Transkrypt

1

2

3

4

5

6

7 Marcie i Piotrkowi

8

9 SPIS TREŒCI Od Autora inanse publiczne a rozwój polskiej gospodarki Program Naprawy inansów Rzeczypospolitej Reformy strukturalne i wzrost gospodarczy Bilans otwarcia bilans zamkniêcia Wykorzystaæ rezerwê, by nie marnowaæ szans Poranne Polaków rozmowy Indeks Bibliografia Wybrane ksi¹ ki Autora

10 SPIS TABLIC Program Naprawy inansów Rzeczypospolitej Tablica 1.1. Podstawowe wskaÿniki makroekonomiczne w latach Tablica 2.1. Tablica 2.2. Tablica 3.1. Tablica 3.2. Tablica 3.3. Struktura finansowania programów spoza sektora rolnego (poziom p³atnoœci) Wp³aty Polski do bud etu i innych instytucji UE w latach Kraje Europy Œrodkowej wobec kryteriów z Maastricht w roku Rozliczenie zmian w prognozie dochodów bud etu pañstwa w latach (+ zwiêkszenie/ ubytek) Prognozowane wielkoœci wydatków bud etu pañstwa w latach Tablica 3.4. Deficyt bud etu pañstwa w latach Tablica 3.5. D³ug publiczny w Polsce w latach Tablica 3.6. Deficyt bud etu pañstwa w latach (z wykorzystaniem œrodków z rezerwy rewaluacyjnej) Tablica 3.7. D³ug publiczny w Polsce w latach (z wykorzystaniem œrodków z rezerwy rewaluacyjnej) Tablica 8.1. Skutki reformy systemu podatków dochodowych w stosunku do systemu z roku Tablica Dzia³alnoœæ porêczeniowa i gwarancyjna Skarbu Pañstwa Tablica Prognoza wielkoœci dotycz¹cych porêczeñ i gwarancji Skarbu Pañstwa Tablica Podstawowe wielkoœci makroekonomiczne w latach : scenariusz stagnacji gospodarczej Tablica Projekt bud etu pañstwa w latach wed³ug wariantu stagnacji gospodarczej i kryzysu finansowego

11 SPIS WYKRESÓW Program Naprawy inansów Rzeczypospolitej Wykres 1.1. PKB i stopa bezrobocia w latach Wykres 1.2. Wybrane wielkoœci makroekonomiczne a stawka CIT Wykres 2.1. Wykres 2.2. Œrodki przyznane Polsce w ramach pomocy przedakcesyjnej i po akcesji Ocena pozycji bud etowej netto Polski wed³ug traktatu akcesyjnego Wykres 2.3. Œrodki na wsparcie rolnictwa w latach Wykres 4.1. Subwencje otrzymywane przez JST Wykres 4.2. Czêœæ wyrównawcza subwencji ogólnej dla gmin Wykres 4.3. Czêœæ wyrównawcza subwencji ogólnej dla powiatów Wykres 4.4. Czêœæ wyrównawcza subwencji ogólnej dla województw Wykres 4.5. Czêœæ równowa ¹ca subwencji ogólnej dla gmin Wykres 4.6. Czêœæ równowa ¹ca subwencji ogólnej dla powiatów Wykres 4.7. Czêœæ regionalna subwencji ogólnej dla województw Wykres 4.8. Dochody gmin po zmianach Wykres 4.9. Dochody powiatów po zmianach Wykres Dochody województw po zmianach Wykres 9.1. Struktura œrodków specjalnych w podziale na g³ównych dysponentów Wykres Schemat transakcji sekurytyzacyjnej Wykres Prognoza wysokoœci aktywów O E (w mln z³otych) Wykres PKB na 1 mieszkañca wed³ug PSN w relacji do przeciêtnego poziomu PKB w UE. Porównanie wariantów

12 Reformy strukturalne i wzrost gospodarczy Bilans otwarcia bilans zamkniêcia Wykres 1. Tempo wzrostu PKB (w %) Wykres 2. Saldo rachunku obrotów bie ¹cych (w % PKB) Wykres 3. Saldo rachunku obrotów bie ¹cych (w % PKB) Wykres 4. Stopa bezrobocia (w % na koniec okresu) Wykres 5. Inflacja (wskaÿnik cen konsumpcyjnych w %) Wykres 6. Dynamika PKB i stopa bezrobocia w latach Wykres 7. PKB na mieszkañca w Polsce w porównaniu do przeciêtnej Unii Europejskiej (wed³ug parytetu si³y nabywczej) Wykres 8. Piêciok¹t stabilizacji makroekonomicznej

13 O D AUTORA Debaty o pieni¹dzach i finansach publicznych nigdy siê nie koñcz¹. S¹ one tak stare, jak stara jest ekonomia i polityka gospodarcza. Co jakiœ czas wszak e nastêpuje ich nasilenie, wy³aniaj¹ siê bowiem nowe problemy i wyzwania rozwojowe, które przynosz¹ nowe albo inaczej ni uprzednio postawione pytania. Trzeba zatem na nie odpowiadaæ tak teoretycznie, wychwytuj¹c rz¹dz¹ce procesami gospodarczymi prawid³owoœci i formu³uj¹c w oparciu o stosowne uogólnienia teorie, jak i praktycznie, stawiaj¹c czo³a wielu piêtrz¹cym siê trudnoœciom i rozwi¹zuj¹c rozliczne problemy na szczeblu makro i mikroekonomicznym. Tak te jest obecnie w Polsce, która znajduje siê w szczególnie z³o onym momencie swojego rozwoju. Krzy uje siê proces g³êbokich zmian instytucjonalnych z przeobra eniami strukturalnymi, oddzia³uje wzajemnie na siebie radykalna zmiana sposobów uprawiania polityki gospodarczej z zarz¹dzaniem przedsiêbiorstwami. Na tym te tle zachodz¹ daleko id¹ce zmiany w sferze finansów publicznych tak w odniesieniu do szczebla Pañstwa i bud etu centralnego oraz polityki rz¹du, jak i w przypadku samorz¹dów regionalnych i lokalnych oraz ich aktywnoœci ekonomicznej. A e niedobrze dzieje siê w sferze naszych publicznych, a wiêc nale ¹cych i zale nych od spo³eczeñstwa finansów, trzeba je zmieniaæ na lepsze, poprawiaæ ich funkcjonowanie. Trzeba je po prostu naprawiæ. I o tym traktuje ta ksi¹ ka. O Programie Naprawy inansów Rzeczypospolitej, który jest daleko szerszy, ani eli sugerowaæ mog³aby to sama nazwa. W istocie jest to kompleksowy program rozwoju spo³eczno-gospodarczego Polski, który koncentruje uwagê na kierunkach przebudowy systemu finansów publicznych, gdy od tego zale eæ bêdzie dynamika rozwojowa przez wiele nastêpnych lat, a nawet pokoleñ. Na tych kartach wyjaœniam zatem istotê niezbêdnych reform systemowych oraz kierunki modyfikacji polityki i strategii rozwoju Polski. ~ 11~

14 OD AUTORA Ksi¹ ka powsta³a w specyficzny sposób. Po czêœci by³a ona pisana, niejako, przez ycie, w czasie mej ponownej (po poprzedniej w okresie ) pracy w rz¹dzie RP na stanowisku wicepremiera i ministra finansów w latach Wówczas to w oparciu o wczeœniejsze przemyœlenia powsta³ stanowi¹cy oœ tej ksi¹ ki Program Naprawy inansów Rzeczypospolitej. Wtedy to te, co tydzieñ bez ma³a, trwa³y poranne Polaków rozmowy, jak okreœlam dyskusje w Sygna³ach Dnia na antenie Polskiego Radia. Do tego dochodz¹ rozwa ania o istocie i sposobach wykorzystania rezerwy rewaluacyjnej NBP oraz bilans oceniaj¹cy stan gospodarki przed moim wejœciem do rz¹du, oraz dynamikê przemian i skutki polityki przyspieszania tempa rozwoju i równowa enia gospodarki, a tak e postêpuj¹cej integracji z Uni¹ Europejsk¹. Wszystko to spina rozdzia³ wprowadzaj¹cy do tematu, a zarazem wyjaœniaj¹cy wiele zawi³oœci przygotowywania, a nastêpnie realizacji obranej strategii gospodarczej zbudowanej w oparciu o cztery filary: szybki wzrost, sprawiedliwy podzia³, korzystn¹ integracjê, skuteczne pañstwo. Ma on charakter nie tylko rozwa añ ekonomiczno-finansowych, ale siêga tak e do politycznych uwarunkowañ i implikacji zachodz¹cych procesów. Powinno to u³atwiæ lepsze zrozumienie tego, co siê w tym czasie dzia³o i wyjaœniæ, dlaczego dzia³o siê w³aœnie tak, a nie inaczej. Dzisiaj wszak e mo na powiedzieæ ju du o wiêcej zarówno o skutkach prowadzonej w latach polityki, jak i o nastêpstwach odchodzenia od niej w jednych punktach i kontynuacji w innych. Co siê dzieje w naszej gospodarce i z naszymi finansami? Dlaczego sytuacja ewoluuje tak, a nie inaczej? Czy warto by³o podejmowaæ siê wysi³ku sterowania polsk¹ gospodark¹ w takich warunkach i jakie da³o to efekty? Co z tej linii potrafi¹ i chc¹ kontynuowaæ nastêpcy? To tylko niektóre z pytañ, na które tutaj odpowiadam. Przede wszystkim jednak pada tu odpowiedÿ na pytanie: w jaki sposób uda³o siê odwróciæ niekorzystne tendencje i osi¹gn¹æ tak znaczne przyspieszenie gospodarcze? Ksi¹ ka ta podobnie jak i sam Program Naprawy inansów Rzeczypospolitej, który przecie nie jest moj¹ w³asnoœci¹, ale dzie³em wspólnym ca³ego zespo³u autorów i dokumentem przyjêtym przez rz¹d nie powsta³aby, gdyby nie wiedza, kompetencje, zaanga owanie i pracowitoœæ wielu osób. Za tê wspó³pracê jestem im bardzo wdziêczny. W szczególnoœci pragnê tu wymieniæ ówczesnego Sekretarza Stanu w Ministerstwie inansów, dr Halinê Wasilewsk¹-Trenkner, która wnios³a tak wiele do ca³ego przedsiêwziêcia, oraz Podsekretarza Stanu dr. Jacka ~ 12~

15 OD AUTORA Uczkiewicza, który w du ej mierze przyczyni³ siê do powodzenia ustrojowej, g³êbokiej reformy finansów naszych samorz¹dów. W sposób oczywisty wspó³twórcami realizowanej linii programowej byli wszyscy moi pozostali zastêpcy w Ministerstwie inansów Sekretarz Stanu dr Wies³aw Ciesielski oraz Podsekretarze Stanu: prof. Jan Czekaj, Robert Kwaœniak, Tomasz Michalak, prof. Ryszard Michalski, Marek Ociepka, dr Irena O óg, Piotr Sawicki, prof. Andrzej Sopoæko i nieod a³owany Jaros³aw Stypa oraz Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów Stanis³aw Marek Jaœkiewicz. Do tej grupy zaliczaj¹ siê tak e dyrektorzy wielu departamentów Ministerstwa inansów: Dariusz At³as, Ma³gorzata D³ugosz-Szyjko, Jacek Krzyœlak, Robert Krzyœków, Hanna Majszczyk, El bieta Suchocka-Roguska. Szczególnie te ceniê sobie kompetentn¹ pomoc grona ekspertów i moich wybitnych doradców spoza resortu, w tym profesora D. Mario Nutiego z London Business School i Uniwersytetu La Sapienza w Rzymie oraz profesorów: El biety Chojny-Duch, Danuty Gotz-Kozierkiewicz, Witolda Ma³eckiego, Adama Nogi, Adama Prokopowicza, Jacka Szlachty i Andrzeja Wernika, a tak e Waldemara Manugiewicza, Macieja Mekiñskiego, Marcina Pi¹tkowskiego i Jacka Tomkiewicza. Specjalne podziêkowania nale ¹ siê dwojgu moim niezast¹pionym i znakomitym wspó³pracownikom: Szefowi Gabinetu Politycznego dr. Piotrowi Perczyñskiemu oraz Dyrektor Departamentu ds. Restrukturyzacji inansów Publicznych w Ministerstwie inansów Marcie Postule. Bez nich to przedsiêwziêcie nie mog³oby siê udaæ. Podziêkowaæ te pragnê moim interlokutorom z Polskiego Radia. To dziêki nieustannej chêci do zadawania trudnych pytañ i godnej uznania, profesjonalnej determinacji w dochodzeniu do sedna sprawy ze strony prowadz¹cych Sygna³y Dnia redaktorów Romana Czejarka, Krzysztofa Grzesiowskiego, Wies³awa Molaka i Henryka Szrubarza powstaæ móg³ tak frapuj¹cy zapis dyskusji, które toczy³y siê wokó³ przedstawianych koncepcji i prowadzonej polityki gospodarczej. Nade wszystko dotyczy³o to w³aœnie poszukiwania sposobów naprawy naszych finansów i przyspieszenia tempa wzrostu produkcji. Wybrane, dostosowane do potrzeb jêzyka pisanego fragmenty tych rozmów zawiera ostatnia czêœæ ksi¹ ki. Sta³a siê ona choæ przecie nie to by³o intencj¹ rozmów, w czasie gdy by³y prowadzone na ywo, bez jakichkolwiek wczeœniejszych ustaleñ co do tematów i pytañ ciekawym komentarzem tak do samego Programu Naprawy inansów Rzeczypospolitej, jak i okolicznoœci, które towarzyszy³y jego przygotowaniu i realizacji ca³okszta³tu mojej polityki finansowej i ekonomicznej. ~ 13~

16 OD AUTORA Wreszcie podziêkowania winien jestem Magdzie Hen za yczliw¹ pomoc w redakcyjnym przygotowaniu czêœci materia³ów, a nade wszystko onie mojej Alicji. Nie tylko za opracowanie redakcyjne ca³oœci. I nie tylko za wyrozumia³oœæ i pomoc podczas wszystkich tych zmagañ w czasach, które s¹ jeszcze bardziej ciekawe ni trudne. Jestem jednak e przekonany, e trud nas wszystkich nie idzie na marne, a ksi¹ ka ta na niektóre pytania odpowiadaj¹c, inne tylko stawiaj¹c jeszcze bardziej do tego siê przyczyni. Nowa Iwiczna, maj 2004 ~ 14~

17

18

19 INANSE PUBLICZNE A ROZWÓJ POLSKIEJ GOSPODARKI Pro bono publico Choæ nazwa Program Naprawy inansów Rzeczypospolitej (PN R) nie jest powszechnie przywo³ywana, to ten w³aœnie program pocz¹wszy od lat stanowi punkt odniesienia wszelkich profesjonalnych i politycznych debat dotycz¹cych nie tylko kierunków i sposobów reformowania naszych finansów publicznych, ale równie ca³okszta³tu rozwoju spo³eczno-gospodarczego i wielu w¹tków funkcjonowania pañstwa i spo³eczeñstwa. A to dlatego, e odnosi siê ca³oœciowo do z³o onego splotu uwarunkowañ, instrumentacji i celów polityki rozwojowej. Chodzi w nim nie tyle i nie tylko o finanse publiczne, ile w³aœnie o losy Rzeczypospolitej, o jej zdolnoœci do szybkiego i zrównowa onego rozwoju w warunkach postêpuj¹cej integracji europejskiej i nasilaj¹cej siê globalnej konkurencji. Autorzy i wykonawcy innych programów mog¹ co najwy ej mniej czy bardziej udolnie rozwijaæ niektóre w¹tki PN R lub te usi³owaæ mniej czy bardziej skutecznie realizowaæ jego cele. Raz pod szyldem rz¹dowej Œredniookresowej strategii finansów publicznych, która w zasadniczej mierze czerpie z PN R, innym razem pod has³em Planu Hausnera, bazuj¹cego na IX rozdziale PN R, niektóre jego za³o enia z czasem rozwijaj¹c i konkretyzuj¹c, inne zaœ wypaczaj¹c i psuj¹c. Gdy ju i o tych próbach siê zapomni, podejmowane bêd¹ kolejne, tak e przez nastêpne koalicje polityczne i ich rz¹dy. Zawsze z Programem Naprawy inansów Rzeczypospolitej w tle. On wyznacza na d³ugie lata standard, na którym teraz ka dy bêdzie musia³ siê oprzeæ. Oby w jak najwiêkszym stopniu, gdy skoro uda³o siê nam zaproponowaæ w polityce gospodarczej coœ nowego swoiste innowacje systemowe i nowatorskie instrumenty polityki finansowej odpowiadaj¹ce ~ 17~

20 O NAPRAWIE NASZYCH INANSÓW wspó³czesnym wyzwaniom rozwojowym to ci, którzy tego nie potrafi¹, musz¹ ograniczyæ siê do imitacji. A ta choæ nie zawsze udana sama z siebie niekoniecznie musi byæ z³a. Œwiadcz¹ o tym niektóre przyk³ady zaobserwowane w procesach rozwojowych na przestrzeni dziejów. Jednak e imitacja po ¹dane skutki przynieœæ mo e jedynie wtedy, kiedy jest w miarê rzetelna. W naszym przypadku niekoniecznie tak siê dzieje. I tu dygresja. Otó obecnie sytuacja jest inna ni ta po 1997 roku. Wtedy te wydawa³o siê, e nie ma odwrotu od kontynuacji Strategii dla Polski z lat , co nakazywa³a prosta logika ekonomiczna 1. Jednak logika polityczna jeœli na nazwê logika w ogóle to zas³uguje musia³a stworzyæ alternatywê na przekór. Przy tempie wzrostu produktu krajowego brutto (PKB) przekraczaj¹cym na wiosnê 1997 roku siedem procent ta inna logika mog³a polegaæ jedynie na koncepcji zwolnienia tego tempa. Oczywiœcie wmawiaj¹c, e wolniejsze tempo wzrostu jest lepsze ni szybsze 2. Niestety, dosz³o do zwolnienia z wszystkimi tego konsekwencjami, przede wszystkim podwojeniem stopy bezrobocia i utrat¹ przynajmniej oko³o dziesiêciu procent potencjalnie mo liwego do osi¹gniêcia dochodu narodowego, a tym samym relatywnym spadkiem standardu ycia. Tak wiêc opozycja z lat , która przejê³a w³adzê na okres , odciê³a siê od wczeœniej realizowanego i sprawdzaj¹cego siê programu. Ich prawo, ich b³¹d, choæ nasza wspólna polska strata. Co sk³ania do zadumy to fakt, e politycy rz¹dz¹cego w czasie realizacji Strategii dla Polski Sojuszu Lewicy Demokratycznej (SLD) póÿniej w latach, kiedy przysz³o im funkcjonowaæ w opozycji z regu³y nie powo³ywali siê na ten program. Przykry³a go zas³ona milczenia, jakby w wyniku jakiegoœ surrealistycznego zapisu cenzuralnego. A przecie pomyœlna realizacja tej strategii wspólnym wysi³kiem Polaków by³a podstaw¹ ekonomicznego sukcesu, który na lata ca³e wysforowa³ nasz¹ gospodarkê na czo³o krajów posocjalistycznych, przynajmniej w odniesieniu do dynamiki rozwojowej. 1 Zob. Grzegorz W. Ko³odko, Post scriptum [w:] Kultura 1997 nr 11 (602). Warto mo e dodaæ, e esej ten ukaza³ siê nie w kraju, a na ³amach paryskiej Kultury. A to dlatego, poniewa znany sto³eczny tygodnik, z którym w poprzednich latach regularnie wspó³pracowa³em, odmówi³ publikacji. By³o to zaraz po wyborach, które zmieni³y uk³ad w³adzy jesieni¹ 1997 roku. Zob. te Grzegorz W. Ko³odko, Moja globalizacja, czyli dooko³a œwiata i z powrotem, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Toruñ Na temat tej alternatywnej koncepcji i prób jej teoretycznego uzasadnienia zob. Leszek Balcerowicz, Pañstwo w przebudowie, Wydawnictwo Znak, Kraków ~ 18~

21 INANSE PUBLICZNE A ROZWÓJ POLSKIEJ GOSPODARKI Co ciekawe, ta uwaga w mniejszym stopniu dotyczy Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL), które wbrew obiegowym opiniom czêsto okazywa³o siê i bardziej pragmatyczne, i bardziej lojalne. Teraz te ze wzglêdu na swoj¹ logikê polityczn¹ o Programie Naprawy inansów Rzeczypospolitej jakby politykom SLD nie wypada³o mówiæ 3. Mog¹ nie mówiæ. Ale myœleæ musz¹. A co najwa niejsze musz¹ go realizowaæ. I oni, i ich nastêpcy. I nastêpcy tych nastêpców. A potem jeszcze i ich spadkobiercy, zadañ bowiem starczy na wiele lat znojnej pracy. Wynika to z najg³êbszej istoty tego programu, z naturalnych aspiracji polskiego spo³eczeñstwa, ze stopnia zaawansowania rynkowych reform systemowych, z mechanizmów integracji w ramach Unii Europejskiej (UE). Po prostu z czasu, w którym yjemy. Nie jest zatem tak, e PN R nie jest realizowany w ogóle. To ju nie jest mo liwe. Sporo elementów tego programu uda³o siê wdro yæ w sposób nieodwracalny w latach Wystarczy chocia by wspomnieæ daleko id¹c¹ i g³êbok¹ reformê systemu finansów samorz¹dów terytorialnych, co ma niebagatelne znaczenie ustrojowe. Poprzez radykaln¹ przebudowê tego ogniwa finansów publicznych zmienia siê sposób funkcjonowania Pañstwa, zbli aj¹c nas zdecydowanie do spo³eczeñstwa obywatelskiego. Podjêto tak e wiele innych dzia³añ, a próg ich wdro enia zosta³ ju przekroczony. Przyk³adowo, faktem jest ju inne ujêcie bilansu nad i pod tzw. kresk¹ w bud ecie pañstwa, co ma kapitalne znaczenie nie tylko dla prezentacji rachunkowej wielkoœci deficytu, który w zwi¹zku z tym jest w roku 2004 mniejszy a o 12 miliardów z³otych, ale dla ca³okszta³tu planowania finansowego. Nie uda siê zablokowaæ instytucji partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP) jako istotnego instrumentu finansowania niektórych segmentów infrastruktury (na przyk³ad drogi) oraz us³ug spo³ecznych (na przyk³ad szkolnictwo wy sze). Nie ma te odwrotu od nieuchronnoœci przejœcia na nowy, 3 To wrêcz enuj¹ce i niezbyt godne rz¹dowych polityków i ich propagandystów, ale rych³o po moim odejœciu z rz¹du PN R zosta³ zdjêty z pieczo³owicie sk¹din¹d stworzonego przez nas portalu internetowego Ministerstwa inansów Kojarzyæ siê to mo e bardziej z aktywnoœci¹ Ministerstwa Prawdy z Orwellowskiego Roku 1984 ni pañstwowego urzêdu funkcjonuj¹cego w warunkach demokracji i spo³eczeñstwa obywatelskiego. Umieœci³em przeto ten program na portalu kierowanego przeze mnie w Wy szej Szkole Przedsiêbiorczoœci i Zarz¹dzania im. Leona KoŸmiñskiego w Warszawie Centrum Badawczego Transformacji, Integracji i Globalizacji TIGER ( ~ 19~

22 O NAPRAWIE NASZYCH INANSÓW obowi¹zuj¹cy w UE, system uk³adania i prezentowania bud etu (tzw. ESA 95, od skrótu angielskiego terminu European System of Accounting) czy te uproszczenia systemu podatkowego poprzez eliminacjê zbytecznych ulg i utrudniaj¹cych rozkwit przedsiêbiorczoœci zagmatwañ w rozliczaniu kosztów. Przyk³ady te mo na mno yæ, ale jest to zbyteczne, gdy nasuwaj¹ siê same. Nie oznacza to, e ca³y pakiet programowy wejdzie w ycie. Jest na to za póÿno, gdy znowu niektórym udaje siê narzucaæ swoje partykularne interesy jako rzekomo ogólne, choæ tak naprawdê to dobro ca³ego spo³eczeñstwa bywa nara ane na szwank w zabiegach o interesy okreœlonych grup. PN R w wielu punktach by³ i jest blokowany dlatego, e krótkowzrocznoœæ i naiwnoœæ niektórych polityków, zach³annoœæ i brak zdolnoœci strategicznego postrzegania w³asnych interesów ze strony niektórych lobby, naiwnoœæ i brak rozwagi niema³ej czêœci tzw. klasy politycznej bior¹ górê nad zapobiegliwoœci¹ o dobro publiczne i prawid³owe makroekonomiczne warunki rozwoju. A skoro jest to program kompleksowy i wewnêtrznie zwarty, to wyrywanie poszczególnych rozwi¹zañ z kontekstu, ich wprowadzanie w niew³aœciwej sekwencji czy te brak kompatybilnoœci rozmaitych posuniêæ niepomiernie zmniejsza skutecznoœæ ca³ego przedsiêwziêcia. Pytanie dlaczego PN R nie jest realizowany od pocz¹tku i tak, jak zosta³o to przez jego autorów zaproponowane, bêdzie z czasem pojawiaæ siê coraz czêœciej i coraz bardziej natarczywie. Niepodjêcie bowiem realizacji zadañ wytyczonych tym programem we w³aœciwy sposób i we w³aœciwym czasie wiele bêdzie polsk¹ gospodarkê i spo³eczeñstwo kosztowaæ. POWRÓT NA ŒCIE KÊ WZROSTU Program Naprawy inansów Rzeczypospolitej powsta³ z podwójnej inspiracji. Z jednej strony jako profesjonalna, technokratyczna, ale zarazem bior¹ca pod uwagê determinanty spo³eczne odpowiedÿ na narastaj¹ce w polskiej gospodarce problemy, piêtrz¹ce siê w wyniku Ÿle w niektórych okresach przeprowadzanej transformacji 4. Z drugiej strony, siêga on do zarysu 4 Odnoœnie ró nych ocen kolejnych etapów transformacji w porównaniu z wczeœniejszymi epizodami naszej historii gospodarczej zob. miêdzy innymi: Leszek Balcerowicz, op.cit., W³adys³aw Baka, U Ÿróde³ wielkiej transformacji, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999, Kazimierz Poznañski, Wielki przekrêt. Klêska polskich reform, Towarzystwo Wydawnicze i Literackie, Warszawa 2000, Jan G³ówczyk, Szalbierczy urok transformacji, undacja Innowacja Wy sza Szko³a Spo³eczno-Ekonomiczna, Warszawa ~ 20~

23 INANSE PUBLICZNE A ROZWÓJ POLSKIEJ GOSPODARKI d³ugofalowego programu rozwoju nakreœlonego w latach jako reakcja na spowolnienie tempa wzrostu do prawie zera w koñcu 2001 roku 5. Opiera³ siê on na czterech filarach: szybki wzrost, sprawiedliwy podzia³, korzystna integracja, skuteczne Pañstwo 6. Wiele problemów ostatnich lat nie tylko w Polsce, ale równie w innych krajach posocjalistycznej transformacji bierze siê z mylenia œrodków polityki gospodarczej z jej celami 7. Prywatyzacja, zmniejszanie deficytu walutowego, ograniczanie inflacji to wszystko zaledwie œrodki, sk¹din¹d wa ne, ale wci¹ tylko œrodki. Celem zaœ polityki jest rozwój spo³eczno-gospodarczy, który trwaæ mo e tylko wtedy, kiedy rosn¹ rozmiary produkcji, a efekty tego wzrostu s¹ sprawiedliwie dzielone. St¹d te PN R k³adzie g³ówny nacisk na przywrócenie polskiej gospodarce zdolnoœci do szybkiego wzrostu gospodarczego i utrzymanie siê na takiej œcie ce w d³ugim okresie. Nie przez kilka lat, ale przez co najmniej kilkanaœcie i wiêcej. Mówimy o przywróceniu, gdy Polska kroczy³a ju tak¹ œcie k¹. Proponowane zmiany w sposobie funkcjonowania finansów publicznych, przebudowa ich struktury, zmiana instrumentacji oraz inne podejœcie w polityce finansowej, co sugeruje PN R, maj¹ w³aœnie 5 Roczne tempo wzrostu PKB spad³o z 7,5 procenta w drugim kwartale 1997 roku do œladowego 0,2 procent w czwartym kwartale 2001 roku, co by³o skutkiem polityki ch³odzenia koniunktury zgodnie z koncepcjami wicepremiera-ministra finansów, a póÿniej prezesa NBP Leszka Balcerowicza. Na temat uwarunkowañ Strategii dla Polski i jej rezultatów na tle wczeœniejszej polityki z okresu szoku bez terapii zob. m.in. Grzegorz W. Ko³odko i D. Mario Nuti, Polska alternatywa. Stare mity, twarde fakty, nowe strategie, Poltext, Warszawa 1997 oraz Grzegorz W. Ko³odko, Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji, Poltext Szerzej zobacz Grzegorz W. Ko³odko, Tygrys z ludzk¹ twarz¹, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Toruñ 2002 oraz Grzegorz W. Ko³odko (red.), Rozwój polskiej gospodarki. Perspektywy i uwarunkowania, Wydawnictwo Wy szej Szko³y Przedsiêbiorczoœci i Zarz¹dzania im. Leona KoŸmiñskiego, Warszawa Na temat uwarunkowañ rozwojowych polskiej gospodarki zob. tak e Urszula P³owiec (red.), Jaka polityka gospodarcza dla Polski?, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa Szerzej zob. Joseph E. Stiglitz, More Instruments and Broader Goals: Moving towards the Post-Washington Consensus [w:] WIDER Annual Lectures, 2, The United Nations University World Institute for Development Economics Research (WIDER), Helsinki 1998 ( pdf) oraz tego autora Globalization and Its Discontents, W.W. Norton & Company, New York-London ~ 21~

24 O NAPRAWIE NASZYCH INANSÓW charakter utylitarny, podporz¹dkowany imperatywowi trwa³ego przyspieszenia tempa wzrostu gospodarczego do poziomu rzêdu piêciu do siedmiu procent. To niezbêdne, jeœli Polska naprawdê ma w perspektywie pokoleniowej odrobiæ istotn¹ czêœæ dystansu dziel¹cego nas od przeciêtnej starej piêtnastki Unii Europejskiej 8. Jednak e zanim pojawi³ siê PN R a niektórzy pytali, dlaczego tak póÿno trzeba by³o nie tylko opracowaæ ten dokument, ale te przygotowaæ przedpole do jego wdro enia. Nade wszystko nale a³o latem 2002 roku podj¹æ niekonwencjonalne dzia³ania s³u ¹ce odbiciu polskiej gospodarki od dna, zapobie eniu kryzysowi i recesji, a zw³aszcza ryzyku niekontrolowanego narastania bezrobocia. Gdy zatem zaproponowano mi powtórnie objêcie stanowiska wicepremiera do spraw gospodarczych i ministra finansów, przyj¹³em tê propozycjê. Przypuszcza³em, e s¹ spe³nione oba warunki, od których zawsze uzale nia³em zgodê na zajêcie siê czynnie polityk¹. Warunki te to program w³aœciwie adresuj¹cy wyzwania rozwojowe a zarys takiego programu, jak wiemy, by³ gotowy oraz polityczne okolicznoœci umo liwiaj¹ce realizacjê tego programu. Wydawa³o siê, e i ten drugi warunek w dostatecznej mierze jest spe³niony. Tym bardziej e nakreœlona koncepcja programowa zyska³a poparcie a traktowa³em je, mo e nies³usznie, bardzo powa nie ze strony zarówno Prezydenta RP, jak i premiera rz¹du. Rych³o jednak mia³o okazaæ siê, e poparcia tego de facto nie starcza³o, a byæ mo e tak naprawdê nigdy go do koñca nie by³o: trochê ze wzglêdu na ró ne pojmowanie istoty procesów rozwojowych, trochê z powodu reprezentowania odmiennych interesów. Mnie przyœwieca³y tylko te ogólnospo³eczne. Ale jednoznaczne, publiczne deklaracje powtarzane jeszcze na wiosnê 2003 roku e PN R bêdzie realizowany nie tylko dlatego, i jest z gruntu s³uszny, ale po prostu dlatego, e rz¹d SLD i Unii Pracy (UP) adnego innego programu nie mia³, okaza³y siê s³owami bez pokrycia. Co wiêcej jak siê potem szybko okaza³o rz¹d nie by³ te w stanie przedstawiæ adnej sensownej alternatywy. Trudno traktowaæ zamys³ dalszych ciêæ wydatków 8 Na temat szans niwelowania dystansu dziel¹cego nas od poziomu rozwoju osi¹gniêtego przez Uniê Europejsk¹ zob. miêdzy innymi: Grzegorz W. Ko³odko, Globalizacja a perspektywy rozwoju krajów posocjalistycznych, TNOiK, Toruñ 2001; Danuta Hübner, Wp³yw cz³onkostwa w Unii Europejskiej na wzrost gospodarczy w Polsce [w:] Grzegorz W. Ko³odko (red.), Strategia szybkiego wzrostu gospodarczego w Polsce, Wydawnictwo Wy szej Szko³y Przedsiêbiorczoœci i Zarz¹dzania im. Leona KoŸmiñskiego, Warszawa ~ 22~

25 INANSE PUBLICZNE A ROZWÓJ POLSKIEJ GOSPODARKI bud etowych, zw³aszcza transferów socjalnych, jako rzeczywisty program czy te, jak wol¹ inni, plan. Za takie b³êdy siê p³aci. Szkoda tylko, e nastêpstwa nie ograniczaj¹ siê do klêsk nieskutecznych polityków i upad³oœci spaczonych formacji partyjnych tych nie ma co a³owaæ gdy najwiêksze koszty ponosi spo³eczeñstwo i gospodarka. Zanim jednak okaza³o siê, e ten mój program nie ma dostatecznego zrozumienia i poparcia wœród rz¹dz¹cej czêœci klasy politycznej, wiele jego fragmentów uda³o siê wdro yæ. Uda³o siê te i to jest najwiêksze osi¹gniêcie pchn¹æ polsk¹ gospodarkê z powrotem na œcie kê szybkiego wzrostu. Wczeœniej marazm trwa³. Po wzroœcie o 0,2 procent w czwartym kwartale 2001 roku i kolejno 0,5 i 0,8 procent w dwu pierwszych kwarta³ach 2002 roku, od po³owy tamtego roku rozpoczê³o siê wyraÿne przyspieszenie. Jak by³o to mo liwe? Otó mo na powiedzieæ, e rzeczy dziej¹ siê tak, a nie inaczej, poniewa wiele rzeczy zdarza siê naraz. I tak te by³o od lata 2002 roku. Po pierwsze, zmiana orientacji w polityce gospodarczej i zapowiedzi przyspieszenia wzrostu gospodarczego do co najmniej 3,5 procent w roku 2003 wp³ynê³y na zmianê charakteru oczekiwañ podmiotów gospodarczych zarówno gospodarstw domowych, jak i przedsiêbiorców tak inwestorów krajowych, jak i zagranicznych. Oczywiœcie, samymi optymistycznymi oczekiwaniami nie da siê zdynamizowaæ wzrostu, ale bez nich jest to po prostu niemo liwe. Charakter oczekiwañ ma bowiem olbrzymi wp³yw na decyzje konsumentów, a jeszcze bardziej przedsiêbiorców i inwestorów. Kszta³tuj¹ one ich zachowania co do skali wydatków konsumpcyjnych, które, rosn¹c, podnosz¹ z kolei efektywny popyt, co zwiêksza mo liwoœci zbytu produkcji. Roœnie ona przeto: w krótkim okresie poprzez zwiêkszaj¹cy siê stopieñ wykorzystania istniej¹cych mocy wytwórczych i absorpcji czêœci bezrobotnej dotychczas si³y roboczej, w d³u szym okresie poprzez rozbudowê tych e mocy. W ten sposób nakrêca siê koniunktura: optymizm rodzi wiêkszy popyt, który z kolei zwiêksza produkcjê, co zwiêksza dochody zwrotnie jeszcze bardziej stymuluj¹ce ten rosn¹cy optymizm i produkcjê. Wczeœniejsz¹ spiralê, po której polska gospodarka zje d a³a coraz silniej w dó³ poprzez ciêcie wydatków publicznych i podnoszenie realnych stóp procentowych, spadek dochodów i popytu, a wiêc wydatków i mo liwoœci zbytu oraz pog³êbiaj¹ce siê pesymistyczne oczekiwania zast¹piliœmy coraz mocniej dzia³aj¹c¹ sprê yn¹ nakrêcaj¹c¹ koniunkturê i pchaj¹c¹ gospodarkê do przodu. Warto przypomnieæ, e ta w³aœnie zapowiedÿ ponad czterokrotnego (w porównaniu z pierwsz¹ po³ow¹ 2002 roku) przyspieszenia tempa wzro- ~ 23~

26 O NAPRAWIE NASZYCH INANSÓW stu PKB ju w roku 2003 i, na tym tle, zapocz¹tkowania ponownie fazy spadku bezrobocia wywo³a³a niebywale agresywne i wrogie, niekiedy wrêcz histeryczne, reakcje ze strony czêœci opozycji politycznej i znakomitej wiêkszoœci powi¹zanych z ni¹ mediów. Gdy po raz pierwszy (na konferencji prasowej w po³owie lipca 2002 roku) mówi³em o istocie mojej polityki, która ma szybko doprowadziæ do odwrócenia siê cyferek a mianowicie przeskoczenia od odnotowanego w I kwartale tamtego roku tempa wzrostu PKB na poziomie 0,5 procent do 5,0 procent wiele z nich potraktowa³o to jako groteskê. Co ciekawe, póÿniej na prze³omie lat niektórzy z tych adwersarzy a do znudzenia powtarzali, e mia³em racjê. Podkreœlali oni przy tym przede wszystkim trafnoœæ prognoz, e oto PKB roœnie a o 3,5 procent (faktycznie zwiêkszy³ siê o 3,8 procent). Rzecz jednak nie w trafnoœci prognoz nie jesteœmy bowiem w instytucie meteorologii, gdzie pasywnie próbuje siê ustaliæ najbardziej prawdopodobny przebieg obiektywnie niezale nych od prognozuj¹cego zjawisk ale w poprawnoœci uprawianej polityki. S³uszne by³y zatem nie tyle moje prognozy, ile moja polityka. I oto ju na pocz¹tku 2004 roku zaiste cyferki siê odwróci³y! PKB w po³owie roku wzrós³ o nie mniej ni 5 procent i jest szansa na zbli one tempo wzrostu w skali ca³ego roku. Po drugie, obok zwiêkszenia popytu wewnêtrznego dodatkowym czynnikiem wzrostu produkcji mia³a byæ ekspansja popytu zewnêtrznego, a tym samym wzrost eksportu. Z³a polityka pieniê na NBP polegaj¹ca na zachêcaniu wygórowanymi stopami procentowymi, zarówno w porównaniu do krajowej inflacji, jak i wysokoœci odsetek za granic¹, do dop³ywu do Polski kapita³u spekulacyjnego poci¹ga³a za sob¹ dewastuj¹ce procesy w sferze realnej. Z jednej strony nadwartoœciowy z³oty zachêca³ do taniego importu, eliminuj¹c wiele rodzimych firm z rynku i przy okazji poci¹gaj¹c za sob¹ wzrost bezrobocia, z drugiej zaœ zniechêca³ do eksportu, który stawa³ siê mniej op³acalny przy istniej¹cych relacjach kursowych. Tak wiêc mieliœmy, pocz¹wszy od 1998 roku, do czynienia z coraz bardziej rachitycznym wzrostem ywionym importem (co tworzy³o miejsca pracy za granic¹, nie u nas), a nie z dynamicznym wzrostem stymulowanym eksportem. Ten lot æmy do ognia musia³ byæ szybko zatrzymany. Mo na by³o dokonaæ tego poprzez zmianê polityki kursowej. Ekspansja eksportu zwiêkszaj¹ca w Polsce i zatrudnienie, i produkcjê mo e mieæ miejsce tylko wówczas, gdy na nasze produkty jest zg³aszany efektywny popyt zewnêtrzny. Jeœli nie roœnie on autonomicznie sam z siebie, na przyk³ad ~ 24~

27 INANSE PUBLICZNE A ROZWÓJ POLSKIEJ GOSPODARKI pod wp³ywem dobrej koniunktury u naszych zagranicznych partnerów to nale y dostêpnymi instrumentami polityki gospodarczej taki popyt stymulowaæ. Zasadnicze znaczenie ma tutaj kurs walutowy. Otó jeszcze przed wejœciem do rz¹du proponowa³em jego jednorazowe zdewaluowanie o oko³o 15 procent, do mniej wiêcej 4,35 z³otego za euro. Przy ówczesnym kursie krzy owym euro do dolara implikowa³oby to cenê tego ostatniego w wysokoœci blisko 4,70, a wiêc na poziomie, na którym kiedyœ ju, a mianowicie jesieni¹ 2000 roku, siê znajdowa³. Równoczeœnie nale a³oby zamroziæ tak ustalony kurs w ramach systemu tzw. zarz¹du walut¹ albo izby walutowej (ang. currency board) do czasu wejœcia do strefy euro 9. Wówczas zwiêkszy³yby siê mo liwoœci zbytu na nasze produkty na rynkach zagranicznych, gdy ich sprzeda tam sta³aby siê relatywnie bardziej konkurencyjna, a ich produkcja tu bardziej op³acalna. By³o to jednak niemo liwe ze wzglêdu na przeciwne wobec rz¹dowego stanowisko NBP. Czy z tamtej strony wystêpowa³o li tylko niezrozumienie istoty sprawy, czy te mo e brak zdolnoœci rozró niania jej celów od œrodków to kwestia dotychczas nie do koñca jasna. Jasne jest tylko to, e z punktu widzenia interesów polskiej gospodarki szybkiego wzrostu gospodarczego przy jednoczesnym zachowaniu stabilnoœci finansowej polityka banku centralnego by³a b³êdna i szkodliwa. I nadal tak¹ pozostaje. Podejmowane próby przekonania o koniecznoœci zmiany takiego podejœcia niestety nie powiod³y siê. Trzeba zatem by³o czyniæ to, co w takich politycznych warunkach by³o mo liwe. I choæ pole manewru by³o ograniczone, to jednak znaleÿæ mo na by³o na nim pewien margines swobody. Od strony dzia³añ koordynowanych przez rz¹d na poziom kursu z³otego mo na by³o oddzia³ywaæ operacjami na d³ugu publicznym. Przez ca³y czas Ministerstwo inansów czyni³o to mniej b¹dÿ bardziej dyskrecjonalnie. Niekiedy by³y to w³aœciwie zaadresowane i podjête w odpowiedniej chwili ruchy co do emisji okreœlonego typu papierów d³u nych. Innym razem by³y to zapowiedzi (póÿniej realizowane lub nie, ale o tym, jaki bêdzie fina³, wiedzieliœmy tylko my) w sprawie przedterminowego wykupu jakichœ porcji d³ugu zagranicznego czy te konwersji jego czêœci z jednej waluty na drug¹. 9 Szerzej zob. Grzegorz W. Ko³odko, Wróciæ na œcie kê szybkiego wzrostu [w:] Trybuna z dnia 23 maja 2002 roku ( Dodaæ trzeba, e integraln¹ czêœci¹ tej koncepcji by³o doprowadzenie Polski do strefy euro ju w 2007 roku (co obecnie jest ju niemo liwe) oraz pozbawienie kapita³u spekulacyjnego mo liwoœci erowania na wahaniach kursu z³otego. ~ 25~

28 O NAPRAWIE NASZYCH INANSÓW Mo na by³o te próbowaæ wp³ywaæ na zachowania rynku, wysy³aj¹c doñ okreœlone sygna³y. I do tego te siê uciekaliœmy, raz coœ mówi¹c, innym razem milcz¹c. Wa ne przy tym by³o co i kiedy, jak i do kogo w tych kwestiach siê mówi, gdy rynek i spekuluj¹cy na nim inwestorzy globalni (a tak e lokalni) potrafi¹ s³uchaæ i wyci¹gaæ wnioski. A nade wszystko reagowaæ, a chodzi³o przecie o to, aby reakcje te by³y po naszej myœli. Tak jak w innym kontekœcie g³oœne mówienie o rych³ym wejœciu na œcie kê szybkiego wzrostu wywo³a³o falê z³oœci i krytyki, tak moje kilkutygodniowe milczenie latem 2002 roku intencjonalnie ukierunkowane w³aœnie na sprowokowanie os³abienia z³otego po to, aby wzmocniæ eksport i pchn¹æ produkcjê do przodu spowodowa³o podobne psychologiczne i polityczne reakcje. inansowe i realne efekty natomiast by³y znakomite! I o to w³aœnie chodzi³o: im wiêksza by³a wrzawa wokó³ milczenia ministra finansów, tym korzystniej z punktu widzenia dynamiki produkcji kszta³towa³ siê kurs walutowy. I chocia dawa³o to umiarkowane i krótkookresowe rezultaty w porównaniu z tym, co mo na by³oby osi¹gn¹æ bez obstrukcji ze strony NBP to nie mo na ich jednak bagatelizowaæ. A to dlatego, e po ¹dane os³abienie z³otego wzmocni³o pozycjê wielu firm, ratuj¹c niejedn¹ z nich przed niechybnym upadkiem. W sumie wiêc wzmacnia³a siê te pozycja najwa niejszych z wszystkich firm, czyli ca³ej polskiej gospodarki. Dodaæ trzeba, e dzia³ania te by³y ukierunkowane na os³abienie z³otego jedynie w okreœlonych granicach. Spad³ on o tyle tylko, o ile by³o to potrzebne, gdy spadek wartoœci rodzimego pieni¹dza na wiêksz¹ skalê móg³by wywo³aæ inne problemy, jak chocia by powrót presji inflacyjnej czy te nadmierne podro enie importu zaopatrzeniowego. Zarazem poprawiaj¹ca siê ogólna sytuacja gospodarki wzmacnia³a zaufanie wobec niej zagranicy, a w œlad za tym intensyfikowa³ siê dop³yw kapita³u, co z kolei wbrew naszym intencjom relatywnie wzmacnia³o z³otego. Notabene, takich sprzecznoœci jest mnóstwo i w³aœnie na ich skutecznym rozwi¹zywaniu polega trudna sztuka polityki gospodarczej. Tu zaiste sprowadzaæ siê ona musia³a do poszukiwania przys³owiowego z³otego œrodka. Dopiero póÿniej przed czym przestrzega³em na prze³omie lat kurs spad³ zbyt nisko, a to w wyniku nieustannych spekulacji wokó³ jego kszta³towania siê, na co ca³y czas przyzwala polityka banku centralnego. Sprzyja³o nam te trochê szczêœcie, gdy korzystnie na poprawê konkurencyjnoœci polskich firm i wzrost popytu na ich produkty za granic¹ wp³ynê³o wzmocnienie euro wobec dolara, szczêœliwie ca³kowicie niezale ne od polityki pieniê nej NBP. Tym bardziej e coraz wiêksza czêœæ naszego eksportu ~ 26~

29 INANSE PUBLICZNE A ROZWÓJ POLSKIEJ GOSPODARKI jest fakturowana w³aœnie w euro, a jednoczeœnie znacz¹ca porcja importu (g³ównie noœniki energii kupowane w Rosji i na Bliskim Wschodzie oraz towary konsumpcyjne sprowadzane z Dalekiego Wschodu, w tym z Chin) rozliczana jest w dolarach 10. Po trzecie, nast¹pi³a radykalna zmiana polityki przemys³owej poprzez jednorazowe odd³u enie kilkudziesiêciu tysiêcy przedsiêbiorstw. Niezale - nie od zwiêkszenia skali odpisów amortyzacyjnych, co natychmiast zwiêkszy- ³o zasób œrodków przedsiêbiorstw na inwestycje modernizacyjne, opracowany zosta³ w pilnym trybie pakiet specjalnych ustaw, najczêœciej okreœlany w mediach jako pakiet antykryzysowy. Mia³ on stworzyæ mechanizmy i instrumenty polityki zapobiegaj¹ce fali upad³oœci i bankructw przedsiêbiorstw oraz id¹cemu za tym niekontrolowanemu narastaniu bezrobocia 11. To zdecydowane posuniêcie tak e wywo³a³o niechêtne reakcje opozycji oraz czêœci mediów, jak równie co teraz jest ju zrozumia³e niektórych cz³onków kierownictwa NBP. W ich mniemaniu pakiet antykryzysowy ratowaæ mia³ jakoby przed niechybnym upadkiem nieefektywne pañstwowe molochy. Prawd¹ w tych pogl¹dach by³o tylko przekonanie o niechybnym upadku, do którego prowadzi³a z jednej strony zbyt restrykcyjna polityka pieniê na banku centralnego (zawy one stopy procentowe podnosi³y bardzo koszty funkcjonowania przedsiêbiorstw), z drugiej zaœ ograniczenie mo liwoœci zbytu wskutek przech³odzenia koniunktury. Odbierano zatem ten pakiet i s³usznie jako próbê przeciwdzia³ania polityce prowadzonej w latach , a nastêpnie kontynuowanej ju tylko przez NBP, wskutek której to polityki koszty produkcji by³y coraz wy sze, a mo liwoœci jej zbytu coraz mniejsze. De facto odd³u enie przedsiêbiorstw a skorzysta³o z tego dobrodziejstwa w sumie ponad 60 tysiêcy firm by³o warunkowe. Z jednej strony 10 Na tym tle nie mo na ex post abstrahowaæ od propozycji wprowadzenia izby walutowej, z kursem oko³o 4,35 z³otego za euro. Bieg wydarzeñ w pe³ni potwierdzi³ s³usznoœæ tej koncepcji, zg³oszonej jeszcze na wiosnê 2002 roku. Gdyby tak w³aœnie wtedy siê sta³o, to polska gospodarka osi¹gnê³aby równoczeœnie po ¹dane efekty po stronie przyspieszenia tempa wzrostu produkcji i stabilizacji inflacji na niskim poziomie. Tym samym uniknêlibyœmy póÿniej z jednej strony nadmiernego narastania nominowanych w euro (i w innych powi¹zanych z nim walutach) d³ugów podmiotów gospodarczych, a z drugiej ponownego zwiêkszania siê stopy inflacji. Roœnie ona (w ujêciu rocznym, miesi¹c do tego samego miesi¹ca poprzedniego roku) z 1,7 procent w grudniu 2003 do blisko 3 procent w 2004 roku. 11 W szczególnoœci chodzi tu o Ustawê z dnia 30 sierpnia 2002 roku o restrukturyzacji niektórych nale noœci publicznoprawnych od przedsiêbiorców, Dz.U. z 2002 r., Nr 155, poz oraz Ustawê z dnia 30 paÿdziernika 2002 roku o pomocy publicznej dla przedsiêbiorców o szczególnym znaczeniu dla rynku pracy, Dz.U. z 2002 r., Nr 213, poz ~ 27~

30 O NAPRAWIE NASZYCH INANSÓW korzystaj¹cy z szansy musieli wp³aciæ czêœæ (15 procent, a w niektórych, nielicznych, przypadkach 1,5 procent) zobowi¹zañ publicznoprawnych, czyli zaleg³oœci z tytu³u niezap³aconych wczeœniej podatków lub sk³adek ubezpieczeniowych, g³ównie na ubezpieczenia spo³eczne. Sk¹din¹d w pe³ni by³y one i tak ze swej istoty nieœci¹galne. Stworzono te dodatkowe mo liwoœci i zachêty systemowe do restrukturyzacji zobowi¹zañ wobec sektora bankowego oraz u³o enia siê z prywatnymi dostawcami i odbiorcami. Z drugiej strony musieli oni opracowaæ i uzyskaæ akceptacjê kompetentnych s³u b skarbowych dla swoich planów restrukturyzacji, popularnie nazywanych biznes planami. Stwarza³o to przes³anki do rozwoju firm i unikniêcia podobnych trudnoœci w przysz³oœci. Warto raz jeszcze podkreœliæ, e gros tych firm zosta³o wpêdzonych w k³opoty nie z w³asnej winy, ale wskutek b³êdów polityki makroekonomicznej poprzednich lat, zw³aszcza przestrzelenia restrykcyjnoœci polityki finansowej na prze³omie dekad, oraz uprawiania w tym czasie nie tyle polityki przemys³owej, ile antyprzemys³owej. Na nic zatem zda³a siê kolejna faza propagandy antyrz¹dowej usi³uj¹cej wmówiæ ludziom, e oto wyci¹ga siê rêkê do pañstwowych bez ma³a trupów gospodarczych. By³o to od pocz¹tku do koñca k³amstwo, czego dowodzi niezbicie struktura firm, które przyst¹pi³y do procedur odd³u eniowych. Du e firmy pañstwowe stanowi³y ich nader w¹ski margines, a trzonem by³y ma³e i œrednie przedsiêbiorstwa (MSP), prawie w ca³oœci wywodz¹ce siê z sektora prywatnego. I tak 352 du e firmy (definiowane w naszych statystykach jako przedsiêbiorstwa zatrudniaj¹ce co najmniej 250 pracowników) stanowi³y zaledwie 0,58 procent ca³ej grupy. Na przedsiêbiorstw partycypuj¹cych w odd³u eniowych procedurach firm œrednich by³o 795, a ma³ych zatrudniaj¹cych poni ej 50 osób i wy³¹cznie prywatnych a (98,1 procent ca³ej puli!). ala upad³oœci tych firm mia³aby nie tylko bezpoœrednie, negatywne konsekwencje dla ich w³aœcicieli i pracowników, ale tak e dla powi¹zanych z nimi kooperacyjnymi relacjami przedsiêbiorstw oraz dla kredytuj¹cego je sektora bankowego, no i pozbawionego wp³ywów bud etu innych segmentów finansów publicznych (na przyk³ad systemu ubezpieczeñ zdrowotnych czy emerytalnych). Oceniaj¹c zatem wp³yw tego przedsiêwziêcia na skalê produkcji, trzeba braæ pod uwagê nie tylko bezpoœrednio uzyskany dziêki temu jej przyrost, ale tak e korzyœci komparatywne w postaci nieutraconej produkcji. Bez w¹tpienia zatem odd³u enie znakomicie przyczyni³o siê do przyspieszenia tempa wzrostu od po³owy 2002 roku. Przy okazji utrzymano wiele chyboc¹cych siê miejsc pracy. Niezale na instytucja Naczelna ~ 28~

31 INANSE PUBLICZNE A ROZWÓJ POLSKIEJ GOSPODARKI Organizacja Techniczna (NOT) szacuje, e sprawne odd³u enie przedsiêbiorstw uratowa³o a oko³o 210 tysiêcy miejsc pracy! Warto zdawaæ sobie z tego sprawê. Ich utrata oznacza³aby dalszy wzrost i tak ju bardzo wysokiego bezrobocia o co najmniej 1,2-1,3 punktu procentowego, a zwa aj¹c na powi¹zania ³añcuchowe z innymi odcinkami gospodarki narodowej najprawdopodobniej jeszcze wiêcej. Wa kim elementem nowej polityki przemys³owej by³o tak e przyjêcie stosownych rozwi¹zañ systemowych i wdro enie wynikaj¹cych st¹d praktyk w odniesieniu do postêpowania ozdrowieñczego i upad³oœci przedsiêbiorstw. Aczkolwiek przygotowanie odpowiedniej ustawy, ze wzglêdu na jej szeroki zakres i skomplikowan¹ materiê prawn¹, musia³o zaj¹æ nieco wiêcej czasu 12, to ju od po³owy 2002 roku istotnie zmieni³o siê faktyczne podejœcie do postêpowania naprawczego i upad³oœciowego wobec przedsiêbiorstw, zw³aszcza tych, których funkcjonowanie mia³o du e implikacje dla rynku pracy. Miast lansowanego i stosowanego na szerok¹ skalê uprzednio dorzynania przedsiêbiorstw i ich destruktywnej likwidacji stworzone zosta³y nowoczesne odpowiadaj¹ce standardom dojrza³ej instytucjonalnie gospodarki rynkowej mechanizmy restrukturyzacji mikroekonomicznej, tak w odniesieniu do maj¹tku trwa³ego przedsiêbiorstw, jak i ich finansów, a zw³aszcza zatrudnionej si³y roboczej. Jeœli zaiste w niejednym wypadku nie by³o ju szans na ratowanie jakiegoœ przedsiêbiorstwa, to jego bankructwo wykorzystywane odt¹d mia³o byæ w miarê realnych mo liwoœci w celu oczyszczenia gospodarki z nieefektywnych ogniw, ale nie po trupach zdewastowanych firm i dekapitalizuj¹cego siê maj¹tku, lecz poprzez jego rych³e przejêcie przez nowe, bardziej efektywne i zdolne do konkurowania podmioty. Mia³o to niebagatelny, pozytywny wp³yw równoczeœnie na trzy sfery aktywnoœci ekonomicznej: skalê produkcji, wielkoœæ zatrudnienia i dynamikê przep³ywów finansowych. Niestety, te pozytywne zmiany nie stanowi³y panaceum na inne liczne usterki i mankamenty starej polityki przemys³owej. Trzeba pamiêtaæ, e w polityce dobre uczynki niekoniecznie kompensuj¹ z³e czyny. A b³êdów i uchybieñ nie brakowa³o, jak chocia by bêd¹ce powodem narzekania przedsiêbiorców nadmierne zbiurokratyzowanie procedur decyzyjnych czy niekiedy Ÿle adresowana pomoc publiczna. Do tych bol¹czek dochodzi³ jeszcze nieja- 12 Zob. Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upad³oœciowe i naprawcze, Dz.U. z 2003 r., Nr 60, poz ~ 29~

32 O NAPRAWIE NASZYCH INANSÓW sny podzia³ kompetencji pomiêdzy ministrem gospodarki i ministrem Skarbu Pañstwa. Jest oczywiste, e gros zadañ, z istoty swej bêd¹cych domen¹ polityki przemys³owej, musia³o byæ realizowane przez ten drugi resort. Polityka w³aœcicielska zw³aszcza w odniesieniu do przekszta³ceñ mikroekonomicznych, w tym restrukturyzacji przygotowuj¹cej spó³ki pañstwowe do prywatyzacji i podnosz¹cej ich efektywnoœæ na d³u sz¹ metê rzadko by³a traktowana jako instrument polityki przemys³owej czy wrêcz rozwojowej. Na tej, miêdzy innymi, podstawie zg³osi³em pomys³, aby z czasem (raczej bli ej koñca kadencji rz¹du) po³¹czyæ przemys³ ze skarbem. By³oby to w tej fazie zaawansowania prywatyzacji w czasie wchodzenia Polski do Unii Europejskiej posuniêcie wzmacniaj¹ce instytucjonaln¹ funkcjonalnoœæ rz¹dowego sterowania polityk¹ przemys³ow¹. Zamiast tego, z pocz¹tkiem 2003 roku, zrealizowany zosta³ fatalny pomys³ ani ze mn¹ konsultowany, ani tym bardziej uzgodniony po³¹czenia ministerstwa gospodarki z ministerstwem pracy i polityki spo³ecznej. Mia³ on pod³o e pozamerytoryczne, sprowadzaj¹ce siê do chêci os³abienia pozycji wicepremiera do spraw gospodarczych i ministra finansów. Tak e i po to jak nale y domniemywaæ aby nie móg³ zbyt swobodnie realizowaæ swego programu rozwoju, który w sposób oczywisty narusza grupowe interesy, za którymi stoi aparat ministerstw. Od tamtej pory mamy do czynienia z niesterowalnym molochem. To tylko kwestia czasu, kiedy ten stwór przestanie istnieæ. Nie mo na bowiem dobrze skoordynowaæ w tak wielkiej organizacji polityki regionalnej z dzia³aniami podejmowanymi odnoœnie reformy systemu emerytalnego, rozwoju turystyki z walk¹ z bezdomnoœci¹, przeciwdzia³ania bezrobociu z polityk¹ dochodow¹, wreszcie polityki przemys³owej z handlow¹. Polityka przemys³owa ma ponadto wiele wspólnego nie tylko z polityk¹ w³aœcicielsk¹, ale tak e z polityk¹ infrastrukturaln¹, a i na tym polu mechanizmy koordynacyjne wraz z t¹ fuzj¹ zaczê³y dzia³aæ jeszcze gorzej (na przyk³ad dotyczy to przekszta³ceñ w PKP czy te polityki morskiej). W rezultacie powsta³y konfiguracje organizacyjne i rozwi¹zania kadrowe jeszcze bardziej blokuj¹ce zdroworozs¹dkowe dzia³ania na ró nych polach od restrukturyzacji górnictwa wêglowego, poprzez prywatyzacjê energetyki, po budowê autostrad, od wykorzystania amerykañskiego offsetu, poprzez rozwój infrastruktury internetowej, po anga owanie przemys³u do wspó³finansowania badañ naukowych i wdro eñ 13. Po czwarte, istotnym czynnikiem przyspieszenia tempa wzrostu w latach z wszystkimi tego pozytywnymi konsekwencjami dla dynami- ~ 30~

33 INANSE PUBLICZNE A ROZWÓJ POLSKIEJ GOSPODARKI ki wzrostu w latach i nastêpnych by³o opracowanie, wdro enie i pomyœlna realizacja bud etu pañstwa na rok Po siermiê nym bud ecie na rok 2002 z koniecznoœci tn¹cym wydatki wskutek otwartego ju kryzysu finansów publicznych, do jakiego doprowadzi³a polityka lat nie bez powodu zosta³ on nazwany bud etem stabilizacji i rozwoju. A to dlatego, e zapisane w nim proporcje makroekonomiczne by³y tak ujête w odró nieniu do lat poprzedzaj¹cych ten bud et i s³u y³y zarówno przyspieszeniu tempa wzrostu produkcji, jak i redukcji skali inflacji. Poprawa struktury wydatków bud etowych na bardziej prorozwojowe da³a kolejny impuls do coraz szybszego wzrostu produkcji. I to bez os³abiaj¹cych gospodarkê i spo³eczeñstwo ciêæ wydatków publicznych, zw³aszcza transferów socjalnych 14. W niektórych przypadkach na przyk³ad w odniesieniu do nak³adów na kulturê uda³o siê je nawet istotnie zwiêkszyæ w trosce o rozwój kapita³u ludzkiego. Przy zmniejszonym deficycie w roku 2003 o oko³o 0,5 punktu procentowego PKB uda³o siê przyspieszyæ tempo wzrostu PKB z 1,0 procent w roku 2001 i 1,4 w 2002 do 3,8 procent w roku 2003 oraz zmniejszyæ stopê inflacji, licz¹c œrednio rocznie, z 5,5 procent w 2001 i 1,9 procent w roku 2002 do œladowych 0,8 procent w roku Tak znaczny spadek inflacji wynika³ z systematycznej redukcji oczekiwañ inflacyjnych, na co zasadniczego wp³ywu bynajmniej nie mia³a polityka pieniê na banku centralnego Ten b³¹d stworzenie niesterowalnego ministerstwa gospodarki, pracy i polityki spo³ecznej (MGPiPS) a w ten sposób dodatkowe utrudnienie i tak ju nie³atwej koordynacji ca³okszta³tu polityki ekonomicznej daje o sobie znaæ poprzez narastanie wielu niekorzystnych procesów i zjawisk. Najbardziej wymowne z nich to niezwykle wysoki poziom bezrobocia, które przecie mog³oby byæ du o mniejsze, zwa ywszy na przyspieszenie gospodarcze, oraz panosz¹ca siê korupcja. Jednak e nie chêæ walki z bezrobociem i korupcj¹ czy te podnoszenie konkurencyjnoœci polskich firm stanowi³o przes³ankê decyzji co do fuzji dwu i tak sk¹din¹d ma³o sprawnych resortów. Chodzi³o li tylko i wy³¹cznie o zmianê w uk³adzie w³adzy w myœl doraÿnych ambicji jednych polityków, o ukrywanie siê w drugim szeregu innych, którzy w ogóle nie powinni tam trafiæ ze wzglêdu na brak kompetencji, o przygotowanie gruntu do jeszcze gorszych zmian organizacyjnych nieco póÿniej. 14 Wed³ug planów opracowanych jeszcze przed moim wejœciem do rz¹du deficyt na 2003 rok mia³ siêgaæ nie wiêcej ni 40 miliardów z³otych. aktycznie rozpiêtoœæ miêdzy projektowanymi wydatkami a dochodami wynosi³a wtedy jeszcze oko³o 60 miliardów, gdy wydatki preliminowane przez resorty by³y o 16 miliardów wiêksze, natomiast dochody o 4 miliardy mniejsze ani eli te deklaratywnie zapisane w za³o eniach do bud etu. Zmniejszenie rozmiarów tej luki a o jedn¹ trzeci¹ wymaga³o olbrzymiego wysi³ku dostosowawczego. 15 Paradoksalnie, w niektórych okresach polityka pieniê na NBP podbija³a dodatkowo oczekiwania inflacyjne. Dzia³o siê tak wskutek przestrzelenia wysokoœci realnych stóp procentowych, ~ 31~