UZALEśNIENIE DZIECI I MŁODZIEśY OD INTERNETU

Transkrypt

1 UZALEśNIENIE DZIECI I MŁODZIEśY OD INTERNETU Czym jest naduŝywanie Internetu? Problem naduŝywania Internetu zainteresował badaczy juŝ pod koniec lat 90, a w ostatnim czasie stał się przedmiotem dyskusji naukowej wielu specjalistów. Do tej pory zjawisko to nie zostało jednak jednoznacznie rozpoznane i zdefiniowane. Nie ujęto go takŝe w oficjalnych klasyfikacjach schorzeń psychicznych, takich jak DSM-IV czy ICD-10. Zarówno w polskim, jak i zagranicznym piśmiennictwie nie ma teŝ jednego stanowiska, co do stosowanego nazewnictwa tego problemu. Mówi się o naduŝywaniu, patologicznym uŝywaniu, siecioholizmie lub o uzaleŝnieniu od Internetu. Ten ostatni termin budzi szczególnie duŝo kontrowersji. Jedni badacze uwaŝają stosowanie pojęcia uzaleŝnienie za nieuprawnione, rezerwując je dla uzaleŝnień fizjologicznych, np.: od alkoholu, nikotyny czy narkotyków, inni zaś wskazują, Ŝe uzaleŝnienie od Internetu moŝe mieścić się w szerszej kategorii uzaleŝnień od czynności - inaczej uzaleŝnień behawioralnych lub zachowań uzaleŝnieniowych, do których zalicza się np. uzaleŝnienie od hazardu, zakupów. NiezaleŜnie od stosowanego nazewnictwa, badania psychiatrów, psychologów oraz terapeutów dowodzą, Ŝe problem ten istnieje. WaŜnym wydaje się więc, aby postarać się zrozumieć, na czym to zjawisko polega, jak przebiega oraz jakie mogą być jego potencjalne przyczyny i skutki. O problemie naduŝywania Internetu, bardzo ogólnie, moŝemy mówić wtedy, kiedy zachodzą łącznie dwie okoliczności (Shapira i in., 2003): 1. Czas i intensywność korzystania z Internetu wymyka się spod kontroli, uŝytkownik spędza w sieci więcej czasu niŝ planował, odczuwa trudną do odparcia potrzebę korzystania z Internetu. 2. Korzystanie z Internetu prowadzi do zaniedbywania innych aspektów Ŝycia, przysparza problemów na róŝnych płaszczyznach, a jego brak powoduje subiektywnie odczuwane cierpienie. Mark Griffiths wyróŝnił sześć objawów, z których obecność przynajmniej trzech moŝe wskazywać na problem z naduŝywaniem Internetu (Kaliszewska, 2007): 1. Dominacja występuje, gdy korzystanie z Internetu staje się najwaŝniejszą czynnością w Ŝyciu. Objawia się m.in. zaabsorbowaniem emocjonalnym i myślowym, takŝe wtedy, gdy osoba nie moŝe korzystać z sieci. 2. Zmiana nastroju występuje, gdy uŝytkownik korzysta z Internetu po to, aby poprawić sobie nastrój albo zapomnieć o problemach. 3. Zwiększona tolerancja rozumiana jako proces zwiększającego się zapotrzebowania na korzystanie z Internetu (pojawienie się poprawy nastroju spowodowanej korzystaniem z Internetu wymaga coraz dłuŝszego czasu spędzonego online). 4. Zespół abstynencyjny ograniczenie lub brak moŝliwości korzystania z Internetu powoduje nieprzyjemne stany psychiczne, takie jak rozdraŝnienie, poirytowanie, niepokój. 5. Konflikt zarówno między uŝytkownikiem a jego otoczeniem (rodziną, znajomymi), jak i między spędzaniem czasu w Internecie a innymi typami aktywności (nauką, sportem). 6. Nawroty intensywne, niekontrolowane korzystanie z Internetu pojawiające się po okresach ograniczonego lub kontrolowanego uŝytkowania. Rodzaje naduŝywania Internetu W piśmiennictwie w kontekście naduŝywania Internetu najczęściej wyróŝnia się następujące aktywności: 1

2 1. Gry internetowe komputerowe gry online są same w sobie bardzo zróŝnicowane. Niektóre z nich moŝna obsługiwać z poziomu przeglądarki, inne wymagają zakupu oddzielnej aplikacji. Większość z nich umoŝliwia jednoczesną grę tysięcy uŝytkowników w czasie rzeczywistym (tzw. gry MMO Massive Multiplayer Online). Wokół poszczególnych gier tworzą się wielkie wspólnoty graczy, którzy komunikują się ze sobą w trakcie gry i poza nią. Niektóre z nich organizują się na sposób quasi-sportowy, powstają kluby i druŝyny (nazywane klanami), prowadzone są rankingi, organizowane rozgrywki oraz mistrzostwa. Czynnik ryzyka zawarty w grach internetowych polega na tym, Ŝe aby osiągnąć dobre wyniki naleŝy im poświęcić bardzo duŝo czasu. Zaniedbanie gry nawet na krótki czas, moŝe skutkować duŝym spadkiem w rankingach. Dodatkowo, zorganizowani gracze są pod społeczną presją swoich druŝyn, aby jak najbardziej się angaŝować (Blinka, Smahel, 2011). 2. Portale społecznościowe i komunikatory juŝ pod koniec lat 90., w początkach badań nad naduŝywaniem Internetu, wskazywano na przypadki patologicznego zaangaŝowania uŝytkowników w komunikację online. Wtedy były to e oraz proste czaty (np. gadu gadu). Później upowszechniły się komunikatory internetowe, a obecnie jeszcze bardziej popularne stały się portale społecznościowe. UmoŜliwiają one oczywiście wiele więcej niŝ jedynie komunikację: pozwalają dzielić się zdjęciami, nagraniami i linkami lub śledzić aktywność znajomych. Choć portale społecznościowe są zjawiskiem względnie nowym, przeprowadzono juŝ badania dotyczące ich naduŝywania. Podobnie jak przy poprzednich formach komunikacji internetowej, zagroŝenie moŝe występować w przypadku osób, które z róŝnych przyczyn mają trudności z komunikacją twarzą w twarz np. osób introwertycznych, neurotycznych, z niskim poczuciem wartości, itp. (Kuss, Griffiths, 2011). 3. Pornografia i cyberseks Internet prawie od samego początku był wykorzystywany do rozpowszechniania pornografii. Wraz z technologicznym rozwojem sieci powstało wiele nowych aktywności seksualnych, takich jak seksualne czaty połączone z uŝyciem kamerek internetowych, czy teŝ seksualne portale społecznościowe. Internetowe aktywności seksualne mogą być atrakcyjne ze względu na powszechną dostępność, duŝą anonimowość i łatwość ucieczki czy zerwania kontaktu. Jednocześnie mogą głęboko wciągać i angaŝować, równie mocno jak seks realny. Dodatkowo, młodzieŝ jest grupą szczególnie naraŝoną na ryzyko, z racji ciekawości seksualnej związanej z wiekiem dojrzewania (Delmonico, Griffin, 2011). 4. Hazard online ostatnią, często wyróŝnianą przez badaczy kategorią naduŝywania Internetu jest uprawianie hazardu w sieci. NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe jest to forma najbardziej nieswoista dla Internetu, poniewaŝ hazard online jest przeniesieniem do sieci zjawisk znanych od dawna. Faktem jest jednak, Ŝe szczególnie dla młodzieŝy hazard internetowy jest duŝo łatwiej dostępny niŝ tradycyjny, ze względu na ograniczoną kontrolę wieku oraz moŝliwość gry o duŝo niŝsze stawki (Griffiths, 2011). Czynniki ryzyka NaduŜywanie Internetu to wynik jednoczesnego działania wielu czynników. Z punktu widzenia psychologii behawioralnej, korzystanie z Internetu moŝna postrzegać jako formę aktywności dostarczającą nieregularnych, pozytywnych wzmocnień (np. nie wiemy dokładnie, kiedy dostaniemy nową wiadomość na Facebooku, znajdziemy śmieszny obrazek lub osiągniemy nowy poziom w grze), a tego typu warunkowanie uznawane jest za budujące najtrwalsze nawyki (Greenfield, 2011). Zazwyczaj u podłoŝa naduŝywania Internetu leŝą jednak bardziej złoŝone i kompleksowe problemy. Generalnie, podobnie jak w przypadku innych zachowań 2

3 uzaleŝnieniowych, ciągłe przesiadywanie w Internecie moŝe być rodzajem niekonstruktywnej strategii radzenia sobie ze stresem osoba unika w ten sposób konfrontacji z rzeczywistością, która ją przerasta (np. problemów rodzinnych, z rówieśnikami, wejścia w nowe środowisko) lub samotnością (Young, Yue, 2011). Terapeuci zajmujący się problemem wskazują, Ŝe przyczynami ucieczki dzieci i młodzieŝy w świat Internetu mogą być takŝe niepowodzenia szkolne, odrzucenie przez grupę rówieśniczą oraz konflikty w rodzinie. W Ŝadnym z tych przypadków nie moŝna rozwiązać problemu nadmiernego korzystania z Internetu bez rozwiązania głębszych problemów z którymi borykają się młodzi ludzie (Chocholska, Osipczuk, 2009). Wyniki wielu badań wskazują na czynniki osobowościowe oraz szeroko pojęte problemy psychiczne, które korelują z nadmiernym uŝywaniem Internetu. Najczęściej wymieniane są tu następujące cechy (Majchrzak, 2010; Augustynek, 2010): depresja, introwersja, neurotyzm, nadmierna wraŝliwość, nieśmiałość; współwystępowanie innych nałogów; niska samoocena, przeŝywanie niepewności, niskie poczucie sprawstwa; negatywne strategie radzenia sobie ze stresem. Ponadto jak wskazują wyniki badań, z naduŝywaniem Internetu moŝe współwystępować zarówno społeczna izolacja (Weiser, 2004), poczucie lęku, depresja oraz myśli samobójcze (Kim i in., 2005; Sanders, Field, 2000), jak i skłonność do agresywnych zachowań (Potembska, 2011). W dotychczas przeprowadzonych badaniach stwierdzono równieŝ występowanie poczucia osamotnienia w rodzinie oraz mniejszą satysfakcję z Ŝycia u osób naduŝywających Internetu (Potembska, 2011). Warto zauwaŝyć, iŝ w przypadku wielu z tych problemów nie sposób określić jednoznacznie kierunku przyczynowo - skutkowego. Identyfikacja problemu PoniŜej został przedstawiony wykaz tak zwanych sygnałów ostrzegawczych wskazujących, na co naleŝy zwracać uwagę, aby dostrzec naduŝywanie Internetu u konkretnej osoby. 1. RozdraŜnienie spowodowane koniecznością przerwania lub brakiem moŝliwości korzystania z komputera/internetu; 2. Długotrwałe sesje aktywności w sieci, na przykład częste korzystanie z Internetu bez przerwy przez trzy godziny lub dłuŝej; 3. Wyraźnie osłabiona kontrola (lub jej brak) czasu spędzanego przed komputerem/telefonem lub w Internecie; 4. Zaniedbywanie dotychczasowych zainteresowań, znajomości, form spędzania czasu na rzecz korzystania z komputera/internetu; 5. Korzystanie z Internetu nawet wtedy, gdy nie jest to juŝ interesujące; 6. Powtarzające się kłótnie z innymi członkami rodziny, kolegami/koleŝankami związane z naduŝywaniem komputera/internetu; 7. Izolowanie się od ludzi związane z przebywaniem w sieci lub nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów jedynie przez Internet; 8. Monotonna i jednorodna aktywność przy komputerze/telefonie na przykład trwale ograniczająca się do grania w jedną grę lub wielogodzinnej obecności na portalu społecznościowym; 9. Przedkładanie Ŝycia w świecie wirtualnym nad Ŝycie w świecie realnym; 10. Wzrost intensywności nieprzyjemnych stanów emocjonalnych, jak rozdraŝnienie, apatia, poczucie nudy, itp.; 11. Korzystanie z Internetu po kryjomu lub kłamstwa dotyczące czasu lub zakresu korzystania z sieci. 3

4 Rozpoznanie problemu Do zwrócenia uwagi dzieci i młodzieŝy na sposób korzystania z Internetu oraz do autodiagnozy osób nadmiernie angaŝujących się w Internet mogą słuŝyć róŝne kwestionariusze i testy. Wśród nich najpopularniejsze są narzędzia opracowane przez pionierkę badań nad uzaleŝnieniem od Internetu Kimberly Young. Bardzo często uŝywany jest krótki, zawierający osiem pytań, kwestionariusz jej autorstwa (Young, 1999). Na jego postawie został opracowany przez Jowitę Kostrubałę pedagoga i Ewę Turczyn Iskrzak psychologa kwestionariusz zawierający 10 pytań. Wykorzystano go do diagnozy uzaleŝnienia od Internetu młodzieŝy gimnazjalnej w roku szkolnym 2015/2016 w dwóch gimnazjach powiatu zamojskiego. Podsumowując zebrane z ww. kwestionariusza dane moŝna stwierdzić, iŝ u dwóch (tj. 8,3%) z ankietowanych dziewczynek w pierwszym z gimnazjów występują konkretne objawy, które wskazują na to, Ŝe korzystanie z Internetu przybrało formę patologiczną, czyli występują u nich objawy wskazujące na uzaleŝnienie od Internetu. Zaś u jednej (4,16%) z dziewczynek spektrum objawów jest niepełne, co świadczy o tym, iŝ u ankietowanej korzystanie z Internetu nie przybrało jeszcze pełnej formy patologicznej, jednakŝe znajduje się ona w grupie osób zagroŝonych uzaleŝnieniem od Internetu. Natomiast w przypadku chłopców moŝna stwierdzić, iŝ u jednego (tj. 4,34%) z ankietowanych w tym gimnazjum występują konkretne objawy, które wskazują na to, Ŝe korzystanie z Internetu przybrało formę patologiczną, czyli występują u niego objawy wskazujące na uzaleŝnienie od Internetu. Zaś u czterech (17,39%) z chłopców spektrum objawów jest niepełne, co świadczy o tym, iŝ u ankietowanych korzystanie z Internetu nie przybrało jeszcze pełnej formy patologicznej, jednakŝe znajdują się oni w grupie ryzyka. Podsumowując zaś zebrane dane w drugim gimnazjum moŝna stwierdzić, iŝ aŝ u 7 (tj. 13,20%) z ankietowanych dziewczynek występują konkretne objawy, które wskazują na to, Ŝe korzystanie z Internetu w ich przypadku przybiera formę patologiczną. Zaś u 10 (18,86%) z dziewczynek spektrum objawów jest niepełne, co świadczy o tym, iŝ u ankietowanych korzystanie z Internetu nie przybrało jeszcze pełnej formy patologicznej, jednakŝe znajdują się one w grupie osób zagroŝonych uzaleŝnieniem od Internetu. Zaś jeśli chodzi o chłopców z tego gimnazjum, to u 8 (tj. 15,09%) z ankietowanych ilość występujących objawów wskazuje na to, Ŝe korzystanie z Internetu przybrało takŝe formę patologiczną, czyli występują u nich objawy wskazujące na uzaleŝnienie od Internetu. Zaś u 1 (tj. 1,88%) z nich spektrum objawów jest niepełne, co świadczy o tym, iŝ ankietowany znajduje się w grupie ryzyka. JednakŜe, aby postawić pełną diagnozę, Ŝe dany uczeń/uczennica jest uzaleŝniona naleŝy bardziej wnikliwie rozpoznać zaangaŝowanie w Internet danej osoby oraz określić rolę tej aktywności w jej ogólnym funkcjonowaniu. Typy młodych ludzi naduŝywających Internetu Makaruk i Wójcik (2012) opisali cztery typy intensywnych uŝytkowników Internetu, wyróŝnionych na podstawie badań przeprowadzonych w kilku krajach europejskich. Określenie przynaleŝności nastolatka do danego typu pozwala na lepsze zrozumienie znaczenia intensywnego uŝywania Internetu w funkcjonowaniu tej osoby, a takŝe na prognozowanie dalszego rozwoju lub ustępowania problemu. PoniŜej zamieszczono opisy poszczególnych typów osób naduŝywających Internetu: 1. Wciągnięci w sieć to młodzi ludzie, którzy zaniedbują waŝne obszary codziennego Ŝycia w związku z nadmiernym zaangaŝowaniem w Internet, w którym wyraźnie preferują konkretną aktywność oraz mają kłopot z ograniczeniem tego zachowania i doświadczają jego negatywnych skutków. Z powodu braku kompetencji społecznych czują się wyobcowani lub wykluczeni z grupy rówieśniczej. 4

5 2. Wszystko naraz te osoby mają potrzebę wielu doświadczeń, których szukają zarówno w Internecie, jak i w realnym świecie, Ŝyją intensywnie, brakuje im czasu. Cechuje ich wysoki poziom kompetencji społecznych. 3. Pełny krąg przedstawiciele tego typu przechodzą okres intensywnego uŝywania Internetu, jednak w pewnym momencie sami korygują i ograniczają to zachowanie. Powodem moŝe być poczucie przesytu, doświadczanie szkodliwych skutków naduŝywania lub zaangaŝowanie energii i uczuć w inną sferę Ŝycia, na przykład związek uczuciowy. Te osoby są uspołecznione i otwarte na doświadczenia. 4. Zabijanie czasu ci młodzi ludzie przez naduŝywanie Internetu radzą sobie z poczuciem nudy, świat poza Internetem nie jest dla nich ciekawy i nie angaŝują się w prawie Ŝadne zajęcia i aktywności w realnym Ŝyciu. Są zamknięci na doświadczenia i cechują się dość niskim poziomem umiejętności społecznych. Podsumowanie Na zakończenie warto zauwaŝyć, iŝ naduŝywanie Internetu w dzisiejszym świecie jest szczególnie powszechne i dotyczy młodych ludzi obu płci. Jednak proces dochodzenia do uzaleŝnienia nie jest zjawiskiem natychmiastowym, ale poprzedzają go ciągi zdarzeń związanych z Ŝyciem rodzinnym i szkolnym. Wiedza na temat tego uzaleŝnienia pozwoli osobom z najbliŝszego otoczenia dziecka wychwycić symptomy pojawiania się tego zjawiska. W takich sytuacjach szczególnie waŝna jest interwencja osób dorosłych, która odpowiednio szybko i skutecznie przeprowadzona moŝe pomóc młodemu człowiekowi uniknąć uzaleŝnienia od Internetu, a co się z tym wiąŝe, szeregu negatywnych następstw w jego sferze poznawczej, a nade wszystko emocjonalnej. mgr Jowita Kostrubała pedagog mgr Ewa Turczyn Iskrzak - psycholog Bibliografia: Blinka L., Smahel D. (2011). Addiction to Online Role-Playing Games. W: K. S. Young, N. de Abreu (red.), Internet Addiction. A Handbook and Guide to Evaluation and Treatment. Hoboken: John Wiley and Sons. Chocholska P., Osipczuk M. (2009). UzaleŜnienie od komputera i Internetu u dzieci i młodzieŝy, Hachette. Warszawa. Delmonico D. L., Griffin E. J. (2011). Cybersex Addiction and Compulsivity. W: K. S. Young N. de Abreu (red.), Internet Addiction. A Handbook and Guide to Evaluation and Treatment. Hoboken: John Wiley and Sons. Greenfield D. (2011). The Addictive Properties of Internet Usage. W: K. S. Young N. de Abreu (red.), Internet Addiction. A Handbook and Guide to Evaluation and Treatment. Hoboken: John Wiley and Sons. Griffiths M. (2011). Gambling Addiction on the Internet. W: K. S. Young N. de Abreu (red.), Internet Addiction. A Handbook and Guide to Evaluation and Treatment. Hoboken: John Wiley and Sons. Kaliszewska K. (2007). Nadmierne uŝywanie Internetu: charakterystyka psychologiczna, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań. Kuss D. J., Griffiths M. D. (2011). Online social networking and addiction a review of the psychological literature. International journal of environmental research and public health. Potembska E. (2011). UzaleŜnienie i zagroŝenie uzaleŝnieniem od Internetu u młodzieŝy. Praca na stopień doktora nauk medycznych. Promotor: dr hab. Beata Pawłowska, Lublin. Shapira N. A. i in. (2003). Problematic internet use: proposed classification and diagnostic criteria, Depression and Anxiety 17. Weiser E. B. (2004). The functions of Internet use and their social and psychological consequences. CyberPsychology & Behavior. Young K. S., Yue X. D., Ying L. (2011). Prevalence Estimates and Etiologic Models of Internet Addiction. W: Young K. S., Abreu N. de (red.), Internet Addiction. A Handbook and Guide to Evaluation and Treatment. Hoboken: John Wiley and Sons. 5