatrudnienia w ośrodkach dla pacjentów leczonych ambulatoryjnie i hospitalizowanych, częściowo publicznych, częściowo prywatnych, okazjonalnie możliwe jest samozatrudnienie. W omawianych krajach nieformalna struktura, opieka i pielęgnacja zapewniana przez członków rodziny, przyjaciół, sąsiadów jest bardzo zróżnicowana, ale we wszystkich krajach europejskich obserwujemy jej spadek wskutek wzrostu zatrudnienia kobiet, zmniejszenia wielkości gospodarstw domowych i większej mobilności. Jednym z największych wyzwań w niektórych krajach, jak na przykład w Austrii i Niemczech, jest dostępność usług dla domu i osób na czarnym rynku i rywalizacja z tym rynkiem. W krajach tych duży odsetek usług świadczonych jest przez szarą strefę. Jedyną przeciwwagą dla istniejącej sytuacji jest zaoferowanie opieki świadczonej przez profesjonalnych, doświadczonych opiekunów, na wysokim poziomie i solidnie, bezpośrednio lub pośrednio. Innymi słowy, trzeba zaoferować usługi na wyższym poziomie niż usługi oferowane w szarej strefie. Na koniec, we wszystkich badanych krajach europejskich sektor opieki społecznej i zdrowotnej odczuwa olbrzymią presję finansową i jest bardzo zróżnicowany, jeżeli chodzi o stopień prywatyzacji. Istnieje niebezpieczeństwo, iż może to doprowadzić do obniżenia jakości usług i systemu kształcenia zawodowego. Dlatego też ważne jest utrzymanie standardów międzyrynkowych we wszystkich obszarach, zarówno publicznym, jak i prywatnym. 22

23 4. Trendy i oczekiwane zmiany We wszystkich omawianych krajach europejskich zmiany demograficzne pokazują, iż w przyszłości znacznie wzrośnie zapotrzebowanie na profesjonalistów w zakresie usług dla seniorów, a jednocześnie trzeba założyć braki fachowego personelu w tej sferze. Na poziomie europejskim obowiązują dyrektywy dotyczące zawodów, które to określają minimalne standardy przygotowane z myślą o zharmonizowaniu doskonalenia zawodowego (warunków kwalifikacyjnych, czasu trwania szkolenia, jego zakresu i tytułów zawodowych) oraz zasady automatycznego uznawania kwalifikacji w zakresie ogólnej opieki pielęgniarskiej. Jednakże dyrektywy te i zasady nie uwzględniają kwalifikacji w dziedzinie opieki pielęgniarskiej nad osobami starszymi. Kompleksowe zharmonizowanie kursów szkoleniowych i kwalifikacji to w dalszym ciągu zadanie na przyszłość. Oddalanie się zawodów związanych ze sferą socjalną, opieką nad osobami starszymi i opieką pielęgniarską od sektora nieformalnego zwiększa zapotrzebowanie na profesjonalną opiekę i wsparcie, bez względu na fakt, czy wymaga ona leczenia ambulatoryjnego, częściowej hospitalizacji czy też po prostu hospitalizacji. Jednocześnie ważnym jest obniżenie często bardzo dużej fluktuacji kadr i częstotliwości występowania problemu wypalenia zawodowego. 23

24 Kolejną kwestią jest wyjaśnienie sprawy znaczenia wolontariatu i zaangażowania społeczności lokalnej, jak również wyznaczenie konkretnych obszarów, które ta forma działalności mogłaby pokryć. Wiąże się to również z ustalenie wymogów obowiązujących dostawców usług opieki zdrowotnej oraz profesjonalizacją ramowych warunków dotyczących wolontariatu i udziału społeczności lokalnej. Ponadto, w przypadku niektórych zawodów związanych z opieką, istnieje możliwość płynnego przechodzenia między poszczególnymi profilami zawodowymi. Tu właśnie należy sprecyzować, kto odpowiada za jakie zadania oraz jaki jest zakres wymaganych umiejętności (większa elastyczność / wielorakie umiejętności). Jednym z kluczowych wyzwań stojących przed Europą jest migracja. W wielu krajach europejskich rosnący odsetek imigrantów seniorów przekłada się na większą wagę opieki otwartej na potrzeby innych kultur. Oznacza to, iż osoby starsze wymagające opieki pielęgniarskiej mogą otrzymać opiekę dostosowaną do ich indywidualnych wartości, przekonań oraz potrzeb kulturowych i religijnych. Kolejnym czynnikiem mającym ogromny wpływ na opiekę przy coraz dłuższej średniej długości życia jest liczba osób cierpiących na demencję. Na początku, osoby chore na demencję są fizycznie zdrowe, jednakże, w stosunkowo krótkim czasie wymagają one 24-godzinnej opieki. W świecie zaawansowanych technologii rośnie znaczenie technologii wykorzystywanych w opiece zdrowotnej i wkrótce jej obecność wpłynie na sformułowanie wymagań w zakresie kwalifikacji zawodowych. Jednocześnie, w większości krajów europejskich został poruszony temat technologii stosowanej w opiece pielęgniarskiej / opiece nad osobami starszymi (ograniczeń i możliwości stwarzanych przez telemedycynę i inne nowości technologiczne). W obliczu przewidywanego braku profesjonalnej opieki, pojawia się pytanie, w jaki sposób zachęcać osoby z zewnątrz do podejmowania pracy w pielęgniarstwie i opiece społecznej, i jakie modele szkoleń można przygotować dla osób zainteresowanych zmianą kariery. W krajach o wysokiej stopie bezrobocia utrzymującej się od dziesięcioleci i tam, gdzie emeryci mają niskie dochody, politycy muszą znaleźć nowe sposoby umożliwienia osobom starszym o niskich emeryturach korzystanie z opieki. 24

25 Pozostałe trendy obejmują: skomputeryzowany proces certyfikacji (np. w Danii po prostu poprzez wpis do rejestru) wydłużenie okresu życia osób cierpiących na demencję w społeczności coraz częściej spotykany problem samotności osób starszych nowe profile zawodowe, np. case managerowie w opiece nad osobami starszymi zwiększenie zakresu usług dla osób starszych, uzupełniając je o rekreację i kulturę, utrzymując i podwyższając poziom integracji/włączenia społecznego oraz jakości życia osób starszych, jak również włączając do nich usługi okołoopiekuńcze i pełną opiekę nad tymi, którzy potrzebują opieki i pomocy. 25

26 5. Wyzwania stojące przed miejscami pracy 5.1. Zatrudnialność i modele rodziny W latach całkowity wskaźnik zatrudnienia w Unii Europejskiej (EU 27) wzrósł o 3,2%, z czego 0,8% przypisuje się wzrostowi zatrudnienia w sektorze opieki zdrowotnej i społecznej. Fakt utworzenia miejsc pracy w tym sektorze jest szczególnie istotny dla kobiet i starszych pracowników, gdzie w przypadku kobiet zanotowano wzrost o 1,4% w stosunku do wzrostu globalnego wynoszącego 4,6%, a w przypadku starszych pracowników o 1,8% w stosunku do 7,8%. W latach udział zatrudnienia w sektorze opieki zdrowotnej i społecznej w przypadku mężczyzn wzrósł z 2,4% do 2,7%, natomiast w przypadku kobiet z 8,4% do 9,8%, jednocześnie pokazując ogromne zachwianie równowagi płci w tej sferze. Odsetek kobiet w wieku pracującym zatrudnionych w tym sektorze jest szczególnie wysoki w Danii, Holandii, Szwecji i Finlandii, gdzie około jedna piąta wszystkich kobiet w wieku pracującym jest zatrudniona w sektorze opieki zdrowotnej i społecznej. Za wzrostem zatrudnienia stoją głównie dwa czynniki: liczba urodzeń zwiększa zatrudnienie w sektorze opieki nad dziećmi; pozytywne tendencje związane ze średnią długością życia przyczyniają się do tworzenia nowych miejsc pracy w nowych domach opieki i w sektorze opieki domowej. 26

27 Poniżej przedstawiono główne cechy zatrudnienia w sektorze usług dla seniorów wyróżniające go na tle pozostałych gałęzi gospodarki: 1. Odsetek wysoko wykwalifikowanych pracowników (lekarzy, pielęgniarek, osób posiadających przygotowanie pedagogiczne, pracowników opieki społecznej) jest wyższy niż w całej gospodarce, a w ostatnich latach wzrost ten nabiera tempa. 2. Średnia liczba godzin pracujących w tygodniu na pełnym etacie w tym sektorze jest na ogół niższa niż w pozostałych gałęziach ekonomii. Jednakże w sektorze tym częściej odnotowuje się niestandardowe godziny pracy wynikające z jej specyfiki. 3. Przewaga zatrudnienia na pół etatu bardziej widoczna niż w przypadku całej gospodarki; fakt ten, wraz z różnicą w liczbie zatrudnionych kobiet i mężczyzn, wyjaśnia kompromis członków rodziny związany z wyborem pomiędzy uczestniczeniem w rynku pracy a przyjęciem na siebie obowiązków opieki nad członkami rodziny (pogodzenie życia zawodowego z prywatnym). 4. W sektorze tym, częściej niż w pozostałych gałęziach gospodarki, pracownicy zatrudniani są tymczasowo. 5. Przychód brutto jest niższy niż w całej gospodarce, co potwierdza różnicę w zarobkach w sektorach zatrudniających dużą liczbę kobiet. 6. W sektorze usług dla seniorów zanotowano bardziej gwałtowny wzrost liczby pracowników migrujących (spoza UE) w porównaniu do całej gospodarki i w innych usługach świadczonych w ramach sektora opieki zdrowotnej i społecznej, na przykład w opiece nad dziećmi. 7. Głównym składnikiem kosztów ogólnych w przypadku opieki środowiskowej nad osobami starszymi, opieki domowej, domów opieki i opieki dziennej są koszty osobowe, i mamy tu też do czynienia z usługami wymagającymi większego wysiłku niż w pozostałych sektorach gospodarki. Obserwujemy zmiany w modelu rodziny, które to z kolei rzutują na stosunki społeczne i przyszłe tendencje. Wpływ na sytuację rodzinną ma polityka dot. elastyczności rynku pracy, bezrobocia, braku stabilnej pracy i mobilności. Zmieniające się modele i struktury rodziny mają również wpływ na dzieci i osoby starsze. 27

28 W celu zbadania wpływu takich zmian na stres i wyizolowanie poszczególnych członków rodziny oraz zrozumienia możliwości tworzenia modeli i sieci solidarności na poziomie międzypokoleniowym, należy skoncentrować się na zmianach zachodzących w strukturze rodziny. Brak opieki jest coraz poważniejszym problemem; wysoki popyt na opiekę społeczną przekłada się na podniesienie standardu jej świadczenia, co skutkuje narastającym napięciem pomiędzy popytem a podażą usług i naciskami na systemy opieki społecznej w Europie. Zmiany demograficzne są kolejną przyczyną kryzysu w systemie opieki społecznej, nie tylko w kwestii systemu emerytalnego, ale również wyzwań wynikających z ogromnego zapotrzebowania na odpowiednią opiekę i integrację społeczną w sektorze usług dla osób starszych. Rozwój sektora usług dla seniorów wpływa na zatrudnienie i modele rodziny. Usługi dla seniorów stwarzają możliwości zatrudnienia, w szczególności dla kobiet i starszych pracowników. Ponadto, usługi dla seniorów ułatwiają wejście na rynek pracy osobom opiekującym się bliskimi i pomagają tym, którzy muszą dostosować się do zachodzących zmian gospodarczych. Ale w sektorze usług dla seniorów obserwujemy również szereg wyzwań dla trwałego wzrostu zatrudnienia. Niezadowolenie wynikające z niestandardowych godzin pracy, wymogów dotyczących powyżej średniego wykształcenia i zarobków brutto poniżej średniej, pracy na pół etatu i coraz większego znaczenia pochodzenia podopiecznych, na przykład migrantów seniorów. Wszystkie te zmiany zmniejszają atrakcyjność tego sektora w oczach wykwalifikowanych pracowników, powodują braki personalne i obniżają jakość usług. Brak przeszkolonego personelu pogarsza jeszcze fakt, iż wieloma osobami starszymi zajmują się członkowie ich rodzin lub nieformalny personel świadczący usługi opiekuńcze, co ma wyraźne konsekwencje dla struktury rodzinnej. 28

29 5.2. Zatrudnialność i jakość zatrudnienia Zmiany w społeczeństwie, starzejące się społeczeństwo i innowacje technologiczne stwarzają zapotrzebowanie na nowe kompetencje i uaktualnienie istniejących kwalifikacji w sektorze usług dla seniorów. Potrzeba nie tylko zwiększenia ilości posiadanych kwalifikacji, ale przede wszystkim podwyższenia jakości tych kwalifikacji, dzięki czemu będziemy mogli skuteczniej reagować na pojawiające się potrzeby starzejącego się społeczeństwa. Mając świadomość, iż sektor usług dla seniorów stanowi jeden z najbardziej obiecujących sektorów w Europie, trzeba jednocześnie pamiętać, iż staje on również w obliczu kilku kluczowych wyzwań. A mowa tu o braku wykwalifikowanych pracowników opieki, braku elastycznych usług, potrzebie udoskonalonego sposobu świadczenia usług i kompleksowych polityk obejmujących kwestię opieki oraz wsparcia, a także profili zawodowych bardziej przyjaznych rodzinie. Jeżeli chodzi o kwestię braku personelu i wykwalifikowanej siły roboczej w sektorze usług dla seniorów, w UE mamy już kilka wyraźnych przypadków profesjonalizacji w tej dziedzinie. Na przykład ustawa Care Standards Act 2000 uchwalona w Wielkiej Brytanii, która to zreformowała system opieki w Anglii i Walii, oparta na założeniu, iż kompetentny personel jest postawą wysokiej jakości opieki. Care Standards Act sformułowała zasady dotyczące zarządzania, przygotowania personelu i sposobu świadczenia opieki społecznej, które obecnie stanowią punkt odniesienia dla tego systemu. Jeżeli chodzi o profesjonalizację, od personelu świadczącego usługi opiekuńcze wymaga się spełnienia minimalnych standardów krajowych, w tym wymagań dotyczących szkolenia i kwalifikacji umożliwiających osiągnięcie uznawanego w kraju standardu. Ponadto, wprowadzono specjalne rozwiązania wspierające szkolenia i zdobywanie kwalifikacji przez managerów i personel świadczący usługi opiekuńcze, takie jak konsultacje ze szkoleniowcami, personelem, opiekunami i podopiecznymi. W Szkocji, na przykład, studenci pracujący w opiece społecznej otrzymują wynagrodzenie podczas szkolenia i mają możliwość podjęcia stałej pracy w tych ośrodkach. 29

30 Kolejnym przykładem jest Irlandia, która w celu jasnego zdefiniowania i ustalenia obowiązków pracowników opieki, zasad etycznych i wartości, i przez to osiągnięcia i utrzymania najwyższych standardów zawodowych, opracowała specjalne wytyczne poprawiające i ukierunkowujące pracę opiekunów. Również we Włoszech obserwujemy próbę profesjonalizacji opieki przeprowadzana jest tam pełna analiza zawodów opieki społecznej, a dokładniej precyzowanie i określanie kompetencji interdyscyplinarnych. W Danii istnieje system kwalifikacji zawodowych i życiowych zorganizowany w formie mniejszych modułów edukacyjnych wypełniających zidentyfikowane braki w kompetencjach Wprowadzenie technologii wspierających sektor usług Wszystkie kraje europejskie coraz bardziej angażują się w rozwój nowoczesnych produktów, procesów i usług ułatwiających codzienną egzystencję. Technologia wspomagająca (ang. Assistive Technology) jest wykorzystywana przez osoby niepełnosprawne i pozwala im ona wykonywać czynności, które sprawiałyby im poważne trudności lub których nie byłyby w stanie wykonywać bez tej technologii. Jako przykład można tu podać sprzęt ułatwiający poruszanie się, np. chodzik lub wózek inwalidzki, jak również sprzęt komputerowy, oprogramowanie i urządzenia peryferyjne pomagające osobom niepełnosprawnym korzystać z komputerów i innych technologii informacyjnych. 9 Rozwój technologii wspomagających jest szczególnie widoczny w przypadku nowoczesnych produktów, takich jak e-zdrowie i systemy komputerowe. Innowacyjne rozwiązania z zakresu technologii informacyjno-komunikacyjnych można dostrzec we wszystkich urządzeniach, materiałach, projektach i elementach, w tym zaawansowanych systemach sterowania i komunikacji, takich jak telefony komórkowe i sprzęt wykorzystywany w inteligentnych domach. 9 Analysing and federating the European Assistive Technology ICT industry, Komisja Europejska, Społeczeństwo Informacyjne i Mediów, marzec edium=rss&utm_source=newsroom&utm_content=tpa

31 Ogólnie rzecz biorąc, technologia wspomagająca ma szerokie zastosowanie i obejmuje dwa typy produktów: instrumenty, usługi i strategie, dzięki którym osoby wymagające pomocy (niepełnosprawne i starsze) zachowują samodzielność i aktywność. Rozwiązania technologii wspomagających zwiększają bezpieczeństwo użytkownika, jak również poprawiają standard opieki osobistej i rodzinnej. Ponadto, narzędzia te pozwalają osiągnąć lepszą jakość życia i większą skuteczność pracy personelu świadczącego usługi opiekuńcze. Przykładem są tutaj inteligentne domy, roboty sprzątające i telemedycyna. Rozwiązania związane z ciężkimi chorobami, leczeniem problemów poznawczych i fizycznych oraz rehabilitacją. W podanych przykładach rozwiązania z zakresu technologii wspomagających mają za zadanie poprawić stan zdrowia i samopoczucie oraz jakości życia osób wymagających długotrwałej opieki, jak również personelu świadczącego dla nich usługi opiekuńcze. Przykłady obejmują nowe technologie zaprojektowane dla osób chorych na demencję, inteligentne materiały i czujniki, a także innowacyjne podejścia (gerontechnologia). W większości krajów pomyślnie wprowadzono dobre praktyki i osiągnięto dobre wyniki pilotażowe, wdrożono wiele innowacyjnych projektów badawczych i utworzono nowe ośrodki. Inteligentne domy, inteligentne i zaawansowane materiały stają się coraz bardziej popularne, podobnie jak urządzenia mechaniczne i elektroniczne oraz inteligentne środowiska. Innowacyjne rozwiązania pojawiają się również w nanoelektronice, biomechatronice i nawet w bionice. Nowe technologie będą miały również istotne znaczenie w procesie świadczenia usług, umożliwiając użytkownikowi zostać jak najdłużej w domu lub poprawić jakość życia, w szczególności w przypadku osób potrzebujących długoterminowej opieki. Odegrają one również istotną rolę w odciążeniu opiekunów i zwiększeniu wydajności ich pracy. Wreszcie, mogą odegrać one istotną rolę w zapobieganiu wyizolowania społecznego osób starszych, pozwalając im pozostać w kontakcie z przyjaciółmi i rodziną Usystematyzowany ogólny zarys głównych kategorii technologii wspomagających można znaleźć w: Anne-Mette Hjalager, Assistive technologies and the prospects for caregivers lifelong learning ; 31