DYNAMIKA POWROTU DO UTRACONYCH RÓL SPOŁECZNYCH PRZEZ GRUPĘ ZAIMPLANTOWANYCH PACJENTÓW (KOBIET I MĘŻCZYZN) Z GŁUCHOTĄ POSTLINGWALNĄ

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 2012, 81, 3, MAGDALENA MAGIERSKA-KRZYSZTOŃ 1, 2, JOLANTA KOCIEMBA 2, WITOLD SZYFTER 2 DYNAMIKA POWROTU DO UTRACONYCH RÓL SPOŁECZNYCH PRZEZ GRUPĘ ZAIMPLANTOWANYCH PACJENTÓW (KOBIET I MĘŻCZYZN) Z GŁUCHOTĄ POSTLINGWALNĄ THE DYNAMICS OF RETURN TO LOST SOCIAL ROLES BY A GROUP OF IMPLANT PATIENTS (MALE AND FEMALE) WITH POST-LINGUAL DEAFNESS 1 Zakład Edukacji Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu P.o. kierownika: dr Mirosława Cylkowska-Nowak 2 Katedra i Klinika Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. med. Witold Szyfter Streszczenie Wstęp. Głębokie uszkodzenie słuchu, które powstało w okresie postlingwalnym jest bardo poważną niepełnosprawnością, znacznie utrudniającą lub uniemożliwiającą prowadzenie dotychczasowego życia. Poważnym zakłóceniom ulega pełnienie ról zawodowych oraz rodzinnych przez kobiety i mężczyzn. W wielu przypadkach dochodzi do wykluczenia z życia społecznego, co prowadzi do osobistego dramatu, trudnego do zaakceptowania. Cel pracy. Celem prowadzonych badań było określenie możliwości powrotu do utraconych ról społecznych przez kobiety i mężczyzn z głuchotą postlingwalną po zaimplantowaniu wszczepem ślimakowym. Metodyka. Autorzy dokonują analizy wyników badań 68 osób, kobiet i mężczyzn w wieku lat, ogłuchłych postlingwalnie, wyposażonych w implant ślimakowy. W badaniach posłużono się między innymi kwestionariuszem CES-D oraz PANAS-PL. Wyniki. Wyniki badań potwierdzają możliwość odzyskania dawnego życia prowadzonego przed chorobą przez poszczególnych pacjentów, zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn. Wnioski. W obu badanych grupach pacjentów zaobserwowano inną dynamikę i tempo zachodzących zmian. SŁOWA KLUCZOWE: głuchota postlingwalna, wszczep ślimakowy, pełnienie ról społecznych. Summary Introduction. A profound hearing impairment occurring in the post-lingua chase is a serious disability which largely inhibits or even prevents patients from leading their lives as they used to. Professional and family roles of both men and women become substantially disturbed. In many cases the individual is excluded from social life, leading to a personal drama, difficult to cope with. Objective. The aim of the study was to identify the capatibilities to retrieve the lost social roles by man and women implanted with cochlear implant. Methods. The authors have analysed the results of examinations carried out on a group of 68 male and female cochlear implant patients aged years. The study included the use of CES-D and PANAS-PL questionnaires. Results. The results confirm the possibility to regain the former life that the patients lived before the disability, regardless of the gender. Conclusions. However, a different rate and dynamics of changes have been observed in male and female patients. KEY WORDS: post-lingual deafness, cochlear implant, assuming social roles. Wstęp Sprawnie działający narząd słuchu umożliwia odbiór otaczających nas dźwięków, w tym dźwięków mowy, gwarantując tym samym prawidłowy przebieg procesów percepcyjnych. Umiejętność słyszenia związana jest z nabywaniem umiejętności mówienia, nawiązywania kontaktu słownego z innymi ludźmi, rozwojem mowy wewnętrznej oraz inteligencji. Człowiek prawidłowo, normalnie słyszący bierze czynny udział w tych wszystkich sytuacjach społecznych, gdzie, aby porozumieć się skutecznie z innymi konieczne jest użycie języka danej społeczności. Włączenie w kontakty międzyludzkie oznacza dostęp do licznych informacji płynących ze świata zewnętrznego, pełną integrację owocującą satysfakcjonującymi kontaktami z innymi. Każdy człowiek pełni określoną funkcję pojmowaną jako rola społeczna. Pełnienie w życiu określonej roli wyznacza pewne prawa, ale i obowiązki, które powstają w wyniku zajmowania konkretnej pozycji społecznej.

2 234 Magdalena Magierska-Krzysztoń, Jolanta Kociemba, Witold Szyfter Rola społeczna wyznacza pewien margines swobody, ale i generuje określone nakazy i zakazy konieczne do respektowania, aby być wiarygodnym. Każda rola społeczna może determinować inne. Tak dzieje się w przypadku ról realizowanych przez pracowników w różnego rodzaju organizacjach, co jednoznacznie związane jest z zajmowaną przez nich pozycją zawodową. Pracownik zapoznaje się z przepisami składającymi się na rolę zawodową i docelowo jego zachowanie powinno być zbieżne z określonymi przepisami czy też zwyczajowo obowiązującymi zachowaniami w obrębie pełnionej roli. Normy interakcji społecznych wyznaczają skuteczne użycie języka jako środka, narzędzia do osiągnięcia zamierzonych celów zawodowych. Role długotrwałe, które odgrywane są w codziennych kontaktach z najbliższymi jako role rodzinne, posiadają dla każdego człowieka subiektywne znaczenie. Pełnienie roli rodzinnej i zawodowej zaspokoją różne potrzeby, w naturalny sposób się uzupełniając. Znaczenie danej roli dla jednostki należałoby rozpatrywać również przez pryzmat przynależności do określonej klasy społecznej, kategorii wieku oraz płci. Nie mając możliwości skutecznego działania w obrębie określonych ról człowiek czuje się często wyizolowany, odsunięty na margines życia. Głuchota lub głęboki niedosłuch prelingwalny, zaistniały od urodzenia lub wcześniej, upośledza w znaczny sposób swobodne, naturalne opanowanie mowy dźwiękowej jako podstawowego środka porozumiewania się. Brak zmysłowego dostępu do języka mówionego utrudnia i w znaczny sposób ogranicza funkcjonowanie społeczne i zawodowe. Inne problemy stwarza stopniowa lub nagła utrata słuchu (głuchota postlingwalna), która nastąpiła w wieku dojrzałym. Wiąże się ona zawsze z ogromnym wstrząsem psychicznym, który opóźnia lub uniemożliwia zaakceptowanie swojej niepełnosprawności, powodując różnego rodzaju trudności adaptacyjne. Życie rodzinne i zawodowe ulega zakłóceniom, duże trudności sprawia aktywne uczestniczenie w życiu społecznym i kulturalnym, samo życie może sprawiać ból. Człowiek dorosły zna język swojej społeczności, ale każdy język zmienia się, a osoba dorosła tracąca słuch ma coraz mniej okazji do mówienia, jej słownictwo ubożeje. Dlatego tak istotne jest, aby wydostać osoby z głuchotą nabytą, postlingwalną ze świata ciszy. Taką szansę stanowi zastosowanie implantów ślimakowych jako metody chirurgicznego leczenia głuchoty. Wszczep ślimakowy umożliwia przywrócenie zdolności słyszenia, a co za tym idzie stwarza realną szansę powrotu osób niesłyszących do czynnego życia w społeczeństwie, do ponownego samookreślenia się. Celem pracy było określenie możliwości powrotu do utraconych ról społecznych kobiet i mężczyzn z głuchotą postlingwalną po zaimplantowaniu wszczepem ślimakowym. Materiał i metody W badaniach wzięło udział 68 dorosłych pacjentów z głuchotą postlingwalną. Pacjenci poddani byli zabiegowi wszczepienia implantu ślimakowego w Katedrze i Klinice Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. Grupa zróżnicowana była pod względem płci: 33 mężczyzn oraz 35 kobiet. Wiek pacjentów w chwili implantacji wynosił od 27 do 70 lat, co zgodne jest z ideą wszczepów ślimakowych, które przeznaczone są między innymi do leczenia pacjentów dorosłych, dając im tym samym szansę na polepszenia jakości życia. Największą grupę wśród badanych stanowili pacjenci ze średnim wykształceniem (w grupie kobiet 62%, w grupie mężczyzn 58%), z wykształceniem zawodowym (w grupie kobiet 30%, w grupie mężczyzn 25%) oraz wyższym (odpowiednio 8% i 20%). Około 70% osób z każdej z badanych grup w momencie utraty słuchu znajdowało się w przedziale wiekowym między 40 a 60 lat, a więc w okresie wzmożonej aktywności zawodowej, wymagającej integracji wielu umiejętności z płaszczyzny oddziaływań społecznych i kulturowych. Sytuacja rodzinna badanych kształtowała się następująco: osoby stanu wolnego 7 pacjentów, osoby pozostające w stałych związkach 5 pacjentów oraz 56 pacjentów pozostających w stałych związkach, posiadających dzieci. Czynne uczestnictwo w procesie rehabilitacji pooperacyjnej polegającej na terapii głosu, słuchu i mowy deklarowało 72% kobiet oraz 47% mężczyzn. Czas obserwacji pooperacyjnej każdego pacjenta wynosił minimum 2 lata. W badaniach posłużono się kwestionariuszem CES-D autorstwa Radloffa L. (Center of Epidemiological Studies-Depression Test), służącym do oceny samopoczucia badanych po utracie słuchu, jeszcze przed zaimplantowaniem oraz w okresie pooperacyjnym związanym z czynnym użytkowaniem wszczepu ślimakowego [1]. Kwestionariusz składa się z 20 pytań, każdej odpowiedzi przypisana jest określona liczba punktów od 0 do 3, współczynnik spójności wewnętrznej: alpha-cronbach = 0,86. Wskaźnikiem występowania symptomów depresyjnych są wybierane przez pacjentów odpowiedzi często oraz zawsze. Według autorów kwestionariusza suma punktów powyżej 16 świadczy o występowaniu objawów depresji. Drugim narzędziem użytym w badaniach był kwestionariusz PA- NAS-PL (Positive and Negative Affect Schedule), którego autorami byli David Watson oraz Lee Anna Clark [2]. Badani odpowiadali na 20 pytań w retrospekcji czasowej przed implantacją oraz po zaimplantowaniu. W teście użyto 5-stopniowej skali służącej do opisów oraz zdefiniowania znaczenia poszczególnych negatywnych lub pozytywnych wpływów, współczynnik spójności wewnętrznej alpha-cronbach = 0,83. Dodatkowo posłużono się kwestionariuszem ankiety badającej subiektywne odczucia pacjentów związane z utratą słuchu, życiem zawodowym i rodzinnym oraz funkcjonowaniem w implancie ślimakowym. Zastosowanie metody sondażu diagnostycznego pozwoliło również na zgromadzenie wiedzy dotyczącej dynamiki procesu odzyskiwania utraconych ról społecznych przez pacjentów zaimplantowanych.

3 Dynamika powrotu do utraconych ról społecznych przez grupę zaimplantowanych pacjentów (kobiet i mężczyzn) Wyniki Na poniższych rycinach (Rycina 1) przedstawiono sytuację zawodową badanych pacjentów po utracie słuchu z uwzględnieniem podziału na płeć. Ponad 3/4 pacjentów doświadczyło utraty pracy oraz degradacji zawodowej w obrębie pełnionych ról. Tylko dla 6 pacjentów moment utraty słuchu nie był traumatycznym przeżyciem w sensie zawodowym i nie wpłynął w znaczący sposób na wywiązywanie się z określonych funkcji. osób prawidłowo słyszących pozostających w najbliższym otoczeniu badanych osób a czynnymi realizacjami osób niesłyszących. Wyniki przeprowadzonego badania kwestionariuszem CES-D w grupie badanych kobiet i mężczyzn (Rycina 3), w oparciu o 4-stopniową skalę udzielania odpowiedzi dotyczących czasu pełnego często traumatycznych przeżyć związanych z okresem borykania się z utratą słuchu, pokazują, że aż ponad 80% pacjentów wykazywało objawy depresji. Deklarowali oni, że negatywne myśli dotyczące oceny obecnego funkcjonowania oraz życia możliwego do zaakceptowania w przyszłości trwały przy nich przez większość czasu. Rycina 1. Sytuacja zawodowa po utracie słuchu. Figure 1. Professional situation after hearing loss. Podobnie przedstawiają się wyniki w zakresie funkcjonowania badanych w obszarze relacji rodzinnych w momencie utraty słuchu i utrzymywania się tej sytuacji do momentu implantacji (Rycina 2). Rycina 3. CES-D sytuacja badanych po utracie słuchu. Figure 3. CES-D situation of the subjects after hearing loss. Również podobnie wyglądają wyniki uzyskane w kwestionariuszu PANAS-PL, uzyskane przez badanych w tym samym okresie (Rycina 4). Rycina 2. Sytuacja rodzinna po utracie słuchu. Figure 2. Family situation after hearing loss. Ponad 3/4 pacjentów dotkliwie odczuwa brak zrozumienia dla ich sytuacji i możliwości codziennego funkcjonowania ze strony najbliższych, jednocześnie deklarując zauważalne pogorszenie więzi emocjonalnych z rodziną oraz przyjaciółmi. Część pacjentów z tej grupy uważa, że doświadczyło w tamtej trudnej sytuacji wręcz zerwania więzi, co dodatkowo pogłębiło bardzo negatywne nastawienie do życia. Nie można również zapominać, że w wyniku nagłej utraty słuchu i utrzymującej się przez dłuższy czas głuchoty w tej grupie pacjentów wyraźnym zaburzeniom i zniekształceniom uległa sfera realizacyjna mowy. Artykulacja tych osób stała się momentami niewyraźna, zamazana, trudna do zrozumienia. Liczne zniekształcenia w płaszczyźnie suprasegmentalnej wypowiedzi dodatkowo osłabiły jakość tworzonego komunikatu, potęgując dysproporcje pomiędzy mową Rycina 4. PANAS-PL sytuacja badanych po utracie słuchu. Figure 4. PANAS-PL situation of the subjects after hearing loss. Uczucia i emocje negatywne towarzyszyły badanej grupie kobiet i mężczyzn w przeważającej części, powodując, że zdenerwowanie, poczucie wszechobecnej winy, zawstydzenia, niepewności, przestrachu, roztrzęsienia oraz dużej nerwowości wpisało się na trwałe w kanon codziennych działań. Emocje negatywne determinowały również kontakty interpersonalne, czyniąc te spotkania pełnymi frustracji i rozczarowania, co dodatkowo pogłębiało u badanych osób poczucie beznadziejności i braku przynależności identyfikacyjnej w ujęciu społecznym. Po implantacji sytuacja uległa zmianie w obu badanych grupach. Implantacja wszczepem ślimakowym przywróciła wielu badanym osobom zdolność percepcji słuchowej otaczających nas dźwięków, w tym dźwięków mowy. Rozumienie mowy na drodze słuchowej, które pacjenci uzyskiwali w wyniku podjętej przez nich reha-

4 236 Magdalena Magierska-Krzysztoń, Jolanta Kociemba, Witold Szyfter bilitacji głosu, słuchu i mowy zaczęło przynosić po pewnym czasie użytkowania wszczepu wymierne korzyści. Poprawiła się jakość wymowy, głos badanych charakteryzował się barwą zbliżoną do naturalnej oraz odpowiednim natężeniem. Możliwość choćby częściowego rozumienia na drodze słuchowej wypowiedzi innych osób stanowiła duży przełom w funkcjonowaniu osób zaimplantowanych. Interpretowali ten fakt jako ponowne narodzenie się, odzyskanie siebie utraconych. Wyniki dotyczące zmian w obrębie sfery zawodowej po implantacji pokazują, że dziesięciu pacjentów (pięć kobiet i pięciu mężczyzn) powróciło na swoje dawne stanowisko pracy (Rycina 5). wobec własnego życia, z akceptacją ograniczeń, które wynikają z zaistniałej choroby, ale i z odkryciem możliwości, jakie niesie ze sobą satysfakcjonujące w aspekcie słuchowym funkcjonowanie w implancie ślimakowym. Rycina 6. Sytuacja rodzinna po zaimplantowaniu. Figure 6. Family situation after implantation. Rycina 5. Sytuacja zawodowa po zaimplantowaniu. Figure 5. Professional situation after implantation. Były to osoby z wyższym wykształceniem, które rozumiejąc szansę jaką otrzymały od losu poddały się intensywnej, systematycznej rehabilitacji pooperacyjnej. Umożliwiło to dynamiczne nabywanie utraconych umiejętności słuchowych, które warunkowały skuteczne posługiwanie się językiem mówionym, niezbędnym w różnego rodzaju kontaktach zawodowych. Ponad połowa badanych kobiet zdecydowała się na podjęcie pracy poniżej swoich kwalifikacji zawodowych. Związane to było częściowo z trudną sytuacją finansową gospodarstwa domowego, ale również z faktem, że kobiety przejawiały większą w stosunku do badanych mężczyzn motywację do podejmowania nowych wyzwań. Chciały przebywać wśród ludzi, posługiwać się czynnie mową, a kontakty z innymi w sytuacjach zawodowych stanowiły dodatkowo doskonałą stymulację odzyskiwanych funkcji słuchowych. Mniej niż 1/3 mężczyzn zdecydowała się na podjęcie analogicznej decyzji. Być może wiązało się to z lękiem wobec nowych, przewartościowanych wyzwań w stosunku do tych sprzed choroby, a może było wynikiem ciągle doświadczanej żałoby za tym, co zostało definitywnie utracone? Funkcjonowanie w sferze rodzinnej (Rycina 6) po zaimplantowaniu również wykazuje wiele pozytywnych zmian. Zarówno kobiety, jak i mężczyźni (ponad 70%) deklarują subiektywnie odczuwalne zmiany w zakresie poprawy jakości relacji z najbliższymi osobami z kręgu rodziny. Jakość i częstość kontaktów towarzyskich z dawnymi znajomymi i przyjaciółmi również uległa poprawie. Związane jest to zapewne z przewartościowaniem oczekiwań Wyniki uzyskane z zastosowania kwestionariusza CES-D po zaimplantowaniu wskazują, że u ponad połowy pacjentów (kobiet i mężczyzn) objawy depresji wycofały się (Rycina 7), a w życiu codziennym zaczęły dominować uczucia i emocje pozytywne (Rycina 8), które pozwoliły na odbudowanie utraconych w wyniku pojawienia się głuchoty zachwianych struktur osobowości. Rycina 7. CES-D po zaimplantowaniu. Figure 7. CES-D after implantation. Rycina 8. PANAS-PL po zaimplantowaniu. Figure 8. PANAS-PL after implantation. Pozytywnych uczuć związanych z odczuwaniem entuzjazmu, dumy z własnych osiągnięć, aktywności, siły oraz zainspirowania nowymi możliwościami i okolicznościami życiowymi doświadczyło aż 3/4 grupy badanych kobiet i blisko połowa mężczyzn. Analiza procesu powrotu do utraconych ról społecznych i zawodowych

5 Dynamika powrotu do utraconych ról społecznych przez grupę zaimplantowanych pacjentów (kobiet i mężczyzn) przez pacjentów z głuchotą postlingwalną, zaimplantowanych wszczepem ślimakowym wskazuje jednoznacznie, że jest to możliwe. Na dynamikę odzyskiwania utraconych tożsamości wpływ ma wiele różnych czynników, które ujawniają się u każdej jednostki w indywidualny sposób w toku życia osobniczego. Wyniki badań wskazują na większe zdolności adaptacyjne do nowych okoliczności życiowych w grupie badanych kobiet (Rycina 9). Rycina 9. Dynamika powrotu do utraconych ról zawodowych przez pacjentów zaimplantowanych. Figure 9. The dynamics of return to professional roles lost by implanted patients. Wykazują one większą dynamikę tego procesu w aspekcie czasowym (pierwsze sześć miesięcy po podłączeniu procesora mowy), co związane jest też zapewne z gotowością do podjęcia nowych wyzwań życiowo-zawodowych. Podjęcie czynnej, przynoszącej sukcesy rehabilitacji zaowocowało też odbudowaniem wiary w siebie i redukcją lęku przed wchodzeniem z innymi w interakcje językowe. Odzyskiwanie własnej dawnej roli w życiu rodzinnym przychodzi obu badanym grupom w zbliżonym tempie (pierwsze sześć miesięcy po implantacji). Pełna akceptacja ze strony najbliższej rodziny przełamuje bariery komunikacyjne, mentalne i psychiczne występujące po stronie badanych, czyniąc ten proces satysfakcjonującym dla obu stron (Rycina 10). Rycina 10. Dynamika powrotu do utraconych ról rodzinnych przez pacjentów zaimplantowanych. Figure 10. The dynamics of return to lost family roles by implanted patients. Dyskusja Przedstawione powyżej wyniki badań wyraźnie wskazują, że odzyskanie utraconych w wyniku głuchoty ról społecznych przez osoby dotknięte ww. niepełnosprawnością jest możliwe. Dynamika powrotu do utraconego w subiektywnym i obiektywnym odczuciu poszczególnych pacjentów życia zawodowego i rodzinnego zdeterminowana jest różnymi czynnikami. Na szczególną uwagę zasługują cechy osobowości jednostki tracącej słuch, ogólny poziom inteligencji, motywacja do podjęcia rehabilitacji i integracji z osobami słyszącymi, indywidualna zdolność organizmu do kompensacji itp. [3]. Sposób porozumiewania się po utracie słuchu z otoczeniem dalszym i bliższym oraz aktualnie istniejące warunki rodzinne również mają duży wpływ na proces adaptacji do nowych realiów [4]. Sfera kontaktów społecznych, opierająca się głównie na języku, w wyniku braku dostępu do mowy na drodze słuchowej ulega deformacjom i licznym zniekształceniom, co prowadzi do wtórnych, negatywnych następstw w psychice osób z głuchotą postlingwalną. Traumatyczne przeżycia związane z utratą słuchu odbijają się niekorzystnie na funkcjonowaniu emocjonalnym, co zaobserwować można było u badanych pacjentów. W konsekwencji doprowadziło to do nasilenia stresu, izolacji społecznej i wystąpienia pierwszych objawów depresji. Wśród różnych czynników, które mogłyby wyjaśnić pewne rozbieżności wśród pacjentów w nasileniu objawów depresyjnych można wziąć pod uwagę odmienne dla obu płci normy kulturowe, które wyznaczają akceptowane społecznie wzorce reagowania na stres, ból czy kłopoty. Wyniki naszych badań prowadzonych przed implantacją pokazują, że płeć pacjentów nie odgrywa istotnej roli w tej kwestii, choć doniesienia w piśmiennictwie są na ten temat rozbieżne [5]. Podjęcie przez pacjentów z głuchotą postlingwalną decyzji o implantacji stało się katalizatorem pozytywnych zmian w życiu zawodowym i osobistym. Sukces rehabilitacji pooperacyjnej w tej grupie pacjentów związany był z motywacją do podjęcia nierzadko żmudnych wysiłków, początkowo nieprzynoszących spektakularnych sukcesów. Jak podkreśla Loundon [6] poziom rozwoju mowy przed implantacją stanowił klucz do sukcesu. Podobnie zauważyła Geers [7], że pacjenci posługujący się mową oralną w satysfakcjonujący sposób przed implantacją mają większą szansę na odzyskanie utraconych umiejętności. Wszyscy badani pacjenci w pierwszym życiu, prowadzonym do momentu wystąpienia choroby, byli osobami prawidłowo słyszącymi, funkcjonującymi w obrębie swych ról, podejmowali kontakty z innymi ludźmi, wymagające czynnego posługiwania się językiem. Po implantacji, w tak zwanym drugim życiu, osiągnięte przez wyżej wymienionych wyniki w badaniach dotyczących analizy różnych sfer życia wydają się potwierdzać te założenia. Sfera funkcjonowania słuchowego i językowego systematycznie

6 238 Magdalena Magierska-Krzysztoń, Jolanta Kociemba, Witold Szyfter odbudowywana w wyniku podjętej rehabilitacji po implantacji wydaje się mieć duży wpływ na radzenie sobie ze stresem i emocjami negatywnymi nadal współwystępującymi u części pacjentów. Szczególnie uwidacznia się to w grupie zaimplantowanych kobiet. Podjęta przez większość tej grupy decyzja o rozpoczęciu terapii nastawionej na sukces determinuje w pozytywnym znaczeniu większą dynamikę procesu odzyskiwania lub kreowania na nowo ról zawodowych i rodzinnych. Prawie 50% zaimplantowanych badanych mężczyzn nie podjęło wyzwania rehabilitacyjnego, u nich też można zaobserwować nadal dominujące po operacji uczucia i emocje negatywne graniczące z objawami depresji. Najprawdopodobniej opóźnia to proces odzyskiwania dawnego życia, szczególnie w sferze zawodowej. Ta grupa pacjentów wymaga pełniejszej diagnozy Wnioski Pełnienie ról zawodowych i rodzinnych przez kobiety i mężczyzn uległo w przeważającej części poważnym zakłóceniom w wyniku wystąpienia głuchoty postlingwalnej. Po utracie słuchu dominującymi problemami w obszarze pełnionych ról zawodowych były negatywne doświadczenia związane z utratą pracy oraz z degradacją zawodową, występujące w obu badanych grupach. Zachowania świadczące o występowaniu objawów depresji po utracie słuchu dotyczą bardzo dużej części pacjentów: 87% kobiet i 84% mężczyzn. Grupa badanych kobiet po zaimplantowaniu przejawia większe zdolności adaptacyjne w sferze zawodowej, związane z wewnętrzną gotowością do podjęcia nowej pracy lub z powrotem na pełnione do momentu choroby stanowisko pracy. Pełnienie ról związanych z funkcjonowaniem w rodzinie w obu badanych grupach po zaimplantowaniu uległo znacznej poprawie. Występowanie utrzymujących się trudności z odzyskiwaniem utraconych ról społecznych w obu grupach związane było ze wskaźnikami zdrowia psychicznego, to jest objawami depresyjnymi oraz złym samopoczuciem psychicznym trwającym do czasu ostatniego badania Utrzymujące się trudności w funkcjonowaniu w życiu zawodowym i rodzinnym wśród badanych kobiet i mężczyzn mają istotny związek z decyzją o podjęciu lub braku chęci podjęcia rehabilitacji głosu, słuchu i mowy po zaimplantowaniu. Piśmiennictwo Radloff L.: The CES-D Scale: A self-report depression for research in general population. Appl. Psychol. Measur. 1977, 1, Watson D., Clark L.A.: The PANAS- X: Manual for the positive and negative affect schedule Expanded form. Iowa City, University of Iowa, 1994 Zimbardo P. G.: Psychologia i życie. Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 1999, 13, Kawczyński M., Szyfter W., Pruszewicz A. i wsp.: Wyniki rehabilitacji chorych zaimplantowanych wielokanałowym wszczepem ślimakowym 7-letnie obserwacje kliniczne. Pamiętnik Mowa jest czymś naturalnym dla każdego człowieka, w tym i niesłyszącego. Wejherowo 2001, Pruszewicz A.: Audiologia kliniczna. Wydawnictwo Akademii Medycznej im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu 1994, 5.4.7, Loundon N., Busquet D., Roger G. i wsp.: Audiophonological results after cochlear implantation in 40 congenitally deaf patients: preliminary results. Int. J. Pediatr. Otorhinolaryngol. 2000, 56, 9-21 Geers A. E., Nicholas J., Tye- Murray N. i wsp.: Effects of communication mode on skills of long term cochlear implant users. Presented at the Seventh Symposium on cochlear implant in children, Iowa City, IA, June 4-7, 1998, Adres do korespondencji: Dr Magdalena Magierska-Krzysztoń Zakład Edukacji Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego ul. Bukowska 70, Poznań Tel.: Faks: