HEGEMONIA I OBIEKT BRAKU. WYBRANE WĄTKI POSTGRAMSCIAŃSKIEJ FILOZOFII ERNESTO LACLAU I CHANTAL MOUFFE

Transkrypt

1 IDEA Studia nad strukturą i rozwojem pojęć filozoficznych XXI Białystok 2009 RAFAŁ SMOCZYŃSKI (Warszawa) HEGEMONIA I OBIEKT BRAKU. WYBRANE WĄTKI POSTGRAMSCIAŃSKIEJ FILOZOFII ERNESTO LACLAU I CHANTAL MOUFFE Przedstawienie podstawowych kategorii postgramsciańskiej filozofii Ernesto Laclau i Chantal Mouffe wymaga uchwycenia dwóch kluczowych momentów dla opisu jej struktury. Z jednej strony, należy zarysować drogę dekonstrukcyjnej analizy, która pozwoliła Laclauowi i Mouffe przekroczyć impas ekonomicznego determinizmu w klasycznej myśli marksistowskiej. Zastosowanie derridiańskich założeń semiologicznych w badaniu pola społecznego nie tylko doprowadziło do zniesienia jego transcendentalnego centrum(uosabianego przez kategorię uprzywilejowanej klasy czy przedustawnej pozycji stosunków produkcyjnych determinującej teleologiczną naturę historii), ale także metoda ta wyeksponowała funkcję przygodnej gry znaczących dla ontologii społecznej. Z drugiej strony, na strukturę tej myśli wywarła wpływ psychoanalityczna koncepcja podmiotowości i porządku symbolicznego definiowanych jako obiektów braku, oraz lacanowska radykalizacja semiologii de Saussure a, skutkująca rozrywaniem więzi między kategorią znaczonych (fr. signifié) i znaczących(fr. signifiant). Ambicje tego artykułu są skromne, polegają one na rekonstrukcji wyżej wymienionych wątków teorii Laclau i Mouffe. Autora tej publikacji interesują zwłaszcza te aspekty filozofii społecznej autorów Hegemony and Socialist Strategy, które wydobywają na jaw pracę negatywności w procesie hegemonicznego rozstrzygnięcia: po pierwsze, w obszarze ideologicznej interpelacji podmiotu, po drugie, w konstytuowaniu struktury znaczenia pola tego, co społeczne. Nierozstrzygalność Derridiańska inspiracja teorii Laclau i Mouffe sytuuje ją w tej części współczesnej debaty akademickiej, której podstawowym znakiem jest rozpoznanie nie-

2 134 RAFAŁ SMOCZYŃSKI rozstrzygalności w polu różnic języka(zob. Derrida 1994: 247), czy jak zauważa Marchart identyfikowania braku obecności prawomocnej podstawy (ang. ground) w polu społecznym, która stanowiłaby sankcję dla prawomocnego rozstrzygnięcia(marchart 2006: 55). Naturalnie teoria postgramsciańska pozostaje w zbiorze rodzinnego podobieństwa z innymi obszarami debaty akcentującej schyłek esencjalistycznego uniwersalizmu: Lyotard pisał na przykład o zaniku wiarygodności wielkich narracji spekulatywnych i emancypacyjnych(lyotard 1997: 111). Rorty natomiast kładł nacisk na przygodność jako podstawową kategorię współczesnych słowników : zanik kategorii absolutnej prawdy i absolutnie obowiązujących struktur normatywnych(rorty 1996, 1999). Nierozstrzyglność według Rorty ego oznaczałaby zatem niezdolność ustalenia absolutnych kryteriów wyboru: wszystkie prawdy są relatywne, w tej mierze, w jakiej nie sposób wskazać absolutnego kryterium, które zajmowałoby nieporuszone i zewnętrzne miejsce, pozwalające na dokonanie rozstrzgnięcia o prawomocności którejś z prawd (Czerniak 2006). W tak nakreślonym kontekście kondycji ponowoczesnej (nacechowanej nade wszystko brakiem samouprawomacniającej się podstawy) teoria Laclau i Mouffe kieruje uwagę w stronę mechanizmów konstruowania przygodnie obowiązujących podstaw, czy też artykulacji tworzących efekt rozstrzygnięcia i prawomocności. Dlatego jak tłumaczył Laclau(1988) krytyka różnych postaci esencjalizmu w tej teorii jest związana z rozpisywaniem strategii artykulacyjnych, które stanowią podstawę konstruowania tożsamości obiektów zbiorowych. Laclau i Mouffe tę strategię za Gramscim nazywają logiką hegemonii, którą należy rozumieć jako teorię rozstrzygalności w polu nierozstrzygalności(laclau, Mouffe 1985: 193). Przypominjmy, że Gramsci definiował działania hegemoniczne, nie jako instrumentalną polityczną strategię, ale jako demokratyczną walkę o wyobraźnię ludu, jako wysiłek zmierzający do zbudowania intelektualnego, kulturowego i moralnego przywództwa, a tym samym wytwarzania hegemonicznej zbiorowej tożsamości( historycznego bloku )(Gramsci 1971: , 328, ;Mouffe1979:17) 1.InaczejzatemniżwtradycyjnymmarksizmieGramsci przesuwał akcenty z bazy do nadbudowy, kładąc nacisk na rozstrzygające znaczenie artykulacji politycznych jako czynnika sprawczego w procesie zmiany społecznej(mouffe 1979: 197). Gramsci pisał, że hegemonia powiedzie się o tyle, o ile proletariat będzie reprezentował uniwersalne wartości, uprzednio transcendując swoje partykularne interesy klasowe(mouffe 1979: 180), jed- nak nacozwracająuwagęautorzyhegemonyandsocialiststrategy niezdo- 1 Podejściegramsciańskiestanowizaprzeczeniepraktykileninowskiej,wktórej wyzwolenie ludu wymagało od awangardy proletariatu zawiązania przejściowego sojuszu z innymi klasami i polegał na działaniu wyłącznie politycznym.

3 HEGEMONIA I OBIEKT BRAKU. WYBRANE WĄTKI POSTGRAMSCIAŃSKIEJ łał uwolnić swojego projektu od fundacjonalistycznych założeń(laclau, Mouffe 1985: 67). Uniwersalistyczny charakter misji klasy robotniczej miał być przecież ostatecznie według niego wynikiem usytuowania proletariatu w strukturze obiektywnych stosunków produkcyjnych(gramsci 1971: 161). Implikacje tego rodzaju stanowiska według Laclau i Mouffe były następujące: uprzywilejowana rola hegemoniczna proletariatu nie jest przypadłościowa, ale ma charakter konieczny, zaś społeczeństwo jest domkniętą całością, której strukturacja przebiega w zgodzie z nieuchronnymi i teleologicznymi prawami historii(laclau, Mouffe 1985: 68). Dekonstrukcja tradycji marksistowskiej, przeprowadzona przez Laclau i Mouffe(ibid: ), polegała na wprowadzeniu założeń teorii dyskursu do klasycznej koncepcji hegemonii Gramsciego, która unieważniła przedustawną, aprioryczną pozycję stosunków produkcyjnych i klasowych. Procedura ta znosiła transcendentalne znaczone w zbiorze różnic pola społecznego. Inaczej niż w esencjalistycznej szkole czytania prac Gramsciego, dekonstrukcja Laclau i Mouffe, z jednej strony, uwolniła potencjał teorii hegemonii od redukcjonizmu ekonomicznego i klasowego(torfing 1999: 36), z drugiej zaś, ustalała, że w polu tego, co społeczne (w którym na wzór pola językowego nie sposób wydzielić centrum, gdyż składa się ono jedynie z różnic), procesem zmiany społecznej nie zarządza obiektywna racjonalność(esencjalna konieczności dziejowa ), która stanowiłaby zewnętrzne i nieporuszone pole znaczenia wobec różnic pola języka(laclau, Mouffe 1985: 97 98). W rezultacie tej operacji zmiana społeczna jest oparta na praktyce artykulacyjnej, dotyczy jakiejkolwiek grupy społecznej, a wszystkie akty hegemoniczne odwołują się do rywalizujących ze sobą mitów uniwersalistycznych(laclau, Mouffe 1985: 178). Zwycięska artykulacja prowadzi do uzyskania pozycji hegemonicznej, jakkolwiek każda taka pozycja obecna w polu dyskursywnym jest przypadłościowa z natury i nie manifestuje esencjalistycznej racjonalności, jakiekolwiek byłoby jej światopoglądowe pokrewieństwo( świadomość klasowa, konieczność dziejowa, prawo naturalne, logika emancypacyjna ). Historia w świetle zdekonstruowanej logiki hegemonicznej nie jest kumulującym się ładem i kontynuacją, ale raczej rozproszonym zbiorem praktyk dyskursywnych, jest polem zerwań i dyskontynuacji(laclau 2005: 226). Strategia hegemoniczna, w tradycji postgramsciańskiej, reprezentowanej przez Laclau i Mouffe, polega na zdolności transcendowania partykularnej różnicy w porządek uniwersalistyczny, znajdowania uzasadnienia rozstrzygalności w akcie performatywnym; zaś ontyczna postać identyfikacji społecznych(czynniki klasowe, ekonomiczne, grupowe itp.) konstytuowane są w wyniku retroaktywnych artykulacji. Hegemoniczna strategia jest przykładem logiki konstytuowania się zbiorowych tożsamości w dobie późnej nowoczesności, której zasada fundująca nie jest włączona w teleologiczna logikę, a jej hegemoniczna pozycja nie ma ugrunto-

4 136 RAFAŁ SMOCZYŃSKI wania w jakiejkolwiek pozytywnej instancji. Pozytywne tożsamości grup interesu, jak i ich interesy są konstruktami przygodnymi, uwarunkowanymi określonymi dyskursywnymi możliwościami wyłonienia się(laclau, Mouffe 1990: 118). Dekonstrukcja gramsciańskiego impasu przeprowadzona w Hegemony and Socialist Strategy stworzyła podstawy procedury badawczej, która znalazła licznych naśladowców(zob. Torfing, Howarth 2005; Howarth 2000; Howarth, Norval, Stavrakakis 2000; Norval 1996, 2008). Określana jest trzecią generacją teorii dyskursu albo szkołą z Essex(Critchley, Marchart 2006: 4). Kategoria dyskursu w tym ujęciu nie jest zawężona do przestrzeni lingwistycznej, aktów mowy i pisania, ale rozciąga się na wszelkie elementy pola społecznego(na które składają się obiekty i akcje) lingwistyczne i nielingwistyczne, w jakich konstytutywną rolę odgrywa relacja(laclau, Mouffe 1985: 107). Elementy pola społecznego jak kontynuują Laclau i Mouffe nie poprzedzają relacyjnych kompleksów, ale są w nich fundowane. Porządek dyskursywny jest zatem horyzontem quasi-transcndentalnym konstytuującym horyzont obiektywności. Teoria dyskursu utrzymuje, że wszelkie obiekty i praktyki wyłaniające się w porządku obiektywności dyskursywnej są znaczące, a ich znaczenie jest konstruowane w procesie hegemonicznych sporów dążących do zastosowania władzy w wyniku skutecznej interpelacji ideologicznej(howarth, Stavrakakis 2000: 6). Tak zdefiniowany konstrukcjonizm ustanawia z kolei relacje pomiędzy obiektami i praktykami pola społecznego, kształtując określone pozycje podmiotowe, które wyznaczają punkty identyfikacji czynnikom społecznym(laclau, Mouffe 1985: 107). Horyzont inteligibilności pola tego, co społeczne, w praktyce hegemonicznej niejestwyznaczonytopografią,ale nacozwracauwagęlaclau(2000b:50) operacją logik społecznych, które opierają się na niedialektycznych artykulacjach, nieredukowalnych do określonych lokalizacji. Przykładem takiej logiki jest funkcja ideologii, której według Gramsciego(1971: ) nie można utożsamić ze sztywną lokalizacją aparatu instytucjonalnego. Według Laclaua(2000a: 283) logika hegemoniczna przypomina zasadę gry w szachy z Filozoficznych medytacji Wittgensteina(2004: 11 16); logika jest wewnętrzną zasadą określonej gry językowej i nie zależy od jakiejkolwiek zewnętrznej wobec niej zasady(czy byłby to obiektywny interes klasowy, czy teleologiczna funkcja społeczna). Gry językowe zawierają zarówno wymiany lingwistyczne, jak i działanie, w których są one zanurzone, dlatego Laclau(1990: 44, 92) twierdził, że separowanie świata, akcji, przedmiotów od języka ideologii jest fałszywie postawionym problemem. Badania nie powinny bowiem oddzielać ideologii i empirycznych całości (grup, obiektów), ich zadaniem jest raczej ustalanie dyskursywnych całości, poprzez które ruchy społeczne realizują swoje działania(laclau 2005: 13). Formacje hegemoniczne są zatem zbiorem relacji pomiędzy zróżnicownymi elementami, które są zarządzane wewnętrzną dla tego zbioru logiką gier językowych. W tym

5 HEGEMONIA I OBIEKT BRAKU. WYBRANE WĄTKI POSTGRAMSCIAŃSKIEJ stanowisku Laclaua Anna Marie Smith(1998) dostrzegła ontologiczne założenia teorii ideologii sformułowanej przez Gramsciego(1971: ), dla którego ideologia rezonuje z ludem, organizując jednostki w grupy, tworząc sens wspólnych interesów i dostarczając schematu interpretacyjnego dla uchwycenia konfliktów społecznych. Należy także dodać, że inaczej niż w niektórych postmodernistycznych założeniach, teoria dyskursu stanowi, że gra różnic języka nie jest swobodną rozsiewaniem artykulacji, nie wszystkie bowiem strategie hegemoniczne mają takie same prawdopodobieństwo powodzenia. Podmiot jest wrzucony w określony zbiór egzystencjałów(heideggerowskie Geworfenheit), nim zdoła dokonać jakiegokolwiek wyboru(zob. Heidegger 1977: ). Należy pamiętać, że hegemoniczne gry językowe usytuowane są w kontekście określonych historycznych stosunków władzy, które generują specyficzne warunki egzystencji dyskursu, zaś strukturalna pozycja podmiotu jest zawsze zapośredniczona przez dyskurs, który dostarcza wyobrażeniowych schematów pozwalających podmiotowi interpretować porządek symboliczny, w który został wrzucony(smith 1998: 57). Także dostępna ilość hegemonicznych dyskursów stawia tamę woluntaryzmowi poprzez wyznaczenie granic inteligibilności, w obrębie których mogą zostać uczynione konkretne identyfikacje pozycji podmiotowych(laclau, Mouffe 1985: 149). Pole dominujących dyskursów stanowi wyobrażeniowy horyzont, który konstytuuje jak twierdzi Aletta Norval(1996: 27) pole określonych możliwości zaangażowania w praktyki społeczne. Nawiązując do słynnego derridiańskiego wyrażenia: Il n y a pas de hors-texte (Derrida 1999a: 217) teoria dyskursu stoi na stanowisku, iż obiektywność społeczna(lacanowski porządek symboliczny) jest tożsama z dyskursem, bowiem to tylko w systemie znaczących relacji powstają identyfikacje dla obiektów i podmiotów 2.Nieoznaczatojednakwprowadzaniasolipsystycznegosceptycyzmuwobec istnienia świata. Jak bowiem wyjaśniali tę często powracającą wątpliwość Laclau imouffe: To, iż każdy obiekt jest konstytuowany jako obiekt dyskursu nie ma nic wspólnego z pytaniami o to, czy istnieje zewnętrzny świat wobec myśli, albo z klasyczną opozycją realizm idealizm. Trzęsienie ziemi albo spadająca cegła są wydarzeniami, które niewątpliwie istnieją, w tym sensie, że pojawiają się tutaj 2 Przykłademlacanowskiegopunktuwidzenianadyskursywnąnaturęporządkusymbolicznego może być następujący cytat z Seminarium VII: [J]est oczywistym, że rzeczy świata ludzkiego, są rzeczami uniwersum ustrukturowanego przez słowa; język, proces symboliczny dominuje nad[tymi obiektami] i zarządza nimi. Kiedy staramy się zgłębić zagadnienie granicy pomiędzy swiatem ludzkim i zwierzęcym, staje się widoczne, do jakiego stopnia tak zdefiniowany proces symboliczny nie występuje w świecie zwierząt jest to fenomen, który może być powodem zdumienia tylko dla nas (2008: 54).

6 138 RAFAŁ SMOCZYŃSKI i teraz, niezależnie od mojej woli. Jednak to, że ich specyficzność jako obiektów jest konstruowana bądź jako»naturalne zjawisko«, bądź jako»gniew Boga«zależy od strukturacji pola dyskursywnego. Jest tu więc kwestionowane nie to, że takie obiekty istnieją zewnętrznie wobec myśli, ale raczej inne twierdzenie: że te zjawiska mogłyby ukonstytuować się jako obiekty poza jakimikolwiek dyskursywnymi warunkami wyłonienia się (Laclau, Mouffe 1985: 108). Dlatego jak twierdzi Norval(1996: 3) dyskurs nie jest neutralnym narzędziem komunikacji wyrażającym predyskursywnie istniejące esencje, ale narzędziem konstrukcji produkującym efekt rzeczywistości. Zatem, jeśli rzeczywistość społeczna uzyskuje swoją inteligibilność w horyzoncie języka kontynuuje Norval(ibid) nie ma możliwości wyodrębnienia uprzywilejowanego kompleksu kryteriów, który pozwoliłby obiektywnie ocenić adekwatność dyskursywnych artykulacji. Interpretacja pozostaje w granicach wyznaczonych przez język. W rezultacie, dorobek Laclau i Mouffe i szkoły badawczej którą zainicjowali, sprowadza się do interpretacji, jak określona dyskursywna konstrukcja rzeczywistości uzyskuje w danym momencie historycznym hegemoniczną pozycję wobec innych konkurencyjnych konstruktów rzeczywistości(howarth, Stavrakakis 2000: 6). Interpretacja jest niezbędna, bowiem teoria dyskursu nie dostrzega apriorycznej podstawy, która w obrębie dyferencjalnej gry języka uprzywilejowałaby jedną różnicę ponad inne. Zdolność przyjęcia przejściowej pozycji centralnej przez partykularnąróżnicęjestwydarzeniemprzygodnyminietrwałym 3 (Howarth,Stavrakakis 2000: 7). 3 TeoriazkołyEssexczerpiezdeSaussure owskiegoopisujęzykajakozbiorupozbawionego pozytywnych elementów, składającego się jedynie z różnic. Znaczenie słowa zgodnie z tym opisem nie jest wyznaczone przez jego wewnętrzną treść, ale przez zewnętrzny system różnic. Elementy w tym dyferencjalnym polu są określone negatywnie poprzez kontrast wzajemnych różnic(de Saussure 2002: ). Znaczenie jest możliwe, kiedy różne elementy lingwistyczne tworzą system, w który jest włączony każdy pojedynczy akt nadawania znaczenia. Prawda opisu pola językowego zdaniem badaczy szkoły Essex dotyczy także każdego znaczącego(obiektywnego) elementu w polu tego, co społeczne(laclau 2005: 68). Właśnie dlatego język ma ontologiczne implikacje dla rzeczywistości społecznej, który w zgodzie z dynamiką kombinacji i substytucji(laclau i Mouffe pokazują tę dynamikę na przykładzie łańcuchów ekwiwalencji i łańcuchów różnicy), formuje strukturę znaczenia obiektywności społecznej(laclau 2006: 325). Ontologiczna implikacja lingwistyki zdaniem Laclaua uzyskała szczególną ostrość po sformalizowaniu klasycznego strukturalizmu lingwistycznego przez Hjelmsleva i Szkołę Kopenhaską, której badania podważyły teoretyczną zasadność utrzymywania izomorficznego związku pomiędzy porządkiem znaczonych i znaczących(zob. Hjelmslev 1975). Hjelmslev dowodził, że jeśli występowałby całkowity izomorfizm pomiędzy znaczącymi i znaczonymi jak utrzymywał de Saussure nie byłoby możliwe rozróżnienie ich w czysto formalnych kategoriach, co prowadziłoby do zawieszenia różnicy pomiędzy obydwoma porządkami i unieważnienia samej kategorii znaku(ibid). Ten krok pozwolił na zerwanie nici wiążącej lingwistyczne kategorie ze znaczeniami fonicznymi i substancjami konceptualnymi oraz zastosowanie sformalizowanej semiologii w badaniach społeczeństwa.

7 HEGEMONIA I OBIEKT BRAKU. WYBRANE WĄTKI POSTGRAMSCIAŃSKIEJ Obiekty braku Drugi osiowy moment podejścia Laclau i Mouffe polega na wprowadzeniu do ich filozofii psychoanalitycznej kategorii podmiotu i porządku symbolicznego, definiowanych jako obiektów braku. Odkrycie nieświadomości miało w przekonaniu Freuda być kolejnym uderzeniem w egocentryczną koncepcję podmiotowości, rozbijającym fantazmatyczne wyobrażenia o podmiocie ego, jako stabilnym i centralnym punkcie referencji wiedzy o świecie. Stąd Freud, za Kantem przyrównywał niekiedy swoje odkrycie decentrujące podmiot do rewolucji kopernikańskiej, która to znosząc ptolemejski mit o centralności ziemi otwierała możliwość postawienia hipotezy o braku locus centrumwewszechświecie(laplanche1999a) 4.Freudowskakoncepcjapękniętego podmiotu(niem. spaltung) zyskała radykalniejszy rys w lacanowskiej interpretacji (w tym schemacie czytania Freuda mieści się teoria dyskursu): podmiot psychoanalizy nie jest podmiotem wiedzy(cogito), ale podmiotem braku(lacan 2004: 8; Fink 1995: 36 37); zaś ego, jest nawarstwioną przestrzenią wyobrażeniowych obrazów, jakie podmiot formułuje na swój temat w stadium lustra (Lacan 2004: 17; Stavrakakis1999:17) 5.Nim stadiumlustra zakończysięuformowaniempodmiotu w fantazmatycznej całości, zidentyfikowanej z ego dziecięcy podmiot doświadczasiebiejakobycie fragmentaryczne, niejednolite (Lacan2004:20) 6. Produkt lustrzanego odbicia(narcystyczne ego) jak komentuje stadium lustra Stavrakakis(1999: 18 19) nie prowadzi do przezwyciężenia alienacji podmiotu, ego nie scala porządku nieświadomości, pragnienia i popędu, pozostających na zewnątrzpodmiotu itymsamymrodzącychdoświadczeniebraku 7.Wewnętrzna 4 WartojednakżepoznaćkrytykęLaplancha(1999)wskazującąnanieustannąwteoriiFreuda tendencję powrotu do samoscentrowania podmiotu, oswojania inności nieświadomości, jednym słowem do ptolemejskiego regresu ciążącego w kierunku konstelacji ego. 5 Fink(1995:84)zauważa,żeegowstadiumlustrazdiagnozowanezostałoprzezLacananie jako czynnik sprawczy(ang. agency), ale jako obiekt, i jak każdy inny obiekt podlega kateksji. To jest ważna uwaga, bowiem wskazuje tyleż na źródłową alienację porządku wyobrażeniowego, co podkreśla jego funkcję jako domeny relacji pomiędzy poszczególnymi podmiotami rozgrywanymi w binarnej opozycji: tego samego i innego (tamże). Według Finka(tamże: 85) tę opozycję charakteryzują dwie wyróżniające się cechy miłość(identyfikacja) i nienawiść(rywalizacja). Relacja podmiotów w porządku wyobrażeniowym wobec Innego(prawa, dóbr, zasad kontroli społecznej itp.) jest zarządzana tą wykluczającą się logiką poszukiwania podobieństw(prowadzących do identyfikacji, miłości itp.) oraz znajdowania różnic(prowadzących do rywalizacji, nienawiści, zazdrości itp.)(tamże: 86). 6 Lacanodnosisiędo stadiumlustra takżewtekście AggresivenessinPsychoanalysis zamieszczonym w Ecrits(2004), zob. zwłaszcza na stronach: Towłaśniebrakstanowipunktprzecięciapodmiotowościiintersubiektywnejsieciznaczących,którajakbarwniezauważaŽižek(1992) jest zabójcążycia (rozumianegojakospontaniczna pełnia doświadczenia, która zostaje zredukowana do struktury martwych kategorii czasowo-przestrzennych), dlatego proces identyfikacji ze znaczącym nigdy nie jest pełny.

8 140 RAFAŁ SMOCZYŃSKI niezdolność porządku wyobrażeniowego w procesie stabilizowania podmiotu wskazuje jednocześnie na jego źródłowe otwarcie na porządek identyfikacji symbolicznej, stąd oba porządki są nierozdzielne i synchronicznie się przenikają(stavrakakis 1999:19;Lacan2004: ;Žižek1989:122;Laclau2005). Dokładnie w tak zdiagnozowanej przez Lacana kondycji podmiotu znajduje punkt oparcia teoria Laclaua i Mouffe. Brak tkwiący u podstaw podmiotowości, wyrażający się w niezdolności znalezienia wsparcia w fantazmatycznym cogito, wyzwala proces poszukiwania stabilności identyfikacyjnej w porządku symbolicznym. Proces poszukiwania trwałego usytuowania w sieci intersubiektywnej odpowiada strategii hegemonicznej: artykulacyjna logika budowania kolektywnych tożsamości, zbiorowych woli, projektów artykułujących iluzję możliwości urzeczywistnienia pełnego znaczenia, które mają przezwyciężyć źródłowy brak nigdy nie jest kompletna. Jednakże ostateczna porażka identyfikacyjna podmiotu, tym razem w porządku symbolicznym, wyraża alienującą funkcję porządku symbolicznego, definiowanego przez tradycję lacanowską jako porządek znaczącego. Znaczące, według Lacana, nie jest punktem trwałego zakorzenienia, natomiast znaczone(signifié)jestobecnewnimjakobrak(lacan1993: ) 8.Znaczące jakstwierdza interpretacja pism Lacana przeprowadzona przez Stavrakakisa(1999: 26) nie odnosi się do zewnętrznego obiektu,(w rozumieniu jego istnienia poza systemem znaczących), zaś efekt znaczenia polega na grze znaczących, ich wzajemnym odnoszeniu się w łańcuchu metonimicznym. Korelacja znaczącego ze znaczącym dostarcza zasady dla poszukiwania jakiegokolwiek znaczenia (Lacan 2004: 145). To samo znaczące gwarantuje spójność łańcucha znaczenia(zob. Lacan2004: ) 9.Znaczone jaktwierdzistavrakakisczytającyiiiseminarium lacanowskie O psychozie jest efektem iluzji znaczenia wytwarzanym przez grę znaczących; jest konieczną fantazją dla konstrukcji horyzontu inteligibilności obiektywnego porządku(stavrakakis 1999: 25). Znaczone w porządku symbolicznym jest efektem méconnaisance(błędnego rozpoznania), które zdaniem Lacana jestgranicąsamegoprocesusymbolizacji(tamże:26) Niemożnajednakuważać,żeLacanwswoimzradykalizowaniudeSaussure aunieważnił kategorię znaczonego. Stavrakakis twierdzi, że Lacan przeformułował wyłącznie funkcję znaczonego, które zamiast odgrywania roli realnego punktu referencji znaczenia, zaczęło pełnić teraz funkcję strukturalnej pozycji w procesie konstruowania znaczenia(stavrakakis 1999: 24 28; Lacan 2004: 144). 9 ObszernąanalizęprodukcjiznaczeniaprzezłańcuchznaczącychLacanprzedstawiłm.in. w tekstach The Instance of the Letter in the Unconscious i The Signification of the Phallus zamieszczonych w Ecrits(2004). 10 Wprocesiesymbolizacjipowstajezłudzeniedostępudoutraconegorealnego(utraconejniezróżnicowanej pełni sprzed interwencji pierwszego znaczącego, czyli Imienia Ojca ustanawiającego podmiotowość i porządek symboliczny). Ślizganie się znaczącego stanowi zatem odpo-

9 HEGEMONIA I OBIEKT BRAKU. WYBRANE WĄTKI POSTGRAMSCIAŃSKIEJ Ideologiczne przeoczenie To w tym miejscu psychoanalityczna koncepcja koreluje z hegemoniczną praktyką generującą ideologiczne treści, które postulują uchwycenie niemożliwej pełni znaczenia. Tak rozumiana ideologiczna treść, tworząca efekt méconnaisance jest warunkiem konstytucji pozycji podmiotowej, rozumianej jako modus rozpoznania pozycji czynnika społecznego w odpowiedzi na doświadczenie niemożliwościtrwałejkonstytucjipodmiotu(žižek1992:10 12).Podmiotjakobrakmoże być ufundowany w zgodzie z lacanowską interpretacją tylko jako przeoczenie, jako obronna struktura fantazmatyczna przesłaniająca antagonizm, na którymzałamujesięzamysłesencjalnejpozycjipodmiotowej(lacan1993:39;žižek 2000b: ). Stąd skuteczna interpelacja ideologiczna oznacza produkcję podmiotowości przez przesłonięcie(wyparcie) braku w porządku symbolicznym, jest wyparciem antagonizmu podminowującego każdą pozycję podmiotową(laclau, Zac1994:14) 11. Koncepcja hegemonii Laclau i Mouffe odpowiada podstawowemu wzorowi operacji interpelacji ideologicznej zdefiniowanemu przez Althussera w obu przypadkach konstytuowany jest podmiot (Althusser 1994: ; Laclau 1990:60 61).WedługŽižka(1999: )dlaLaclauaiMouffeaktwyłonienia się podmiotowości jest tożsamy z ukonstytuowaniem się ideologii hegemonicznej (w podmiocie następuje związanie uniwersalnej niemożliwej treści z partykularnością), co z kolei wyraża definicję ideologii, którą Althusser diagnozował jako dyskursywne narzędzie interpelacji podmiotu(społeczne czynniki identyfikowane są z określonymi pozycjami w sieci intersubiektywnej w wyniku serii procedur ideologicznych sprawowanych przez Ideologiczne Aparaty Państwa )(Althusser 1994: 129). Howarth i Stavrakakis(2000) po porównaniu obu stanowisk stwierdzili, wiednik funkcji pragnienia w logice libidalnej podmiotu, którego ruch obsadzania częściowych obiektów jest ustrukturowany wokół pustki po utracie pierwotnego obiektu niezróżnicowanej pełni diady matki z dzieckiem(zob. Lacan 1998: 111). 11 Smith(1994)iŽižek(2000)zwracająuwagę,żepomyłkowaidentyfikacjazzewnętrznymi obiektami jest ściśle zwiazana w lacanowskim podejściu z alienacją i paranoiczną fiksacją. Taka jest ich zdaniem strukturalna funkcja ideologii. Smith(1994) tłumaczy, że ideologiczne przeoczenie zakłada dla podmiotu konieczność identyfikacji z zewnętrznymi strukturami narracyjnymi, przyjęcie zewnętrznych modeli symbolicznych; dlatego ideologiczne méconnaisance przypomina efekt pomyłkowej identyfikacji dziecka ze swoim obrazem opisany przez Lacana w stadium lustra : tak jak niezborne dziecko, będące wiązką niespójnych pragnień, i nieskoordynowanych ruchów, przezwycięża ten stan przez odnalezienie swojej koherentnej pełni na skutek identyfikacji ze swoim zewnętrznym obrazem w lustrze, tak w wyniku niepomiernie bardziej skomplikowanego procesu następuje uspójnienie podmiotu w wyniku identyfikacji z treścią ideologiczną. Trzeba jednak zaznaczyć, że paranoiczna fiksacja zdaniem Lacana jest wyrazem strukturalnej genezy porządku ego: To co nazywałem paranoiczną wiedzą odnosi się w swoich mniej lub bardziej archaicznych formach do określonych momentów, które punktują historię genezy życia psychicznego człowieka, każdy z nich reprezentuję etap uprzedmiatawiającej identyfikacji (2004: 19).

10 142 RAFAŁ SMOCZYŃSKI że w obu podejściach ukonstytuowany podmiot nie stanowi jednolitej, przejrzystej dla siebie samej substancji, ale powoływany jest w wyniku zewnętrznego aktu wywiedzionego z porządku znaczącego. Z tego też powodu tożsamość hegemoniczną i ideologiczną cechuje niestabilność, są one zmineralizowanym wyrazem arbitralnego wydarzenia, które jest otwarte na reartykulację wywołaną dyslokacyjnymkryzysem(zob.laclau1990:39 41) 12.Tutajjednakpodobieństwaobu stanowisk się kończą. Zbieżność w krytyce podmiotu u Althussera oraz Laclaua i Mouffe nie może zasłonić ich rozbieżnego rozumienia funkcji czynnika wyzwalającego interpelację. Dla Althussera, pozostającego w logice ortodoksyjnego marksizmu, państwo i jego zinstytucjonalizowane artykulacje służyły reprodukcji stosunków władzy klasy dominującej, dlatego celem istnienia Ideologicznych Aparatów Państwa (IAP) w przekonaniu autora Pour Marx była produkcja ideologii uprzywilejowanej klasy, mającej wzmacniać jej ekonomiczne interesy(althusser 1994: ). W świetle teoretycznego podejścia Laclau i Mouffe funkcja ideologii hegemonicznej rozwija się nie w zgodzie z koniecznościową logiką prowadzącą do urzeczywistnienia obiektywnej esencji, lecz jedynie w wyniku samoodniesienia ideologii: performatywnego powtarzania ideologicznej artykulacji. Rytuały ideologiczne uosabiane przez IAP-y hegemonicznych formacji mogą użyczać się jako locus, w których reprodukowana jest nie struktura zakładając telos, ale ideologiczne warunki możliwości istnienia hegemonii jako takiej. Odmienność teorii dyskursu od strukturalizmu althusserowskiego staje się szczególnie czytelna w wyniku wyeksponowania lacanowskiej koncepcji podmiotu i porządku symbolicznego definiowanych jako obiektów braku. Laclau i Mouffe nie redukują aktu ideologicznej interpelacji do mechanizmu oddziaływania pozytywnych czynników, ale w konstytucji podmiotu wydobywają na jaw obecność negatywności, która ujmowana jest jako kluczowy czynnik warunkujący wyłonienie się ideologii hegemonicznej(zob. Howarth, Stavrakakis 2000: 14). Lacanowska kategoria wskazuje ponadto, według Laclaua, na jeszcze jeden konieczny zabieg reinterpretacji marksistowskiej ortodoksji. Ideologiczna utopijność funkcjonująca jako mityczna przestrzeń przesłaniająca brak w procesie rekonstruowania podmiotowości i porządku symbolicznego, nie może być czytana w ujęciu tradycyjnej koncepcji fałszywej świadomości, ale dokładnie, jak podkreśla Laclau(1990: 92) w zabiegu odwróconej interpretacji tej koncepcji. Fałszywa ideologiczna świadomość nie oznacza błędnego rozpoznania pozytywnej esencji społecznej i podmiotowej, ale kontynuuje Laclau(1990: 91 92) coś całkiem odwrotnego: méconnaisance jest nierozpoznaniem niemożliwości pozytywności, jest stanem przeoczenia nietrwałej i relacyjnej natury jakiejkolwiek pozycji podmiotowej. 12 OniestabilnościhegemonicznejtożsamościpiszeteżŽižek(1999: ).

11 HEGEMONIA I OBIEKT BRAKU. WYBRANE WĄTKI POSTGRAMSCIAŃSKIEJ Fałszywa świadomość ma dlatego paradoksalnie produktywną funkcję, umożliwia formowanie dyskursywnych praktyk mimo niemożliwości domknięcia znaczenia w zbiorze nieskończonej gry różnic pola, tego, co społeczne(tamże). Fałszywa świadomość w swej funkcjonalnej roli stanowi zatem modus bycia mitycznego zawierającego w sobie negację swej przygodności. Ideologia oznacza wolę utotalnienia jakiegokolwiek całościującego dyskursu. Jako że to, co społeczne, jest niemożliwe bez pewnego ustalenia znaczenia, bez domykającego dyskursu. W tym sensie to, co ideologiczne musi być postrzegane jako konstytutywne dla tego, co społeczne. To, co społeczne, istnieje jedynie jako próżny wysiłek instytucji niemożliwego obiektu: społeczeństwa. Utopia jest zasadą jakiejkolwiek komunikacji i społecznej praktyki (Laclau 1990: 92). Naturalnie tak rozumiana funkcja fałszywej świadomości i utopijności ideologicznej(przedstawiona jako warunek konstytucji jakiejkolwiek obecności znaczeniowej) nie jest cechą właściwą tylko teorii dyskursu czy psychoanalizy lacanowskiej. O tyleż utopijnej, co koniecznej roli mitu w walce z przygodnością pisał na przykład Kołakowski(1994). Ocalająca funkcja mitu jest tak powszechna, że jego zdaniem sięga także obszaru rzekomo suwerennego od wtrąceń przesądu i fałszywego rozpoznania rozumu i logiki(tamże: 41 50). Postulowana przez Husserla rola logiki jako realnej konieczności, którą myśl zastaje i której winna jest posłuch w argumentacji Kołakowskiego może być ocalona dzięki mitowi świadomości transcendentalnej, której mityczność Husserl odrzuca(a zatem przyjmuje stan fałszywej świadomości według terminologii laclauowskiej)(tamże: 47). Kołakowski twierdzi, że prawomocność środków dowodowych rozumu nie może być dowiedziona wcześniej, nim się ją przyjmie, a zatem nim nie przyjmie się postawywiarywrozum,którajestopcjąmityczną(tamże:49).tawiara według Kołakowskiego(tamże) oznacza zasadniczo warunek możliwości konstytucji podmiotowej: Jest potrzebna by człowieczeństwo mogło się ukonstytuować jako obecność Rozumu w świecie nierozumnym. Jest potrzebna dla samokonstytucji człowieczeństwa, dla samoidentyfikacji, dla radykalnej samowiedzy bycia czym innym, niż plazmą o wrażliwości bardziej zróżnicowanej. Mit Rozumu ma przeciwdziałać rozpaczliwej zgodzie człowieka na własną przypadkowość.[...] Mit Rozumu oczyszcza z rozpaczy; jest racją przeciw przypadkowości, lecz sam nie może mieć racji. O niezdolności wyodrębnienia instancji wiedzy, która znajdowałaby rację uprawomocniającą jej odporność na fałszywą świadomość, wiarę czy mit szczególnie przekonująco pisał Derrida(1999), w opinii którego myślenie i wiara wyrastająztegosamegopnia WbrewHeideggerowi,któryuważałże nawiaręwmyśleniuniemamiejsca (Heidegger

12 144 RAFAŁ SMOCZYŃSKI Lacanowska psychoanaliza teoretyczna pozwoliła Lalcauowi i Mouffe wydobyć na jaw antagonistyczną granicę podminowującą zdolność przyjęcia przez podmiot i porządek symboliczny pełni tożsamości ich spójność ontologiczna nigdy nie jest w pełni ukonstytuowana, analiza badawcza może jedynie odnotowywać fakt niekompletnych identyfikacji obiektów, których nie można zredukować do pozytywnych tożsamości(stavrakakis 2000: 106). Koncepcja antagonizmu, co wielokrotnie podkreślali autorzy Hegemony and Socialist Strategy, nie jest teoretyzowana w ich pracy jako kantowska opozycja, heglowska sprzeczność dialektyczna ani inaczej niż w funkcjonalistycznych teoriach nie jest postrzegana jako obiektywna relacja regulująca pozytywne tożsamości czynników społecznych. Antagonizm w teorii Laclau i Mouffe ujmowany jest jako lacanowskie realne, które nie jest wyrażalne za pośrednictwem pozytywnych kategorii, lecz manifestuje się jako zerwanie znaczenia: Jeśli język jest systemem różnic, antagonizm jest blokadą języka (Laclau, Mouffe 1985: 125). Realne jest integralną częścią porządku symbolicznego, która wzbrania się przed reprezentacją(lacan 1998: 93); jest granicą ukazującą przypadłościową i niespójną naturę jakiejkolwiek obiektywności i w tym sensie wedługžižka(2000:310) należyjeuznać,zjednejstronyzaretroaktywny produkt porażki pełnej konstytucji porządku symbolicznego, a z drugiej, za przejaw niezdolności wydzielenia takiej transcendentalnej instancji, która ponad przypadłościowymi konfiguracjami stanowiłaby przedustawną ramę gwarantującą ontologiczną konsystencję porządku symbolicznego (tamże: ). 1997: 3 cyt. za: Derrida 1999: 87), Derrida pytał: Może właśnie jest miejsce, w którym, przed czy po wszelkich Oświeceniach świata, rozum, krytyka, nauka, tele-techno-nauka, filozofia, myślenie w ogóle zachowują to samo źródło, co religia w ogóle (1999: 86), by następnie w drobiazgowych procedurach dekonstrukcyjnych heideggerowskiego tekstu ujawnić, że na wiarę w myśleniu nie tylko jest miejsce, ale jest ona konieczna aby myślenie mogło zaistnieć. Ten wniosek w argumentacji Derridy jest prawomocny już na gruncie poglądu Heideggera, który w dekonstrukcyjnej wiwisekcji ujawnił swe skrywane jądro, preegzystującą przed wszelką wiedzą ufność(niem. Zusage). Derrida kontynuowal, że tym bez czego ruch myślenia u Heideggera nie może się obejść to pewnego rodzaju sakralne poświadczenie (1999: 89) wyrażane przez Heideggera pojęciami naznaczonymi tradycją chrześcijańską: sumienie(niem. Gewisen), źródłowa odpowiedzialność i wina(niem. Schuldigsein), poświadczenie(niem. Bezeugung). [P]unkt wyjścia Bycia i czasu nie może być radykalnie obcy temu, co nazywamy wiarą. Oczywiście nie religią ani teologią, lecz tym, co w wierze jest elementem przyzwolenia przed lub ponad wszelkim pytaniem, we wspólnym już doświadczeniu pewnego języka i pewnego»my«(1999: 89). Także Faktum(niejasne przed-rozumienie sensu bycia) według Derridy nie jest faktem empirycznym, ale za każdym razem kiedy Heidegger posługuje sie tym słowem, z konieczności odsyła nas do obszaru, w którym przyzwolenie jest obowiązkowe i pozostaje wymogiem przed wszelką filozofią, teologią, nauką, krytyką, rozumem itd. (tamże: 90). Przywołanie derridiańskiej koncepcji nieredukowalnego splątania tego co, rozumowe z tym co, mityczne(ufne, religijne, irracjonalne itp.) ukazuje w rezultacie warunek możliwości jakiejkolwiek obiektywności społecznej, której ontologiczna spoistość przekracza wszelki dowód i wszelką wiedzę (tamże: 93). Struktura mityczności czy wiary wystepuje w każdym zwróceniu się do innego, i w tym sensie warunkuje wszelką więź społeczną, wszelkie zapytywanie, wszelką wiedzę, performatywność i wszelką tele-technonaukową wydajność (tamże).

13 HEGEMONIA I OBIEKT BRAKU. WYBRANE WĄTKI POSTGRAMSCIAŃSKIEJ Zszycie antagonizmu W tak nakreślonych anatgonistycznych granicach formowania się obiektywności podmiotu i porządku symbolicznego, Laclau i Mouffe kierując się heideggerowskim rozróżnieniem bytu na kategorie ontyczne i ontologiczne(heidegger 2004: 12 19) dokonali przeniesienia akcentów swojego badawczego zainteresowaniazopisuontycznychkategorii takich,jakgrupyspołeczne,ichroleifunkcje na wyjaśnienie ontologicznych warunków możliwości ich wyłonienia. W rezultacie centrum badań przesunęło się z analizy obiektywnych ontycznych obiektów, pozytywnych tożsamości i racjonalnych kategorii do podskórnej, negatywnej logiki, która jako konstytuujące zewnętrze czyni pozytywne kategorie możliwymi, aczkolwiek, co należy dodać, przygodnymi i nietrwałymi(laclau 2000c: X). Zatem zrozumienie dynamiki tego, co społeczne jak twierdzi Stavrakakis(2000: 100) wymaga ustalenia, nie tego, czym obiektywność społeczna jest, ale raczej tego, co owe społeczeństwo(ang. society) powstrzymuje przed pełnią bycia(zob. Laclau 1990: 44). Dlatego dla rozpoznania operacji hegemonicznej w polu dyskursywnym nie wystarczy opisać wyłącznie performatywnego momentu artykulacyjnego; jak twierdzą Laclau i Mouffe(1985: 136), artykulacja hegemoniczna musi mieć miejsce w polu przeciętym antagonizmami i niestabilnymi granicami rozdzielającymi siły antagonistyczne. Operacja hegemoniczna zaś, polega na wykluczeniu realnego, czy też na zszyciu szczeliny/braku w porządku symbolicznym pozostającym w symbioziezpodmiotem 14. Wobec tak nakreślonej sytuacji niemożliwości ukonstytuowania pełni tożsamości należy wprowadzić kolejny termin Laclau i Mouffe: zszycie (ang. suture). Jego teoretyczna użyteczność wyprowadzona została z psychoanalizy lacanowskiej, a nazwa intencjonalnie nawiązuje do chirurgicznego zszycia dwóch części przeciętej, rozwartej, albo rozszarpanej skóry. Odpowiednikiem przeciętej skóry w teorii społecznej Laclau i Mouffe jest społeczeństwo, którego struktura zawsze 14 Ofiarniczy charakterwykluczeniarealnegoikonstytucjiporządkusymbolicznegocelnie oddaježižek(1992:74 75): Fundamentalnaintuicjaspoczywającazatakimipojęciamijak kompleks Edypa, zakaz kazirodczy, kastracja symboliczna, Interwencja Imienia Ojca, itp. oznacza, że pewna»ofiarnicza sytuacja«definiuje samą istotę człowieka qua parletre,»bycie w języku«. Czymże jest cała psychoanalityczna teoria»socjalizacji«, wyłonienia się podmiotu ze spotkania przedsymbolicznej»żywej substancji rozkoszy«z porządkiem symbolicznym, jeśli nie deskrypcją ofiarniczej sytuacji, która daleko od bycia wyjątkową jest historią każdego i jako taka jest konstytutywna? Ten konstytutywny charakter oznacza, że»kontrakt społeczny«, włączenie podmiotu do symbolicznej wspólnoty, ma strukturę wymuszonego wyboru: podmiot, który powinien wybrać w wolny sposób wspólnotę(ponieważ tylko wolny wybór jest moralnie wiążący), nie istnieje przed tym wyborem, ale jest konstytuowany przez to wymuszenie.[...] To, co zostało złożone w ofierze w wyniku tego wymuszonego wyboru, to oczywiście Rzecz, kazirodczy Obiekt, który jest ucieleśnieniem niemożliwej rozkoszy paradoks polegający na fakcie, że Obiekt przychodzi jako utracony, to znaczy, że nie został dany nim został stracony.

14 146 RAFAŁ SMOCZYŃSKI jest skaleczona, wywołując tym samym nieustanne wysiłki zamknięcia, zagojenia rany. Tą chirurgiczną czynnością w porządku społecznym jest operacja hegemoniczna, doprowadzająca do chwilowego zasklepienia dziury w poszarpanym ciele społeczeństwa. Praktyki hegemoniczne są praktykami zszywającymi w takim stopniu, w jakim pole operacji jest określone przez otwartość społeczeństwa, przez nieskończenie niezdeterminowany charakter każdego znaczącego. Ten źródłowy brak jest dokładnie tym, co hegemoniczne praktyki próbują zapełnić (Laclau, Mouffe1985:88) 15. Przesłonięcie braku odbywa się poprzez konstrukcję mitów, które tworzą przestrzeń reprezentacji zszywających dyslokację w polu tego, co społeczne(laclau 1990: 61 62). Mit funkcjonuje zasadniczo jako przestrzeń inskrypcji dla partykularnych postulatów społecznych, natomiast jego zdolność włączenia szerszego spektrum postulatów wymaga transformacji mitu w pole imaginacyjne, który Laclau definiuje jako horyzont warunkujący to, co może zostać pomyślane i uczynione wpoluspołecznym(tamże:64) 16.Termin inskrypcja określonegopostulatu społecznego akcentuje(co najmniej) dwa problemy: 1) nietopograficzne rozumienie zbioru struktur mitycznych i dyskursów stanowiących pole imaginacyjne, w które wpisywane zostają postulaty społeczne 2) wpis(inskrypcja) postulatu społecznego nie jest aktem źródłowym czy też jednorazowym(w przeciwieństwie do konstytucji). Termin intencjonalnie nawiązuje do praktyk mieszczących się w szerokim polu semantycznym takich jak: przepisywanie, odpisywanie, powtarzanie, itp. Jednocześnie termin inskrypcja zawiera w sobie antywolunarystyczne ograniczenie podłoża, na którym coś może zostać wpisane. Badacze teorii dyskursu w definiowaniu funkcji mitu w walce hegemonicznej zazwyczaj powołują się na ustalenia Barthesa(2000: ), który w micie dostrzegał czynnik fundujący uniwersalny porządek znaczenia sprzężony z jednoczesnym ruchem unieważniania przygodnych i historycznych źródeł swojego wyłonienia(stąd rodzi się wrażenie naturalności i oczywistości ideologii hegemonicznych)(zob. Smith 1998: 167). Efekt naturalności mitologii hegemonicznej jest rezulatem metaforyzacji partykularnych artykulacji społecznych i przeniesienia ich w przestrzeń uniwersalistycznej reprezentacji szerszego spektrum społecznych 15 Laclau(1990:92)pisze,żeformacjedyskursywnesąkonstytuowanejakopróbazdominowania pola dyskursu, zatrzymania ślizgania się znaczenia, natomiast społeczeństwo wyłaniające się w wyniku takich prób skonstruowania pełnego znaczenia jest niedokończonym projekt tego, co społeczne. Społeczeństwo jako zamknięty horyzont znaczenia istnieje tylko jako fantazmat(tamże). 16 CzęstoprzytaczanymprzezLaclauaprzykłademwszechogarniającegopolaimaginacyjnego inteligibilności zachodnich społeczeństw jest zespół zasad demokracji zachodniej stanowiących horyzont i granice inskrypcji tego, co może być współcześnie postulowane społecznie.

15 HEGEMONIA I OBIEKT BRAKU. WYBRANE WĄTKI POSTGRAMSCIAŃSKIEJ postulatów(zob. Smith 1998). Z takim podejściem koreluje analiza konieczności struktury mitycznej w praktyce konfrontacji ze światem przypadkowym i wyczerpującym się każdorazowo w swojej nietrwałej sytuacji, która jest tym, czym jest teraz, i do niczego nie odsyła przeprowadzona przez Kołakowskiego(1994: 11) w Obecności mitu. Kołakowski interesując się odmienną rolą mitu aniżeli badacze szkoły Essex wskazuje jednak na zaskakujące zbieżności w jego żeby tak powiedzieć strukturalnym przymusie zszywania realności empirycznych ; dzięki mitycznej interpretacji rozumiejącej realność staje się sensowna, ciągła i celowa (1994: 7 10). Operacja przyjęcia mitycznego punktu widzenia zdaniem Kołakowskiego z definicji zakłada także przyjęcie przez podmiot uniwersalnego punktu widzenia koniecznie obejmującego powszechność, ogół, człowieczeństwo całe : Niezależnie od możliwych partykulacji osobowych, jakim poddawany bywa mit w każdorazowym wchłonięciu przez egzystencję pojedynczą, może on być przez tę egzystencję wchłonięty dopiero wtedy, kiedy nadaje mu ona sens powszechnie ważny, ogólnie obligujący, ludzko-uniwersalny. Mit może być przyjęty tylko o tyle, o ile dla pojedynczego spojrzenia staje się rodzajem przymusu zniewalającego na równi całą zbiorowość, w jakiej osobnik uczestniczy ogólnoludzką albo plemienną (Kołakowski 1994: 25). Należy jednakże mocno podkreślić, że mit hegemoniczny transcendując partykularne doświadczenie odsyła je do doświadczenia uniwersalnego, które deskrypcyjnie nie pozostaje z nim w logicznym związku. Uniwersalność mitu w tym sensie przyjmuje postać widma, niemożliwego doświadczenia, które będąc określoną różnicą jednocześnie nie jest tą samą różnicą. Transcendentalną naturę mitu nieredukowalnego do eidetycznego opisu fenomenologii celnie oddał Kołakowski(1994: 32): To, ze względu na co realności doświadczenia uczestniczą w porządku mitycznym, nie bywa jakością, która by cokolwiek z tych realności tłumaczyła, ani tym bardziej, by z nich dawała się wyprowadzić. W przypadku organizowania społecznej formacji hegemonicznej partykularny mit uniwersalizując skończone doświadczenie społeczne zrywa zdolność wyprowadzenia logicznej współmierności pomiędzy jego dyferencjalną realnością z mityczną realnością widmową. Jednak najbardziej paradoksalny wydaje się być funkcjonalny skutek operacji transcendowania partykularności w porządek uniwersalności, bowiem to dopiero niemożliwe widmo generuje właściwą moc zorganizowania przestrzeni dla praktycznego zakorzenienia postulatów społecznych i konstrukcji zbiorowej woli. Więcej: to w świetle tego widma uczestnicy formacji hegemonicznej na nowo odkrywają ten sam empiryczny obiekt, który w imię racji widmologii(aktualizowanej w postaci ideologicznej méconnaisance) staje się zredefiniowanym mitycznym obiektem reorganizującym szersze pole społecznych praktyk. Innymi słowy: określone znaczące zostaje ustanowione jako punkt pi-

16 148 RAFAŁ SMOCZYŃSKI kujący (fr. point de capiton) określonej gry językowej, która w swej ideologicznej funkcji funduje spoistą ontologicznie rzeczywistość stosunków społecznych. W miarę ekspansji oddziaływania tak zdefiniowanego mitycznie przeobrażonegopolaideologicznego jaktwierdzilaclau(1977:103,1990:64) wobrębie jego powierzchni inskrypcji wyłaniają się kolejne identyfikacje znormalizowane w wyniku ruchu interpelacji pozycji podmiotowych. Warunek możliwości ukonstytuowania się zbiorowych tożsamości, tak jak sama procedura interpelacji ideologicznej, zakłada zastosowanie władzy(laclau 1990: 31 32). Point de capiton Stojąc na gruncie poglądu, że całość pola znaczenia dyskurs (pokrywającego się z polem społecznym) nigdy nie jest ostatecznie ustrukturowane, praktyki artykulacyjne zaledwie częściowo strukturują pole tego, co społeczne, nigdy nie doprowadzającdojegokompletnegodomknięcia(laclauimouffe1985:105) 17. Ponadto zdaniem badaczy szkoły Essex nie sposób w dyskursie wydzielić uprzywilejowanych znaczących, które mogłyby koniecznościowo pełnić funkcję centralną. Należy zatem zastanowić się jaki jest mechanizm rozstrzygalności w ustalaniu hegemonicznego znaczenia. W zrozumieniu dynamiki strukturowania pola ideologicznego pomocną stanie się wykorzystana przez Laclau i Mouffe lacanowska koncepcja punktówpikujących (Lacan1993:267;Laclau,Mouffe1985:113) 18. Mechanizm pikowania pola znaczenia jest rezultatem radykalnej niezdolności znaczącego do funkcjonowania w roli stabilnego reprezentanta znaczenia. Jak zauważyła Judith Butler(1993: 191): Żaden znaczący nie może być istotowo zdolny do reprezentacji, ponieważ każde znaczące jest miejscem permanentnej méconnaisance; produkuje stan oczekiwania jedności, pełnego i ostatecznego rozpoznania, które nie może być nigdy osiągnięte. Paradoksalnie jednak niemożność opisania przez znaczące tego porządku jedności, które obiecuje oddać, jest precyzyjnie tym, co czyni znaczące 17 Dyskursskładasięnietylkoz momentów (ustalonychdyferencjalnychpozycji)aletakże elementów, które według Laclau i Mouffe(1985: 106) oznaczają różnice nieustrukturowane dyskursywnie. Stąd, znaczenie pozycji podmiotowych nie jest ostatecznie określone, i w tym przypominają one status ślizgających się znaczących : ich identyfikacje określane są w kontekście dyferencjalnych relacji z innymi pozycjami podmiotowymi w określonym dyskursywnym polu, które jest stale otwarte na reartykulacje(laclau, Mouffe 1985: 113). Proces przejścia elementów do pozycji momentów nie jest nigdy pełny. Laclau i Mouffe(1985: ) upatrują przyczyny tego stanu rzeczy w nadmiarze i polisemii zbioru różnic. 18 Wopisiemechanizmupikowaniapolaideologicznegokierujesiępracami:Butler(1993), Lacan(1993),Laclau,Mouffe(1985),Laclau(2005)anadewszystkopublikacjąŽižka1989).

17 HEGEMONIA I OBIEKT BRAKU. WYBRANE WĄTKI POSTGRAMSCIAŃSKIEJ miejscem fantazmatycznego naddatku i dyskursywnej reartykulacji. I to właśnie otwiera znaczące na nowe znaczenia i nowe możliwości[...] resygnifikacji. Funkcja fantazmatycznego naddatku w reartykulacji znaczenia w polu relatywnie ustrukturowanych pozycji podmiotowych, o którym pisze Butler, ujawnia się w warunkach konstruowania hegemonicznej ideologii. Pole tego, co społeczne, wyznacza wielość ślizgających (ang. floating signifier) znaczących, aż do wkroczenia określonego znaczącego, który sprawia, że pole zostaje zapikowone (zakotwiczone) przez jedno znaczące stabilizujące znaczenie pola i powstrzymujący ich ślizganie.zatem,jaktwierdzi(žižek1989:87) punktypikujące oznaczają uprzywilejowane znaczące, które utotalniają łańcuch znaczących na mocy autoreferencji sprawiającej, że poszczególne momenty łańcucha znaczących odnoszą siędonichcelemrozpoznaniasiebiejakoczęścicałości.wedługžižka(tamże) ślizganie znaczących przed interwencją point de capiton oznacza ich semantyczną otwartość oraz brak zdeterminowania w relacji do innych momentów zbioru łańcucha różnic, które do momentu zapikowania pozostawały niezwiązane z innymi znaczącymi(zob. Laclau, Mouffe 1985: 112). Znaczenie pola ideologicznego(kiedy jedno zakotwicza pole dyskursywne, ustanawiając siebie jako punkt odniesieniadlaresztyelementów)wyłaniasięzatem,jakoefektnaddeterminacji 19 elementówpolaideologicznego zawiniętych wokółpointdecapiton(zob.žižek 1989: 95 96). Pojawia się oczywiste pytanie, co czyniło jedno właśnie tym jednym? Określanie punktów pikujących jako uprzywilejowanych znaczących może sugerować przypisywanie im jakiejś dodatkowej wartości, podczas gdy point de capiton jak twierdził Lacan pozbawione jest pozytywnej treści i scala pole nie z powodu nadmiaru znaczenia, a w wyniku arbitralnego aktu(lacan 1993: 268). Laclau (2005: 108) twierdzi, że uprzywilejowane znaczące nie jest podporządkowane ani deskrypcyjnym cechom obiektu, ani poprzedzającej je desygnacji i stanowi przykład pustego znaczącego: znaczącego oderwanego od znaczonego i jako takie odgrywa przygodną(ale retroaktywnie konieczną) rolę w konstytowaniu tożsamości obiektu. Laclau(2005: ) nazywa tę operację naming(nadawanie imienia) irozwijająwoparciuožižkańskąlekturęteoriiantydeskrypcjonizmu(zob.žižek 1989: 89 97). 19 Kategorianaddeterminacjiznaczącychnawiązujedoalthusserowskiejdiagnozypolatego,co społeczne, w której autor Pour Marx wskazywał, że relacje społeczne pozbawione są ostatecznego znaczenia i nie sposób zredukować ich do koniecznych momentów immanentnej esencji (Althusser1969: ).Poletego,cospołeczne wedługtejteorii nieskładasięzdwóch odrębnych planów: ukrytej esencji i zewnętrznego pozornego wyglądu, ponieważ nie ma możliwości wyodrębnienia ostatecznego znaczenia, wobec którego porządek symboliczny pełniłby funkcję wtórnego planu znaczenia(laclau, Mouffe 1985: 98). Z tego powodu to, co społeczne oraz czynniki społeczne nie posiadają immanentnej esencji, która poprzedzałaby ich relacyjną tożsamość. Regularności w porządku symbolicznym układają się w relatywne i nietrwałe formy konstytuowane w wyniku hegemonicznego zafiksowywania znaczeń.

18 150 RAFAŁ SMOCZYŃSKI Stanowisko antydeskrypcjonistów wypracowane w krytyce założeń deskrypcjonistów zakłada, że słowa odnoszą się do obiektów nie przez wspólne deskrypcyjnecechy,alewwynikupierwotnegochrztuobiektuprzezsłowo 20.Według Kripkego zatem, wyrażenia nazwowe(imiona własne) o niezmiennym odniesieniu przedmiotowym są sztywnymi desygnatorami, natomiast deskrypcje na ogół nie posiadają takiej właściwości(kripke 2001). Dlatego imiona własne w wyniku pierwotnego chrztu niezmiennie, we wszystkich możliwych światach, oznaczają te same obiekty, niezależnie od tego, jaki jest stan wiedzy o oznaczonych obiektach, iniezależnieodtego,czywłaściwościdanychobiektówzmieniłysię(tamże) 21. Žižek(1989: 89 97) odnotowując podobieństwo w zerwaniu deskrypcyjnej relacji znaczącego i znaczonego z koncepcją roli point de capiton w formowaniu tożsamości obiektu dokonał przeniesienia analizy pierwotnego chrztu z obszaru 20 ArgumentacjeŽižkaczytającegoKripkegoreferujęza:Laclau PrzykłademdrogiargumentacyjnejKripkegomożebyćponiższyfragmentzNazywaniaakonieczność: Często mówi się, że jeśli sytuację kontrfaktyczną opisuje się jako sytuację, która zdarzyłaby się Nixonowi, i nie zakłada się, że opis taki jest sprowadzalny do opisu czysto jakościowego, to zakłada się tajemnicze»nagie konkrety«, substraty pozbawione własności, leżące upodłożajakości.niejesttak.myślę,żenixonjestrepublikaninem,anietylkoże cokolwiek miałoby to znaczyć leży u podłoża republikanizmu; myślę również, że mógłby być demokratą.[...] Przeczę właśnie temu, że konkret jest jedynie wiązką jakości, cokolwiek mogłoby to znaczyć. Jeśli jakość jest przedmiotem abstrakcyjnym, wiązka jakości jest przedmiotem na jeszcze wyższym poziomie abstrakcji, a nie konkretem. Filozofowie doszli do przeciwnego poglądu przez fałszywy dylemat: zapytywali mianowicie, czy istnieją przedmioty poza wiązkami jakości, czy też przedmiot jest jedynie wiązką jakości. Przedmiot nie jest ani jednym ani drugim; ten stół jest drewniany, brązowy, jest w pokoju itd. Ma te wszystkie własności, a nie jest rzeczą bez własności, poza nimi; ale nie powinno się go przez to identyfikować ze zbiorem czy wiązką jego własności ani z podzbiorem jego istotnych własności. Nie pytaj: jak mogę zidentyfikować ten stół w innym możliwym świecie, inaczej niż odwołując się do jego własności? Mam stół w rękach, mogę nań wskazać, a gdy pytam, czy on(podkreślenie te i kolejne uczynione zostały przez Saula Kripkego przyp.r.s.)mógłbybyćwinnympokoju,mówię,namocydefinicji,onim.nie muszęidentyfikowaćgodopieropoobejrzeniugoprzezteleskop.gdymówięonimwtensam sposób, jak wtedy gdy mówię, że nasze ręce mogłyby być pomalowane na zielono, ustaliwszy, że mówię o zieleni. Pewne własności przedmiotu mogą być istotne dla niego w tym sensie, że nie mogłoby mu ich zabraknąć. Własności tych nie używa się jednak do identyfikowania przemiotu w innym możliwym świecie, identyfikacja taka nie jest bowiem potrzebna.[...] Najważniejsze jest to, że jeśli nawet możemy zastąpić pytania o przedmiot pytaniami o jego części, nie musimy takrobić,możemyodnosićsiędoprzedmiotuipytać,comogłobymusięzdarzyć.niezaczynamy więc od światów(o których zakłada się jakoś, że są rzeczywiste, i których jakości, lecz nie przedmioty, możemy postrzegać), by następnie pytać o kryteria identyfikacji tranświatowej; przeciwnie, zaczynamy od przedmiotów, które mamy i które możemy identyfikować w rzeczywistym świecie(kripke: 2001: 74 76). I dalej o chrzcie pierwotnym: [O]dbywa się»chrzest«pierwotny. Przedmiot może zostać tu nazwany przez wskazanie albo odniesienie nazwy może być ustalone przez deskrypcję(i dalej w przypisie R. S.).[...] Dwie rzeczy trzeba podkreślić odnośnie do przypadku wprowadzania nazwy poprzez deskrypcję w trakcie chrztu pierwotnego. Po pierwsze, użyta deskrypcja nie jest synonimem nazwy, którą wprowadza, lecz raczej ustala jej odniesienie. Tu różnimy się od standardowych teoretyków deskrypcji. Po drugie, chrzest pierwotny na ogół dalece odbiega od przypadków, które inspirowały oryginalną teorię deskrypcji. Zazwyczaj, ten kto chrzci, jest jakoś zaznajomiony z przedmiotem, który nazywa, i jest w stanie nazwać go przez wskazanie(kripke 2001: ).

19 HEGEMONIA I OBIEKT BRAKU. WYBRANE WĄTKI POSTGRAMSCIAŃSKIEJ teoriioznaczaniadoobszaruontologicznychdociekań 22 związanychz nadawaniem imienia. Uważa on, że antydeskrypcjonizm, pozostając na gruncie czystej teorii desygnacji, przeoczył właściwą gwarancję tożsamości obiektu we wszystkich kontrfaktycznych sytuacjach i we wszystkich możliwych światach, którym jest sam efekt nazywania(tamże: 94 95). To sama nazwa utrzymuje tożsamość obiektu (tamże: 95). Point de capiton, który utotalnia znaczenie obiektu, nie posiada pozytywnejtożsamościi,zdaniemžižka, jestobiektywizacjąpróżni,dyskontynuacją otwartąwrzeczywistościprzezwkroczenieznaczącego (tamże) 23.PusteX,które utrzymuje tożsamość obiektu we wszystkich możliwych światach, jest czymś więcejniżonsam,lacannazywato coś objetpetita( obiektmałea ): coświęcej niż sam obiekt, nieokreślona część obiektu, którym obiekt jest, ale której nie ma (Lacan1998:83).Objetpetitajesttym,co wracazawszenatosamomiejsce, zawsze oznacza tę samą rzecz i zawsze oznacza tę samą rzecz retroaktywnie, niezależnie od pojawiających się zmian w realistycznym postrzeganiu obiektu. Zatem to coś, ten nadmiar w obiekcie, jest efektem anamorficznym, czymś, co z punktu widzenia obiektywnej intersubiektywnej sieci komunikacyjnej jest bezkształtnością.žižekpisze,żeowo coś możebyćdostrzeżoneprzezpodmiot patrzący z ukosa, czyli przez podmiot pragnienia: Patrząc na rzecz wprost, tzn. trzeźwo, bezstronnie, obiektywnie, dostrzegamy jedynie bezkształtną plamę; przedmiot zaś nabiera jasnych, wyraźnych kształtów dopiero wtedy, gdy spojrzemy nań»pod kątem«, tzn. spojrzeniem»interesownym«, podtrzymywanym, przesyconym i»zniekształconym«przez pragnienie. To zaś stanowi opis objet petit a, obiektu będącego przyczyną pragnienia: obiektu, który pragnienie samo poniekąd zakłada. Paradoksem pragnienia jest to, że samo ustanawia retroaktywnie własną przyczynę, czyli, że objet petit a jest obiektem uchwytnym jedynie dla spojrzenia zniekształconego przez pragnienie, obiektem, który dla»obiektywnego wzroku«nie istnieje. Innymi słowy, objet petit a zawsze, z definicji, jest postrzegany w sposób zniekształcony, ponieważ poza tym zniekształceniem»sam w sobie«nie istnieje, jako że jest tylko ucieleśnieniem, materializacją samego zniekształcenia, tego naddodatkowego zamętu i niepokoju, jaki pragnienie wprowadza do tak zwanej»obiektywnej rzeczywistości«. Objet petit a jest w»obiektywnym«sensie niczym, dopiero postrzegany w pewnej perspektywieprzybierakształtczegoś (Žižek2003:26 27) Związanychzustalaniemprawidłowościpowstawaniaspoistościontologicznejobiektów. 23 Tymznaczącym,októrympiszeŽižekjestznaczącemistrza(S1),pierwszenonsensowne znaczące ustanawiające strukturę znaczenia ex post(s2). S1 jest z konieczności wykluczone i niereprezentowalne. 24 Žižek, S.(2003) Patrząc z ukosa, tłum. Margański, J., Warszawa.[polskie tłumacznie cytatu zmodyfikowane przez autora, R. S.]

20 152 RAFAŁ SMOCZYŃSKI Objet petit a służy jako skrót pomiędzy fantazją podmiotu a porządkiem symbolicznym, przesłania brak w porządku znaczącego(stavrakakis 1999: 47). Innymi słowy: objet petit a ujawnia się jako efekt znaczenia brakującego transcendentalnego znaczonego, które w porządku fantazji podmiotu wiąże sens rzeczywistościjakospójnejcałości25.objetpetitaprzynależy powtarzajączažižkiem doporządku partykularnegoabsolutu (Žižek2001:66)26,zaśwedługLaclaua objet petit a wyraża w istocie niemożliwy obiekt, utopię ideologiczną, która w logice libidalnej podmiotu obsadza puste znaczące(laclau 2005: 116). Wobec tak zdefiniowanej funkcji pustego znaczącego uzupełnionego o objet petit a procedura pikowania pola dyskursywnego jest synonimem operacji hegemonicznej. Wracamy w tym miejscu do lacanowskiej tezy, według której porządek symboliczny i podmiotowość przeniknięte są fundamentalnym brakiem, zaś konstruowanie utopii ideologicznej w procedurze pikowania stanowi próbę przesłonienia braku i nadania nazwy owej brakującej pełni. Jedno jako puste znaczące artykuluje totalność(nieosiągalną pełnię uosabianą przez objet petit a) dla określonej formacji społecznej i tym samym konstruuje tożsamość hegemoniczną zapikowanego pola(nadaje nazwę nieobecnej pełni)(laclau 2005: 85). Nazywanie jest według Laclaua aktem radykalnie przypadkowym w formowaniu tożsamości 25 Objetpetita wedługlacana jestpozostałościąźródłowegowykluczeniadasding(pre- -symbolicznej pełni niezróżnicowanej rzeczywistości utożsamianej przez Lacana z pierwotną diadą matki z dzieckiem niem. Nebenmensch). Ojcowskie wykluczenie(interwencja Imienia Ojca)konstytuujepodmiotbraku($),aletakże jakinterpretujelacanažižek(2000a:257) stwarza puste miejsce uniwersalnego porządku symbolicznego, w którym toczy się hegemoniczna walka o zapełnienie pustego miejsca partykularną treścią. W wyniku separacji powstaje źródłowe rozwarcie w rzeczywistości: podmiot podzielony zostaje na ego i nieświadomość, porządek symboliczny rozkłada się na podzielony Wielki Inny i objet petit a, to ostatnie jest śladem pierwotnej jedni matki z dzieckiem sprzed wyodrębnienia podmiotu w pustym porządku symbolicznym, jest fantazmatycznym partnerem podmiotu uruchamiającym pragnienie mitycznej pełni w ekonomii libidalnej podmiotu(ibid). Podstawową funkcją obiektu a(rozumianego jako swoistego magnesu związującego rozproszone elementy rzeczywistości w iluzję niepodzielnej pełni) jest produkowanie treści fantazmatycznych(lacan wzór fantazji zapisuje następująco: $ a). Fantazmat ma przede wszystkim prowadzić do zaspokojenia podmiotu, ma wkroczyć w puste miejsce pozostałe po utraconym obiekcie Nebenmensch. Fink(1995: 60) wskazuje, że fantazja funkcjonująca jako mechanizm restytucji niezapośredniczonej pełni ustrukturyzowana jest jako jouissance(fr. rozkosz). Analizując przypadki kliniczne, w tym przypadek paradygmatyczny freudowskiego Człowieka Szczura Fink twierdzi, że jouissance pozyskiwana jest w akcie fantazjowania, w którym przeplatają się sprzeczne doświadczenia: przyjemności i cierpienia, seksualności i zadawania przemocy(ibid). Co istotne: nadawanie znaczenia(moralne, estetyczne itp.) tym fantazmatom jest w istocie drugorzędne wobec źródłowego odczuwania ich przez podmiot. Niezależnie zatem czy oceniane pozytywnie czy negatywnie, uświadamiane czy nieuświadamiane (Człowiek Szczur według Freuda nie był świadomy odczuwania przyjemności zmieszanej z horrorem) fantazmat w roli jouissance wynosi podmiot ponad jego brak, przywraca nietrwałe modus bycia(fink 1995: 60 61). 26 Žižek(2001: 66) wskazuje, że rolę partykularnego Absolutu w fantazji nacjonalistycznej pełni symbol narodu ujmowanego jako obiekt Nebenmensh(nieredukowalny obiekt zbiorowej Rozkoszy).