Raport końcowy. Warszawa, r.

Transkrypt

1 Ocena stanu gotowości sektora badawczo-rozwojowego w Polsce do skorzystania z możliwości wsparcia z publiczno-prywatnych inwestycyjnych instrumentów finansowych w latach oraz możliwości wdrażania tych instrumentów przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju Warszawa, r.

2 Wykonawca (konsorcjum w składzie): Policy & Action Group Uniconsult Sp. z o.o. ul. Kierbedzia 4, Warszawa, tel , fax http// biuro@pag-uniconsult.pl Taylor Economics Sp. z o.o. ul. Trzy Lipy 3, Gdańsk, tel office@tayloreconomics.pl IMAPP Sp. z o.o. ul. Rejtana 15 lok. 25, Warszawa, tel , fax imapp@imapp.pl Fundacja Naukowa Instytut Badań Strukturalnych ul. Rejtana 15 lok. 28, Warszawa, tel , fax ibs@ibs.org.pl Autorzy: Maciej Gajewski (kierownik badania), Jan Szczucki, Robert Kubajek (PAG Uniconsult) Piotr Tamowicz, Michał Przybyłowski, Anna Zamojska (Taylor Economics) Julian Zawistowski, Izabela Kijeńska-Dąbrowska, Krzysztof Czauderna (IMAPP) 2

3 Spis treści Streszczenie Wprowadzenie Cele, przedmiot, koncepcja i metodologia badania Kontekst badawczy Skala i tendencje w zakresie finansowania działalności B+R Uwagi na temat zakresu stosowania instrumentów finansowych publicznej polityki wspierania działalności badawczo-rozwojowej Ustalenia dokumentów programowych na lata w zakresie wspierania działalności badawczo-rozwojowej przy zastosowaniu instrumentów kapitałowych Rola i zadania Narodowego Centrum Badań i Rozwoju we wspieraniu działalności badawczo-rozwojowej Ustalenia badawcze Analiza strony popytowej zapotrzebowanie na instrumenty finansowe wspierające wdrażanie wyników prac B+R do praktyki gospodarczej Analiza strony podażowej potencjał i stopień przygotowania pośredników finansowych Przesłanki interwencji publicznej w obszarze wspierania działalności B+R i komercjalizacji jej wyników Dotychczasowa podaż wsparcia publicznego Prywatne źródła finansowania B+R Instrumenty planowane Analiza niedoskonałości rynku Wynik badań ilościowych - potencjał do generowania projektów B+R i zagadnienie luki Analiza potencjału NCBR w kontekście wariantów wdrażania instrumentów kapitałowych Opcje systemu wdrażania instrumentów kapitałowych przez NCBR, w tym współpraca z instytucjami europejskimi Rozwiązania wdrożeniowe instrumentów finansowych a potencjał NCBR Konkluzje w sprawie problemów kształtowania współpracy na linii fundusze VC - szkolnictwo wyższe (na podstawie badań jakościowych) Wnioski i propozycje rozwiązań Aneksy Z1. Studia przypadku (USA, Wielka Brytania, Węgry, Izrael) Z.2 Studia przypadku spółek prowadzących prace B+R Z.3. Metodologia szacowania niedoskonałości rynku (badanie ilościowe) Z.4. Opis wyników badania ilościowego Z.5. Metodologia oszacowania ryzyka spółek rynku NewConnect Z.6. Lista respondentów indywidualnych wywiadów pogłębionych Z.7. Zidentyfikowane w badaniu spółki spin-out / off

4 Definicje Jednostki naukowe podmioty prowadzące w sposób ciągły badania naukowe lub prace rozwojowe, określone w ustawie z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki (art. 2 pkt 9, Dz. U. 2014, poz. 1620, tekst jednolity). Spółki spin-off i spin-out - [spin-off] spółki powiązane z jednostką naukową relacjami własnościowymi: bezpośrednio (udziały w spółce) lub pośrednio (poprzez spółkę celową) i/lub powiązane osobowo poprzez pracowników naukowych; spin-out - spółki zakładane przez osoby przejściowo związane z działalnością B+R i pośrednio powiązane z jednostką naukową (podmioty zakładane przez osoby, które zdobyły pewien know how związany z B+R i założyły firmę odchodząc z jednostki naukowej, np. doktoranci, byli pracownicy naukowi) - odwołujemy się tu do najczęściej używanych definicji literaturowych (spin off / out), warto jednak zaznaczyć, że w praktyce światowej pojęcia te bywają rozumiane rozmaicie. Komercjalizacja bezpośrednia - sprzedaż wyników badań naukowych, prac rozwojowych lub know-how związanego z tymi wynikami albo oddawanie do używania tych wyników lub know-how, w szczególności na podstawie umowy licencyjnej, najmu oraz dzierżawy (art. 2 ust. 1 pkt 35, ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, Dz. U. 2012, po. 572, tekst jednolity). Komercjalizacja pośrednia - obejmowanie lub nabywanie udziałów lub akcji w spółkach w celu wdrożenia lub przygotowania do wdrożenia wyników badań naukowych, prac rozwojowych lub know-how związanego z tymi wynikami (art. 2 ust. 1 pkt 36, ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, Dz. U. 2012, poz. 572, tekst jednolity). Wdrożenie prac B+R zastosowanie wyników badań w przedsiębiorstwach poprzez uruchomienie sprzedaży związanej z wdrożoną technologią, produktami lub usługami. Definicja sektora B+R (sektor badawczo-rozwojowy): jednostki naukowe, naukowcy, przedsiębiorcy realizujący prace badawczo-rozwojowe. Luka kapitałowa (equity gap) - względnie trwała nieciągłość po stronie podażowej rynku, wyrażająca się brakiem możliwości sfinansowania uzasadnionych ekonomicznie projektów inwestycyjnych z określonego przedziału wielkości i/lub pochodzących od określonej grupy przedsiębiorców (sektorowe ograniczenie w dostępie do kapitału). Fazy inwestycyjne / rozwoju przedsiębiorstw: Faza zasiewu (seed stage) - finansowanie wstępnych, potencjalnie zyskownych pomysłów, jeszcze przed założeniem przedsiębiorstwa. Środki z reguły przeznaczone są na: badania, ocenę i rozwój pomysłu do fazy komercyjnej (definicja Europejskiego Stowarzyszenia Venture Capital - EVCA); Faza startu (start-up) - faza obejmująca finansowanie rozwoju produktu i wstępnego marketingu. Przedsiębiorstwa korzystające z tego typu finansowania mogą być w trakcie tworzenia lub na progu działalności, jednak przed sprzedażą produktu na znaczącą skalę (EVCA); Wczesna faza wzrostu (early / later stage venture) - finansowanie istniejących przedsiębiorstw w zakresie dalszego rozwoju. Przedsiębiorstwa na tym etapie mogą jeszcze nie być dochodowe, ale zazwyczaj mają za sobą pierwszą rundę finansowania VC (EVCA). Wczesne fazy (ang. early stage) - fazy zasiewu, rozruchu (startu) oraz wczesne fazy wzrostu przedsiębiorstwa (seed, start-up i early stage venture); Faza ekspansji (expansion / growth capital) - finansowanie wzrostu i rozwoju przedsiębiorstwa, zazwyczaj po osiągnięciu progu rentowności. Kapitał wykorzystywany na: finansowanie zwiększenia mocy produkcyjnych, rozwój rynku lub produktu, finansowanie kapitału obrotowego (EVCA). Źródła finansowania i fazy rozwoju przedsiębiorstw Żródło: opracowanie własne na podstawie EVCA 4

5 Streszczenie Niniejsze badanie przeprowadzono w związku z powierzeniem Narodowemu Centrum Badań i Rozwoju (NCBR) funkcji Instytucji Pośredniczącej, odpowiedzialnej za dystrybucję wsparcia publicznego na rzecz rozwoju działalności badawczo-rozwojowej i transferu technologicznego w gospodarce polskiej, pochodzącego ze środków wsparcia funduszy strukturalnych Unii Europejskiej na lata , w ramach Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój. Zakłada się, że w obecnym okresie funduszy strukturalnych UE znaczna część wsparcia transferowana będzie przy zastosowaniu instrumentów finansowych. W związku z tym, cel główny badania określono jako: Pozyskanie użytecznych informacji, mających ułatwić zaprojektowanie, a następnie wdrożenie kolejnych (post BRIdge) inwestycyjnych i/lub dłużnych instrumentów finansowych skierowanych do sektora badawczo-rozwojowego, w szczególności instrumentów ułatwiających pozyskanie przez ten sektor kapitałów podwyższonego ryzyka, na potrzeby realizowanych w Polsce prac B+R i komercjalizacji ich wyników". Zrealizowane badanie umożliwia sformułowanie następujących konkluzji 1 : Ustalenia bazowe I. Z przeprowadzonych analiz wynika, że kluczowa rola w procesie komercjalizacji projektów, zawierających pierwiastek B+R (zwłaszcza na pierwszym etapie rozwoju), musi przypaść finansowym instrumentom kapitałowym (udziałowym), bowiem jedynie one są w stanie skutecznie zaadresować bardzo wysoki poziom ryzyka, towarzyszący tego typu projektom. Problemu tego nie są w stanie zaspokoić inne typy instrumentów finansowych, a także instrumenty niefinansowe - dotacyjne. II. III. Utworzone do tej pory publiczne instrumenty wsparcia kapitałowego jedynie w znikomym stopniu zaadresowały problem luki kapitałowej w finansowaniu komercjalizacji projektów badawczo-rozwojowych. Zdecydowana większość interwencji publicznej w poprzednim okresie funduszy strukturalnych w Polsce ( ), realizowana w oparciu o instrumenty finansowe, trafiła do projektów z sektorów nietechnologicznych i nie powiązanych z B+R. W tej sytuacji, realizowane obecnie przez NCBR przedsięwzięcia, takie jak program BRIdge Alfa (budowa gotowości inwestycyjnej i inwestycja zalążkowa) oraz program BRIdge VC (finansowanie kapitałów funduszy VC, podnoszące zainteresowanie inwestowaniem w przedsięwzięcia na wczesnych etapach rozwoju), należy uznać za słuszne rozwiązania pilotażowe dla nowych instrumentów finansowych (kapitałowych / udziałowych), które mają być wdrażane przez NCBR. Z analizy stanu zasobów B+R w polskich jednostkach naukowych wynika, że w okresie sześciu lat ( ) przedmiotem komercjalizacji może być około projektów. Szacujemy, że projekty te mogą reprezentować wartość około 10,2 mld zł. 1 Prezentowane tu wnioski / rekomendacje zostały szerzej opisane w rozdziale 3 opracowania. 5

6 IV. Biorąc pod uwagę, że nie wszystkie projekty znajdą się w polu zainteresowania funduszy Venture Capital, to w zależności od stopy selekcji (zrealizowanych inwestycjin na poziomie 4% lub 10% projektów) wartość potencjalnego popytu ze strony projektów z pierwiastkiem B+R wyniesie od 409 mln zł do mln zł. W zależności od wariantu selekcji, uwzględniając drugą rundę finansowania, kwoty zapotrzebowania na kapitał mogą wzrosnąć, odpowiednio, o około od 200 mln zł do 500 mln zł (łącznie będzie to od ok. 0,6 mld zł do ok. 1,5 mld zł). Jak pokazały przeprowadzone badania ankietowe, skłonnych do komercjalizacji badań poprzez spółkę spin-off jest ok. 24% pracowników naukowo-dydaktycznych, 27% doktorantów oraz 16% przedsiębiorstw wytwórczych z zakresu wysokich i średniowysokich technologii. Pracownicy naukowo-dydaktyczni, jako czynniki ograniczające podaż projektów badawczo-rozwojowych do komercjalizacji, oprócz braku czasu oraz pierwszeństwa celów poznawczych przed pragmatycznymi, nader często określali jako niesprzyjające aktywności gospodarczej, rozmaite uwarunkowania instytucjonalne, w tym regulaminowo określony priorytet dla publikacji naukowych, występujący w ocenie parametrycznej kadry, a także nieprzychylność otoczenia naukowego i administracyjnego do zmian. V. Wartość globalna projektów badawczo-rozwojowych, jakie pracownicy naukowodydaktyczni i doktoranci których wyniki badań zostały skomercjalizowane w latach chcieliby skomercjalizować na zasadach spółki spin-off wyniosła ponad 12 mld zł. Wielkość ta okazała się zbliżona do innych ustaleń, wynikających również z niniejszego badania, a mianowicie oszacowanie podaży projektów B+R w oparciu o analizę stanu zasobu projektów B+R w jednostkach naukowych - pkt III. VI. VII. Jeśli chodzi o sektor przedsiębiorstw, to tylko 4% przedsiębiorstw wytwórczych z zakresu wysokich i średniowysokich technologii korzystało dotychczas z finansowania kapitałowego. Zainteresowanie tym finansowaniem deklaruje jednak blisko 1/4 z nich. W przypadku tych przedsiębiorstw luka niezrealizowanych prac badawczorozwojowych w okresie , z powodu niedostatecznej dostępności środków, wyniosła prawie 16 mld zł. Propozycje nowych instrumentów W przyszłości (przy współfinansowaniu PO IR) uzasadniona jest nie tylko realizacja programu BRIdge VC2 (co zostało już przewidziane w ramach Działania PO IR), ale także dwóch innych instrumentów: Instrumentu o charakterze dłużnym oraz Instrumentu kapitałowego, wspierającego inkubację przedsięwzięć opartych na wynikach działalności badawczo-rozwojowej (faza pre- i seed), realizowaną przez wehikuły inwestycyjne Alfa+. Drugi z instrumentów, stanowiłby kontynuację realizowanego obecnie pilotażowego programu BRIdge Alfa, przy czym byłby to instrument oparty na mechanizmie finansowania kapitałowego. 6

7 1. (Instrument dłużny) Ponieważ w naszej ocenie wsparcie kapitałowe nie jest w stanie zaadresować wszystkich potrzeb finansowych i adekwatnych poziomów ryzyka, zasadne jest również utworzenie, jako elementu uzupełniającego i współtworzącego projektowany system wsparcia komercjalizacji prac B+R - zwrotnego instrumentu pożyczkowego - funduszu pożyczkowego). Proponowany instrument pożyczkowy, w formie rozwiązania "wewnętrznego", zarządzanego bezpośrednio przez NCBR, mógłby adresować potrzeby finansowe tych projektów (spółek komercjalizujących) wyniki prac badawczo-rozwojowych, które nie wymagałyby dofinansowania kapitałowego i/lub natrafiałyby na ograniczony dostęp do rynku bankowego. Pożyczki mogłyby wynosić maksymalnie 1 mln euro dla małych przedsiębiorstw, działających nie dłużej niż 5 lat lub do 2 mln euro w przypadku firm innowacyjnych przy maksymalnie dziesięcioletnim okresie zapadalności. Alokacja na instrument pożyczkowy w wariancie minimalnym powinna wynieść ok. 342 mln zł (ok. 81 mln euro). 2. (Instrument kapitałowy) Sądzimy, że właściwe będzie oparcie planowanego do kontynuacji programu BRIdge Alfa (Poddziałanie PO IR) na mechanizmie wsparcia kapitałowego, rozprowadzanego (podobnie jak w BRIdge VC2) przez podmiot pełniący rolę funduszu funduszy. Menadżer tego funduszu dokonywałby wyboru zespołów zarządzających wehikułami określanymi tu jako Alfa+. Instrument ten opierałby się na następujących założeniach: Celem wehikułu byłoby inwestowanie w najwcześniejsze (zalążkowe) fazy rozwojowe przedsięwzięć / pomysłów (pre- i seed), opartych na działalności B+R, Kapitalizacja każdego wehikułu Alfa+ wynosiłaby 30 mln zł. Byłaby ona finansowana z zachowaniem parytetu: 20% środki prywatne, tj. 6 mln zł / 80% środki wsparcia, tj. 24 mln zł (NCBR), przy czym: 20% budżetu ustanowionej Alfy+ (6 mln zł, w tym: 20% środki prywatne i 80% - środki wsparcia) przeznaczone byłoby na zarządzanie wehikułem oraz finansowanie wydatków związanych z realizacją fazy pre-seed (głównie tzw. proof-of-principle - wczesnej weryfikacji pomysłu), 80% budżetu Alfy+ (24 mln zł) przeznaczone byłoby na dokonywanie inwestycji kapitałowych w nowotworzone spółki (20% środki prywatne i 80% - środki wsparcia), Pozytywna ocena wczesnej weryfikacji pomysłu prowadziłaby do podjęcia decyzji przez zespół zarządzający w sprawie inwestowania środków wehikułu w nowotworzoną spółkę w wysokości ok. 1 mln zł (również przy zachowaniu ww. parytetu: 20% / 80%). Kapitalizacja nowoutworzonej spółki służyłaby dalszemu finansowaniu 7

8 przedsięwzięcia, w tym kontynuacji prac badawczo-rozwojowych (proof-of-concept - weryfikacja pomysłu). VIII. Nowoutworzona spółka będzie przygotowana do pozyskania kolejnej rundy finansowania - w założeniu będzie ona mogła stać się celem inwestycyjnym programu BRIdge VC2 (lub obecnego BRIdge VC), ewentualnie celem inwestycyjnym innego podmiotu. Decyzje w sprawie podziału efektów dokapitalizowania na etapie dezinwestycji należy ustalić po rozpoznaniu strategii inwestycyjnych i oczekiwań formułowanych przez podmioty zainteresowane pełnieniem roli funduszu funduszy. Przy czym, z uwagi na wysokie ryzyko inwestycyjne, (ale w dużej mierze pokrywane ze źródeł publicznych - parytet 20% / 80%) zasadne jest przyjęcie wariantu przewidującego uprzywilejowanie inwestorów prywatnych w zakresie podziału zysków z inwestycji np. - w pierwszej kolejności zwrot wkładu inwestora prywatnego, w drugiej zwrot środków wsparcia; pozostała nadwyżka dzielona w częściach równych (ewentualnie zgodnie z parytetem); w przypadku wystąpienia straty z inwestycji - podział zgodnie z parytetem. Jeśli chodzi o mechanizm wdrożeniowy, to w idealnym scenariuszu program Alfa+ powinien być realizowany przez podmiot, pełniący rolę funduszu funduszy. Nie należy wykluczać rozwiązania, polegającego na wyborze jednego funduszu funduszy, jako realizatora dwóch nowych programów tj. BRIdge VC 2 oraz programu Alfa+ (z uwagi na konieczność zapewnienia możliwie wysokiej ekonomii skali oraz przydatne powiązanie z programem BRIdge VC2, w związku z planowaną sekwencją: inwestycje Alfa+ kolejne rundy finansowania zapewniane z BRIdge VC2). Inne kwestie - kontekstowe Planowany program wsparcia BRIdge VC2 (w ramach PO IR) w miarę możliwości powinien być "powiązany" z realizowanymi równolegle programami BRIdge Alfa (realizowany obecnie pilotaż) i podobnymi programami (uruchamianymi w przyszłości). Naturalnie, o potrzebie występowania takiego powiązania ostatecznie zdecyduje rynek. Generalnie jednak, chodzi o to, aby zapewnić sprawny przepływ projektów z programu Alfa+ do BRIdge VC2, który - w przypadkach tych projektów - oferowałby kolejne rundy finansowania. Programy te nie powinny funkcjonować jako wyizolowane przedsięwzięcia. Powinny one tworzyć szkielet kształtowanego środowiska funduszy kapitałowych w Polsce. Oczywiście można założyć, że przepływ ten będzie następował automatycznie, w przypadkach szczególnie udanych przedsięwzięć inkubowanych w BRIdge Alfa+. Tym niemniej, wszelkie wspomagające współpracę podmiotów wdrażających te instrumenty wydają się być wskazane (wymiana informacji, preferencje dla funduszy VC deklarujących współpracę "międzyprogramową"). 8

9 IX. Z badania wynika, że NCBR posiada potencjał do pokierowania procesami realizacji wsparcia kapitałowego - wyboru funduszu funduszy, monitorowania działalności - także pośredników finansowych (wspieranych funduszy VC). Jednak, w związku z planowanym ukierunkowywaniem inwestycji z uwzględnieniem koncepcji tzw. "polskiego pierwiastka", istnieje potrzeba (na poziomie NCBR) doprecyzowania tego pojęcia, aby łatwiejsze (i skuteczne) było jego stosowanie w praktyce wdrażania wsparcia (na wszystkich poziomach, tj. funduszu funduszy, pośredników finansowych - funduszy VC, jak i poszczególnych inwestycji portfelowych). X. Za wskazane uznajemy działania sprzyjające generowaniu projektów B+R w środowisku badawczo-rozwojowym. Wsparciem budowy gotowości inwestycyjnej na uczelniach mogłoby być uruchomienie instrumentów dotacyjnych dla spółek celowych uczelni, inkubatorów i akceleratorów, które pozwolą na pozyskanie usług doradczych ze strony zewnętrznych ekspertów w zakresie rynkowej komercjalizacji projektów B+R. Szczególną uwagę należy poświęcić młodym zespołom naukowym (w tym absolwentom studiów doktoranckich oraz doktorantom najwyższych lat studiów), gdyż są to osoby najbardziej skłonne do realizacji komercjalizacji prac badawczo-rozwojowych w formule przedsiębiorstwa prywatnego. XI. XII. W ramach kontynuowanych i nowych programów dotacyjnych rekomendujemy położenie nacisku na elementy doradcze i mentorskie, które to w najbardziej efektywny sposób prowadzą do budowy gotowości inwestycyjnej. Istotnym problemem, który musi być zaadresowany na etapie wyboru pośredników zarządzających kapitałowymi instrumentami finansowymi, jest luka kompetencyjna. Na rynku brak jest fund menedżerów posiadających doświadczenie w sektorach zaawansowanych technologicznie, w zakresie badań naukowych, czy też posiadających odpowiednie wykształcenie kierunkowe (np. medycyna, biotechnologia, chemia, itd.), zdolnych do oceny projektów i ich wsparcia merytorycznego na etapie rozwoju. Sądzimy, że luka kompetencyjna musi być zaadresowana już na etapie wyboru pośredników do zarządzania instrumentami kapitałowymi, gdyż jest to główne zagrożenie dla oczekiwanej skuteczności i efektywności instrumentu wejść kapitałowych. Problemem są także braki kompetencji w zakresie komercjalizacji projektów B+R w już funkcjonujących strukturach: inkubatorach, akceleratorach, parkach technologicznych i spółkach celowych uczelni wyższych. Wreszcie, cały program wsparcia kapitałowego w Polsce (konkluzja ta ma charakter uniwersalny, dotyczy wszystkich instrumentów kapitałowych, które mają być wspierane w PO IR) należy kształtować w taki sposób, aby w jego wyniku doszło do ukształtowania w Polsce silnego, kompetentnego i sprawnie funkcjonującego rynku VC. Sprzyjać temu będzie uwzględnienie "polskiego pierwiastka" nie tylko na poziomie inwestycji portfelowych, ale także przy wyborze funduszu funduszy i pośredników finansowych. Za przykłady wykorzystania środków wsparcia do kształtowania rynku VC posłużyć mogą przypadki Węgier i Izraela. Każdy z tych przykładów jest specyficzny i w związku z tym bardzo trudny (o ile w ogóle możliwy) 9

10 do naśladownictwa, ale w sumie pokazują one ścieżki rozwojowe, które wynikają z przemyślanego wykorzystania wsparcia. Proponujemy zatem uznać, że właśnie taki rezultat wspierania instrumentów kapitałowych w Polsce (wykształcenie silnego kompetencyjnie, zróżnicowanego rynku VC) w nadchodzących latach powinien stanowić główny cel planowanej obecnie interwencji publicznej w sferze instrumentów kapitałowych. 10

11 1. Wprowadzenie 1.1. Cele, przedmiot, koncepcja i metodologia badania W obecnym okresie funduszy strukturalnych Unii Europejskiej (UE) w Polsce ( ), Zamawiającemu (Narodowe Centrum Badań i Rozwoju - NCBR) powierzono pełnienie funkcji instytucji odpowiedzialnej za dystrybucję wsparcia publicznego, wspomagającego procesy badawczo-rozwojowe i transfer technologii w gospodarce polskiej. Jest to kontynuacja zadań, które NCBR realizuje od momentu powstania, przy czym obecnie, znaczna część wsparcia publicznego ze środków strukturalnych ma być wprowadzana na rynek przy wykorzystaniu instrumentów finansowych 2. Ponadto, instrumenty te powinny być tak skonfigurowane, aby ich stosowanie wywoływało możliwie wysoką skalę zaangażowania kapitału prywatnego. Jest to znacząca zmiana w porównaniu do okresów minionych, w których w publicznej polityce wsparcia, szczególnie dotyczącej sfery B+R i innowacyjności, dominowały instrumenty niefinansowe (bezzwrotne / dotacyjne), za pomocą których wspierano zarówno jednostki naukowe, jak i przedsiębiorców 3. Występująca uprzednio dominacja instrumentów bezzwrotnych doprowadziła do ukształtowania się określonego systemu prawno-organizacyjnego, mechanizmów postępowania, myślenia, rutyn i oczekiwań (np. co do kontynuacji wsparcia przy wykorzystaniu dotacji, które beneficjenci zwykli uznawać za najbardziej korzystne rozwiązanie). Jednocześnie w końcowych latach minionego okresu programowania funduszy unijnych w Polsce, bazując na wiedzy wskazującej na konieczność zmiany form transferu środków wsparcia, NCBR zapoczątkował działania, w ramach których rozpoczął testowanie pewnych instrumentów finansowych uruchomiono rodzinę programów BRIdge. Obecnie, te nowouruchomione instrumenty funkcjonują jako pilotażowe, lub też w przypadku niektórych z nich pilotaż został zakończony 4. Uwzględniając powyższy kontekst, niniejsze badanie stanowi próbę zgromadzenia i opracowania odpowiednich danych diagnostycznych, które pozwolą wnioskować i sformułować rekomendacje strategiczne, dotyczące wdrażania interwencji publicznej przy wykorzystaniu instrumentów finansowych, służących wspieraniu projektów badawczorozwojowych w celu ich komercjalizacji oraz wspomagających rozwój innowacyjnych przedsięwzięć technologicznych. W związku z tym cel główny badania określony został jako: Stworzenie podstaw merytorycznych, mających ułatwić zaprojektowanie, a następnie wdrożenie kolejnych (post BRIdge) inwestycyjnych i/lub dłużnych instrumentów finansowych skierowanych do sektora badawczo-rozwojowego, w szczególności instrumentów ułatwiających pozyskanie przez ten sektor kapitałów podwyższonego ryzyka, na potrzeby realizowanych w Polsce prac B+R i komercjalizacji ich wyników. 2 Zob. np. pismo Komisji Europejskiej w sprawie potrzeby istotnego zwiększenia wykorzystania instrumentów finansowych w ramach perspektywy finansowej funduszy strukturalnych UE w latach , skierowane do władz programujących w państwach członkowskich (J. Katainen Wiceprzewodniczący i członek Komisji Europejskiej i inni), r.). 3 Przykładowo, jak podkreślono w dokumentacji przetargowej dotyczącej niniejszego opracowania: /.../ w dotychczasowej praktyce finansowania sektora B+R ze środków finansowych na naukę do 2012 r. nie wystąpił przypadek finansowania przedsięwzięć z zakresu działania NCBR za pośrednictwem mechanizmu zwrotnego, tzn. poprzez udzielenie pożyczek, gwarancji ani mechanizmów wejścia kapitałowego /.../. 4 Programy pilotażowe BRIdge opisano dalej, w części raportu prezentującej doświadczenia w stosowaniu instrumentów finansowych w Polsce w sferze B+R i innowacyjności (podrozdział 2.2.). 11

12 Cel główny badania uzupełniają trzy cele szczegółowe. Pierwszy z nich obejmuje określenie potencjału sektora badawczo-rozwojowego w Polsce (publicznych organizacji badawczych, przedsiębiorstw prowadzących działalność B+R, osób fizycznych zajmujących się pracami B+R) w zakresie popytu na instrumenty finansowe. Cel drugi odnosi się do strony podażowej, polegając na określeniu doświadczeń, stopnia przygotowania i potencjału sektora finansowego (szczególnie podmiotów, które pośredniczą w finansowaniu komercjalizacji wyników działalności badawczo-rozwojowej) do stosowania instrumentów finansowych. Wreszcie trzeci cel szczegółowy adresuje kwestie instytucjonalne, dotyczące sposobów (organizacji) wdrażania instrumentów finansowych przez NCBR, uwzględniając ocenę doświadczeń i przygotowania do wdrażania instrumentów finansowych. Przedmiot niniejszego badania analizowany był pod kątem sformułowanej na wstępie wiązki pytań badawczych. W ramach uszczegółowienia badania, pytania przyporządkowano do kilku modułów badawczych. Kryterium tego grupowania stanowiły obszary tematyczne badania. Układ modułowy badania przedstawia rys Rys Moduły analizy i pytania badawcze (1) Jaki jest potencjał sektora badawczorozwojowego w Polsce (obejmującego wskazane wyżej podmioty) w zakresie generowania biznesowych projektów B+R mogących wykorzystywać inwestycyjne i dłużne instrumenty finansowe? (2) Jaki jest potencjał i stopień przygotowania sektora finansowego do stosowania inwestycyjnych i dłużnych instrumentów finansowych? (5a) Czy istnieje niedoskonałość rynku dla projektowanych instrumentów finansowych? (5b) Na czym ona polega? (5c) Co jest jej przyczyną i jakie są skutki jej występowania dla odbiorców ostatecznych projektowanych instrumentów finansowych? (5d) Jaka jest jej szacowana wielkość dla poszczególnych instrumentów? Moduł 1. Analiza strony popytowej Moduł 2. Analiza strony podażowej Moduł 3. Analiza niedoskonałości rynku (3a) Jaki jest potencjał NCBR jako operatora inwestycyjnych i dłużnych instrumentów finansowych w zakresie wspierania komercjalizacji wyników prac B+R, realizowanych w formule publiczno-prywatnej? (3b) Jakie warunki musi spełnić NCBR aby zwiększyć swój potencjał w tym zakresie? (3c) W ramach jakich struktur prawnych instrumenty te mogłyby być realizowane? (3d) Czy formuła spółki zależnej powołującej spółki celowe do wdrażania poszczególnych instrumentów stanowi rozwiązanie optymalne? (8a) Czy instytucje sektora finansowego (Europejski Bank Inwestycyjny, Europejski Fundusz Inwestycyjny, instytucje sektora finansowego, organy władzy publicznej na poziomie Unii Europejskiej) oferują możliwość wspólnego wdrażania instrumentów finansowych? (8b) Czy taka współpraca byłaby możliwa w obecnie obowiązujących ramach prawnych i zapewniłaby efektywne wsparcie dla beneficjentów? Moduł 4. Analiza potencjału wdrożeniowego (4a) Jakiego rodzaju instrumenty finansowe, w jakiej wielkości i do kogo powinny zostać skierowane? (4b) Jakie czynniki determinują zainteresowanie korzystaniem z instrumentów finansowych? (4c) Na jakich warunkach ostateczni odbiorcy (w ramach poszczególnych instrumentów) są w stanie skorzystać z oferowanego wsparcia? (6a) Jakie instrumenty zwrotne, które mogłyby być realizowane przez NCBR, przyczyniłyby się do wzrostu finansowania prac badawczorozwojowych przez przedsiębiorców? (6b) Czy NCBR ma do takich działań odpowiedni potencjał? (7) Co zrobić by zwiększyć podaż dobrych projektów, zawierających element B+R i możliwych do finansowania w ramach instrumentów zwrotnych? Moduł 5. Wnioski i propozycje rozwiązań Moduł horyzontalny, realizowany w formie badania ilościowego CAWI / CATI, zasilający w informacje / dane, które będą wykorzystywane w ramach wybranych modułów badawczych (MD 1, 2, 3 i 5). Moduł 6. Moduł horyzontaly dane badawcze wspierające i rozszerzające Źródło: Opracowanie własne, Raport Metodologiczny,

13 Z uwagi na pojemność tych pytań (i celów badania), w analizach konieczne było zastosowanie podejścia, umożliwiającego wzięcie pod uwagę rozmaitych punktów oglądu tematyki badawczej, jak i perspektyw analitycznych. Przede wszystkim, konieczne było uwzględnienie podmiotów tworzących dwie zasadnicze strony rynku finansowania, tj. podmiotów reprezentujących stronę podażową (dostarczyciele finansowania / kapitału) oraz podmiotów tworzących stronę popytową (odbiorcy / beneficjenci instrumentów finansowych). Ponadto, analizy wykorzystywania instrumentów finansowych prowadzono z uwzględnieniem ram i instrumentarium szerszej polityki wsparcia publicznego w sferze wspierania działalności badawczo-rozwojowej i innowacyjności (tj. przede wszystkim założeń kluczowego programu operacyjnego w programowaniu funduszy strukturalnych w latach , dotyczącego wspierania działalności badawczo-rozwojowej i innowacyjności Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój na lata , PO IR). W badaniu zastosowanie znalazły różne metody / techniki gromadzenia informacji i danych źródłowych, zarówno o charakterze jakościowym, jak i ilościowym 5. Katalog ten objął: Desk research analiza informacji / danych ze źródeł zastanych (literatury przedmiotu, raportów, ekspertyz i ewaluacji związanych z tematyką badania, danych ze statystki publicznej i baz danych programów wsparcia publicznego); Wywiady bezpośrednie (IDI) (oraz wyłącznie wspomagająco indywidualne wywiady telefoniczne, ITI) respondentami tych wywiadów byli przedstawiciele Zamawiającego, osoby reprezentujące przedsiębiorców realizujących działalność B+R, ludzie nauki prowadzący projekty / działalność B+R oraz przedstawiciele struktur wspierających B+R i transfer technologii (centra transferu technologii, uczelniane spółki celowe), przedstawiciele pośredników finansowych, w tym banków, funduszy kapitałowych i pozabankowych instytucji finansowych, przedstawiciele samorządu terytorialnego, eksperci oraz reprezentanci instytucji publicznych, zajmujących się problematyką finansowania); Zogniskowane wywiady grupowe (FGI) wywiady z przedstawicielami trzech grup instytucji: (i) innowacyjnych przedsiębiorstw, realizujących działalność badawczorozwojową, (ii) jednostek organizacyjnych instytucji naukowych, zajmujących się zarządzaniem / wspomaganiem badań naukowych i transferu technologii oraz (iii) pracownikami Zamawiającego (specjalistami zaangażowanymi w programowanie instrumentów finansowych oraz wdrażanie programów BRIdge); Panel ekspertów eksperci reprezentujący fundusze kapitałowe oraz sferę nauki, inwestorzy; forum wykorzystane w celu przedyskutowania wyników badania; Studium przypadku metodę obrazująca doświadczenia zagraniczne w stosowaniu instrumentów finansowych - kapitałowych (analizowano doświadczenia USA, Izraela, Wielkiej Brytanii i Węgier); CAWI / CATI badanie internetowe i telefoniczne, przeprowadzone w odniesieniu do dwóch populacji, odpowiednio: ludzi nauki (CAWI) oraz przedsiębiorstw realizujących działalność badawczo-rozwojową (CATI). 5 Szczegółowy opis metod / technik badawczych zawarty został w raporcie metodologicznym przygotowanym i uzgodnionym z Zamawiającym w pierwszej fazie badania, Raport Metodologiczny, Warszawa r. 13

14 Tab Przyporządkowanie metod / technik badawczych do pytań badawczych Lp Pytanie badawcze (1) Jaki jest potencjał sektora badawczorozwojowego w Polsce (obejmującego wskazane wyżej podmioty) w zakresie generowania biznesowych projektów B+R mogących wykorzystywać inwestycyjne i dłużne instrumenty finansowe? [MD 1] (2) Jaki jest potencjał i stopień przygotowania sektora finansowego do stosowania inwestycyjnych i dłużnych instrumentów finansowych? [MD 2] (3a) Jaki jest potencjał NCBR jako operatora inwestycyjnych i dłużnych instrumentów finansowych w zakresie wspierania komercjalizacji wyników prac B+R, realizowanych w formule publiczno-prywatnej? (3b) Jakie warunki musi spełnić NCBR aby zwiększyć swój potencjał w tym zakresie? (3c) W ramach jakich struktur prawnych instrumenty te mogłyby być realizowane? (3d) Czy formuła spółki zależnej powołującej spółki celowe do wdrażania poszczególnych instrumentów stanowi rozwiązanie optymalne? [MD 4] (4a) Jakiego rodzaju instrumenty finansowe, w jakiej wielkości i do kogo powinny zostać skierowane? (4b) Jakie czynniki determinują zainteresowanie korzystaniem z instrumentów finansowych? (4c) Na jakich warunkach ostateczni odbiorcy (w ramach poszczególnych instrumentów) są w stanie skorzystać z oferowanego wsparcia? [MD 5] (5a) Czy istnieje niedoskonałość rynku dla projektowanych instrumentów finansowych? (5b) Na czym ona polega? (5c) Co jest jej przyczyną i jakie są skutki jej występowania dla odbiorców ostatecznych projektowanych instrumentów finansowych? (5d) Jaka jest jej szacowana wielkość dla poszczególnych instrumentów? [MD 3] (6a) Jakie instrumenty zwrotne, które mogłyby być realizowane przez NCBR, przyczyniłyby się do wzrostu finansowania prac badawczo-rozwojowych przez przedsiębiorców? (6b) Czy NCBR ma do takich działań odpowiedni potencjał? [MD 5] (7) Co zrobić by zwiększyć podaż dobrych projektów, zawierających element B+R i możliwych do finansowania w ramach instrumentów zwrotnych? [MD 5] (8a) Czy instytucje sektora finansowego (Europejski Bank Inwestycyjny, Europejski Fundusz Inwestycyjny, instytucje sektora finansowego, organy władzy publicznej na poziomie Unii Europejskiej) oferują możliwość wspólnego wdrażania instrumentów finansowych? (8b) Czy taka współpraca byłaby możliwa w obecnie obowiązujących ramach prawnych i zapewniłaby efektywne wsparcie dla beneficjentów? [MD 4] * Metoda / technika wspomagająca. Desk research IDI ITI FGI Panel ekspertów Studium przypadku CAWI / CATI * * 14

15 1.2. Kontekst badawczy Skala i tendencje w zakresie finansowania działalności B+R Obserwowane w ostatnich latach tendencje w zakresie finansowania działalności badawczorozwojowej w Polsce stanowią kontekst analizy / formułowania propozycji stosowania instrumentów finansowych w sferze B+R. W związku z tym należy zauważyć, że choć dystans technologiczny, będący rezultatem dotychczasowego zaangażowania w finansowanie działalności badawczo-rozwojowej, jaki dzieli gospodarkę polską od światowych liderów, jest nadal znaczący, to jednak statystyki sygnalizują pewną poprawę w tym zakresie. Przede wszystkim prowadzenie działalności B+R coraz częściej uznawane jest za kluczowy czynnik kształtowania strategii rozwojowych, szczególnie średnich i dużych firm 6. Przedsiębiorcy informują o planach szerszego angażowania się w działalność badawczo-rozwojową. Jak wynika z jednego z badań bieżących, przeprowadzonego w I połowie 2014 r., wzrasta liczba firm, które planują zwiększyć wydatki na badania. W perspektywie 3-5 lat ponad 60% przedsiębiorstw (respondentów tego badania) planuje wzrost wydatków (wzrost z ok. 51% deklaracji odnotowanych w poprzednim badaniu - z roku 2013) 7. Sytuacja ta tworzy pozytywne tło do programowania interwencji publicznej, w związku z możliwością odpowiedniego ukierunkowania przypadających Polsce środków z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej (w perspektywie ), umożliwiających intensyfikację wsparcia. Dostępność środków strukturalnych stwarza okazję uruchomienia różnych narzędzi wspierania pożądanych zachowań przedsiębiorców, wzmacniających prowadzenie przez nich badań przemysłowych, prac rozwojowych, komercjalizację innowacji, ochronę i zarządzanie własnością intelektualną, czy też nawiązywanie szerszej współpracy z jednostkami naukowymi. Tego rodzaju interwencji wymagają przyjęte cele rozwojowe, określone dla Polski w strategii Europa 2020, które przewidują, że w roku 2020 całkowite nakłady na B+R powinny osiągnąć 1,7% PKB, przy znacznym udziale nakładów ponoszonych przez przedsiębiorstwa - planowany udział nakładów sektora przedsiębiorstw w 2020 r. to 0,8% PKB. Ostatnio udostępnione statystyki publiczne uwidaczniają wzrost wydatków przedsiębiorstw na B+R. Istotny jest także fakt rosnącej liczby podmiotów, w tym przedsiębiorców, podejmujących działalność badawczo-rozwojową 8. Odwołując się do danych statystyki publicznej, w 2013 r. funkcjonowały podmioty, które prowadziły działalność B+R lub zlecały wykonanie takich prac innym podmiotom. W stosunku do roku 2012 nastąpił wzrost o 389 jednostek (+14,2%), w tym o 340 wzrosła liczba podmiotów z sektora przedsiębiorstw. Liczba jednostek w tym sektorze, prowadzących badania, wzrosła z około 850 w 2009 roku do około w 2013 roku. 6 Jak podają autorzy raportu "Działalność badawczo-rozwojowa przedsiębiorstw w Polsce - perspektywa 2020", KPMG, Warszawa 2013, s. 5, ok. 57% średnich i dużych firm informuje, że angażuje się w B+R, zarówno poprzez prowadzenie działalności badawczo-rozwojowej samodzielnie lub też zamawiając tego rodzaju prace w jednostkach specjalistycznych. Raport opracowano na podstawie badania CATI, wykonanego w 2014 r. Badaniem objęto blisko 500 przedsiębiorstw, głównie jednak firm średnich (większość) i dużych (op. cit., s. 11). 7 "Badania i rozwój w Polsce", Raport 2014, Deloitte, 2014, s GUS, informacja sygnalna: "Działalność badawcza i rozwojowa w Polsce w 2013 r.", GUS, listopad 2014 r. 15

16 Wartość nakładów wewnętrznych ogółem na działalność badawczo-rozwojową (GERD) w 2013 roku wyniosła mln zł (w roku 2010 było to mln zł). Choć w 2013 r. intensywność nakładów wewnętrznych na badania i prace rozwojowe wyniosła 0,87% PKB, wobec 0,89 % w roku poprzednim (a więc zmalała), to jednak jak pokazują kolejne dane w strukturze nakładów wyraźnie zwiększyły się wydatki ponoszone przez przedsiębiorstwa, co oczywiście stanowi sygnał pozytywny (przyrost ten umożliwił utrzymanie udziału wydatków na B+R w PKB na poziomie zbliżonym do roku poprzedniego). To właśnie w sektorze przedsiębiorstw w 2013 r. odnotowano szczególnie wysoki przyrost wydatków na działalność badawczo-rozwojową. Mianowicie, w porównaniu do roku 2012 wyniósł on 950 mln zł, osiągając poziom ok. 6,3 mld zł (wobec ok. 5,34 mld zł w roku 2012 i 3,52 mld zł w roku 2011). Dzięki tym zmianom wzrost procentowy nakładów w sektorze przedsiębiorstw osiągnął poziom ok. 18% w stosunku do roku W rezultacie przyrostów odnotowanych w 2013 r. udział nakładów wewnętrznych sektora przedsiębiorstw w wartości nakładów wewnętrznych ogółem wzrósł do poziomu 43,6% (z 37,2% w 2012 r.). Obserwowane zmiany prowadzą do rosnącego udziału wydatków na badania i rozwój przedsiębiorstw w PKB 9. Tab Nakłady wewnętrzne na działalność badawczo-rozwojową (w mln zł) (GERD) Sektor Przedsiębiorstw 3 521, , ,2 Rządowy 4 035, , ,8 Szkolnictwa wyższego 4 102, , ,3 Prywatnych instytucji niekomercyjnych 27,0 56,7 42,4 Razem (GERD) , , ,8 Źródło: dane GUS Tab Nakłady na B+R przedsiębiorstw w relacji do PKB (mln zł) (BERD / PKB) Wyszczególnienie Nakłady sektora przedsiębiorstw na działalność B+R 3 521, , ,2 PKB w mln zł Relacja BERD do PKB w % 0,23 0,33 0,37 Źródło: dane GUS W przedsiębiorstwach nastąpił również wzrost liczby personelu zaangażowanego w działalność badawczo-rozwojową - w 2013 r. liczba pracowników B+R wyniosła ok. 38 tys., wobec 32,4 tys. w roku 2012 i 26,7 tys. w 2011 r. Odnotowany przyrost jest bardzo wyraźny, szczególnie na tle zmian w innych sektorach, w których wystąpiły spadki lub przyrosty minimalne. Przy obecnym poziomie (14,4 mld zł w roku 2013) wewnętrznych nakładów na badania i rozwój Polska znajduje się na 19 pozycji wśród krajów Unii Europejskiej pod względem intensywności prac B+R (GERD/PKB). Choć wskaźnik ten (0,9% PKB) pozostaje znacznie 9 W raporcie KPMG (op. cit., s. 6) prognozuje się, że nakłady sektora przedsiębiorstw na B+R wyniosą w 2020 r. ok. 15,6 mld zł., co będzie stanowić ok. 0,7% PKB. 16

17 poniżej średniej dla UE-28 (2,1%), to jednak w okresie Polska należała do grupy krajów, które zanotowały największe przyrosty nakładów na B+R w relacji do PKB. Zmianom w skali makro towarzyszą zmiany zachowań przedsiębiorstw - dotyczą one także innowacyjności (której źródło stanowią m.in. wyniki działalności B+R). W okresie nakłady na działalność innowacyjną przedsiębiorstw przemysłowych wzrosły z 15,2 mld zł do 21 mld zł. W większości jednak były to nakłady przeznaczane na zakup nowych maszyn i urządzeń (w roku 2013 nakłady inwestycyjne stanowiły 74% wszystkich nakładów przedsiębiorstw przemysłowych i ok. 42% przedsiębiorstw usługowych 10 ). Jednak w populacji przedsiębiorstw wprowadzających innowacje w latach zdecydowanie dominowały przedsiębiorstwa duże - zatrudniające co najmniej 250 osób. W tych też jednostkach najwyższy był udział przychodów, pochodzących z tytułu wprowadzania na rynek nowych lub istotnie ulepszonych produktów / usług. Jak dotąd, głównymi źródłami finansowania innowacyjności i działalności badawczorozwojowej w przedsiębiorstwach pozostają środki własne. Natomiast drugim, najczęściej wykorzystywanym, źródłem są programy pomocy publicznej. Jeśli chodzi o instrumenty finansowe, to są one wykorzystywane stosunkowo najrzadziej, aczkolwiek pojawiają się (kredyt, leasing - jako źródła wykorzystywane do zakupów inwestycyjnych nowych środków trwałych) 11. Uwzględniając powyższe dane można wnioskować, jak zaznaczyliśmy na wstępie, że rośnie znaczenie działalności B+R w strategicznych planach przedsiębiorstw. Oznacza to bardzo prawdopodobne pojawienie się w niedalekiej przyszłości zwiększonego zainteresowania wsparciem publicznym, wspomagającym rozwój firm w oparciu o rezultaty prac badawczorozwojowych. Działalność tego rodzaju będzie więc wymagała uruchamiania różnych narzędzi. Jednym z ich celów będzie mobilizowanie kapitału prywatnego (pochodzącego również z sektora instytucji finansowych) do finansowania rozwoju technologicznego i innowacyjności oraz zwiększania całkowitych nakładów sfery prywatnej na działalność B+R. Istotną rolę w zasilaniu działalności innowacyjnej i B+R przedsiębiorstw odgrywają środki publiczne (krajowe i zagraniczne), które nie tylko zwiększają strumień nominalnej podaży, ale i nadają jej odpowiedni kształt 12. Środki te (pochodzące z programów operacyjnych i budżetu państwa) uruchamiane są (np. przez NCBR, PARP) w formie sprofilowanych programów wsparcia ukierunkowanych podmiotowo (jednostki naukowe, przedsiębiorcy), tematycznie (np. info-, bio-, nano-) oraz według rodzaju badań. Z ogólnego przeglądu strumieni finansowych wsparcia zorientowanych na przedsiębiorców wynika, że w latach do przedsiębiorców trafiły środki publiczne w wysokości co najmniej ok. 5,37 mld zł. Zdecydowana większość tych środków zorientowana była na inwestycje dotyczące końcowych etapów komercjalizacji (głównie wdrażanie już gotowych 10 GUS, informacja sygnalna: "Działalność innowacyjna w Polsce", GUS, październik 2014 r., s "Działalność badawczo-rozwojowa przedsiębiorstw /.../", op. cit, s. 21, s Chodzi tu o możliwość kierowania strumieniem wsparcia, aby w zależności od potrzeb, zasilał on różną kombinację rodzajów badań (badania podstawowe prace rozwojowe), typy beneficjentów (MŚP, duże firmy), typy sektorów gospodarczych, itd. Przykładowo w programie NCBR Demonstrator strumień wsparcia zorientowany został na prace rozwojowe (których udział w budżecie projektu powinien wynosić nie mniej niż 85%). 17

18 rozwiązań). Można tu wymienić przede wszystkim kredyt technologiczny (Działanie 4.3 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, ) i program Demonstrator+. Nieco wcześniejszą fazę badań (badania przemysłowe, prace rozwojowe) wspierało Działanie 1.4 PO IG Natomiast wsparcie sektorowe to przede wszystkim programy: INNOLOT, INOTECH (I/II/III) i INNOMED Uwagi na temat zakresu stosowania instrumentów finansowych w ramach publicznej polityki wspierania działalności badawczo-rozwojowej Sektor publiczny, podejmując interwencję w postaci wsparcia różnego rodzaju przedsięwzięć nie jest ograniczony do udzielania pomocy wyłącznie w formie dotacyjnej. Różnego rodzaju instrumenty finansowe są alternatywnym narzędziem wykorzystywanym do realizacji polityki publicznej ukierunkowanej na wspomaganie (kształtowanie) rozmaitych dziedzin systemu społeczno-gospodarczego. Syntetyzując przesłanki stosowania interwencji z wykorzystaniem instrumentów finansowych, można wskazać, że - co do zasady - mogą być one wykorzystywane w przedsięwzięciach, dla których oczekiwane przychody związane z realizacją projektu przewyższają koszty jego wdrożenia i utrzymania. Projekt powinien więc - przynajmniej potencjalnie - charakteryzować się dodatnim zwrotem z inwestycji (wartość bieżąca netto inwestycji powinna być dodatnia). Logika ekonomiczna instrumentów finansowych jest więc odmienna od finansowania bezzwrotnego, ponieważ zakładany jest w ich konstrukcji co najmniej zwrot udostępnionego kapitału. Przesłanką do stwierdzenia, że dany podmiot wymaga publicznego wsparcia jest zaistnienie przynajmniej jednej z dwóch przyczyn 13 : Podmiot znajduje się w luce finansowania, tj. nie jest w stanie pozyskać z rynku finansowego środków na uzasadnione ekonomicznie (rentowne) przedsięwzięcie na zasadach rynkowych ze względu na wysokie ryzyko projektu, brak historii kredytowej lub inne czynniki wpływające na brak zdolności kredytowej; Rentowność projektu jest trudna do oszacowania, tym samym podmiot postrzega to jako istotne ograniczenie i czynnik nadmiernie podnoszący ryzyko inwestycji. W związku z powyższym, instrumenty finansowe tworzone być powinny w celu osiągnięcia dwóch różnych - chociaż w wielu wypadkach tworzonych łącznie - efektów: Po pierwsze, ich celem może być zwiększanie dostępności kapitału. W ten sposób instrument przeciwdziała niedoskonałości rynkowej, której podstawę stanowi zjawisko luki finansowania; Po drugie, celem stosowania instrumentów finansowych może być dążenie do zmniejszania ceny kapitału (łącznego kosztu jego pozyskania). W tym przypadku chodzi o zapewnienie dostępu do środków finansowych na realizację ekonomicznie uzasadnionych przedsięwzięć po cenie niższej od rynkowej, celem zachęcenia odbiorców do zrealizowania określonego projektu. W zależności od specyfiki przedsięwzięć, dalece nie wszystkie projekty z zakresu badań i rozwoju oraz innowacji mogą być finansowane z wykorzystaniem instrumentów 13 Przyczyny występowania ww. problemów omawiamy szczegółowo w rozdziale

19 finansowych. Co więcej, same instrumenty finansowe bardzo różnią się co do charakteru i tego, dla jakiego profilu ryzyka mogą być wykorzystane. W wypadku przedsięwzięć o charakterze technologicznym głównymi czynnikami decydującymi o tej specyfice są stopień dojrzałości ekonomicznej przedsięwzięcia (np. stadium rozwojowe firmy lub produktu, stopień gotowości technologicznej przedsięwzięcia) oraz ryzyko związane z jego realizacją (np. ryzyko trudności rozpowszechnienia rynkowego). W uproszczony sposób prezentujemy formy finansowania w zależności od gotowości technologicznej na poniższym schemacie. Rys Ryzyko / poziom gotowości a formy finansowania Komercjalizacja dotacje komercjalizacja wejścia kapitałowe pożyczki poręczenia kredyty komercyjne kapitał własny poziom NISKI gotowości poziom technologii gotowości technologicznej -> ryzyko WYSOKI Źródło: opracowanie własne Generalna zasada wskazuje, że im mniejszym ryzykiem obarczone jest dane przedsięwzięcie (wysoce prawdopodobny sukces rynkowy w następstwie komercjalizacji), tym większa jest rola i zasadność stosowania finansowania opartego na warunkach rynkowych. Natomiast najwcześniejsze fazy rozwoju technologicznego, obarczone obok zwykłego ryzyka biznesowego także niepewnością, związaną z rezultatami procesu poznawczego, stają się domeną wsparcia dotacyjnego. Trudnym w finansowaniu etapem jest faza pośrednia, występująca pomiędzy badaniami (zwłaszcza we wczesnych ich etapach), a gotowym do wejścia na rynek produktem. Z jednej strony rynkowy charakter przedsięwzięcia i potencjalnie bardzo duży zwrot z inwestycji wskazują na brak zasadności finansowania dotacyjnego, ale z drugiej, wysoki profil ryzyka często uniemożliwia wykorzystanie preferencyjnych (dzięki wsparciu publicznemu) źródeł dłużnych, nie wspominając już o typowym finansowaniu komercyjnym. W tej sytuacji rozwiązaniem może być finansowanie kapitałowe, realizowane bądź to wyłącznie ze środków prywatnych lub prywatnych z dużym "lewarem" finansowania publicznego. Rozważane w niniejszym badaniu finansowanie kapitałowe stanowi więc swego rodzaju łącznik między najwcześniejszymi fazami badawczymi, a etapem występującym po udanej komercjalizacji. Wejścia kapitałowe szczególnie dobrze nadają się do finansowania późnych faz prac B+R i wczesnych faz komercjalizacji, ponieważ: 19

20 Mają (również wtedy, gdy realizowane są przy wsparciu środków publicznych) wymiar ściśle biznesowy i stwarzają (w odróżnieniu od dotacji) silną motywację dla odbiorcy do dążenia do szybkiej i skutecznej komercjalizacji; Nadają się do finansowania przedsięwzięć obarczonych wysokim ryzykiem technologicznym i biznesowym, w odróżnieniu od wsparcia zwrotnego w formie dłużnej (jak kredyty, pożyczki i instrumenty zabezpieczające dostęp do kapitału dłużnego gwarancje / poręczenia); Umożliwiają mobilizację kapitału i know-how sektora prywatnego, co zwiększa szanse na sukces rynkowy mobilizacja ta możliwa jest z uwagi na potencjał biznesowy tkwiący w udanej komercjalizacji przedsięwzięć; inwestor, pozostając udziałowcem przedsięwzięcia może uczestniczyć w jego całkowitych efektach ekonomicznych (w proporcji do wielkości posiadanego udziału). Uwzględniając powyższe, stwierdzić można, że największy popyt na finansowanie kapitałowe ze wsparciem publicznym dotyczyć będzie przypadków, obejmujących przedsięwzięcia charakteryzujące się wysokim stopniem przygotowania technologicznego (bliskie komercjalizacji), a także takie, które znajdują się we wczesnej fazie wchodzenia na rynek. Jednocześnie finansowanie kapitałowe powinno zaopatrywać odbiorców w odpowiednią masę środków finansowych. Rozwiązania takie będą zachęcać do częstszego stosowania tego instrumentów w komercjalizacji badań Ustalenia dokumentów programowych na lata w zakresie wspierania działalności badawczo-rozwojowej przy zastosowaniu instrumentów kapitałowych Instrumenty finansowe - fundusze strukturalne w Polsce Obecny okres programowania funduszy strukturalnych w Polsce ( ) charakteryzuje nacisk na realizację interwencji zapewniających wzrost wydatków na działalność badawczorozwojową oraz efektywne wykorzystanie wyników tej działalności, prowadzące do wzrostu innowacyjności przedsiębiorstw i całej gospodarki. Wyraz temu dają odpowiednie ustalenia Umowy Partnerstwa, w których w ramach Celu Tematycznego 1 EFRR (Wzmocnienie badań naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji) przewidziano priorytety inwestycyjne, służące ukierunkowaniu wsparcia na działania wzmacniające wykorzystanie badań naukowych w biznesie oraz podnoszenie innowacyjności przedsiębiorstw - mikro, małych i średnich, a wyjątkowo także dużych, o ile zapewniona jest (m.in.) dyfuzja wyników wykorzystania wsparcia do sektora MSP. Planowana interwencja przewiduje wspieranie finansowe całego procesu tworzenia innowacji (od pomysłu do rynku) lub jego wybranych stadiów. W drugim z priorytetów inwestycyjnych (PI 1b) pierwszego Celu Tematycznego przewidziano wykorzystanie instrumentów finansowych, jako jednej z form transferu wsparcia, szczególnie w związku z finansowaniem etapu komercjalizacji wyników działalności badawczorozwojowej. Rozstrzygnięcie to jest odpowiedzią na identyfikowane od dawna braki kapitału w przedsiębiorstwach oraz bardzo ograniczoną jego dostępność ze źródeł zewnętrznych, głównie z uwagi na wysokie ryzyko inwestycyjne ujawniające się w sytuacji finansowania 20

21 działalności B+R. Jak podkreślono w Umowie Partnerstwa, w sferze związanej z działalnością badawczo-rozwojową luki te będą ograniczane poprzez tworzenie instrumentów finansowych (źródeł finansowania), m.in. takich jak kapitał zalążkowy i kapitał podwyższonego ryzyka 14. Należy tu dodać, że ważnym czynnikiem kontekstowym tworzenia instrumentów wsparcia, dotyczących badań i rozwoju w ramach Celu Tematycznego 1, jest zgodność tematyczna wspieranych projektów z dziedzinami krajowej inteligentnej specjalizacji 15 (w przypadku, gdy źródłem wsparcia są programy krajowe) oraz inteligentnych specjalizacji regionalnych (gdy źródło finansowania tworzą regionalne programy operacyjne). Warunek ten ma również zastosowanie do instrumentów finansowych 16. Wdrażanie instrumentów finansowych (kapitałowych) podlega ustalonej dla programów wsparcia demarkacji pomiędzy poziomem krajowym i regionalnym. Mianowicie, w aktualnej linii demarkacyjnej (dokument z 23 stycznia 2015 r.) dla PI 1b przewiduje się "możliwość wspierania projektów B+R z udziałem funduszy venture capital (VC)" z programu poziomu krajowego, bez określania minimalnej wielkości projektu. Tego typu forma instrumentu finansowego nie jest natomiast wskazywana dla programów poziomu regionalnego, co może wskazywać, że instrumenty kapitałowe dotyczące B+R nie powinny być finansowane w ramach regionalnych programów operacyjnych 17. Na poziomie programów operacyjnych cele Umowy Partnerstwa realizowane będą m.in. przez wdrażanie działań przewidzianych w Programie Operacyjnym Inteligentny Rozwój (PO IR) 18. Część tych interwencji wdrażana będzie poprzez wykorzystanie instrumentów finansowych, w tym o charakterze kapitałowym. Działania dotyczyć będą zarówno wspierania prac B+R, wdrażania ich wyników do praktyki gospodarczej, jak i działalności innowacyjnej przedsiębiorstw. Jeśli chodzi o dziedzinę wspierania działalności badawczorozwojowej, to w PO IR została ona skoncentrowana w dwóch osiach priorytetowych: Osi Priorytetowej I (Wsparcie prowadzenia prac B+R przez przedsiębiorstwa) oraz Osi Priorytetowej II (Wsparcie otoczenia i potencjału przedsiębiorstw do prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej i innowacyjnej - B+R+I). Obie te osie obejmują Priorytet 14 "Programowanie perspektywy finansowej Umowa Partnerstwa", MIR, r., s Instrumenty finansowe o charakterze kapitałowym (equity) będą mogły być tworzone również w ramach Celu Tematycznego 3 (Wzmacnianie konkurencyjności MSP), w Priorytecie Inwestycyjnym 3a (Promowanie przedsiębiorczości, w szczególności poprzez ułatwianie gospodarczego wykorzystywania nowych pomysłów oraz sprzyjanie tworzeniu nowych firm /.../) - w tym jednak przypadku nie występuje czynnik ukierunkowania inwestycji na działalność badawczo-rozwojową (jak w PI 1b). 15 "Krajowa Inteligentna Specjalizacja (KIS)", Ministerstwo Gospodarki, s.33-34, Krajowa %20inteligentna%20specjalizacja.pdf ( ); w końcu 2014 r. zaktualizowana o "Inteligentne technologie kreacyjne", =1&sstring=PKK ( ). 16 "Umowa Partnerstwa", op. cit., s Twierdzenie to bywa jednak kwestionowane przez przedstawicieli regionów. W konsekwencji (zakładając, że ten pogląd przeważy) może prowadzić to do powstania konkurencji pomiędzy instrumentami / środkami wsparcia dystrybuowanymi z różnych poziomów (poziom krajowy vs. regionalny - przynajmniej w przypadku niektórych województw). Natomiast, jeśli chodzi o PI 3a, to zarówno na poziomie krajowym, ponadregionalnym (Polska Wschodnia), jak i regionalnym dopuszcza się tworzenie instrumentów oferujących wsparcie finansowe w formie zasilenia kapitałowego nowopowstałych firm przez fundusze kapitału zalążkowego (seed capital). Ponadto, trzeba pamiętać, że w czasie opracowywania niniejszego opracowania (i w momencie jego zakończenia - marzec 2015 r.) tzw. "linia demarkacyjna" nie miała charakteru dokumentu normatywnego, który obowiązując powszechnie wyznaczałby definitywnie ramy / zakresy finansowanych przedsięwzięć. 18 Program Operacyjny Inteligentny Rozwój na lata (PO IR), MIR, /dokumenty/program-inteligentny-rozwoj-dokument/ 21

22 Inwestycyjny 1b, przy czym w Osi I, zawiera on działania służące zwiększeniu aktywności badawczo-rozwojowej przedsiębiorstw, a w Osi II, służące podnoszeniu potencjału przedsiębiorstw do prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej i innowacyjnej. W obu tych zakresach przewidziano stosowanie instrumentów kapitałowych, przy czym, z punktu widzenia celów niniejszej analizy, zasadnicze znaczenie ma Oś Priorytetowa I PO IR, PI 1b, skupiona na działalności B+R. Pośród przewidywanych tu typów projektów obecny jest typ pn. Prace B+R finansowane z udziałem funduszy kapitałowych. W jego ramach dopuszcza się dwa, uzupełniające się rozwiązania 19 : Tworzenie wehikułów inwestycyjnych, których celem jest wyszukiwanie przedsięwzięć / pomysłów B+R, weryfikacja ich racjonalności rynkowej oraz doprowadzenie do etapu wczesnej realizacji - faza pre-seed i seed (Poddziałanie PO IR 20 ); w tym przypadku wsparcie służyć będzie finansowaniu badań przemysłowych i rozwojowych, oceny wykonalności rynkowej przedsięwzięcia oraz odpowiedniemu przygotowaniu wyników prac B+R do wdrożenia; Utworzenie instrumentu finansowego venture capital, zasilonego środkami publicznymi, przyjmującego funkcję funduszu funduszy - inwestującego w inne fundusze VC, które będą angażować własne środki i wsparcie publiczne w finansowanie kapitałowe innowacyjnych przedsiębiorstw, rozwijających się poprzez realizację projektów B+R i komercjalizację ich wyników (Poddziałanie PO IR). Celem tych inwestycji będą mogły być przedsięwzięcia inkubowane przez wehikuły inwestycyjne rozwijane w ramach pierwszego rozwiązania. Przewidywana alokacja na instrumenty finansowe w PI 1b w Osi I PO IR wynosi 225 mln euro - dotyczy ona instrumentu kapitałowego VC 21 (Poddziałanie 1.3.2). Natomiast nie zdecydowano ostatecznie (marzec 2015 r.), w jaki sposób wspierana będzie działalność wehikułów inwestycyjnych inkubujących przedsięwzięcia oparte na B+R (Poddziałanie 1.3.1). Możliwe opcje w tym zakresie obejmują wykorzystanie instrumentów dotacyjnych 22 (z alokacją ok. 215 mln euro), ale (zamiennie) nie można również wykluczyć wykorzystania instrumentów kapitałowych 23. Zastosowanie instrumentów finansowych wystąpi także w II Osi Priorytetowej PO IR, w ramach PI 1b. W tym przypadku przewidywane jest utworzenie instrumentu, który oferować będzie środki finansowe na realizację inwestycji rozwojowych przedsiębiorstw (MSP), polegających na pozyskiwaniu rozwiązań technologicznych w formie patentów lub 19 PO IR, op. cit., s Wersja robocza Szczegółowego Opisu Osi Priorytetowych PO IR (SzOOP PO IR). 21 PO IR, op. cit., s Np. opierając się na wzorcu wsparcia wykorzystanym do realizacji Programu BRIdge Alfa w ramach Działania 1.5 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka ( ), wdrażanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (mechanizm tej interwencji opisujemy dalej - zob. podrozdział , część "Programy BRIdge Narodowego Centrum Badań i Rozwoju (NCBR)". 23 Obecne zapisy (programu) PO IR wskazują na zastosowanie wsparcia o charakterze kapitałowym dla instrumentu VC - funduszu funduszy inwestującego w inne fundusze VC (w SzOOP PO IR jest to Poddziałanie 1.3.2) - zob. podział alokacji ze względu na formę finansowania (PO IR, s. 52). W Programie (Poddziałanie 1.3.1) nie wskazuje się explicite instrumentów kapitałowych jako formy transferu wsparcia w przypadku inkubowania przedsięwzięć opartych na pierwiastku B+R (podobnie w SzOOP PO IR), ale nie ma również definitywnego wykluczenia takich instrumentów. 22

23 technologicznego know-how i ich wdrożeniu do praktyki biznesowej 24. Rozwiązanie to odpowiada celowi, jakim jest podniesienie potencjału przedsiębiorstw do prowadzenia działalności B+R+I. W tym przypadku potencjał ten generują pozyskiwane zasoby opatentowanej, jak i nieopatentowanej wiedzy technologicznej. W mechanizmie wdrożeniowym tego przedsięwzięcia planowane jest wykorzystanie formuły tzw. otwartych innowacji i zastosowanie określonego modelu finansowania, opartego na instrumencie finansowym (np. o charakterze udziałowym) 25. Na to przedsięwzięcie przewidywana jest alokacja w wysokości 105 mln euro. W bardzo szerokim zakresie przewiduje się także stosowanie instrumentów finansowych w III Osi Priorytetowej PO IR. Instrumenty te służyć mają wspieraniu działalności innowacyjnej przedsiębiorstw (MSP). Zatem, co do zasady, nie służą one wspieraniu działalności badawczo-rozwojowej (naturalnie, finansowana tu działalność innowacyjna może bazować na wdrażaniu wyników prac badawczo-rozwojowych). Planowane W III Osi instrumenty (głównie finansowe 26 ) zostały zgrupowane w dwóch priorytetach inwestycyjnych: 3a i 3c w następujący sposób: 1. W pierwszym z priorytetów inwestycyjnych III Osi (PI 3a) mechanizm transferu wsparcia opierać się będzie przede wszystkim na wykorzystaniu inwestycji kapitału podwyższonego ryzyka (VC) 27 oraz finansowania dłużnego (w tym najprawdopodobniej quasi kapitałowego) 28. Przewidywane typy projektów obejmują preinkubację przedsiębiorstw, zasilenia (wejścia) kapitałowe, w tym realizowane przez fundusze VC oraz przy wykorzystaniu mechanizmów finansowania syndykatowego aniołów biznesu. Planowana wielkość wsparcia na instrumenty finansowe w tym priorytecie wynosi: ok. 311,9 mln euro inwestycje kapitałowe (kapitał podwyższonego ryzyka) oraz 129,7 mln euro (finansowanie dłużne pożyczki) W drugim priorytecie (3c) przewiduje się finansowanie wdrażania innowacji o charakterze technologicznym poprzez bezpośrednie dofinansowanie przedsiębiorstw pozyskujących na te cele instrumenty dłużne (premia technologiczna w programie kredytu technologicznego instrument dotacyjny). Planowane jest tu także stworzenie funduszu gwarancyjnego (instrument finansowy) dla projektów innowacyjnych. Instrumenty tego priorytetu zapewniać mają wzrost aktywności 24 PO IR, op. cit., s Nie jest to więc instrument związany z komponentem badawczo-rozwojowym. 25 W programie wskazuje się, że instrument ten może mieć formę funduszu koinwestycyjnego oznaczałoby to model o charakterze inwestycyjnym (klasy VC). Szczegółowe rozwiązania dotyczące modelu operacyjnego instrumentu finansowego nie są jednak jeszcze znane. W momencie finalizowania niniejszego raportu prowadzone były prace studialne, obejmujące projektowanie tego instrumentu. 26 Pomijamy tu działania (oparte na instrumentach nie finansowych) odpowiadające celowi, dotyczącego zwiększenia poziomu umiędzynarodowienia działalności przedsiębiorstw, realizowanemu w ramach PI 3c. 27 I dodatkowo, finansowanie usług doradczych i analitycznych (dotacje) dla przedsiębiorstw poszukujących źródeł finansowania wśród inwestorów branżowych lub na rynku kapitałowym (w obrocie publicznym). 28 PO IR, op. cit., s PO IR, op. cit., s

24 przedsiębiorstw w dziedzinie działalności innowacyjnej. Wielkość przewidywanego wsparcia na instrument gwarancyjny określono na poziomie ok. 120,7 mln euro 30. Jak zaznaczyliśmy wcześniej, stosowanie instrumentów finansowych może być planowane również na szczeblu regionalnym. Instrumenty te będą mogły występować w ramach szeregu priorytetów inwestycyjnych, w tym w PI 3a i 3c regionalnych programów operacyjnych, co nie budzi kontrowersji w związku z ustaleniami linii demarkacyjnej 31. Jednak, przynajmniej w niektórych województwach, rozważa się stosowanie takich instrumentów w priorytecie inwestycyjnym 1b. Poniżej przedstawiamy przykłady planowanych rozwiązań. Stosowanie instrumentów finansowych w ramach PI 1b zostało początkowo zaproponowane w ramach ewaluacji ex ante instrumentów finansowych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego (RPO WZ) 32, w której został zaproponowany instrument wejścia kapitałowe na etapie wczesnego (zalążkowego) rozwoju przedsiębiorstwa, skierowane do innowacyjnych start-up ów - podmiotów rozwijających się w oparciu o wyniki prac badawczo-rozwojowych i badań naukowych, na który zaproponowano niewielką alokację w wysokości 15 milionów złotych. Ostatecznie jednak, w wersji RPO WZ przesłanej do Komisji Europejskiej zrezygnowano ze stosowania instrumentów finansowych w ramach PI 1b. Podobny instrument został również zaproponowany w ramach I etapu ewaluacji ex ante instrumentów finansowych dla RPO Województwa Pomorskiego , został on też uwzględniony w wersji ostatecznej Programu ( przewiduje się zastosowanie instrumentów finansowych, zwłaszcza funduszy o charakterze zalążkowym - seed, pre-seed ). Wstępna alokacja na finansowanie kapitałowe została oszacowana w wysokości 35,6 miliona euro, a ostateczna wielkość i kształt tego instrumentu zostanie określona w ramach II etapu oceny ex ante instrumentów finansowych. Instrumenty kapitałowe zaplanowano również w ewaluacji ex ante instrumentów finansowych RPO Warmia i Mazury (województwo warmińsko-mazurskie) 34. W analizie tej zaproponowano (m.in.) utworzenie pilotażowego funduszu inwestycji kapitałowych podwyższonego ryzyka, finansującego przedsięwzięcia innowacyjne. Zaproponowano wsparcie publiczne w niewielkiej kwocie 20 mln zł. Poza tym, wskazano również na zasadność powołania funduszu typu Social Venture Capital, skierowanego do podmiotów ekonomii społecznej (proponowana alokacja ze środków publicznych również w wysokości 30 PO IR, op. cit. 31 W PI 3a wskazuje się analogiczne działania na szczeblu krajowym i regionalnym; oznacza to, że mogą być tu realizowane podobne typy projektów (instrumentów finansowych). natomiast w PI 3c linia demarkacyjna rozgranicza projekty, dotyczące wdrażania B+R w formie dotacji, wyznaczając poziom graniczny całkowitej wartości projektu w wysokości 10 mln zł, tj. powyżej programy krajowe i poniżej programy regionalne. 32 Ewaluacja ex-ante instrumentów finansowych wdrażanych w województwie zachodniopomorskim w latach , etap II i III, IMAPP, PAG Uniconsult i IBS na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego, Warszawa, listopad Ocena ex-ante dla instrumentów finansowych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla województwa pomorskiego na lata , etap 1: Analiza zapotrzebowania i dotychczasowych doświadczeń IMAPP i PAG Uniconsult na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego, Warszawa, sierpień Analiza ex-ante instrumentów finansowych w perspektywie finansowej w województwie warmińskomazurskim, PSDB na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Warszawa

25 20 mln zł). Z kolei w ewaluacji instrumentów finansowych RPO Województwa Małopolskiego 35 autorzy uzasadnili brak zasadności tworzenia takich instrumentów na szczeblu regionalnym, wskazując, że wsparcie tego typu, intensywnie planowane na szczeblu krajowym, będzie wystarczające dla zaspokojenia potrzeb w zakresie inwestycji kapitałowych w województwie. Luka finansowania W procesie programowania wsparcia, zarówno na szczeblu krajowym, jak i regionalnym, wykonywano analizy, mające na celu określenie luki finansowania 36, rozumianej jako względnie trwała wielkość niezaspokojonego popytu na finansowanie uzasadnionych ekonomicznie (wykonalnych) przedsięwzięć 37. Wśród przeprowadzonych ostatnio analiz luki należy zwrócić uwagę na badanie dedykowane luce, wykonane w 2013 r. 38 W badaniu tym lukę finansowania oszacowano stosując trzy różne podejścia: Według deklaracji przedsiębiorstw o niezrealizowanych inwestycjach z uwagi na brak dostępu do finansowania (luka oszacowana w wysokości ok. 60,7 mld zł - na podstawie badania CATI); Nieprzyznanego finansowania na bazie informacji pozyskanych z badania CATI przedsiębiorców o skali nieprzyznanego finansowania, o które przedsiębiorcy ci ubiegali się (ok. 59,2 mld zł) oraz Oszacowania niedoboru w zakresie zasobu kapitału luka obliczona na bazie szacunków kapitału posiadanego przez przedsiębiorstwa i kapitału optymalnego (na podstawie danych zastanych statystyki publicznej oraz posiłkując się wynikami badania CATI) (ok. 10,2 mld zł) Analiza w zakresie możliwości zastosowania zwrotnych instrumentów finansowych w województwie małopolskim w okresie programowania , Ecorys na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, marzec 2014 (raport końcowy wersja wstępna). 36 W Polsce badania luki finansowania nie były dotąd podejmowane często. Na przestrzeni ostatnich ok. 10 lat wskazać można na kilkanaście takich badań. Większość tych analiz realizowana była w wymiarze wojewódzkim, dla potrzeb regionalnych programów operacyjnych. Po raz pierwszy oszacowania luki pojawiły się w latach obecnie wartość tych oddalonych w czasie ustaleń jest mało przydatna. Poza tym, w badaniach najczęściej abstrahowano od podziału na finansowanie dłużne i kapitałowe. 37 Zjawisko luki finansowania (financial gap) rozumiane jest jako stan utrudnionego dostępu do źródeł finansowania zewnętrznego, obejmującego zarówno finansowanie długiem (debt), jak i zaopatrywanie w kapitał udziałowy (equity), na realizację uzasadnionych ekonomicznie projektów, oddziałujące z różnym nasileniem w stosunku do rozmaitych segmentów sfery gospodarczej, "The SME Financing Gap, Theory and Evidence", Volume 1, OECD Ocena luki finansowej w zakresie dostępu polskich przedsiębiorstw do finansowania. Wnioski i rekomendacje dla procesu programowania polityki spójności w okresie , MIR, Warszawa 2013 r. 39 Jest to oszacowanie netto, oparte na wyliczeniu optymalnego zasobu środków trwałych w gospodarce (a nie luki w finansowaniu inwestycji tę lukę obrazują wyniki dwóch pozostałych metod tego badania) w wyliczeniach luki środków trwałych uwzględnia się sytuacje, w których występuje luka finansowa (zbyt niskie wyposażenie w środki trwale), ale także sytuacje, gdy jest ona ujemna (np. w wyniku przeinwestowania). Z analizy luki według niedoboru kapitału wynika, że problem ten dotyka głównie mikroprzedsiębiorstwa, dla których oszacowano niedobór w wysokości ok. 10,3 mld zł, następnie małe przedsiębiorstwa (0,8 mld zł), średnie (0,02 mld zł) i duże (-0,9 mld zł brak luki; przedsiębiorstwa wyposażone w środki trwałe w stopniu większym niż optymalny), Ocena luki finansowej w zakresie dostępu polskich przedsiębiorstw do finansowania / /, op. cit.,

26 Ponownie, wielkość luki finansowania w skali kraju poddano badaniu w 2014 r. w ramach oceny ex ante instrumentów finansowych PO IR 40. W badaniu tym lukę szacowano odwołując do wyników trzech oddzielnych badań 41 : Statystycznego, obrazującego lukę finansowania dłużnego (badanie oparte na statystyce publicznej, ukierunkowane na segment przedsiębiorstw innowacyjnych) lukę oszacowano w wymiarze ok. 1,7 mld zł. rocznie; Finansowego, określającego potencjalne zapotrzebowanie na kapitał w świetle założenia rosnącej wielkości sprzedaży (w przypadku firm innowacyjnych, małych i średnich); w podejściu tym lukę w wymiarze rocznym określono na poziomie ok. 3 mld zł dla sektora MSP, wskazując, że składa się na nią luka w sferze kapitału własnego (ok. 1,8 mld zł, 60%) i kapitału dłużnego (1,2 mld zł, 40%) 42 oraz Ankietowego (CATI), w którym oszacowano odsetek przedsiębiorstw znajdujących się w luce finansowania ex post (w związku z inwestycjami B+R nie zrealizowanymi) oraz ex ante, czyli w związku z inwestycjami B+R, które nie zostaną zrealizowane z uwagi na trudności w dostępie do źródła finansowania - dla takich założeń ustalono, że w luce ex post znalazło się ok. 26% przedsiębiorstw, a w luce ex ante znajdzie się ok. 21% (lub nawet 47% - przedsiębiorstwa nie tylko rezygnujące z inwestycji, ale także ograniczające je, lub nawet 58% - także przedsiębiorstwa opóźniające inwestycje). Podsumowując ustalenia dotyczące luki, uwzględniane w ostatnio realizowanych analizach: Oszacowania rozmiarów luki finansowania są mało przydatne - charakterystyczna jest nieporównywalność poszczególnych badań, wynikająca ze stosowania rozmaitych podejść metodologicznych; W pewnym zakresie za użyteczne uznać można wskazania dotyczące udziału przedsiębiorstw prowadzących działalność B+R, które napotykają ograniczenia w dostępie do finansowania. Wyniki analiz wskazują, że udział takich firm, znajdujących się w luce, jest wysoki; Interesujące wydaje się wskazanie na wielkość luki w zakresie kapitału własnego przedsiębiorstw innowacyjnych (nowy element w badaniach); Z kolei, jak wynika z pierwszego z cytowanych tu badań, rozmiary luki są bardzo wysokie, pamiętając jednak, że mowa jest w nim o ogólnej (całkowitej) luce finansowania, bez odnoszenia jej rozmiarów do kategorii firm realizujących działalność B+R, czy też segmentowania luki w podziale na finansowanie kapitałowe i dłużne (nie było to celem tego badania); 40 Ocena ex ante instrumentów finansowych w ramach Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój, MIR, Warszawa Autorzy analiz zaznaczyli, że każde z tych badań wskazuje lukę, jednak nie ma ścisłej spójności zakresowej każdego z oszacowań. 42 W obu tych badaniach (statystycznym i finansowym) uwzględniano także lukę dotyczącą przedsiębiorstw dużych. Wyniki tych badań wydają się jednak bardzo dyskusyjne luka w przypadku przedsiębiorstw dużych jest zawsze największa, a w przypadku badania finansowego przekracza ponad piętnastokrotnie lukę w segmencie firm małych i średnich (!) (w badaniu statystycznym ponad trzykrotnie w odniesieniu do luki w całym sektorze MSP). Niestety, w badaniu nie komentuje się (uzasadnia) tych wyników. 26

27 Analizy luki nie poddają pogłębionej analizie kwestii ewentualnej nieciągłości instrumentów finansowych, tj. nie pokazują wyraźnie, jakich instrumentów (o jakich parametrach) brakuje; Wnioski z badań wskazują dobitnie, że zawsze w luce znajdują się przedsiębiorstwa będące na wczesnych etapach rozwoju w fazie zalążkowej i startowej. Poza tym, jak wynika z innych badań, trudności w dostępie do finansowania potęgują się w przypadku przedsiębiorstw o profilu technologicznym, próbujących opierać swój rozwój o innowacyjne rozwiązania i nowe modele biznesowe, w szczególności, gdy działalność taką podejmują podmioty nowo powstałe Rola i zadania Narodowego Centrum Badań i Rozwoju we wspieraniu działalności badawczo-rozwojowej Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBR, Centrum) jest rządową agencją wykonawczą, powołaną (2007 r.) w celu realizacji zadań w zakresie polityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa. Podstawę prawną działania NCBR stanowi ustawa 44. Od 2011 r. Centrum pełni funkcję Instytucji Pośredniczącej w programach operacyjnych funduszy strukturalnych w Polsce (przejęło ją od Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, będącego organem nadzorującym pracę Centrum). Działalność NCBR finansowana jest ze środków skarbu państwa oraz funduszy Unii Europejskiej. Misją NCBR jest wspieranie polskich jednostek naukowych oraz przedsiębiorstw w zakresie rozwijania zdolności do tworzenia i wykorzystywania przez nie rozwiązań opartych na wynikach badań naukowych w celu zapewnienia rozwoju gospodarki z korzyścią dla społeczeństwa 45. W związku z tak określoną misją, formuła zadaniowa Centrum jest stosunkowo szeroka. Obejmuje zarządzanie i realizację strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych, wspieranie komercjalizacji oraz innych form transferu wyników badań do gospodarki, zarządzanie programami badań stosowanych oraz realizację projektów w dziedzinie obronności i bezpieczeństwa państwa. Ważnym obszarem działania Centrum są również aktywności skierowane na zapewnianie dobrych warunków dla rozwoju kadry naukowej oraz podnoszenia jej przedsiębiorczości, kwalifikacji w zakresie zarządzania własnością intelektualną oraz komercjalizacji wyników badań. Realizacja ww. zadań odbywa się przy wykorzystaniu rozmaitych form organizacyjnoprawnych i finansowych - w tym zakresie Centrum może współpracować z podmiotami krajowymi i zagranicznymi, w szczególności jako partner umów o wspólne przedsięwzięcia i, za zgodą Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, wspólnik, udziałowiec lub akcjonariusz w spółkach mających siedzibę na terytorium Polski lub za granicą. NCBR głównie transferuje wsparcie na rzecz beneficjentów zarządzając konkursami grantowymi. 43 Zob. The SME financing Gap / /, op. cit., s. 15 i n. oraz (na gruncie polskim) Załącznik Uwagi na temat zjawiska luki w dostępie do finansowania [w:] Gajewski M., Szczucki J. i inni Analiza luki finansowej w województwie pomorskim w zakresie dostępu przedsiębiorców do zwrotnych instrumentów finansowych w kontekście realizacji przez Bank Gospodarstwa Krajowego Inicjatywy JEREMIE, BGK, Warszawa, listopad 2012, s Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju, Dz. U r. poz (tekst jednolity)

28 W ostatnim czasie Centrum rozpoczęło wdrażanie części zadań w oparciu o instrumenty finansowe (uruchomiło rodzinę specjalnych programów pilotażowych BRIdge 46 - w części z nich testowane są niestosowane wcześniej przez NCBR instrumenty dłużne oraz kapitałowe). Zgodnie z mandatem przyznanym NCBR, Centrum zamierza w najbliższych latach wdrażać na szerszą skalę programy, dotyczące wspierania działalności badawczo-rozwojowej i bezpośredniego wdrażania jej wyników w gospodarce, stosując instrumenty finansowe (zwrotne, przede wszystkim o charakterze kapitałowym). W ten właśnie sposób rozprowadzana będzie część interwencji publicznej w ramach obecnego okresu programowania funduszy strukturalnych w Polsce ( ), w dystrybucji których Centrum pełnić będzie rolę Instytucji Pośredniczącej (I Oś Priorytetowa PO IR). Przygotowania do stosowania tego rodzaju rozwiązań już poczyniono, uruchamiając - wspomnianą wyżej - rodzinę programów BRIdge. NCBR, rozumiejąc odmienną filozofię funkcjonowania instrumentów finansowych, w porównaniu do standardowych rozwiązań dotacyjnych, a także dążąc do zapewnienia odpowiedniego zaangażowania kapitału prywatnego oraz udziału we wdrażaniu instrumentów finansowych globalnych graczy rynku kapitałowego 47, stosuje elastyczne podejście w kształtowaniu i zarządzaniu wsparciem. Jego kluczowy przejaw stanowi uwzględnienie w tworzeniu / wdrażaniu instrumentów finansowych koncepcji tzw. "polskiego pierwiastka" (Polish Nexus). Zastosowanie tego rozwiązania umożliwia dużą elastyczność w kształtowaniu szczegółowych warunków współpracy Centrum z pośrednikami finansowymi (podmiotami wdrażającymi instrumenty finansowe). W konsekwencji dopuszcza się różne rozwiązania operacyjne / strategie inwestowania, z drugiej jednak strony koncentrując uwagę na zapewnieniu obecności "pierwiastka". Jest on rozumiany w taki sposób, że: W momencie dokonywania inwestycji przez pośrednika finansowego korzystającego ze wsparcia (lub w okresie bezpośrednio następującym po inwestycji), znacząca działalność B+R lub pozostała działalność spółki (celu inwestycyjnego) charakteryzująca się wysoką wartością dodaną (np. projektowanie produktu lub zarządzanie rozwojem produktu, rozwój oprogramowania, działalność marketingowa, produkcja, funkcje zarządcze, etc.) jest lub będzie zlokalizowana w Polsce 48. Sposób występowania i kryteria weryfikacji obecności polskiego pierwiastka w projekcie inwestycyjnym podlegają ocenie NCBR, a jego brak skutkować powinien wstrzymaniem się od inwestycji przez NCBR (nie wyrażenia zgody na wykorzystanie środków wsparcia) w proponowanej przez pośrednika (fundusz VC) transakcji. Dodatkowo NCBR może, w uzasadnionych przypadkach (np. uwzględniając prawdopodobny pośredni, długofalowy i pozytywny wpływ transakcji na polski ekosystem badawczo-rozwojowy), uznać za spełniającą 46 Rozwiązania te przedstawiamy bliżej w podrozdziale Na pewno przydatnych, a w wielu przypadkach wręcz nieodzownych, do zapewnienia skutecznej skali finansowania i zagwarantowania rozwoju projektu w skali globalnej. W przypadku wdrażania przedsięwzięć badawczo-rozwojowych skala taka okazuje się często niezbędna. 48 W przypadku nie występowania polskiego pierwiastka w momencie dokonywania inwestycji przez Fundusz VC, umowa pomiędzy Funduszem VC, a spółką będącą przedmiotem inwestycji powinna zawierać zobowiązanie do jego zaistnienia w trakcie obowiązywania umowy inwestycyjnej. 28

29 wymogi polskiego pierwiastka inwestycję w podmioty, w których co najmniej jeden z założycieli / udziałowców lub wynalazców / jednostek naukowych (niezależnie od wielkości udziału) posiada polskie obywatelstwo lub jest polskim podmiotem prawnym 49. Zależnie od potrzeb "polski pierwiastek" może (i powinien) być uwzględniany na różnych poziomach współpracy, a więc nie tylko na poziomie konkretnych inwestycji portfelowych, ale także bezpośredniej współpracy z pośrednikami finansowymi. Dotyczy to przypadków współpracy Centrum z instytucjami zagranicznymi. W takiej sytuacji występowanie "pierwiastka" decydować będzie o gotowości współpracy Centrum z danym pośrednikiem, podnosząc tę gotowość, gdy proponowany przez niego mechanizm operacyjny uwzględniać będzie współpracę z partnerem krajowym. Należy przyjąć, że rozwiązanie to przysłuży się rozwojowi instytucjonalnemu rynku VC w Polsce (rozwój funduszy rodzimych). 49 Mając przy tym na uwadze wymóg kierowania środków wsparcia do podmiotów zlokalizowanych na obszarze realizacji programu wsparcia współfinansowanego z funduszy strukturalnych (a więc, w przypadku funduszy unijnych obecnej perspektywy programowania, które ma wykorzystywać NCBR, w Polsce). Uregulowana te dopuszczają jednak pewne wyjątki. Mianowicie maksymalnie 15% wsparcia ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego może być przeznaczone na realizację przedsięwzięć poza obszarem realizacji programu operacyjnego (ale w ramach Unii Europejskiej) lub poza Unią Europejską - w tym ostatnim przypadku, tylko w postaci pomocy technicznej lub wydatków na działalność promocyjną. Regulacje na ten temat zawiera Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1303/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. (Rozporządzenie Ogólne), art

30 2. Ustalenia badawcze 2.1. Analiza strony popytowej zapotrzebowanie na instrumenty finansowe wspierające wdrażanie wyników prac B+R do praktyki gospodarczej Jaki jest potencjał sektora badawczo-rozwojowego w Polsce w zakresie generowania biznesowych projektów B+R mogących wykorzystywać inwestycyjne i dłużne instrumenty finansowe? [pyt. 1] Celem analizy prowadzonej w niniejszym rozdziale jest oszacowania potencjalnego popytu na wsparcie kapitałowe ze strony osób i podmiotów dysponujących wynikami prac badawczo-rozwojowych. Zgodnie z przyjętą metodologią za punkt wyjścia analizy uznaliśmy zasób prac B+R realizowanych przez jednostki naukowe i przedsiębiorców opisywany podstawowym wskaźnikiem strony inputs, jakim są nakłady wewnętrzne na B+R (wskaźnik GERD). Zasób ten w ujęciu rocznym wynosi obecnie 14,4 mld zł (rok 2013), co stanowi 0,87% PKB. Założono dalej, że efekty prac B+R mogące generować popyt na wsparcie kapitałowe są funkcją tych nakładów (skorygowaną o wskaźnik efektywności procesów komercjalizacji). Przyjęto także, że zmienną najlepiej opisującą efekty prowadzonych prac jest liczba powstających wynalazków zgłaszanych do ochrony patentowej. Podejście takie zastosowano nie tylko ze względu na zalecenia OECD 50, ale głównie dlatego, że: Prawa własności przemysłowej (IP) mają charakter majątkowy i mogą być przedmiotem aportu lub licencji w zależności od formuły komercjalizacji; Mogą stanowić element przewagi konkurencyjnej firmy powstającej w oparciu o nie; Na ogół stanowią element "sygnalizacyjny" dla inwestorów kapitałowych 51. Popyt na wsparcie kapitałowe, będzie materializował się poprzez inwestycje dokonywane w przedsiębiorstwa komercjalizujące IP należące do jednostek naukowych i przedsiębiorców. Popyt ten będzie też generowany przez spółki komercjalizujące nieskodyfikowane know-how (ich założycieli), wypracowane w trakcie pracy w jednostce naukowej i/lub korporacji. Istotą takiego podejścia badawczego jest więc oszacowanie, jak liczna może być (w perspektywie ) populacja projektów / podmiotów bazujących na IP (lub know-how) i jaki jednostkowy zasób kapitałowy może być niezbędny do zapoczątkowania rynkowej działalności tak utworzonych przedsiębiorstw (rys ). Poniżej, bazując na szeregu 50 "The Measurement of Scientific and Technological Activities Using Patent Data as Science and Technology Indicator. Patent Manual", OECD Stosowanie nakładów na B+R i patentów jako zmiennej (tzw. proxy) opisującej popyt na venture capital zaproponowali w swoim modelu (analiza popytu / podaży) P.A. Gompers i J. Lerner "What Drives Venture Capital Fundraising? (1999), NBER Working Paper No. w6906. Od tego czasu większość tego typu analiz stosuje podobne podejście. Por. np. A. Romain, B. van Pottelsberghe de la Potteire "The determinants of venture capital: a panel data analysis of 16 OECD countries", Working Paper of the IIR: WP#03/25. Syntetyczny przegląd literatury na temat wykorzystania patentów jako miernika efektów działalności B+R zawiera: A. Gambardella, P. Giuri, M. Mariani "Study on evaluating the knowledge economy. What are patents actually worth?", 2006, s Efekt sygnalizacyjny oznacza, że posiadanie przez podmiot patentu (np. start-up) dostarcza potencjalnemu dostawcy finansowania wiarygodnej informacji na temat jakości prowadzonych badań (de facto jakości opracowywanego rozwiązania, technologii, itp.), jak i stanowi istotny składnik praw majątkowych i element pozycji monopolistycznej (w zakresie objętym ochroną patentową), szerzej na ten temat: D. Czarnitzki, D. H. Hall, H. Hottenrott "Patents as Quality Signals? The implications for financing constraints on R&D", 2014, NBER Working Paper No. w

31 Działalność badawczo-rozwojowa Raport końcowy założeniach i szacunkach, omówione zostały poszczególne elementy składowe potencjalnego popytu. Dla uporządkowania analizy zastosowano segmentację procesu komercjalizacji według rodzaju powstającego podmiotu (spin-off, spin-out 52 ). Rys Sposób podejścia do analizy popytu na wsparcie kapitałowe (przejście od nakładów do wyników) Doktoranci Pracownicy nauki Nakłady finansowe na B+R Spółka odpryskowa Zasoby kadrowe Infrastruktura B+R Efekty badań - wynalazki, prawa majątkowe, know-how Podmiot gospodarczy IP / licencja Spółki spin-out "doktoranckie" Źródło: opracowanie własne. Pierwszym elementem składowym potencjalnego popytu na wsparcie kapitałowe mogą być spółki spin-out zakładane przez osoby wyłącznie przejściowo związane z działalnością B+R i pośrednio powiązane z jednostką naukową. Mamy tu na myśli osoby prowadzące badania naukowe w ramach przygotowania prac doktorskich. Komercjalizacji w takim wypadku może podlegać zarówno wynalazek chroniony zgłoszeniem patentowym, jak i specyficzne knowhow (np. rozwiązanie techniczne, algorytm) zgromadzone w trakcie pracy badawczej. Standardowym przykładem takich spin-outów mogą być (opisane w studiach przypadków, będących częścią niniejszego raportu) takie spółki jak: Apeiron Synthesis sp. z o.o., założona w roku 2009 przez doktoranta Instytutu Chemii Organicznej PAN; zajmuje się katalizatorami metatezy olefin; w trakcie procesu komercjalizacji projekt B+R uzyskał wsparcie z Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej; następnie został on wsparty kapitałowo kwotą kilkudziesięciu tysięcy złotych przez indywidualnego inwestora kapitałowego; Medicalgorithmics S.A., założona w 2005 roku przez doktoranta Politechniki Gdańskiej; zajmuje się wytwarzaniem analizatorów sygnału EKG; w trakcie procesu komercjalizacji projekt B+R uzyskał wsparcie z Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, 52 Pod pojęciem spin-off rozumiemy spółki komercjalizujące określone wyniki działalności B+R powiązane z jednostką naukową więzami kapitałowo-własnościowymi i/lub więzami personalnymi. Spółka spin-out także komercjalizuje wyniki badań, czy też wiedzy zdobytej w trakcie badań prowadzonych w jednostce naukowej, z tym, że nie jest ona w żadnej sposób z tą jednostką powiązana (ani kapitałowo ani personalnie). Na temat definicji patrz także P. Tamowicz Przedsiębiorczość akademicka. Spółki spin-off w Polsce. PARP, Warszawa,

32 następnie został dokapitalizowany przez inwestorów kapitałowych kwotą (kilkudziesięciu tysięcy złotych w rundzie A i ponad 1 mln euro w drugiej rundzie). Przytoczone przykłady wskazują na duży potencjał komercjalizacyjny konkretnych projektów B+R realizowanych przez doktorantów. Analiza danych statystycznych wskazuje jednak, że całkowity zasób doktoranckich prac B+R nie generuje większej liczby projektów komercjalizacyjnych i tym samym popytu na wsparcie kapitałowe. Z danych GUS wynika, że w 2013 roku stopień doktora w zakresie nauk przyrodniczych, inżynieryjnych i technicznych oraz medycznych 53 uzyskało ok 3,1 tys. osób (tab ). Liczba doktorów w okresie ostatnich ośmiu lat systematycznie obniżała się wykazując od roku 2011 pewną stabilizację. Na bazie tych zasobów ludzkich dokonaliśmy oszacowania, jak może się kształtować podaż doktoranckich spółek spin-out: na podstawie szeregu czasowego oszacowano średnią liczbę nadanych stopni doktorskich i następnie oszacowano ich liczbę w okresie ; wskaźnik "skłonności do komercjalizacji 54 oszacowano następująco: dotychczas jedynym programem wsparcia zorientowanym na komercjalizację dorobku B+R doktorantów był program Innowator realizowany w latach przez Fundację na Rzecz Nauki Polskiej. W trakcie pierwszego naboru do programu aplikowało 26 osób, z których wytypowano 21 uczestników; do kolejnych dwóch tur przystąpiło po 10 osób (łącznie 46); z grona tego ostatecznie wsparcie finansowe (dotacja na założenie firmy) otrzymało siedem osób. Przyjmując, że w okresie doktoraty uzyskało średnio (rocznie) osoby, oznaczałoby to, że ogólną skłonność do założenia własnej firmy (w oparciu o swoją wiedzę) deklarowało 1,4% populacji doktorantów, a projekty o największej szansie powodzenia posiadało 0,22%; z badania VI edycji projektu systemowego Innodoktorant (działanie PO KL - komponent regionalny), prowadzonego w województwie pomorskim, wynika, że na 198 doktorantów, którzy otrzymali stypendium sześć osób (3%) założyło własne firmy 55. Przyjmując zatem, że "skłonność do komercjalizacji" wśród doktorantów może wahać się od 0,22% do 3% (danej populacji), a wielkość populacji może kształtować się zgodnie z wyznaczonym trendem, to liczba tworzonych doktoranckich spółek spin-out będzie rocznie wynosiła od 6 do 90 w zależności od wariantu. Wyniki szacunków zawiera tab Przedstawiono tu trzy warianty różniące się wartością wskaźnika "skłonności do komercjalizacji". Wariant pierwszy - (najbardziej zachowawczy) wydaje się nie doceniać potencjału tkwiącego w doktorantach, zarówno tego społecznego (ambicja, odwaga), jak i 53 W tabeli pominięto nauki rolnicze i humanistyczne, uznając, że mają one najmniejszą skłonność do komercjalizacji B+R. 54 Pod pojęciem tym rozumiemy liczbę osób (doktorantów, doktorów) skłonnych założyć przedsiębiorstwo bazujące na posiadanym know-how. 55 Dane uzyskane z Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego. Cytowane dwa źródła (FNP i województwo pomorskie) są jedynymi na podstawie, których można oszacować zainteresowanie doktorantów zakładaniem firm. 32

33 naukowego, technologicznego. Z dwóch pozostałych wariantów pierwszy (tj. 1,4% 56 ) wydaje się najbardziej realny choć i tak jego zmaterializowanie się będzie wymagać znacznego wsparcia na etapie inkubacji projektów biznesowych 57. Tab Liczba nadanych stopni doktorskich w poszczególnych latach wg rodzaju nauk Dział nauki / Prognoza Lata Nauki przyrodnicze Nauki inżynieryjne i techniczne Nauki medyczne i nauki o zdrowiu Razem Tab Pozycja / lata Źródło: dane GUS Projekcje liczby doktoratów i tworzonych spółek spin-out Średnia dla okresu Razem ( ) Liczba osób uzyskujących stopień doktora (projekcja) Wariant 1. Szacunek liczby spółek spin-out zakładanych przez doktorantów 7 39 (zakładany wskaźnik skłonności do komercjalizacji = 0,22%) Wariant 2. Szacunek liczby spółek spin-out zakładanych przez doktorantów (zakładany wskaźnik skłonności do komercjalizacji = 1,4%) Wariant 3. Szacunek liczby spółek spin-out zakładanych przez doktorantów (zakładany wskaźnik skłonności do komercjalizacji = 3%) Źródło: obliczenia własne Spółki spin-off powiązane z jednostkami naukowymi Niewątpliwie podstawą popytu na wsparcie kapitałowe będą przedsięwzięcia bazujące na dorobku B+R jednostek naukowych, mające formę spółek spin-off. Podmioty takie będą powiązane z jednostką naukową własnościowo bezpośrednio lub pośrednio (poprzez spółkę celową 58 ). Powiązanie może też mieć formę wyłącznie unii personalnej (założyciel-właściciel jest aktywnym pracownikiem naukowym), szczególnie wtedy, gdy przedmiotem komercjalizacji jest pewien zasób wiedzy (know-how), a nie prawa majątkowe (wynalazek). Rozmiary już istniejącego sektora spółek spin-off są bardzo słabo rozpoznane. Praktycznie brak jest usystematyzowanych badań, diagnozujących skalę tego zjawiska i jego 56 Na taki w przybliżeniu wskaźnik skłonności do komercjalizacji wskazywali także uczestnicy panelu eksperckiego, przeprowadzonego w końcowej fazie badania (Warszawa r., NCBR, eksperci - zarządzający funduszami VC w Polsce i inwestorzy VC). 57 Z przeprowadzonych analiz wynika, że na rynku nie ma obecnie żadnego programu finansowego wsparcia procesu komercjalizacji projektów B+R doktorantów, polegającego na budowie gotowości inwestycyjnej i zapewnieniu finansowania fazy startu. 58 Spółki tworzone w oparciu o art. 86a ustawy z dnia 27 lipca 2005 roku Prawo o szkolnictwie wyższym. 33

34 charakterystyki. Na podstawie kwerendy różnych źródeł informacji 59 zgromadziliśmy podstawowe dane identyfikacyjne na temat 88 takich spółek. Na tej podstawie można sformułować następujące wnioski: 1. Aktywność założycielska spółek spin-off w Polsce zapoczątkowana została w dekadzie lat 90-tych XX w.; najwięcej spółek powstało jednak po 2000 r., a szczególnie po roku Może to świadczyć, że niezbyt sprzyjające w tym okresie warunki regulacyjne nie stanowiły istotnej przeszkody dla powstawania takich podmiotów. 2. Praktycznie wszystkie zidentyfikowane podmioty działają w obszarach zaawansowanych technologicznie; jest to przede wszystkim ściśle ze sobą powiązany kompleks takich dziedzin jak chemia-biotechnologia-medycyna-farmacja-genetyka (zarówno w zakresie wytwórczym, jak i usług opartych na wiedzy), nauki inżynieryjne, zaawansowane usługi IT. 3. Struktury własności spółek opierają się na trzech schematach: unii personalnej bez udziału jednostki naukowej (np. Pharmena S.A.), bezpośrednim udziale jednostki naukowej (np. Hart Tech sp. z o.o. gdzie udziałowcem jest Politechnika Łódzka, Biomatpol sp. z o.o. z udziałem Centrum Materiałów Polimerowych i Węglowych PAN) i pośredniego udziału jednostki naukowej poprzez podmiot zależny (np. PIW Unisil z udziałem Fundacji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu). Liczba projektów z sektora bio-tech Znaczny udział sektora biotechnologicznego (rozumianego szeroko) w zidentyfikowanej populacji spółek spin-off i dostępność statystyk na jego temat pozwala na dokonanie szacunków co do jego przyszłych rozmiarów: Z danych GUS wynika, że w Polsce w 2013 roku istniały 122 przedsiębiorstwa zajmujące się działalnością biotechnologiczną 60. Liczba tych podmiotów wykazuje znaczną dynamikę wzrastając w stosunku do 2008 roku blisko sześciokrotnie (tab ). Znaczny przyrost daje się zauważyć na przestrzeni lat , co mogło być powodowane dostępnością wsparcia z funduszy strukturalnych (może to potwierdzać liczba podmiotów, które nie rozpoczęły jeszcze żadnej sprzedaży, prowadząc cały czas wyłącznie działalność B+R; w roku 2009 było to 8 podmiotów, a w następnym już 26); znaczny udział w tej populacji firm prowadzących prace badawczo-rozwojowe może sugerować, że w dużej mierze są to spółki w jakimś stopniu powiązane z jednostkami naukowymi (może to także potwierdzać struktura sektorowa zidentyfikowanych spółek); Nakłady wewnętrzne (bieżące 61 ) na prace B+R w zakresie biotechnologii w sektorze rządowym i szkolnictwa wyższego 62 w 2012 roku wyniosły 358,5 mln zł 63 (tab ). 59 Dokumentacja programu SPIN TECH, Krajowy Rejestr Sądowy, portfele funduszy utworzonych w oparciu o działanie 3.1 PO IG, portfele inwestycyjne funduszy wspartych przez KFK S.A., spółki notowane na NC. 60 Są to przedsiębiorstwa zaangażowane w biotechnologię poprzez stosowanie co najmniej jednej z technik biotechnologii, aby produkować wyroby i usługi i/lub prowadzić działalność B+R. Porównaj: Nauka i technika w 2012 r. GUS, Warszawa, 2013 r. str Bieżące nakłady na działalność B+R są to nakłady osobowe, a także koszty zużycia materiałów, przedmiotów nietrwałych, energii, koszty usług obcych (innych niż B+R); nie obejmują amortyzacji środków trwałych a także VAT. Wraz z 34

35 Nominalnie nakłady te wykazują systematyczny wzrost, jednak przy słabnącej dynamice pozostającej w tyle za dynamiką całkowitych nakładów na B+R. Z porównania wartości nakładów na B+R w biotechnologii i liczby nowo tworzonych podmiotów wynika, że jeden start-up biotechnologiczny (zakładamy, że większość to spin-off'y) jest niejako efektem poniesienia od 8,5 mln zł do 20 mln zł nakładów badawczych 64. Trudno zweryfikować na ile - przy tak krótkim szeregu czasowym - podane wartości odpowiadają realnej "produktywności" (w sensie komercjalizacji) nakładów na B+R. Z danych publikowanych przez HEFCE wynika, że na jeden spin-off wyrosły z sektora szkolnictwa wyższego w Wielkiej Brytanii przypadają nakłady od 20 mln GBP do 45 mln GBP (tab ). Wartości te, przy obecnym kursie walutowym, są co najmniej pięć razy większe od danych dla Polski. Nie musi to jednak podważać rzetelności tego wskaźnika, gdyż tak znaczna różnica może wynikać zarówno z różnicy siły nabywczej pieniądza, różnic w poziomach płac w sektorze badawczorozwojowym, jak i większej wartości naukowej projektów realizowanych w brytyjskich jednostkach naukowych; Na podstawie przedstawionych danych można dokonać szacunków liczby spółek start-up biotechnologicznych w kolejnych latach. Wprowadzamy następujące założenia: po pierwsze przyjmujemy, że średnia wartość nakładów wewnętrznych na B+R przypadająca na jeden start-up (spin-off) wynosi ok 19,7 mln zł. Jest to najwyższa z wartości wyliczonych dla okresu W naszym przekonaniu takie założenie jest racjonalne, gdyż trudno znaleźć uzasadnienie dla niższych wartości (patrz cytowane w tekście dane dla Wielkiej Brytanii), czy też spadku nakładów badawczych. Generalnie, nie obowiązuje tu (tj. w badaniach) efekt skali, za wzrostem kosztów przemawia wzrost, a nie spadek kosztów pracy (pozyskiwanie najlepszych naukowców) i przede wszystkim wzrost skali i złożoności badań (szczególnie w tak interdyscyplinarnym obszarze jakim jest biotechnologia i nauki powiązane); po drugie, przyjmujemy dwie ścieżki wzrostu nakładów wewnętrznych (bieżących) na B+R w biotechnologii. Dla ścieżki S 1 przyjmujemy średnioroczny wzrost nakładów na poziomie 5,8% co odpowiada średniej stopie wzrostu w okresie Dla ścieżki S 2 przyjmujemy wzrost nakładów na poziomie 11%. Odpowiada to analogicznemu tempu, jak w przypadku nakładów wewnętrznych (bieżących) dla całego kraju w okresie Ścieżka S 2 zakłada więc sytuację bardziej optymistyczną, gdyż jak wspomniano wcześniej, do tej pory nakłady na biotechnologię wzrastały wolniej niż nakłady całkowite; inwestycyjnymi nakładami na działalność B+R tworzą kategorię nakładów wewnętrznych na działalność B+R. Porównaj: Nauka i technika w 2012 r. GUS, Warszawa, 2013 r. str Podaż projektów komercjalizacyjnych z sektora przedsiębiorstw jest analizowana osobno. 63 Z naszych szacunków wynika, że w roku 2013 może to być ok. 379 mln zł (dynamika wzrostu na średnim poziomie jak w okresie ). 64 Dokonując dzielenia nakładów na liczbę start-up'ów dokonano przesunięcia "czasowego" zakładając że np. nakłady na B+R z roku 2010 skutkują powstaniem określonej liczby podmiotów w roku następnym. 65 Średnia wycena spółki z sektora ochrony zdrowia (zgodnie z wartością pozyskiwanego kapitału w ramach oferty prywatnej przed debiutem) na rynku NewConnect wynosi 21,4 mln zł. 35

36 Powyższe założenia skutkują dwiema projekcjami dla lat (tab ). W wariancie W1 liczba spółek start-up (spin-off) będzie wzrastać od 20 do 28 podmiotów, podczas gdy w wariancie W2 wzrost wyniesie od 21 do 39 podmiotów. Tab Przedsiębiorstwa prowadzące działalność biotechnologiczną w Polsce Pozycja / lata Ogółem Prowadzące prace B+R Mikro i małe b.d. b.d. b.d. b.d Średnie b.d. b.d. b.d. b.d Duże b.d. b.d. b.d. b.d Firmy prowadzące tylko działalność B+R b.d Tab Źródło: dane GUS Nakłady wewnętrzne bieżące na B+R w zakresie biotechnologii w Polsce Pozycja / lata Nakłady wewnętrzne (bieżące) w jednostkach naukowych sektora 158,7 182,4 215,5 216,9 218,1 240,2 rządowego (w mln zł) Nakłady wewnętrzne (bieżące) w sektorze szkolnictwa wyższego (w 127,8 130,9 119,8 131,7 140,4 137,3 mln zł) Razem (w mln zł) 286,5 313,3 335,3 348,6 358,5 377,5 Nakłady wewnętrzne (bieżące) na B+R w sektorze rządowym i szkół wyższych (w mln zł); cała Polska Udział nakładów wewnętrznych bieżących na B+R w biotechnologii w całości nakładów wewnętrznych na 6,97% 6,10% 6,14% 6,06% 5,65% 6,07 B+R w Polsce (w %) Nakłady wewnętrzne bieżące na B+R w biotechnologii w przeliczeniu na jeden start-up (mln zł) 17,9 8,5 19,7-11,2 - Tab Pozycja / lata Nakłady na badania (w mln GBP) Utworzone spinoff'y Nakłady na jeden spin-off (w mln GBP) Źródło: GUS Nakłady na badania i liczba powstających spółek odpryskowych na uczelniach brytyjskich b.d ,7 b.d Źródło: Higher Education Funding Council for England; dane dotyczą roku akademickiego; dane dla roku dotyczące liczby spin-off najprawdopodobniej podane błędnie w źródle. 36

37 Wariant W2 Wariant W1 Raport końcowy Tab Projekcja liczby biotechnologicznych spółek start-up przy danych założeniach co do nakładów na B+R (sektor rządowy i szkolnictwa wyższego) Założenia Zmienne Roczna stopa wzrostu nakładów S 1 =5,8% Nakłady B+R na 1 start-up=19,7 mln zł Roczna stopa wzrostu nakładów S 2 =11% Nakłady B+R na 1 start-up =19,7 mln zł Nakłady wewnętrzne na biotechnologię liczba start-up'ów - szacunek 399,4 422,6 447,1 473,0 500,4 529,5 560, nakłady na biotechnologię 419,0 465,1 516,3 573,1 636,1 706,1 783,8 liczba start-up'ów - szacunek Liczba projektów spin-off ogółem Źródło: obliczenia własne Jakkolwiek spółki z sektora biotechnologicznego będą zapewne stanowiły kluczowy zasób powstających przedsiębiorstw technologicznych (opartych na wynikach B+R), mogących zgłaszać popyt na finansowanie kapitałowe (i dłużne), na pewno będą powstawać także spółki z innych sektorów (specjalizacji naukowych). Uzupełnieniem powyższych szacunków, wychodzącym poza obszar biotechnologii, może być wskazanie ile - orientacyjnie - polskie jednostki naukowe są w stanie tworzyć (rocznie) spółek spin-off (wszelkiego rodzaju). Ponieważ nie dysponujemy danymi historycznymi dla Polski, do szacunków takich można wykorzystać wyłącznie dane ogólnoeuropejskie: Z najnowszych badań prowadzonych przez Komisję Europejską wynika, że średnio na jeden uniwersytet przypadało rocznie odpowiednio: 2,8 utworzonej spółki spin-off (rok 2010), 3,2 utworzonej spółki spin-off (rok 2011), 3 utworzone spółki spin-off (łączne dane dla lat 2011/2012); W przypadku innych publicznych organizacji badawczych było to średnio dwa spinoff'y na jeden podmiot (zintegrowane dane dla lat ); Z danych tych wynika także, że aktywność w zakresie tworzenia spółek spin-off jest w populacji jednostek naukowych rozłożone nierównomiernie. W przypadku uniwersytetów liczba wykazanych odpowiedzi "zerowych" (tzn. nie utworzono w danym roku żadnej spółki) wynosiła odpowiednio - 35,8% (rok 2010), 35,4% (rok 2011), 38,5% (2011/2012) 66. Dane te znajdują pewne potwierdzenie w innych (nieusystematyzowanych) obserwacjach. Raport Ecorys'u 67 przywołuje wcześniejsze dane (okres ), z których wynika, że w Europie stopa narodzin spółek spin-off wynosiła ok 1,6 (spółki na uniwersytet). 66 "Knowledge Transfer Study ", European Commission, 2013, s. 89 i n. 67 "EU SMEs in 2012: at the crossroads. Annual report on small and medium-sized enterprises in the EU", ECORYS,

38 Przywoływane dane dla roku 2009 wskazują stopę 1,5 spółki (w przeliczeniu na jedno biuro transferu technologii) 68. Podobne wartości stopy narodzin podaje HEFCE dla instytucji brytyjskich 69. Reasumując, stopę narodzin w przedziale 1,5-3 (spółki na jeden uniwersytet rocznie) można uznać w pewnym stopniu za europejski punkt odniesienia. Biorąc za punkt wyjścia powyższe dane, szacunki potencjalnej liczby spółek spin-off, które mogą zostać utworzone w nadchodzących latach wyglądają następująco: Zakładamy dwa warianty wskaźnika narodzin: 1,5 i 3 spółki spin-off na jednostkę naukową rocznie; Pod uwagę bierzemy następujące jednostki naukowe (wyłącznie publiczne): Uniwersytety (łącznie 18, bez KUL); Wyższe szkoły techniczne - (łącznie 25 jednostek); Wyższe szkoły rolnicze (7 jednostek); Uniwersytety medyczne (9 jednostek) 70 ; Instytuty badawczo-rozwojowe nadzorowane przez Ministerstwo Gospodarki (łącznie 49 jednostek 71 ); Instytuty naukowe Polskiej Akademii Nauk (18 jednostek tylko w zakresie nauk technicznych i medycznych). Łącznie daje to 136 jednostek naukowych. Przy takich założeniach liczbę potencjalnych spinoff'ów w podziale na rodzaje jednostek przedstawia poniższa tabela. Tab Oszacowanie liczby tworzonych spółek spin-off na podstawie benchmarków europejskich Jednostki naukowe Tylko szkoły wyższe Liczba jednostek 59 Tylko JBR 49 Tylko instytuty naukowe PAN 18 (tylko nauki techniczne i medyczne) Stopa narodzin Liczba spin-off tworzonych rocznie Łącznie dla okresu , , , Źródło: obliczenia własne Projekty z sektora korporacyjnego (przedsiębiorstw) Osobnym źródłem projektów, które mogą być komercjalizowane "wewnętrznie" lub "zewnętrznie" poprzez utworzenie spółki celowej (korporacyjny spin-off) z wykorzystaniem wsparcia kapitałowego są przedsiębiorcy prowadzący prace B+R. Z danych GUS wynika, że w roku 2013 aktywność w postaci prowadzenia prac B+R wykazywało (deklarowało) przedsiębiorstw, a poniesione nakłady bieżące na B+R wyniosły ok 4,7 mld zł. 78% tej kwoty zostało poniesione na prace rozwojowe, a 17,6% na 68 Op. cit., s Z danych wynika (HEFCE), że w Wielkiej Brytanii stopa narodzin wynosi od 1 do 2 spółek rocznie na jednostkę naukową 70 Liczebności szkół wyższych według GUS. 71 Pominięto: Główny Instytut Górnictwa, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej. Dane Ministerstwa Gospodarki. 38

39 badania stosowane. Można z tego wnioskować, że prowadzone prace mają charakter wysoce utylitarny o stosunkowo niskim poziomie innowacyjności (innowacja na skalę firmy / kraju). Z analizy rozkładu wynika także, że 67% poniesionych nakładów bieżących przypadło na przedsiębiorstwa duże (od 250 pracujących); nakłady poniesione przez podmioty mikro i małe to łącznie 494 mln zł (10,3% całości nakładów na B+R). Najprawdopodobniej grupą przedsiębiorców najaktywniejszych badawczo są ci, którzy korzystali ze wsparcia NCBR. Z udostępnionych przez NCBR danych wynika, że projektów B+R zgłoszonych przez przedsiębiorców, które uzyskały wsparcie publiczne (dotacyjne) było łącznie , przy czym na firmy mikro, małe, średnie i duże przypadało odpowiednio: 114, 104, 77 i 161 projektów. Z przeprowadzonej analizy wynikają następujące wnioski pod kątem ewentualnego popytu na wsparcie kapitałowe: 1. Projekty B+R realizowane przez dużych i średnich przedsiębiorców w znikomym stopniu mogą być źródłem popytu na inwestycje kapitałowe. Uważamy tak gdyż: Są to na ogół projekty realizowane ściśle na potrzeby wewnętrzne 73 ; Ich wydzielanie do spółki celowej (celem absorpcji wsparcia kapitałowego) jest niemożliwe lub niepraktyczne; Podmioty realizujące projekty na ogół są w stanie samodzielnie zapewnić środki na wdrożenie wyników projektu Potencjalnym źródłem popytu na wsparcie kapitałowe mogą być projekty realizowane przez przedsiębiorców mikro i małych. Projektów takich było łącznie 218 (w ramach wszystkich programów realizowanych przez NCBR w okresie ; licząc liderów konsorcjów i konsorcjantów brało w nich udział łącznie 416 przedsiębiorstw). Średnia wartość realizowanego projektu w tej grupie wyniosła 4,13 mln zł (a dofinansowania przez NCBR 2,5 mln zł). Podaż tego typu projektów będzie jednak stosunkowo mała, gdyż: Rocznie w okresie przedsiębiorstwa realizowały od 49 do 58 projektów; Szereg projektów zorientowanych jest na wdrożenia wewnętrzne; Tylko niewielka część projektów związana jest z sektorami wysokiej lub średnio wysokiej technologii, z czym może się wiązać powstanie istotnej przewagi konkurencyjnej komercjalizowanego projektu 75. Dla porównania na rynku NewConnect, na którym finansowane są młode, szybko rozwijające się spółki, średnia liczba debiutów w latach , dla których przeprowadzono sprzedaż akcji w ramach nowej emisji wyniosła 55, gdzie projekty o charakterze 72 Liczba przedsiębiorstw mogła być niższa, gdyż możliwy był udział w różnych programach. 73 Np. projekt - "Modułowe zautomatyzowane stanowisko produkcyjne" (General Motors Manufacturing Poland Sp. z o.o.), projekt - "Centrum modułowe do próżniowej obróbki" (Seco Warwick), projekt - "Zintegrowana platforma e-usług pocztowych" (Poczta Polska Usługi Cyfrowe), projekt - "Demonstrator symulatora dla pojazdów szynowych" (Qumak S.A), projekt - "Opracowanie technologii wytwarzania substancji czynnej solofenacin" (Polpharma). 74 Np. AMZ Kutno, Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych S.A., PZL-Rzeszów S.A., PESA Bydgoszcz S.A., COMARCH S.A., Adamed S.A. 75 Z badań ewaluacyjnych dotyczących programu Demonstrator wynika, że projekty z obszaru wysokiej i średnio wysokiej techniki stanowiły odpowiednio około 40%, dalsze 20% to projekty z obszarów usług zaawansowanych technologicznie. 39

40 technologicznym to około 36% (na podstawie udziału spółek technologicznych w całkowitej populacji rynku), co daje około 20 spółek rocznie. Na podstawie dwóch niezależnych szacunków, przedstawionych powyżej, przewidujemy liczbę technologicznych spółek na poziomie 21 podmiotów rocznie, co daje w okresie około 126 spółek zainteresowanych wejściem kapitałowym. Podsumowanie projekcji Powyżej przedstawiono projekcje czterech strumieni projektów, jakie mogłyby być uruchomione (wprowadzone na rynek) w nadchodzących latach, bazujących na wynikach prac B+R: projekty komercjalizujące know-how zdobyty w trakcie badań doktoranckich, projekty będące wynikiem badań w zakresie biotechnologii, projekty pochodzące z jednostek naukowych (ten strumień de facto obejmuje też większość projektów z obszaru biotechnologii) oraz strumień projektów korporacyjnych wywodzący się głównie ze środowiska firm mikro i małych. Przedstawione projekcje można podsumować i skomentować w następujący sposób: 1. Według trzech wariantów projekcji liczby doktoranckich spółek spin-out, w okresie może ich powstać, w zależności od wariantu: 39, 251 lub 538. Pierwszy z wariantów (39 spółek w perspektywie 2015 r.) jest niezwykle konserwatywny, czy wręcz pesymistyczny. Niewątpliwie skłonność osób prowadzących badania w ramach przygotowywanych doktoratów do podejmowania działalności gospodarczej jest stosunkowo niska, co wynika zarówno z charakterystyki tej populacji (osoby nastawione na karierę naukową, pracownicy przedsiębiorstw chcący podnieść swoje kompetencje), jak i generalnego pominięcia tej grupy w systemach wsparcia komercjalizacji. Z zebranych danych wynika, że po zamknięciu programu Innowator Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej nie powstał żaden inny dedykowany program wsparcia dla kreowania doktoranckich spółek spin-out. Luki tej nie są w stanie zapełnić działania o charakterze szkoleniowym, czy nawet doradczym (organizowane przez niektóre uczelnie i cieszące się zdaniem niektórych respondentów dużym zainteresowaniem ze strony doktorantów), jak i systemy stypendialne uruchomione w ramach niektórych regionalnych programów operacyjnych. Natomiast na drugi z wariantów (251 spółek), jako bardzo realny, wskazywali uczestnicy panelu eksperckiego (inwestorzy VC). 2. W przypadku spółek start-up / spin-off biotechnologicznych wariant optymistyczny (184 projektów w okresie ) wydaje nam się realny 76. Należy jednak zastrzec, że istotny wpływ na liczbę komercjalizowanych projektów będzie mieć poziom nakładów na B+R w sektorze rządowym (JBR, PAN) i szkół wyższych. Jak na razie nakłady te rosną wolniej, niż nakłady ogółem co osłabi podaż. 3. Z projekcji liczby spółek spin-off sporządzonej na podstawie europejskich benchmarków wynika, że w wariancie pesymistycznym może powstać ich ok Potwierdzają to zarówno eksperci, z którymi przeprowadzono wywiady, jak i dane statystyczne (np. duża liczba zgłoszeń patentowych z tych obszarów nauki). 40

41 (w całym okresie ) 77. I ta liczba wydaje nam się nieco zawyżona. Może być tak za sprawą niskiej skłonności jednostek badawczo-rozwojowych do tworzenia spółek odpryskowych. Paradoksalnie wynika to z ich licznych powiązań z rynkiem (przedsiębiorstwami), a nie odseparowania od niego. Podmioty te - szczególnie jednostki z zaplecza przemysłu - mają liczne kontakty z sektorem przedsiębiorstw i koncentrują się na badaniach zleconych, ekspertyzach. Pole do niezależnej działalności badawczej kończącej się komercjalizacją jest więc ograniczone. Jeśli w rachunkach pominąć zatem JBR-y, to w wariancie pesymistycznym w okresie na rynek mogłoby trafić ok. 690 projektów ze szkół wyższych i jednostek PAN (łącznie). W tej kwocie mieściłyby się także projekty biotechnologiczne (od 146 do 184), które zapewne stanowiłyby - ze względu na wysoką kapitałochłonność - główne źródło popytu na inwestycje kapitałowe. Na taki wariant (690 spółek) wskazywali również uczestnicy panelu eksperckiego, podkreślając wciąż niską skłonność i wydajność jednostek naukowych (spółek celowych) w forsowaniu komercjalizacji wyników badań. Prawa własności przemysłowej jako aktywa komercjalizacyjne Do weryfikacji powyższych projekcji, jak również do elementarnej wyceny popytu na wsparcie kapitałowe na etapie zalążkowym, wykorzystujemy również statystyki charakteryzujące podstawowe aktywa procesu komercjalizacji, jakimi są wynalazki zgłoszone do ochrony patentowej. Jak już wspomniano: Patenty (zgłoszenia patentowe) mają charakter prawa majątkowego i mogą być przedmiotem wkładu do powstającej spółki (ewentualnie mogą być udostępnione w drodze licencji); Jako prawa majątkowe mogą być wyceniane; Są elementem współtworzącym przewagę konkurencyjną przedsięwzięcia (na danym terytorium, w okresie 20 lat); Są elementem sygnalizującym inwestorom jakość opracowanej technologii / rozwiązania (obniżenie ryzyka). Z punktu widzenia procesów komercjalizacji i analizy popytu na wsparcie kapitałowe można wyróżnić dwa zasoby majątkowe: Zasób "słaby" (krajowy) - wynalazki chronione wyłącznie na terenie Polski. Z danych udostępnionych przez Urząd Patentowy Rzeczpospolitej Polskiej wynika, że: W dyspozycji polskich jednostek naukowych znajduje się portfel wynalazków zgłoszonych w okresie do ochrony patentowej na terenie kraju; Możemy wyróżnić dwa portfele. Portfel "stary": składający się ze zgłoszeń przypadających na okres Znajduje się w nim wynalazków. Można założyć, że jego wartość komercjalizacyjna jest stosunkowo niska, choćby ze względu na znaczny upływ czasu konsumujący dopuszczalny 20-letni 77 Tabela 2.1-7: tj

42 Rys okres ochronny; portfel "nowy": składający się z wynalazków zgłoszonych do ochrony po roku 2010; Portfel "nowy" jest mocno skoncentrowany pod względem działów techniki. Łącznie na 10 działów przypada wynalazków, w tym najwięcej na takie działy jak: chemia organiczna (640), pomiary / urządzenia pomiarowe (567) i materiały i metalurgia (371). Łącznie 10 działów techniki skupia 60,5% wszystkich wynalazków nowego portfela; Na podstawie posiadanych charakterystyk portfela nie jesteśmy w stanie określić, które ze zgłoszeń są ze sobą powiązane i w istocie dotyczą tego samego wynalazku. Na pewno duża część zgłoszeń z obszaru nauk chemicznych czy biotechnologii może mieć taki charakter. De facto oznacza to, że realny portfel wynalazków mogących stanowić podstawę komercjalizacji jest mniejszy niż 5,4 tys. (sztuk) wynalazków. Struktura wynalazków będących własnością jednostek naukowych zgłoszonych do ochrony patentowej w UP RP (okres ) 12% organic fine chemistry Measurement 40% 10% Materials, metallurgy Machine tools Electrical machinery, apparatus, energy 7% Biotechnology Basic materials chemistry 4% 4% 4% 4% 5% 5% 5% Macromolecular chemistry, polymers Other special machines Chemical engineering pozostałe Źródło: na podstawie danych udostępniony przez UPRP zasób "silny" 78 (międzynarodowy) - wynalazki zgłoszone do ochrony międzynarodowej. Z przeglądu bazy ESPACENET Europejskiego Biura Patentowego wynika, że: polskie jednostki naukowe (uczelnie wyższe, jednostki PAN, JBR) w okresie zgłosiły w EPO 338 wynalazków (najwięcej jednostki PAN - 97); najliczniej reprezentowane są wynalazki z zakresu chemii i metalurgii, procesów przemysłowych, konstrukcji oraz podstawowych potrzeb ludzkich. 78 W literaturze za najbardziej wartościowe uznaje się tzw. triadic patents tj. wynalazki zgłaszane do ochrony w EPO, Japonii i USA. "OECD Science, Technology and Industry Scoreboard 2013", OECD 2013, s

43 Rys Struktura wynalazków będących własnością jednostek naukowych zgłoszonych do ochrony patentowej w EPO (okres ) 16% 9% human necessities 14% performing operations, transporting chemistry, metalurgy 4% 1% 2% 16% textile, paper fixed constructions mechanical engineering, lighting, heating, weapon physics 38% electricity Źródło: Na podstawie bazy ESPACENET Powyższe ustalenia prowadzą do sformułowania dwóch wniosków: 1. Podstawowym aktywem komercjalizacyjnym mogą być przede wszystkim wynalazki zgłoszone do ochrony międzynarodowej. Zidentyfikowana liczba tego typu zgłoszeń (338) nie przekracza prognozowanej liczby możliwych do utworzenia spółek, co zasadniczo można uznać za pewne uwiarygodnienie prognozy. 2. Znacznie słabszym aktywem są wynalazki krajowe. Zakładamy, że jedynie 1% 79 z nich tj. ok. 54 może stanowić podstawę utworzenia przedsiębiorstwa; wartość ta nie przekracza prognozowanej liczby powstających przedsiębiorstw. Popyt na wsparcie kapitałowe jako pochodna wyceny zasobów B+R Zakładamy że popyt na wsparcie kapitałowe jest powiązany z wartością komercjalizowanych projektów (tworzonych spółek). Do określenia wartości komercjalizowanych projektów przyjmujemy prognozowane ilości projektów, jakie mogą trafić na rynek oraz szacunki wartości. Poniżej zaprezentowano szczegółowe wyliczenia w rozbiciu na rodzaj projektu. Spółki spin-out (doktoranckie) Założenia: Zgodnie z opiniami ekspertów, pozyskanymi w trakcie wywiadów indywidualnych i panelu eksperckiego, przyjmujemy, że w okresie na rynku może pojawić się ok. 251 projektów (spin-out) doktoranckich; Jako średnią wartość jednego projektu przyjmujemy uśrednioną wartość wycen IP oraz know-how dokonywanych przez beneficjentów programu Patent+ oraz SPIN- TECH (łącznie do obliczeń przyjęto wartości pochodzące z 31 wycen); posiadana 79 Zgodnie z badaniami dla rynku europejskiego tylko 2% do 13% patentów może prowadzić do założenia firmy por. P. Giuri, M. Mariani "Everything you always wanted to know about inventors (but never asked): Evidence from the PatVal-EU survey", LEM Working Papers Series, September 2005, s. 20 i prezentacja Francesco De Michelis "The role of IP intermediaries, EU-Brazil Technology and Innovation Forum Belem, 22 September

44 dokumentacja dotyczyła wycen projektów na etapie komercjalizacji; w przypadku Programu Patent+ dokonywano wyceny własności intelektualnej o potencjale globalnym (międzynarodowe zgłoszenie wynalazku do ochrony patentowej); zakładamy że w przypadku spółek spin-out wyceny te będą one miały podobny charakter. Średnia wartość wyceny wyniosła w tym przypadku 5,9 mln zł. Tab Prognoza zapotrzebowania na kapitał w ramach rundy A w latach Wariant Skłonności do komercjalizacji Liczba spółek w latach Zapotrzebowanie kapitałowe (5,9 mln zł na jeden podmiot) 1,4% (tj. 251 x 5,9 mln zł) Spółki biotechnologiczne Założenia: Źródło: Obliczenia własne Do wyceny spółek przyjęto prognozowaną liczbę spółek biotechnologicznych obliczoną na bazie tempa wzrostu nakładów na B+R; Średnia wartość projektu / spółki obliczona na podstawie średniej wartości prywatnej oferty sprzedaży akcji nowej emisji przed debiutem spółki (IPO) na rynku NewConnect dla sektora ochrona zdrowia w latach (na podstawie danych dla 17 spółek). Biorąc pod uwagę, że średnio na rynku NewConnect nowym inwestorom sprzedaje się 25% akcji, wycena 100% pakietu wyniosła średnio 21,4 mln zł. Biorąc pod uwagę, że 5% spółek z sukcesem zakończy pierwszy etap rozwoju, założono, że dla tych spółek niezbędne będzie przeprowadzenie drugiej rundy finansowania. Do zapotrzebowania na środki finansowe przyjęto średnią wartość dofinansowania w projektach Demonstrator+ z grupy Biotechnologia, gdzie wartość ta wyniosła 14,7 mln zł. Tab Prognoza zapotrzebowania na kapitał w ramach rundy A w latach Roczna stopa wzrostu nakładów wewnętrznych Spółki spin-off ogółem Założenia: Liczba spółek w latach Zapotrzebowanie kapitałowe (21,4 mln zł na jeden podmiot) 5,8% zł Źródło: Obliczenia własne Przyjmujemy, że liczba spółek spin-off powstających przy jednostkach naukowych będzie kształtować się tak jak zaprezentowano w wariancie ze stopą narodzin 1,5 tj. 690, co jest zgodne z opiniami ekspertów wyrażonymi w trakcie panelu eksperckiego; Wycena praw własności przemysłowej oraz know-how dokonana na podstawie dokumentacji programu Patent+ oraz SPIN-TECH - łącznie 31 wycen dotyczących projektów na etapie komercjalizacji; w przypadku Programu Patent+ wyceny 44

45 dotyczyły własności intelektualne o potencjale globalnym. Średnia wartość wyceny wyniosła w tym przypadku 5,9 mln zł. Biorąc pod uwagę to, że 5% ze spółek portfelowych z sukcesem zakończy pierwszy etap rozwoju, założono, że dla tych spółek niezbędne będzie przeprowadzenie drugiej rundy finansowania. Do zapotrzebowania na środki finansowe przyjęto średnią wartość dofinansowania w projektach Demonstrator+, gdzie wartość ta wyniosła 9,4 mln zł. Tab Prognoza zapotrzebowania na kapitał w latach Jednostki naukowe Zapotrzebowanie kapitałowe Łącznie dla okresu (5,9 mln zł na jeden podmiot) stopa narodzin 1,5 Szkoły wyższe Instytuty naukowe PAN Razem Razem bez spółek bio-tech Źródło: Obliczenia własne Projekty z sektora korporacyjnego (przedsiębiorstw) Do wyceny przyjęto średnią liczbę spółek, realizujących projekty technologiczne, w wariancie optymistycznym (projekty z sektora korporacyjnego), co zgodne jest z opiniami ekspertów pozyskanymi w trakcie wywiadów i panelu dyskusyjnego oraz średnią wartość prywatnej oferty sprzedaży akcji nowej emisji przed debiutem spółki (IPO) na rynku NewConnect dla sektorów technologicznych 80 w latach (117 spółek). Wartość dla sprzedawanego pakietu 25% akcji wyniosła 2,8 mln zł, co oznacza że 100% udziałów wyceniane było na 11,2 mln zł. Tab Prognoza zapotrzebowania na kapitał w latach Wariant Liczba spółek w latach Zapotrzebowanie kapitałowe (9,3 mln zł na jeden podmiot) Optymistyczny Źródło: Obliczenia własne Tabela integruje przedstawione powyżej szacunki dotyczące wartości zasobów (spinout/off) mogących podlegać w okresie komercjalizacji. W kolumnie 2 podano liczebności projektów, które ostatecznie uwzględniono przy wycenie. Łącznie więc daje to wartość ok. 10,2 mld zł w perspektywie najbliższych 6 lat. Tab Podsumowanie wyceny potencjalnych możliwych do skomercjalizowania zasobów B+R Rodzaj / źródło powstania spółki Prognozowana liczba firm, jakie mogą powstać w okresie Średnia wycena na jedną spółkę Wartość zasobów Spin-off Spółki biotechnologiczne Sektory ekoenergia, recykling, informatyka, telekomunikacja, technologie i ochrona zdrowia. 45

46 Rodzaj / źródło powstania spółki Projekty z sektora korporacyjnego Prognozowana liczba firm, jakie mogą powstać w okresie Średnia wycena na jedną spółkę Wartość zasobów Spin-out doktoranckie Razem Źródło: Obliczenia własne Ze względu na wysoki wskaźnik selektywności inwestorów kapitałowych, przedstawiona wartość zasobu (10,2 mld zł) nie może być traktowana jako odzwierciedlenie realnego popytu na finansowanie, a jedynie jako popyt potencjalny. Jakkolwiek można przyjąć, że przedstawione wcześniej projekcje w zakresie liczby komercjalizacji są już w sensie przedmiotowym efektem pewnej selekcji (projekty innowacyjne), to jednak należy mieć na uwadze, że spośród tych potencjalnych projektów jedynie część będzie mogła znaleźć się w portfelach inwestorów (z uwagi na atrakcyjność samych projektów, jak i z uwagi na zaproponowane warunki inwestycji, które mogą być nie do przyjęcia z punktu widzenia pomysłodawców). Można przyjąć dwa warianty wskaźnika selekcji projektów akceptowanych do finansowania przez inwestorów / fundusze VC (tab ): 4% - taki wskaźnik selekcji wynika z analiz, jakie zrealizował doradca NCBR w ramach programu BRIdge Mentor, gdzie na 300 projektów naukowo-badawczych finansowanych przez NCBR i NCN do komercjalizacji zakwalifikowano 12; 10% - taki wskaźnik został zaproponowany przez ekspertów w trakcie panelu eksperckiego i jest on kompromisem w stosunku do wysokiego wskaźnika selekcji na poziomie 21%, który jest podawany w kontekście brytyjskiego programu komercjalizacji projektów z sektora naukowego 81. Przy takich założeniach dotyczących selektywności inwestycji VC realny popyt na wsparcie kapitałowe może wynosić maksymalnie około 1 mld zł. Tab Szacunkowy popyt na kapitałowe instrumenty finansowe z sektora B+R dla okresu Wskaźnik selekcji Liczba projektów będących przedmiotem inwestycji VC Wartość popytu na kapitał VC (w zł) 4% % Źródło: Obliczenia własne Z uwagi na fakt, iż część projektów będzie rozwijana w perspektywie 6-letniej należy także zarezerwować kwotę kapitału na drugą rundę finansowania w ramach tych samych funduszy (follow-on investment). Na podstawie danych EVCA dla Polski, w latach stosunek pierwotnych inwestycji w spółki do kolejnych (follow-on) inwestycji wyniósł 43%. Dla tak oszacowanego wskaźnika, w zależności od wariantu selekcji, liczba spółek otrzymujących 81 "Summary report covering the fourth year of operation of University Challenge round two", University Challenge Seed Funds 2003, ( ). 46

47 kolejne dofinansowanie wyniesie od 20 do 49, a kwoty zapotrzebowania na kapitał wskazane w tabeli należałoby zwiększyć odpowiednio od 200 mln zł do 500 mln zł. Prawa własności przemysłowej Formą weryfikacji przedstawionych powyżej szacunków jest wycena zasobu praw własności przemysłowej, będącego w dyspozycji jednostek naukowych. W przypadku, gdyby wartość tego zasobu znacznie przekraczała wartość oszacowanego popytu potencjalnego mogłoby to wskazywać na duży zapas aktywów możliwych do skomercjalizowania (rezerwa popytu). Założenia: Do oszacowania potencjału praw własności przemysłowej wykorzystano dane na temat ilości praw własności przemysłowej, które realnie mogą być komercjalizowane (prawa własności przemysłowej jako aktywa komercjalizacyjne) tj. (tak jak założono wcześniej) 338 zgłoszeń z baz EPO oraz 54 zgłoszenia do UP RP (1% wszystkich zgłoszeń z okresu ); Ze względu brak statystyk rejestrujących obrót wynalazkami (de facto ze względu na bardzo mały obrót technologiami, powstającymi w jednostkach naukowych, trudno mówić o istnieniu rynku) do wyceny wykorzystano wyniki badania przeprowadzonego na zlecenie Komisji Europejskiej na podmiotach zgłaszających patenty w Europejskim Biurze Patentowym (podmioty z Danii, Francji, Holandii, Hiszpanii, Niemiec, Włoch, Węgier i Wielkiej Brytanii; łącznie badanie objęło dane na temat patentów). Z badania tego wynika, że średnia wartość patentu waha się w przedziale od 250 tys. euro do 300 tys. euro 82. Wartość ta jest znacznie niższa, niż szacunki wycen składanych przez beneficjentów w ramach programu Patent+ 83 (średnia to 15,1 mln zł, a mediana 11,1 mln zł) oraz zbliżona do wycen uzyskanych w ramach programu SPIN-TECH 84 (średnia to 1,6 mln zł, a mediana 600 tys. zł). Na podstawie przyjętych założeń wartość praw, jakie mogłyby być podstawą komercjalizacji wynosi ok. 494 mln zł. Tab Wycena zasobów B+R na podstawie praw własności przemysłowej Liczba zgłoszeń EPO i UP RP Wycena praw przemysłowych przy wartości jednego patentu na poziomie 1,2 mln PLN (300 tys. EUR) Źródło: Obliczenia własne 82 "Study on evaluating the knowledge economy. What are patents actually worth? The value of patents for today s economy and society", Detailed Technical Studies, Patent+ to Program realizowany przez NCBR, którego zadaniem jest wsparcie finansowe jednostek naukowych w zakresie prawnej ochrony wyników prowadzonych przez nich badań. Niestety w ramach tego Programu złożono zaledwie 10 wycen praw przemysłowych, co istotnie wpłynęło na wartość średniej i mediany. 84 SPIN-TECH to program wsparcia działalności operacyjnej spółek celowych utworzonych przez państwowe jednostki badawcze (publiczne uczelnie wyższe, instytuty badawcze i instytuty naukowe PAN), w szczególności zakładanych przez uczelnie wyższe w celu komercjalizacji wyników badań i prac rozwojowych. W ramach tego programu uzyskano dostęp do 21 technologii, know-how oraz wartości przemysłowych, będących podstawą do komercjalizacji w ramach jednostek naukowych. 47

48 Determinanty podaży Można wyróżnić dwie kluczowe operacyjne determinanty podaży projektów badawczorozwojowych do komercjalizacji: 1. Działalność spółek celowych. Spółki celowe są wehikułami komercjalizacyjnymi, mającymi prowadzić monitoring zasobów B+R danej jednostki naukowej i komercjalizację pośrednią (kapitałową) najlepszych projektów. Tworzenie tego typu wehikułów było wspierane przez NCBR za pomocą programu SPIN-TECH. Do chwili obecnej utworzono 22 takie spółki (21 w ramach SPIN-TECH; jedna spółka EXCENTO istniała już wcześniej). Z analizy dokumentacji programu SPIN TECH wynika, że do baz danych prowadzonych przez spółki celowe (lub jednostki naukowe) wprowadzono informacje o projektach badawczych (zakończonych lub trwających) lub opracowanych technologiach / rozwiązaniach, dokonano wyceny 185 technologii / rozwiązań i zadeklarowano wniesienie do spółki celowej (celem dalszej komercjalizacji) 39 rozwiązań (2,6% rozwiązań, które znalazły się w bazach danych). Wartości te oznaczałyby uzyskanie wskaźnika komercjalizacji na poziomie 1,8 (na spółkę celową), a więc jest to niewiele wyższy poziom, niż wskaźnik określony w raporcie ECORYS'u. Jeśli założyć, że podstawowym celem operacyjnym spółek celowych powinna być oszacowana liczba możliwych do uruchomienia projektów komercjalizacyjnych (tj. 467) oznaczałoby to, że na jedną spółkę celową powinno przypadać 21 spółek spin-off / out czyli ok 3,5 spółki rocznie (przez sześć lat). Jest to wynik możliwy do osiągnięcia choć niezwykle napięty zważywszy na: Całkowite uzależnienie spółek celowych od finansowania publicznego; Duże zróżnicowanie wielkości portfeli badawczych jednostek naukowych; Słabości kadrowe oraz małe doświadczenie osób zaangażowanych w prowadzenie spółek celowych w realizację działań komercjalizacyjnych; Niski poziom gotowości inwestycyjnej projektów B+R (włącznie z koniecznością podniesienia poziomu gotowości technologicznej szeregu rozwiązań); Słabe umocowanie spółek celowych w strukturach jednostek naukowych. 2. Uwarunkowania podatkowe. Obowiązujący aktualnie system podatkowy nie wspiera powstawania spółek kapitałowych bazujących na własności intelektualnej. Z jednej strony istnieje szereg niejasności w zakresie stosowania przepisów prawa (różne interpretacje przepisów prawa podatkowego) głównie w zakresie podatku VAT oraz CIT, a z drugiej obowiązujące rozwiązania nie zachęcają do komercjalizacji prac badawczorozwojowych poprzez uruchamianie przedsiębiorstw typu spin-off / out. Do największych problemów związanych z kwestiami podatkowymi należą: Opodatkowanie aportu w postaci własności intelektualnej podatek VAT dla przedsiębiorstw / uczelni w momencie realizacji transakcji oraz odroczony podatek dochodowy (5 lat) dla przedsiębiorstw / uczelni oraz osób fizycznych. 48

49 Warto tutaj zwrócić uwagę na krótki okres odroczenia, który nie gwarantuje powstania przychodu dla osób wnoszących aport oraz wąski zakres transakcji podlegający na odroczeniu (definicja podmiotu komercjalizującego i komercjalizowanej własności intelektualnej); poza tym, w przypadku niepowodzenia przedsięwzięcia, do którego wniesiono aport, zobowiązanie podatkowe pozostaje aktualne (po stronie udziałowca); Brak preferencji podatkowych w zakresie środków reinwestowanych w działalność badawczo-rozwojową. Likwidacja preferencji podatkowych dla spółek komandytowo-akcyjnych, które stanowiły przejrzysty podatkowo wehikuł inwestycyjny, pozbawiła podmioty / osoby reinwestujące zyski z jednej działalności w inną np. badawczo-rozwojową przy zachowaniu rozsądnych kosztów tej działalności Analiza strony podażowej potencjał i stopień przygotowania pośredników finansowych Jaki jest potencjał i stopień przygotowania sektora finansowego do stosowania inwestycyjnych i dłużnych instrumentów finansowych? [pyt. 2] Przesłanki interwencji publicznej w obszarze wspierania działalności B+R i komercjalizacji jej wyników Proces innowacyjny Proces innowacyjny to celowe i zorganizowane, zatem systematyczne poszukiwanie zmian zachodzących w środowisku zewnętrznym. Proces ten obejmuje analizę tych zmian oraz podjęcie działań prowadzących do ich wykorzystania na potrzeby szerokorozumianego rozwoju. Proces innowacyjny jest definiowany także jako aktywność o charakterze kreatywnym, obejmująca wszystkie etapy poprzedzające powstanie innowacji, aż do jej realizacji, czyli komercyjnego zastosowania. W literaturze przedstawia się różnego rodzaju modele procesu powstania innowacji technologicznych. W tym miejscu odwołujemy się do modeli tworzenia innowacji: liniowego, współzależnościowego oraz typu input-output. Modele w najpełniejszy sposób pokazują ideę rozwoju innowacji technologicznych oraz związanych z nim zagadnień finansowania. Zgodnie z liniowym modelem procesu tworzenia innowacji jego źródłem mogą być pomysły i idee powstające w nauce (rys ) jak i mające swoje uzasadnienie w potrzebach rynkowych (rys ). Należy zauważyć, że model procesu innowacji, którego źródłem są zidentyfikowane potrzeby rynkowe, w większym stopniu odpowiada sposobowi powstawania innowacji w XXI wieku. Liniowy proces innowacyjny jest bardzo uproszczoną wersją powstawania innowacji we współczesnym świecie i często jest z tego powodu 85 Możliwy do wykorzystania Fundusz Inwestycyjny Zamknięty Aktywów Niepublicznych wymaga zaangażowana znacznych środków finansowych na jego organizację i obsługę. jednocześnie, można tu wskazać na pewne rozwiązania o charakterze zachęt inwestycyjnych - np. istniejące w Wielkiej Brytanii - Enterprise Investment Scheme czy Venture Capital Schemes Manual (zachęcające prywatnych inwestorów do inwestycji w niewielkie przedsięwzięcia). 49

50 krytykowany. Dzięki prostej strukturze i formie model ten stanowi jednak punkt wyjścia dla analiz ekonomicznych oraz uzasadnienie dla wielu podejmowanych decyzji na poziomie firmy, instytucji rynkowych czy organów administracji państwowych. Model liniowy typu science push odpowiada tworzeniu innowacji w oparciu o podaż już istniejących rozwiązań technologicznych. Natomiast model typu industry pull definiuje proces powstawania innowacji technologicznych w oparciu o popyt rynkowy, a więc poszukiwanie rozwiązań istniejących problemów i potrzeb zidentyfikowanych przez uczestników rynku. Rys Liniowy model procesu innowacji (science push wykres lewy i industry pull, wykres prawy) 1. Nauka 2. Projektowanie 3. Produkcja 4. Sprzedaż 1. Potrzeba 2. Projektowanie 3. Produkcja 4. Sprzedaż Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rothwell, Roy. "Towards the fifth-generation innovation process" International marketing review 11.1 (1994): 7-3 Tradycyjny liniowy model procesu innowacji obejmuje kolejne fazy rozwoju innowacji od powstania pomysłu poprzez następujące po sobie etapy badań, aż do fazy wdrożenia i komercjalizacji opracowanego rozwiązania (rys ). Rys Etapy liniowego modelu procesu innowacyjnego IDEA / POMYSŁ BADANIA PODSTAWOWE (ODKRYCIA/HIPOTEZY) BADANIA STOSOWANE (WYNALAZKI, DOŚWIADCZENIE W ROZWIĄZYWANIU PROBLEMÓW TECHNICZNYCH) PRACE ROZWOJOWE (PROTOTYPY, PRÓBY, SERIE DOŚWIADCZALNE) WDROŻENIE /KOMERCJALIZACJA Źródło: Opracowanie własne Bardziej rozwiniętą formę modelowania procesu innowacyjnego stanowi współzależnościowy model tworzenia innowacji technologicznych (rys ). Model ten pokazuje, że cykl powstawania i życia technologii nie ma charakteru liniowego, ale jest procesem ciągłym. Kolejne etapy rozwoju innowacji są uzależnione od cyklu życia i efektywności technologii istniejących na rynku, które w danym czasie odpowiadają na popyt rynkowy. Wdrożona technologia lub rozwiązanie technologiczne jest zastępowane przez bardziej innowacyjne rozwiązanie, wtedy gdy jego skuteczność technologiczna, a więc użyteczność rynkowa, jest mniejsza od efektywności nowego rozwiązania. Proces tworzenia nowego rozwiązania technologicznego rozpoczyna w momencie wdrożenia i komercjalizacji poprzedniej technologii. Widać wyraźnie, że proces innowacyjny jest procesem ciągłym i trwa nieprzerwanie, prowadząc do wdrożenia kolejnych innowacji zastępujących i uzupełniających dotychczasowe technologie. 50

51 Rys Współzależnościowy model procesu innowacyjnego zastępowanie technologii Źródło: Opracowanie własne W rzeczywistości proces powstawania innowacji technologicznych jest bardziej skomplikowany niż liniowe i współzależne modele. Rozważania teoretyczne oraz analizy empiryczne wskazują, że proces powstawania innowacji technologicznych, w szczególności mających silne oddziaływanie na gospodarkę, jest efektem interaktywnych oddziaływań rynku i świata nauki. W procesie tym biorą aktywny udział zarówno naukowcy, jak i przedsiębiorcy. Obie grupy mogą jednocześnie występować po stronie podaży i popytu innowacyjnych rozwiązań. Sytuacja ta zobrazowana jest na poniższym rysunku. Rys Model procesu tworzenia innowacji typu input-output Źródło: Lundvall, Bengt-Ake. "Innovation as an interactive process: user-producer interaction to the national system of innovation: research paper", African journal of science, technology, innovation and development 1.2 & 3 (2009): Rozwój nowych technologii i ich wdrażanie na rynek wymaga podejmowania wielu decyzji dotyczących alokacji środków finansowych. Na rys przedstawiono koszty i przychody generowane w każdym cyklu procesu innowacyjnego. 51

52 Rys Cykl procesu innowacyjnego uwzględniający generowane koszty oraz przychody Źródło: Opracowanie na podstawie: Kotler, Philip, and Gary Armstrong. Principles of marketing. Pearson Education, s Należy zauważyć, że cykl życia technologii dla produktów innowacyjnych charakteryzuje się krótszą fazą dojrzałości niż dla standardowych produktów rynkowych (rys ). Stąd też cały cykl życia technologii od wdrożenia do wycofania z rynku jest krótszy dla produktów innowacyjnych. Rys Cykl życia technologii (produktu innowacyjnego) I produkt standardowy II produkt innowacyjny high-tech Źródło: Opracowanie na podstawie: Grażyna Gierszewska, Maria Romanowska; Analiza strategiczna przedsiębiorstwa ; PWE Warszawa 2003; str Przesłanki interwencji publicznej na rynku kapitałowym a teoria ekonomiczna Proces powstawania innowacji, w szczególności innowacji technologicznych jest wysoce kapitałochłonny. Zasoby finansowe są niezbędne na każdym etapie tworzenia innowacji, aż do jej przygotowania i wdrożenia na rynek. Realizacja procesu jest długotrwała i często nie posiada ustalonej daty końcowej. Należy również wziąć pod uwagę fakt, że inwestycja w 52

53 proces innowacyjny wiąże się z niepewną i nieznaną wielkością zwrotu z poniesionych nakładów, a więc wysokim poziomem ryzyka 86. Pionierem analizy ekonomicznej procesu innowacyjnego był Schumpeter 87. Współcześni ekonomiści korzystają często z jego twierdzeń. Przeprowadzane są badania empiryczne dotyczące sposobów finansowania innowacji przez przedsiębiorstwa w różnych sektorach gospodarki, w aspekcie międzynarodowym, z uwzględnieniem odmienności w poziomach rozwoju sektorów finansowych różnych gospodarek oraz różnych strategii finansowych. Celem tych badań jest przeanalizowanie wpływu praktyk podejmowanych przez przedsiębiorstwa i gospodarkę w zakresie finansowania innowacji celem tworzenia nowych rozwiązań, zapewnienia wzrostu konkurencji lub rozwoju gospodarczego. Efektywna alokacja wiąże się z powstaniem innowacji umożliwiającej przedsiębiorcy osiągnięcie przewagi konkurencyjnej na rynku. Z punktu widzenia makroekonomicznego, efektywna alokacja środków w procesy innowacyjne gospodarki przyczyni się do wdrażania zmian w gospodarce prowadzących do jej rozwoju i wzrostu. Wyniki badań empirycznych potwierdzają niejednorodność strategii innowacyjnych przyjmowanych przez przedsiębiorstwa, z czym w konsekwencji jest związana różnorodność ścieżek rozwoju tych firm. W szczególności dotyczy to różnych strategii pozyskiwania środków finansowych na rozwój technologii i innowacyjnych przedsięwzięć. Model pozyskiwania finansowania podejmowany przez firmy typu start-up jest inny, niż ten dla firm spin-off, powstających na bazie nowych technologii w ramach oddzielania się od istniejącego już przedsiębiorstwa. Badania wskazują także różne źródła finansowania dla innowacyjnych firm w różnych branżach i sektorach gospodarki. Jest to związane z faktem, że przedsiębiorstwa charakteryzują się odmiennym poziomem innowacyjności oraz różnymi rodzajami i cyklami życia technologii. Firmy mają zróżnicowane możliwościami pozyskiwania środków (wkład własny, dotacje, kredyty, fundusze wysokiego ryzyka, środki publiczne), ich źródło i wysokość w dużej mierze zależą od poziomu ryzyka inwestycji oraz tempa rozwoju innowacji / technologii, a także od czasu, w jakim inni uczestnicy rynku mogą skopiować i wdrożyć powstałe rozwiązania 88. Badania empiryczne 89 wskazują także, że cykle gospodarcze mają większe znaczenie dla możliwości finansowania procesu innowacyjnego niż sama liczba i zakres instrumentów oferowanych oraz potwierdzają schumpeterowskie twierdzenie o współzależności finansowania i cyklu gospodarczego dla rozwoju procesu innowacji. Źródła finansowania branż zależą w dużej mierze od etapu ich rozwoju i wielkości firm w danej gałęzi przemysłu. W początkowej fazie rozwoju przemysłu opartego na nowoczesnych 86 O'Sullivan, Mary. "Finance and Innovation." Oxford Handbooks Online Oxford University Press. Date of access 9 Feb. 2015, < e-9>. 87 Schumpeter, Joseph A. Capitalism, socialism and democracy. Routledge, =&id=mrg5crpaobic&oi=fnd&pg=pr2&dq=schumpeter&ots=oixtwgbkr-&sig=yg2lfijvi-4rtq80o2pta8ikvh0&redir_esc=y #v=onepage&q =Schumpeter&f=false ( ). Schumpeter, Joseph Alois The theory of economic development: An inquiry into profits, capital, credit, interest, and the business cycle, Vol. 55. Transaction publishers, 1934 ( ). 88 Malerba "Sectoral Systems: How and Why Innovation Differs across Sectors." Oxford Handbooks Online Oxford University Press. < hb e-14 ( ). 89 Perez, Carlota Technological revolutions and financial capital: The dynamics of bubbles and golden ages, Edward Elgar Publishing,

54 technologiach i innowacjach dominują głównie małe firmy technologiczne. Wraz z dojrzałością branży liczba firm stabilizuje się, a poszczególne przedsiębiorstwa rosną w siłę. Małe firmy technologiczne często nie posiadają wystarczającej ilości środków finansowych i korzystają z zasobów inwestorów zewnętrznych (np. środki publiczne czy fundusze wysokiego ryzyka). Z kolei po pierwszej fazie wzrostu branży firmy stabilizują swoją pozycję. Wobec wysokich barier wejścia dla nowych przedsiębiorstw związanych z koniecznością prowadzenia działalności badawczej lub zakupu technologii tylko one są w stanie samofinansować dalszy rozwój i wdrażanie innowacji w danym sektorze przemysłu. Dla funduszy kapitałowych inwestowanie w branżę po fazie szybkiego wzrostu jest już nieopłacalne. Zatem źródła finansowania innowacji w dużym stopniu zależą od etapu ewolucji sektora. Współczesna ekonomia innowacji wskazuje dwa typy firm innowacyjnych, których rozwój i funkcjonowanie są istotne dla rozwoju technologicznego i wzrostu gospodarczego. Źródłem takich innowacji są przedsięwzięcia realizowane przez nowopowstałe firmy oraz innowacyjne przedsiębiorstwa, które opierają swoje funkcjonowanie na ciągłym rozwoju i wdrażaniu nowych technologicznych rozwiązań. Firmy oparte na technologii (prowadzące działalność B+R, wysokotechnologiczne), to często małe lub średnie przedsiębiorstwa innowacyjne. Teoretycy wskazują, że finansowanie inwestycji środkami własnymi przynosi im większą stopę zwrotu niż w przypadku korzystania z finansowania zewnętrznego. Problemem stanowi jednak dostęp do odpowiednich środków. Badania empiryczne Bank of England (2001) 90 wskazują, że małe i średnie firmy wysokotechnologiczne mają takie same problemy z dostępem do zewnętrznych środków finansowych jak pozostałe małe i średnie przedsiębiorstwa. Należy jednak podkreślić, że koszty realizacji działalności B+R i innowacyjnej ze środków własnych przedsiębiorstw są niższe niż w przypadku korzystania ze środków zewnętrznych. Stąd firmy innowacyjne, opierające swój wzrost na działalności rozwojowej powinny częściej bazować na funduszach własnych, o ile posiadają wystarczającą wielkość funduszy inwestycyjnych. Zakres oraz potencjał komercyjny realizowanej działalności badawczej może być źródłem asymetrii informacji lub fundamentalnej niepewności informacyjnej. Koszty korzystania z zewnętrznych źródeł finansowania są w szczególności większe, ze względu na ryzyko związane z zachowaniem tajemnicy informacji oraz zapewnieniem stałej dostępności do odpowiednich wielkości zasobów finansowych. Inwestycje w badania i rozwój w większym stopniu przyczyniają się do wzrostu konkurencyjności firmy niż inwestycje w inne obszary funkcjonowania firmy 91. Sugeruje się, że inwestycje w firmy oparte na rozwoju wysokich technologii, angażujące wysokie nakłady kapitału w działalność rozwojową odniosą większy sukces i ugruntują swoją pozycję konkurencyjną na rynku, mimo wysokiego ryzyka niepowodzenia inwestycji. Badania empiryczne inwestycji w działalność badawczo- 90 Brierley, Peter "The financing of technology-based small firms: A review of the literature", Bank of England Quarterly Bulletin, Spring (2001). 91 Hall, Bronwyn "The financing of research and development" Oxford review of economic policy 18.1 (2002): 35-51; Carpenter, Robert E. and Bruce C. Petersen "Capital market imperfections, high tech investment, and new equity financing", The Economic Journal (2002): F54-F72. 54

55 rozwojową w firmach skupiają się często jedynie na wymiarze finansowym poziomu inwestycji i dlatego podlegają krytyce. Rozwój teorii wzrostu gospodarczego od końca lat 70. XX wieku, w szczególności teorii wzrostu endogenicznego, zainicjował analizy teoretyczne w zakresie wpływu systemu finansowego na poziom i tempo wzrostu gospodarczego. Jednym z zagadnień poruszanych w rozważaniach ekonomicznych jest finansowanie innowacji ze źródeł wewnętrznych i zewnętrznych. Przy czym, coraz częściej analizuje się wykorzystanie i znaczenie różnych typów finansowania zewnętrznego. Z jednej strony sugeruje się, że powodem wyboru instrumentu finansowego może być konieczność zachowania odpowiedniej płynności finansowej przedsiębiorstwa 92. Z drugiej strony, powodem do korzystania z funduszy kapitałowych może być typ prowadzonej działalności, a działania badawcze (kosztowne i niekoniecznie przynoszące oczekiwane rezultaty) stanowią najdroższy i najbardziej ryzykowny typ inwestycji realizowanych ze środków zewnętrznych 93. W rozważaniach teoretycznych, odnosząc się do uzyskiwanych wyników empirycznych, coraz częściej podnoszona jest kwestia, że rodzaj finansowania inwestycji zależy przede wszystkim od gałęzi przemysłu, w jakim podejmowane są działania innowacyjne 94. Niektóre gałęzie przemysłu, które rozwijają się w oparciu o technologie, wymagają dłuższego i kosztowniejszego procesu innowacyjnego. Z tego względu potrzebują większej ilości i bardziej zdywersyfikowanych środków finansowych, aby zmniejszyć ryzyko niepowodzenia do poziomu akceptowalnego przez inwestorów. Dla inwestycji związanych z największym poziomem ryzyka, ale także najwyższym potencjałem wzrostu zaczęto wskazywać jako rozwiązanie fundusze kapitałowe. Analiza typów i charakterystyk funduszy kapitałowych wysokiego ryzyka (VC) dla finansowania rozwoju firm typu B+R oraz tworzenia nowych innowacyjnych przedsięwzięć zaczęła być istotna dla analityków ekonomicznych. Pierwsza dekada XXI w. to okres wzmożonych badań empirycznych w tym obszarze. Liczba badań wzrasta systematycznie, ale porównywanie wyników istniejących analiz jest trudne ze względu na ograniczenia metodologicznie oraz zakres badań obejmujący niewielką liczbę gałęzi przemysłowych. Empiryczne analizy statystyczne wskazują, że największe znaczenie dla efektywnego wdrożenia innowacji technologicznych w gospodarce mają: poziom rozwoju technologii, możliwości dywersyfikacji źródeł finansowania innowacji w gospodarce oraz rodzaj wykorzystywanych źródeł finansowych w różnych gałęziach gospodarki na kolejnych etapach rozwoju technologii (rozwiązania) 95. Zewnętrzne źródła finansowania innowacji w formie funduszy kapitałowych, zarówno ze środków publicznych, jaki i prywatnych, mają zastosowanie dla: 92 Fazzari, Steven, Hubbard, C. Petersen "Investment-cash flow sensitivities are useful: A comment on Kaplan and Zingales." Quarterly Journal of Economics (2000): Hall, Bronwyn "The financing of research and development." Oxford review of economic policy 18.1 (2002): 35-51; Carpenter, Robert E. and Bruce C. Petersen. "Capital market imperfections, high tech investment, and new equity financing", The Economic Journal (2002): F54-F Fisman, Raymond, Love "Financial dependence and growth revisited." Journal of the European Economic Association (2007): O'Sullivan "Finance and Innovation." Oxford Handbooks Online Oxford University Press, handbooks.com/view/ /oxfordhb/ /oxfordhb e-9 s ( ). 55

56 Przedsiębiorstw zaangażowanych w rozwój innowacji w początkowych fazach rozwoju branż przemysłowych; Rozwoju przedsięwzięć o wysokim poziomie ryzyka, ale z potencjałem szybkiego wzrostu w krótkiej perspektywie czasowej; Małych i średnich przedsiębiorstw w wysoce innowacyjnych branżach technologicznych; Przedsiębiorstw, które nie posiadają kapitału własnego na poziomie umożliwiającym finansowanie rozwoju, ani możliwości skorzystania z kredytów banków komercyjnych, ale jednocześnie dysponują interesującym pomysłem biznesowym o wysokim potencjale wzrostu; Firm rozwijających się w branżach technologicznych i innowacyjnych o wysokim znaczeniu dla gospodarki. Jednym z empirycznych przykładów znaczenia źródła pozyskiwania środków na inwestycje dla rozwoju technologicznego w różnych gałęziach przemysłu jest wczesna faza rozwoju sektora IT w USA, gdzie olbrzymią rolę odgrywały środki publiczne wydatkowane na rozwój infrastruktury i szkolenia inżynierów. Gdyby nie fundusze kapitałowe wysokiego ryzyka, łączące kapitał prywatny z kapitałem publicznym, nie powstałyby pierwsze firmy start-up w tej branży. Sektor biotechnologiczny w USA w XX w. rozwijał się także w oparciu o publiczne funduszach komercyjne (łączące kapitał prywatny z publicznym) i niekomercyjne (publiczne środki inwestycyjne), które angażowały swoje środki w tworzenie i zakup patentów. Dzięki temu prywatne przedsiębiorstwa biotechnologiczne nie musiały inwestować dużych środków w działalność badawczo-rozwojową i korzystały z dostępnych technologii 96. Finansowanie procesu innowacyjnego za pomocą zwrotnych instrumentów publicznych doświadczenia empiryczne przedsiębiorstw europejskich Inicjatywy polityczne w zakresie tworzenia publicznych funduszy wysokiego ryzyka, w szczególności finansowanych ze środków budżetowych, są uznaną i popularną aktywnością wielu gospodarek europejskich od końca lat 90. XX w., uwypuklaną w dokumentach strategicznych. Typologia funduszy kapitałowych (funduszy wysokiego ryzyka) rozróżnia trzy rodzaje funduszy: 1. Fundusze kapitałowe Venture Capital / Private Equity to inwestycje na niepublicznym rynku kapitałowym, w celu osiągnięcia średnio- i długoterminowych zysków z przyrostu wartości kapitału. Private equity / venture capital może być wykorzystane na rozwój nowych produktów i technologii, zwiększenie kapitału obrotowego, przejmowanie spółek lub też poprawę i wzmocnienie bilansu spółki. Venture Capital jest jedną z odmian Private Equity. Są to inwestycje dokonywane we wczesnych stadiach rozwoju przedsiębiorstw, służące uruchomieniu spółki lub jej ekspansji 97. W międzynarodowych badaniach empirycznych, w zależności od 96 McMillan, G. Steven, Francis Narin and David L. Deeds "An analysis of the critical role of public science in innovation: the case of biotechnology", Research policy 29.1 (2000): Polskie Stowarzyszenie Inwestorów Kapitałowych ( ). 56

57 instytucji będącej inicjatorem funduszu wyróżnia się fundusze korporacyjne i prywatne. 2. Publiczne komercyjne fundusze kapitałowe typu VC lub fundusze z kapitałem publicznym (fundusze-funduszy, public to private funds, fundusze hybrydowe) - to fundusze komercyjne dokapitalizowane częściowo ze środków publicznych. Są to instytucje inwestujące pośrednio w rynek poprzez inne fundusze o różnych strategiach inwestycyjnych. Fundusze te mają quasi-komercyjny cel, obok podstawowego celu komercyjnego wspierają rozwój rynku VC w gospodarce, mają na celu obniżenie poziomu bezrobocia oraz pośrednio mają przyczyniać się do rozwoju gospodarczego w regionie. Charakter publiczny funduszy przejawia się w określeniu dodatkowo niekomercyjnego celu działalności funduszu. 3. Publiczne niekomercyjne fundusze kapitałowe (quasi-fundusze) to fundusze, o niekomercyjnym charakterze, stworzone przy wsparciu instytucji pomocowych lub ze środków publicznych, prowadzące działalność o charakterze lokalnym lub regionalnym, nakierowaną na wspieranie przedsiębiorczości i innowacyjności lub restrukturyzację gospodarki. Przykładem instytucji inwestującej w publiczne fundusze o niekomercyjnym charakterze Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju. W opracowaniu, o ile nie wskazuje się inaczej, publiczne fundusze kapitałowe oznaczają fundusze kapitałowe łączące publiczne i prywatne środki kapitałowe (fundusze hybrydowe), które są efektywną formą wykorzystania publicznych środków finansowych inwestowanych w rozwój innowacyjnych rozwiązań dla gospodarki. Analizy teoretyczne i badania empiryczne wskazują, że publiczne fundusze kapitałowe mają na celu: Eliminować lukę kapitałową (equity / funding gap, którą napotykają innowacyjni przedsiębiorcy, niedysponujący odpowiednim kapitałem własnym, ale posiadający oryginalny pomysł biznesowy; Wzmacniać pozycję rynkową i wiarygodność finansową innowatorów technologicznych, którzy mają w ten sposób szansę na pozyskanie dodatkowych nakładów finansowych od inwestorów rynkowych (spillover effect) i dalszy rozwój; Wesprzeć rozwój rynku venture capital, który ma pozytywny wpływ na wzrost gospodarczy i poziom konkurencyjności przedsiębiorstw (w sytuacji niedorozwoju lub niedofinansowania rynku funduszy kapitałowych wysokiego ryzyka ekonomiści sugerują dokapitalizowania rynku przez środki publiczne); Przyczyniać się także do obniżenia poziomu bezrobocia w gospodarce, poprawy wizerunku instytucji publicznych oraz pośrednio wpływać na wzrost PKB. Badania empiryczne w zakresie funkcjonowania i rezultatów osiąganych przez publiczne fundusze wysokiego ryzyka nie były prowadzone aż do pierwszej dekady XXI wieku. Większość analiz empirycznych dotyczących funduszy kapitału wysokiego ryzyka dotyczyła wcześniej jedynie komercyjnych funduszy. Pierwsze porównawcze badania empiryczne relacji publicznych (hybrydowych) i prywatnych funduszy kapitału wysokiego ryzyka zostały przeprowadzone na próbie 15 krajów europejskich i dotyczyły okresu

58 Zaprezentowane wyniki analiz 98 wskazywały, że publiczne fundusze VC charakteryzują się tym, że: 1. Inwestycje są podejmowane w fazie początkowego rozwoju lub zmiany kierunku rozwoju istniejącej gałęzi przemysłu (mającej perspektywy szybkiego wzrostu). 2. Rezultatem inwestycji jest sygnał dla pozostałych, rynkowych inwestorów o wzmacnianiu danej branży lub gałęzi przemysłu w perspektywie długookresowej. Dla firmy przyjmującej inwestycję oznacza to natomiast bezpośrednie wzmocnienie jej wiarygodności oraz konkurencyjnej pozycji na rynku. Wykorzystywany jest tutaj efekt pobudzania kolejnych inwestycji i ich synergii (spillover effect). 3. Inwestycje publicznych funduszy wysokiego ryzyka pośrednio wpływają na wzrost zatrudnienia w gospodarce, w szczególności w dofinansowywanej gałęzi przemysłu. Inne badania empiryczne dotyczące działalności publicznych funduszy wysokiego ryzyka, analizujące funkcjonowanie firm wysokotechnologicznych z różnych branż i sektorów w krajach europejskich wskazywały, że: 1. Publiczne fundusze VC mniej angażują się w usługi typu coaching i rozwój umiejętności menadżerskich właścicieli firm, w porównaniu do komercyjnych funduszy VC. Skutkuje to słabszą strategią rozwoju przedsiębiorstw i osiąganiem przez nie słabszych wyników finansowych Publiczne fundusze VC charakteryzują się mniejszą aktywnością i elastycznością rynkową i w związku z tym mniej efektywnie wykorzystają swoje kompetencje na rzecz klientów firm. Wynika to z tego, że liczba projektów realizowanych przez te fundusze jest często wyższa, niż liczba przedsięwzięć realizowanych przez komercyjne fundusze VC. Konsekwencją obsługi większej liczby beneficjentów jest przeznaczanie mniejszych zasobów finansowych i organizacyjnych na pojedyncze projekty W długookresowej perspektywie firm korzystniejsze jest finansowanie z międzynarodowych i korporacyjnych funduszy wysokiego ryzyka, niż z podobnych funduszy publicznych (hybrydowych). Korzystanie ze środków zagranicznych oferowanych przez instytucje rynkowe pozwala na szybsze osiąganie zysków i wiarygodności firmy 101. Korzystanie ze środków prywatnych funduszy kapitałowych wpływa na wybieranie bardziej korzystnych i efektywniejszych form strategii rozwoju, niż w przypadku funduszy publicznych 102. Niektóre z analiz empirycznych wskazują, że wpływ publicznych funduszy kapitałowych (hybrydowych) na długookresową 98 Leleux, Benoıt, Surlemont "Public versus private venture capital: seeding or crowding out? A pan-european analysis", Journal of Business Venturing 18.1 (2003): Knockaert, Mirjam, et al. "Do human capital and fund characteristics drive follow-up behaviour of early stage high-tech VCs?", International Journal of Technology Management 34.1 (2006): Schilde, Dirk Public venture capital in Germany: task force or forced task?, No. 2006, 12. Freiberg working papers, Tykvová, Walz "How important is participation of different venture capitalists in German IPOs?", Global Finance Journal 17.3 (2007): Grilli, Luca, Murtinu "Turning European New Technology-Based Firms into Gazelles : The Role of Public (and Private) Venture Capital"; research conducted with the support of the 7th European Framework Program (Grant agreement no.: ) [Žiūrėta ], com/abstract (2011). 58

59 sprzedaż firmy może być niewielki lub nikły w porównaniu do wpływu prywatnych funduszy kapitałowych, które w większym stopniu kładą nacisk na szybszy zwrot z poniesionych inwestycji Analizy empiryczne, dotyczące porównania firm w ramach jednej gałęzi lub branży przemysłowej, korzystających z publicznych (hybrydowych) lub prywatnych funduszy wysokiego ryzyka wskazują, że może istnieć potencjalny konflikt interesów właścicieli firm z zarządami funduszy kapitałowych, w szczególności dotyczący strategii długookresowego rozwoju finansowanych firm 104. Konflikt ten jest większy w przypadku prywatnych funduszy wysokiego ryzyka, niż w przypadku publicznych funduszy kapitałowych (hybrydowych). Przykładowo, analizy funkcjonowania firm biotechnologicznych wskazują, że inwestujące w nie prywatne fundusze kapitałowe częściej kładą nacisk na tworzenie patentów przez te firmy, w porównaniu do publicznych inwestorów kapitałowych Możliwości oferowane przez korporacyjne, indywidualne i publiczne (hybrydowe) fundusze wysokiego ryzyka są wobec siebie komplementarne. Firmy, które nie mają możliwości dostępu do indywidualnych funduszy VC mogą sfinansować swój rozwój z podobnych korporacyjnych lub publicznych funduszy komercyjnych. Czasem jest to jedyna możliwość pozyskania środków dla tych przedsiębiorstw Analizy empiryczne wskazują, że publiczne fundusze wysokiego ryzyka (hybrydowe) mogą przeznaczać przeciętnie mniejsze środki na rozwój innowacyjnych firm i robią to mniej efektywnie niż indywidualne i korporacyjne fundusze wysokiego ryzyka. W długookresowej perspektywie przyczynia się to wolniejszego wzrostu firmy i jej przychodów 107. Jednocześnie korzystanie z publicznych lub korporacyjnych funduszy VC umożliwia firmom zdobycie wiarygodności dla kolejnych inwestorów i dalszego wzrostu przedsiębiorstwa. Jest to bardzo istotne w warunkach asymetrii informacji obecnej na rynku firm technologicznych 108, 109. Jedne z ostatnich opublikowanych wyników badań ankietowych firm (2010) w siedmiu krajach europejskich, porównujące firmy finansowane w pierwszych fazach rozwoju z funduszy wysokiego ryzyka, ze źródeł komercyjnych i publicznych (fundusze hybrydowe) obejmowały przedsiębiorstwa z najbardziej innowacyjnych technologiczne sektorów 103 Grilli, Luca Murtinu, "Government, venture capital and the growth of European high-tech entrepreneurial firms", Research Policy 43.9 (2014): Bottazzi Laura, Marco Da Rin, Thomas Hellmann "Who are the active investors?: Evidence from venture capital." Journal of Financial Economics 89.3 (2008): Bertoni Fabio, Tykvová Tereza "Which form of venture capital is most supportive of innovation?" ZEW-Centre for European Economic Research Discussion, Paper (2012). 106 Maula, Markku, Autio, Murray "Corporate venture capitalists and independent venture capitalists: What do they know, who do they know and should entrepreneurs care?" Venture Capital: An International Journal of Entrepreneurial Finance 7.1 (2005): Tykvova Tereza "How do investment patterns of independent and captive private equity funds differ? Evidence from Germany" Financial Markets and Portfolio Management 20.4 (2006): Chemmanur, Thomas J., et al. "The exit choices of entrepreneurial firms." AFA 2012 Chicago Meetings Paper Popov A., Roosenboom P. Venture capital and patented innovation: evidence from Europe, Econ Policy (2012) 27 (71):

60 przemysłu (przemysł farmaceutyczny, produkcja podzespołów dla ICT, robotyka, przemysł lotniczy, telekomunikacyjny, oprogramowanie komputerowe, media, biotechnologie i inne gałęzie przemysłu powstałe w oparciu o badania i rozwój 110 ). Badania te wskazują, że: Funkcjonowanie różnych rodzajów funduszy kapitałowych na rynku daje możliwość skorzystania z zewnętrznego finansowania firmom, które nie mogłyby korzystać z prywatnych funduszy kapitałowych; Fundusze komercyjne oferują lepsze wsparcie w zakresie usług doradczych i menedżerskich niż publiczne fundusze kapitałowe. Wynika to głównie z faktu, że liczba projektów obsługiwanych przez indywidualnego inwestora komercyjnego jest kilkakrotnie niższa, niż liczba przedsięwzięć podlegających menadżerowi publicznych funduszy VC; Fundusze wysokiego ryzyka kładą dużo większy nacisk na wdrażanie strategii rozwojowej firmy w oparciu o maksymalizację przychodów i zysków z przedsięwzięcia. Częściej też ingerują w sposób funkcjonowania i zarządzania firmą w długookresowej perspektywie, niż publiczne fundusze kapitałowe; Inwestowanie środków funduszy komercyjnych w większym stopniu buduje wiarygodność i wizerunek firmy dla przyszłych inwestorów, niż inwestycje funduszy angażujących środki publiczne. Wnioski Publiczne fundusze typu venture capital nie wypierają inwestycji realizowanych przez prywatne fundusze kapitału wysokiego ryzyka, ani zaangażowania tych funduszy na rynku. W szczególności publiczne fundusze wysokiego ryzyka inicjują zwiększenie komercyjnych nakładów inwestycyjnych. Obecność publicznych środków finansowych stanowi swojego rodzaju potwierdzenie dla rynku, że inwestycje w daną branżę przemysłową są uważane za znaczące dla rozwoju gospodarki i społeczeństwa. Obecność środków publicznych w funduszach wysokiego ryzyka w danym obszarze gospodarki stanowi dla rynku wskazanie, że w tym obszarze istnieją długoterminowe perspektywy wzrostu i związane z nimi długoterminowe finansowanie i wsparcie. Przeprowadzone analizy empiryczne wskazują jednocześnie, że interwencja publiczna na rynku kapitału wysokiego ryzyka nie stanowi pierwotnej przyczyny rozwoju danej gałęzi przemysłu. Publiczne nakłady są konsekwencją już zachodzącego rozwoju branży. Środki te są inwestowane w już istniejące i rozwijające się obszary przemysłu, a nie stanowią kapitału zalążkowego dla powstawania nowej gałęzi. W szczególności inwestycje są lokowane w tych gałęziach, które wymagają większego zaangażowania kapitału ludzkiego, zarówno biorąc pod uwagę ilość, jak i jakość tego kapitału. Takie podejście stanowi efektywną alokację i korektę inwestycji wobec prywatnych funduszy venture capital. Autorzy większości badań empirycznych wskazują, że nierozważne wykorzystanie środków publicznych funduszy venture capital może negatywnie wpłynąć na rozwój całej branży i/lub 110 Luukkonen, Terttu, Deschryvere, Bertoni "The value added by government venture capital funds compared with independent venture capital funds", Technovation 33.4 (2013):

61 zniechęcić inwestorów prywatnych do alokowania w niej środków. Jeżeli środki publiczne będą alokowane jedynie w duże i relatywnie pewne przedsięwzięcia inwestycyjne i rozwój nowych technologii, to dla pozostałych inwestorów może zabraknąć miejsca na rynku albo alokacja środków będzie możliwa jedynie w mniej dochodowe przedsięwzięcia o znaczącym poziomie ryzyka. Taka strategia może się przyczynić do stworzenia dodatkowych barier dla rozwoju branży przemysłu, a nie ją wzmocnić. Możliwości oferowane przez korporacyjne, indywidualne i publiczne (współfinansowane ze środków publicznych) fundusze wysokiego ryzyka są wobec siebie komplementarne. Firmy, które nie mają możliwości dostępu do indywidualnych funduszy VC mogą sfinansować swój rozwój z podobnych korporacyjnych lub publicznych funduszy komercyjnych. Jednocześnie należy mieć świadomość, że publiczne fundusze wysokiego ryzyka inwestujące w przedsięwzięcia nie stawiają przed sobą wyłącznie celów komercyjnych. Ich głównym celem jest zniwelowanie luki kapitałowej innowacyjnych firm, które chcą wdrożyć na rynek nowe rozwiązania technologiczne. Publiczne środki funduszy komercyjnych mają także wzmocnić wzrost i profesjonalizm nowych firm oraz umożliwić tym firmom wejście na nowe rynki poprzez dostarczenie im odpowiednich usług menadżerskich i finansowych oraz wsparcie z zakresu tworzenia związków współpracy. Publiczne fundusze wysokiego ryzyka często stanowią jedyną możliwość tych firm dla finansowania dalszego rozwoju oraz promocji rynkowej oferowanych przez nie rozwiązań. Biorąc pod uwagę międzynarodowe badania empiryczne oraz badania ankietowe przeprowadzone wśród polskich przedsiębiorstw należy podjąć działania mające na celu zwiększenie efektywności wykorzystania istniejącego rynku funduszy kapitałowych, umożliwienie jego dalszego rozwoju oraz wsparcie powstawania i wzmacniania publicznych funduszy kapitałowych. W szczególności proponuje się następujące rekomendacje: 1. Powstałe fundusze kapitałowe finansowane ze środków publicznych powinny zatrudniać odpowiednią liczbę menadżerów posiadających doświadczenie w prowadzeniu projektów inwestycyjnych w ramach funduszy komercyjnych. W szczególności należy: Zapewnić możliwości efektywnej komunikacji; Oferować miękkie usługi biznesowe dla przedsiębiorców; Zapewnić odpowiednią ilość czasu przeznaczonego na projekt (jak w przypadku prywatnych funduszy kapitałowych); Minimalizować obciążenia biurokratyczne, związane z rozliczaniem wsparcia; Wdrożyć mechanizmy alokacji środków bazujące na doświadczeniach i strategiach funduszy komercyjnych. 2. W przypadku dofinansowania funduszy ze środków publicznych należy korzystać z doświadczeń funduszy komercyjnych, w szczególności dotyczy to sposobu wyboru projektów innowacyjnych. Celem pośrednim powinno być efektywne wydatkowanie środków publicznych (bardziej restrykcyjne niż w przypadku dotacji publicznych). 3. Fundusze kapitałowe finansowane ze środków publicznych powinny podejmować inwestycje w innowacyjne technologicznie projekty, ale nie zastępować dostępnych 61

62 dla przedsiębiorców narzędzi komercyjnych, którzy w takiej sytuacji mogą traktować te fundusze jako łatwiej dostępne źródło finansowania. Należy zadbać, aby nie blokować możliwości korzystania z komercyjnych funduszy, a raczej korzystać z efektu synergii (spillover effect) obu typów funduszy kapitałowych. 4. Fundusze powinny w swoich regulaminach i zasadach postępowania zapewnić krótki okres rozpatrywania potencjalnych projektów oraz zachować ścisłe zasady tajemnicy handlowej i poufności informacji. Potencjalny projekt, który nie będzie przedmiotem finansowania może odnieść sukces w przyszłości. Zaniechanie tajemnicy informacji lub tajemnicy handlowej zawsze powoduje obniżenie wartości projektu finansowanego przez fundusz. 5. Konieczne jest zapewnienie regularnej ewaluacji finansowanych projektów, ścisłej zasady kontroli (jak w sektorze bankowym lub komercyjnych funduszach) oraz rygorystyczne trzymanie się strategii w zakresie zdefiniowanych wcześniej ram czasowych Dotychczasowa podaż wsparcia publicznego Jak dotąd, głównymi dostarczycielami wsparcia kapitałowego (ze źródeł publicznych) dla pośredników specjalizujących się w finansowaniu wczesnych faz rozwojowych spółek (poprzez ich kapitalizację) były Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) i Krajowy Fundusz Kapitałowy SA (KFK). Obie te instytucje, działając przede wszystkim w oparciu o środki strukturalne Unii Europejskiej (PARP - Działanie 3.1 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, KFK - Działanie 3.2 PO IG), transferowały wsparcie finansowe, w rezultacie tworząc lub podnosząc potencjał finansowy grona podmiotów, celem inwestowania przez nie w nowotworzone lub znajdujące się na wczesnych etapach rozwoju przedsiębiorstwa, rozwijające się w oparciu o innowacyjne przedsięwzięcia biznesowe (w założeniach, również poprzez wdrażanie wyników prac badawczo-rozwojowych). Działania wspierające w sferze rozwoju inwestycji kapitałowych podjęło także Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBR), uruchamiając programy pilotażowe: BRIdge Classic, BRIdge Alfa, BRIdge VC i BRIdge Mentor. Programy BRIdge ALFA i BRIdge VC skierowane są na wywołanie realnego zainteresowania sektora VC w Polsce finansowaniem wczesnych faz rozwojowych przedsiębiorstw - począwszy od faz najwcześniejszych (zalążkowych), aż po fazę wzrostu (later stage venture). Z kolei ostatni z wymienionych programów (BRIdge Mentor) miał na celu krytyczny przegląd efektów projektów badawczo-rozwojowych, wcześniej finansowanych przez NCBR w ramach programów dotacyjnych, w celu zaoferowania kompleksowego wsparcia dla komercjalizacji wyników działalności B+R, wypracowanych w tych projektach. Natomiast program BRIdge Classic stanowił instrument testowania modelu dystrybucji wsparcia poprzez zastosowanie finansowania dłużnego (obligacji). Poza programami wspierającymi potencjał inwestycyjny pośredników, realizujących na tej podstawie "wejścia kapitałowe" do spółek (celów inwestycyjnych), udostępniane było również wsparcie aktywizujące źródła finansowania dłużnego w postaci kredytów, także ukierunkowanych na finansowanie innowacji oraz podnoszenie poziomu technologicznego 62

63 przedsiębiorstw. W tym przypadku główne źródło stanowił tzw. kredyt technologiczny i udzielane w związku z nim przez Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK) wsparcie w postaci premii technologicznych (BGK - Działanie 4.3. PO IG). Pożyczki na finansowanie przedsięwzięć innowacyjnych uruchomiła również Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (w ramach projektu systemowego PARP, finansowanego z Działania 3.4 PO IG). Tworzenie źródeł finansowania działalności innowacyjnej (jednakże w zdecydowanie mniejszej skali) zachodziło również na szczeblu regionalnym, tj. w województwie pomorskim (instrument kapitałowy) i wielkopolskim (instrument dłużny) - w ramach Inicjatywy JEREMIE. Ponadto, w przypadku niewielkiej grupy pośredników finansowych znalazły także zastosowanie instrumenty wsparcia pozyskiwane bezpośrednio ze szczebla europejskiego, służące zabezpieczaniu portfeli kredytowych i leasingowych w ramach udostępnianego przez te instytucje finansowania dłużnego dla przedsięwzięć klasyfikowanych jako innowacyjne (Risk Sharing Instrument - gwarancje portfelowe Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego - EFI). Wszystkie ww. inicjatywy składają się na określony zasób środków wsparcia publicznego w sferze zaopatrywania innowacyjnych przedsiębiorstw w kapitał, który był dotąd, a częściowo jest wciąż dostępny. W dalszej części niniejszego rozdziału przedstawiamy paletę najważniejszych programów interwencji publicznej, związanych z kształtowaniem instrumentów kapitałowych oraz tworzeniem źródeł finansowania innowacyjności w ramach wczesnych fazach rozwojowych przedsiębiorstw 111. W opisie uwzględniliśmy zarówno źródła inwestycyjne (oferujące wejścia kapitałowe), jak i dystrybuujące wsparcie w formie bezzwrotnej - jednak, w tym ostatnim przypadku, służące kształtowaniu instrumentów finansowych. Działanie 3.1 PO IG (Inicjowanie działalności innowacyjnej) Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, jako instytucja wdrażająca Działanie 3.1 PO IG, stała się w ostatnich latach głównym dostarczycielem kapitału publicznego, przeznaczonego na wspieranie instytucji wspomagających inicjowanie przedsiębiorstw, opierających rozwój na projektach innowacyjnych. Realizacja Działania 3.1 PO IG polegała na wyborze rozmaitych organizacji (pośredników finansowych - w drodze konkursowej) i dofinansowaniu zgłoszonych przez nie projektów Skupienie uwagi na instrumentach finansowania wczesnych faz rozwojowych wynika z przedmiotu niniejszego badania. Podyktowane jest także planami znacznej koncentracji interwencji publicznej w zakresie instrumentów finansowych w obecnym ( ) okresie programowania wsparcia strukturalnego UE w Polsce, szczególnie jeśli chodzi o inwestycje kapitałowe. Z uwagi na taką delimitację (wczesne fazy rozwojowe) pomijamy tu pewne programy wsparcia, dotyczące instrumentów finansowych / kapitałowych, które stopniowo pojawiają się w Polsce. Mianowicie, w ostatnim czasie (kwiecień 2013 r.), Bank Gospodarstwa Krajowego, wykorzystując środki Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego, uruchomił Polski Fundusz Funduszy Wzrostu (fundusz o wartości 90 mln euro, docelowo 180 mln euro). Fundusz ten ma inwestować w fundusze private equity, specjalizujące się w finansowaniu późniejszych faz rozwojowych przedsiębiorstw, ( ). 112 W praktyce polskiej instytucje te bywają nazywane inkubatorami inwestycyjnymi lub technologicznymi. W niniejszym opracowaniu stosujemy nazwę "inkubator inwestycyjny" wobec jednostek organizacyjnych, które korzystają ze wsparcia pozyskanego na inicjowanie działalności innowacyjnej w ramach Działania 3.1. Postać formalnoprawna i przedmiot działania tych instytucji są rozmaite. Występują pośród nich zarówno instytucje, które określamy jako dedykowane (a więc takie, których działalność gospodarcza skupia się na realizacji inwestycji kapitałowych - fundusze klasy VC), jak i szereg innych, dla których inwestowanie w spółki stanowi jeden z elementów szerszego zakresu działalności (np. parki naukowo- 63

64 Beneficjenci wsparcia musieli spełniać warunek nie działania dla zysku lub przeznaczania zysku na cele zgodne z zadaniami, na które udzielono wsparcia na inicjowanie działalności innowacyjnej. Wspierani pośrednicy, w projektach dofinansowanych przez PARP środkami Działania 3.1, udzielali dwuetapowego wsparcia tworzonym przy ich pomocy przedsiębiorstwom (spółkom). W etapie pierwszym, Rys Schemat logiczny Działania 3.1 PO IG bazującym na wcześniejszej selekcji pomysłów (zaproponowanych przedsięwzięć), przeprowadzana była tzw. preinkubacja pomysłu / przedsięwzięcia biznesowego. W jej trakcie, dochodziło do zweryfikowania poziomu innowacyjności i wykonalności planowanego przedsięwzięcia, a następie jego ostatecznego przygotowania do wdrożenia. Z kolei etap drugi polegał na zawiązaniu spółki (w odniesieniu do wybranych przedsięwzięć) i jej częściowym Źródło: opracowanie własne skapitalizowaniu w drodze wejścia kapitałowego inkubatora inwestycyjnego, który w ten sposób stawał się udziałowcem w nowej spółce. Zasady realizacji programu wsparcia nie stawiały rygorystycznych wymogów, co do oczekiwanych rezultatów inwestycji, wskazując jedynie, że udzielenie wsparcia na inicjowanie działalności innowacyjnej w części dotyczącej nabywania lub obejmowania akcji lub udziałów w spółce powstałej w wyniku działań preinkubacyjnych uzależnione jest od: 1/ wyników preinkubacji, które muszą wskazywać na ekonomiczną zasadność prowadzenia działalności gospodarczej opartej na innowacyjnym rozwiązaniu i 2/ uprawdopodobnienia osiągnięcia zysku przez spółkę. Odwołano się zatem do rezultatów analiz i prognoz ekonomiczno-finansowych, dokonywanych na etapie preinkubacji. Warto przy tym dodać, że w programie nie sformułowano wskazań, dotyczących stopnia oczekiwanej innowacyjności finansowanych przedsięwzięć, ani też wymogu wdrażania przedsięwzięć kształtowanych jako wynik działalności badawczo-rozwojowej. W praktyce, spełnienie wszystkich powyższych warunków wymagało uzyskania przez inkubator akceptacji dla każdego wejścia kapitałowego przez instytucję wdrażającą program (PARP) 113. technologiczne, uczelnie wyższe, instytucje otoczenia biznesu, w tym agencje rozwoju regionalnego, organizacje samorządu gospodarczego, firmy doradcze). Różnorodność ta stanowiła wynik przeprowadzonych konkursów o wsparcie i dokonanych wyborów pośredników. 113 W niniejszej analizie abstrahujemy od szczegółów przebiegu procesu akceptacji, czyli przede wszystkim od kwestii zakresu i szczegółowości dokonywanej oceny merytorycznej (np. zakresu oceny innowacyjności przedsięwzięcia, dla którego zapewniano wejście kapitałowe). Kwestie te powinny stanowić przedmiot odrębnej ewaluacji. 64

65 Zasady realizacji Działania 3.1, dotyczące procesów preinkubacji i inwestycji dokonywanych przez inkubatory 114, dopuszczały nabywanie lub obejmowanie przez nie udziałów (akcji) w tworzonych spółkach maksymalnie do równowartości w złotych kwoty 200 tys. euro i jednocześnie w wysokości niższej niż 50% udziału w kapitale spółki. Ustalono również graniczny horyzont czasowy inwestycji inkubatora - nie mógł on być dłuższy niż 10 lat. Wsparcie, które otrzymywały inkubatory mogło być także wykorzystywane na finansowanie działań preinkubacyjnych i przygotowanie wejścia kapitałowego. Obowiązywała zasada, że maksymalnie 50% pozyskanego przez inkubator wsparcia mogło zostać spożytkowane na działania przygotowawcze, związane z wejściem kapitałowym (identyfikacja pomysłów, sprawdzenie stopnia innowacyjności, weryfikacja "czystości" prawnej przedsięwzięcia, przeprowadzenie analiz rynkowych, opracowanie biznes planu, studiów wykonalności, inne prace przygotowawcze związane z rozpoczęciem działalności gospodarczej). Należy tu także dodać, że warunkiem koniecznym pozyskania wsparcia na preinkubację i wejścia kapitałowe było zobowiązanie się beneficjenta (inkubatora) do przeznaczenia wpływów pochodzących ze zbycia akcji lub udziałów w utworzonych spółkach (nabytych ze środków wsparcia) oraz wpływów wynikających z udziału w zyskach tych spółek na dalsze inicjowanie działalności innowacyjnej zgodnie z pierwotną umową, na podstawie której pozyskiwane było wsparcie. Rozwiązanie to miało zapewnić trwałość tworzonych instrumentów inicjowania działalności innowacyjnej, dążąc do zagwarantowania replikowalności (trwałości) całego schematu inwestycyjnego. Wsparcie dla inkubatorów inwestycyjnych przyznawane było w trybie konkursowym. Konkursy przeprowadzono czterokrotnie - w roku 2008, 2009, 2010 i W ostatnim konkursie dokonano istotnych zmian w kryteriach selekcji projektów 115. Zmiany te miały na celu przede wszystkim zwiększenie udziału wydatków projektowych przeznaczonych na finansowanie wejść kapitałowych, zwiększenie własnego zaangażowania kapitałowego beneficjentów wsparcia w dofinansowanych projektach oraz zapewnienie (promowanie) udziału w projektach działających już funduszy VC lub sieci aniołów biznesu (zmienne te ustalono w tzw. kryteriach merytorycznych fakultatywnych, przyznając im łącznie 35% wagi w tej grupie kryteriów; w konkursach wcześniejszych kryteria te nie były stosowane). Zmiany te były zapewne wynikiem ocen, wskazujących na zbyt wysoki udział w realizowanych projektach działań, których następstwem nie były realne inwestycje, a także - w sumie niewielki - udział kapitału prywatnego na poziomie poszczególnych projektów "inicjowania działalności innowacyjnej". 114 Obecnie regulacje te zawarte są w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury i Rozwoju z 18 czerwca 2014 r. w sprawie udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, , Dz. U. 2014, poz. 854 (rozporządzenie to zastąpiło wcześniej obowiązujący akt, zawierający analogiczne uregulowania, dotyczące Działania 3.1). 115 Kryteria wyboru projektów, Dz. 3.1 PO IG, konkurs z 2013 r.: (pobrano ). 65

66 Tab Rys Zgody na wejścia kapitałowe w Dz. 3.1 PO IG Wybrane charakterystyki Działania 3.1 PO IG Całkowita wartość projektów zgłoszonych przez inkubatory Źródło: opracowanie własne, dane PARP 894,7 mln zł Liczba wspieranych projektów 78 Średnia wielkość wsparcia na inkubator technologiczny Najwyższa wartość wsparcia przyznana inkubatorowi (do lutego) Liczba zgód na wejścia kapitałowe Skumulowana liczba zgód na wejścia kapitałowe 17 Całkowita wartość wsparcia na realizację projektów inkubatorów Liczba wspieranych inkubatorów (pośredników) 854,7 mln zł 12,2 mln zł Mediana wielkości wsparcia 9,9 mln zł 35,1 mln zł Najniższa wartość wsparcia przyznana inkubatorowi Źródło: obliczenia własne na podstawie bazy umów w ramach NSS, MIR, r. 69 2,4 mln zł W wyniku przeprowadzonych konkursów (udzielonego wsparcia) PARP współfinansował 78 projektów realizowanych przez 69 inkubatorów (w tym 8 beneficjentów po 2 projekty) 116. Całkowita wartość udostępnionego wsparcia osiągnęła kwotę 854,7 mln zł, a całkowita wartość wszystkich projektów inkubatorów 894,7 mln zł. Wkład prywatny do budżetu współfinansowanych projektów wyniósł niespełna 40 mln zł, a więc stosunkowo niewiele. Rezultat ten w głównej mierze podyktowany był generalnym uregulowaniem programowym, w którym dopuszczano 100% pokrycie wsparciem wydatków kwalifikowanych. Większość z ww. kwoty wkładu prywatnego w projektach (blisko 90%) przypadała na przedsięwzięcia wybrane w konkursie z 2013 r., co było wynikiem zasygnalizowanych wcześniej zmian w katalogu kryteriów wyboru projektów, zastosowanych w ostatnim konkursie o wsparcie w 2013 r. Nie zmieniło to jednak istotnie niskiego zaangażowania kapitału prywatnego w realizowanych projektach. W końcu 2014 r. liczba już zrealizowanych projektów, a więc w których skierowano do PARP wniosek o płatność końcową, wyniosła 31 (projekty zakończone, tj. takie w których wykonano zaplanowane w projekcie preinkubacje i wejścia kapitałowe, objęły ok. 40% całkowitej wartości wszystkich dofinansowanych projektów) - pozostałe 47 projektów jest kontynuowane (realizowane są procesy preinkubacji i wejścia kapitałowe). Jeśli chodzi o inwestycje inkubatorów w kapitały tworzonych spółek, to w okresie od początku realizacji programu do początków 2015 r. PARP udzielił 867 akceptacji wejść kapitałowych. Wartość inwestycji w spółki, oparta na środkach publicznych, wyniosła ok. 499,3 mln zł, tj. ok. 568 tys. zł na spółkę. 116 Dane obrazujące wielkości rzeczowo-finansowe Działania 3.1 na podstawie bazy umów w ramach Narodowej Strategii Spójności , MIR (stan na dzień r.). 66

67 Z uwagi na limity inwestycyjne programu (udział inkubatora w kapitale spółki mniejszy niż 50%), co najmniej drugie tyle stanowi wartość kapitalizacji pochodzącej ze środków prywatnych, w tym wartość aportów ("pomysłów") wnoszonych do spółek przez pomysłodawców. Wartość zaangażowania inwestycyjnego sektora prywatnego (w części "inwestycyjnej" programu) jest zapewne nieco większa, oscylując - jak można szacować - wokół poziomu ok. Rys Liczba i wielkość inwestycji w Dz. 3.1 PO IG 60% kapitalizacji. Oznacza to, że każdy 1 zł środków wsparcia (zrealizowanej 72; 8% 77; 9% inwestycji) przeznaczonych na 75; 9% początkowy kapitał spółki generuje jak dotąd w programie przeciętne zaangażowanie ze strony prywatnej 363; 42% sięgające blisko 1,5 zł ; 32% Do 100 tys. zł Pow. 100 tys. zł do 300 tys. zł Pow. 300 tys. zł do 600 tys. zł Pow. 600 tys. zł do 800 tys. zł Pow. 800 tys. zł (do max=200 tys. euro) Źródło: opracowanie własne, dane PARP Kierunki inwestycji, realizowanych z udziałem wspieranych w Działaniu 3.1 inkubatorów inwestycyjnych, obejmują różne dziedziny. Analiza dziedzin inwestowania wskazuje na dominujący przedmiot zainteresowania w postaci projektów z zakresu technologii informacyjnokomunikacyjnych (ICT) i oprogramowania. Udział tego rodzaju celów inwestycyjnych przekracza połowę portfela inwestycyjnego wspieranych inkubatorów. Rys Przedmiot działalności kapitalizowanych spółek (Działanie 3.1 PO IG) 19% 12% 5% 55% ICT Przemysł Ochrona środowiska / OZE Life Science Inne 9% Źródło: PARP 117 Jak podaje M. Bańka, PARP, (prezentacja) Działanie 3.1 PO IG - Inkubatory na Start!, PARP, r.: 440 mln zł. środki wsparcia zaangażowane w inwestycje (tj. ok. 0,62 mln zł na spółkę), 642 mln zł - kapitał prywatny zaangażowany w inwestycje (ok. 0,9 mln zł na spółkę), zob. (pobrano ). 67

68 Ponadto, część finansowanych spółek, klasyfikowanych do dziedziny "Inne", w rzeczywistości realizuje projekty bazujące na zastosowaniu ICT (np. w sferze edukacji - rozmaite rozwiązania oparte na platformie internetowej, a także inne zróżnicowane przedsięwzięcia, jak np. portale społecznościowe, różnotematyczne systemy wymiany informacji). W niniejszym badaniu fakty te znalazły potwierdzenie w wywiadach indywidualnych prowadzonych z przedstawicielami funduszy VC, które uruchamiały i realizują przedsięwzięcia inkubacyjne korzystając ze wsparcia Działania 3.1. Podejście takie, a więc sprowadzające się do unikania bardziej ambitnych przedsięwzięć, odwołujących się do wyników prac naukowo-badawczych, podyktowane było faktem postrzegania inwestycji w takie przedsięwzięcia jako szczególnie ryzykownych, a także niewystarczającej kwoty wsparcia na kapitał tworzonych spółek, które miałyby się rozwijać w oparciu o prace badawczo-rozwojowe. Czynnik ryzyka potęgowały tu również problemy trafności oceny stopnia przygotowania technologicznego takich rozwiązań, a także poziom skomplikowania i wynikające z niego wyższe koszty procesu preinkubacji 118. W rezultacie, gotowość inwestycyjna inkubatorów realizujących projekty Działania 3.1 koncentrowała się głównie na przedsięwzięciach niższego ryzyka w bliższych ich menadżerom obszarach merytorycznych. Istotne znaczenie odgrywały również realia wymaganych nakładów inwestycyjnych - niższe w projektach ICT, np. w porównaniu z projektami mającymi na celu uruchomienie nowej technologii przemysłowej. Informacje z wywiadów indywidualnych, pozyskiwane w ramach niniejszego badania (gromadzone na początku 2015 r.) pozostają zbieżne z wnioskami wcześniejszej (początkowej) ewaluacji Działania 3.1 PO IG, przeprowadzonej w II poł r. 119 Ewaluacja ta dotyczyła grupy 26 inkubatorów, które pozyskały wsparcie w pierwszym (2008 r.; 10 beneficjentów) i drugim konkursie (2009 r., 16 beneficjentów) 120. Jak wynikało z tej ewaluacji, zrealizowane i planowane w tamtym czasie inwestycje dotyczyły głównie przedsięwzięć w sferze ICT i informatyki (blisko 75%), realizowanych przede wszystkim w celu rozwijania działalności usługowej (bardzo częste rozwiązania typu B2B, B2C). Taki dobór celów inwestycyjnych bardzo dobrze odzwierciedliły studia przypadku czterech inkubatorów inwestycyjnych i przeanalizowane w ich ramach polityki inwestycyjne oraz ukształtowane (w latach ) portfele inwestycyjne. W każdym przypadku, tworzące te portfele przedsięwzięcia skupiały się na wypracowywaniu nowych produktów (usług) przy wykorzystaniu technologii informacyjno-komunikacyjnych. Naturalnie produkty / usługi nowo uruchamianych spółek, bazujące na nowych rozwiązaniach z dziedziny ICT, uznać można za przedsięwzięcia spełniające kryterium programowe "innowacyjności". Była to 118 Wprowadzone zmiany w kryteriach oceny (w ostatnim konkursie Działania 3.1 PO IG) spowodowały deklarowanie większych nakładów na wejścia kapitałowe kosztem wydatków preinkubacyjnych. W rezultacie, w praktyce dofinansowanych projektów, musiało wystąpić zjawisko ograniczania kosztów preinkubacyjnych, co ukierunkowywało inkubatory na dobrze znane im dziedzinach inwestowania, z którymi wiąże się (z punktu widzenia inkubatora) niższe ryzyko. 119 Ewaluacja tematyczna Działania 3.1 PO IG pn. Inicjowanie działalności innowacyjnej - ocena efektywności i skuteczności, PAG Uniconsult na zamówienie PARP, Raport końcowy z r. 120 W czasie, gdy wykonywana była ewaluacja, beneficjenci wsparcia zakończyli już 261 procesów preinkubacji, a w toku realizowane było kolejnych 240 takich procesów. Jeśli chodzi o wejścia kapitałowe, to zrealizowano ich 45, natomiast kolejnych 60 było finalizowane. 68

69 jednak dużej mierze innowacyjność, polegająca na tworzeniu produktów informacyjnych / informatycznych, umożliwiających klientom ich wykorzystanie w sferze organizacji, marketingu, czy też funkcjonowania gospodarstwa domowego. Z drugiej jednak strony (i z tych też powodów), wszystkie te rozwiązania nie były (lub rzadko były) związane z wdrażaniem rezultatów działalności badawczo-rozwojowej. Dość dyskusyjnie wypada powiązanie programu 3.1 PO IG z działaniami wzmacniającymi sektor VC, realizowanymi równolegle przez Krajowy Fundusz Kapitałowy S.A. Fundusz ten wspiera zdolności inwestycyjne wehikułów inwestycyjnych oferujących finansowanie projektów we wczesnych fazach rozwojowych. Przy czym, wspierane w jego ramach fundusze VC oferują większe porcje finansowania. Oferta inwestycyjna funduszy KFK pomyślana była jako źródło zapewniające kolejną rundę finansowania (tu: dla projektów inkubowanych w ramach Działania 3.1 PO IG). Nie wydaje się jednak, aby funkcjonowanie tych dwóch źródeł finansowania zostało ze sobą dobrze skorelowane w praktyce. Wskazują na to, z jednej strony, przypadki inwestycji 3.1, które natknęły się na problem kontynuacji finansowania (nie zaspokojony ze źródeł wspomaganych przez KFK) 121, jak i niskie zaangażowanie inwestycyjne funduszy wspieranych przez KFK. Niewątpliwie, Działanie 3.1 PO IG doprowadziło do ukształtowania (wcześniej bardzo słabo rozwiniętej) sfery pośredników (wehikułów inwestycyjnych), oferujących wspieranie najwcześniejszych faz rozwojowych przedsiębiorstw. Najprawdopodobniej środki wsparcia zostaną w pełni wykorzystane (co oczywiste - w komponencie doradczym, jak i inwestycyjnym). Obecnie trudno jest jednak wyrokować o efektywności całego mechanizmu i rzeczywistej jego replikowalności w przyszłości, jako wyniku zyskownych dezinwestycji, zapewniających dalsze funkcjonowanie tego schematu. Na pewno jednak stwierdzić można, że nie wywołało ono wystarczających efektów w sferze inicjowania przedsięwzięć mających za przedmiot wdrażanie wyników działalności badawczo-rozwojowej, na co wskazuje dominujące ukierunkowanie przedmiotowe portfeli inwestycyjnych. Poza tym, dziedziny w których dominowały inwestycje, dotyczą niezwykle konkurencyjnych i bardzo szybko zmieniających się segmentów rynku, o coraz krótszych cyklach życia produktów. W rezultacie brak jest wyraźnych przesłanek, uzasadniających oczekiwanie wysokiego udziału projektów, które okażą się szczególnym sukcesem inwestycyjnym. Dyskusyjne może okazać się także kontynuowanie tego typu działalności przez liczne podmioty, które stały się beneficjentami wsparcia, jednak dla których działalność inwestycyjna nie stanowiła podstawowego przedmiotu specjalizacji. W obecnym okresie programowania funduszy unijnych w Polsce, planowane jest uruchomienie podobnego instrumentu (o alokacji ok. 200 mln euro), obejmującego finansowanie preinwestycyjne i wejścia kapitałowe, przeznaczonego dla już istniejących wehikułów inwestycyjnych. Instrument ten ma być wdrażany przez PARP 122. Szczegóły operacyjne instrumentu zaprojektowano odwołując się do doświadczeń Działania Odwołujemy się tu do przypadku, zobrazowanego w jednej z ostatnio przeprowadzanych (2014 r.) ewaluacji ex-ante instrumentów finansowych na szczeblu regionalnym (przez członków zespołu realizującego niniejsze badanie). 122 Instrumenty PARP w zakresie finansowania kapitałowego - perspektywa , instrumenty-kapitaowe-po-ir-mb / 69

70 Działanie 3.2 PO IG (Krajowy Fundusz Kapitałowy S.A.) Krajowy Fundusz Kapitałowy S.A. (KFK, Fundusz) utworzony został w 2005 r. przez Bank Gospodarstwa Krajowego na podstawie ustawy o Krajowym Funduszu Kapitałowym 123. Do chwili obecnej BGK pozostaje 100% właścicielem Funduszu 124. KFK funkcjonuje jako tzw. fundusz funduszy, którego celem działalności jest zasilanie kapitałowe funduszy inwestycyjnych klasy VC/PE (venture capital / private equity), inwestujących w kapitały mikro, małych i średnich przedsiębiorców (spółek) posiadających siedziby w Polsce. Ustawa w zasadzie nie zawiera regulacji, które narzucałyby określone sztywno kryteria doboru funduszy inwestycyjnych, jak i ich celów inwestycyjnych (poza ograniczeniem inwestycji do podmiotów sektora MSP) 125, wskazując jedynie, że zasilenia ze strony KFK dotyczyć mogą "w szczególności" funduszy inwestujących w przedsiębiorców innowacyjnych lub prowadzących działalność badawczo-rozwojową, a także posiadających duży potencjał rozwojowy (bliżej jednak nie definiując tych cech). Wsparcie kapitałowe funduszy ze strony KFK przybierać może rozmaite formy. Obejmują one zarówno zasilenia kapitałów własnych funduszy (obejmowanie i nabywanie ich akcji lub udziałów, uczestnictwo w kapitałach funduszy zorganizowanych w formie spółek komandytowych, komandytowo-akcyjnych lub działających pod postacią jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, poprzez nabywanie certyfikatów inwestycyjnych lub jednostek uczestnictwa), jak i udzielanie funduszom długoterminowego finansowania dłużnego (np. w drodze nabywania emitowanych przez fundusze obligacji). Wysokość wsparcia ze strony KFK nie może być wyższa od wkładu pozostałych uczestników funduszy, tj. łącznej kwoty wpłat do funduszu (beneficjenta wsparcia) dokonywanych przez podmioty inne niż KFK (koinwestorów). Ponadto, obowiązujące regulacje dopuszczają również udzielanie przez KFK bezzwrotnego wsparcia, w celu finansowania części kosztów ponoszonych przez fundusz inwestycyjny na przygotowanie inwestycji kapitałowych, jak i monitorowanie portfeli inwestycyjnych. Tak określona paleta wsparcia może być oceniana jako wystarczająco bogata dla realizacji powierzonych KFK celów wsparcia. Zdolność inwestycyjną KFK kształtują środki z trzech źródeł. Są to: (1) krajowa dotacja celowa przekazana w 2007 r. przez Ministerstwo Gospodarki (ok. 53 mln zł - rodzime środki budżetowe), (2) środki Działania 3.2 PO IG (ostateczna alokacja w wysokości ok. 71 mln euro 126 ) oraz (3) środki przekazane w ramach Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy (ok. 53 mln CHF, 2010 r.). Dyspozycje na temat wydatkowania środków, zawarte w szczegółowych uregulowaniach ww. źródeł finansowania, ukierunkowują zasilenia ze strony KFK w kapitały funduszy inwestujących w podmioty będące we wczesnych fazach rozwojowych (np. wynika to z celu Działania 3.2 PO IG). 123 Ustawa z 4 marca 2005 r. o Krajowym Funduszu Kapitałowym, Dz.U.2005, Nr 57, poz. 491 z późn. zm (dostęp ). 125 W ustawie obecne jest kryterium, charakteryzujące inwestycje funduszy, które wymaga, aby były one dokonywane w przedsiębiorców, prowadzących działalność mającą znaczenie dla rozwoju regionalnego, w tym dla tworzenia miejsc pracy. W istocie jest to jednak formuła bardzo elastyczna i nie zbyt wymagająca. 126 Zmniejszona w 2013 r. z początkowego poziomu ok. 169,7 mln euro z uwagi na niski poziom inwestycji dokonywanych przez wspierane przez KFK fundusze (efektem przesunięcia alokacji było m.in. dokapitalizowanie programu Funduszu Pożyczkowego Wspierania Innowacji PARP, realizowanego w ramach Działania 3.4 PO IG. 70

71 Począwszy od lipca 2014 r. (w rezultacie wprowadzonych zmian do rozporządzenia uszczegóławiającego zasady wykorzystywania wsparcia KFK 127 ) maksymalna kwota inwestycji funduszu korzystającego ze wsparcia KFK w jeden cel inwestycyjny (przedsiębiorcę / spółkę portfelową) wynieść może równowartość 3 mln euro, przy czym maksymalna wartość inwestycji w ciągu 12 miesięcy ograniczona jest do kwoty 1,5 mln euro. Do czasu tej zmiany maksymalna inwestycja funduszu mogła wynosić 1,5 mln euro. Zasadną wydaje się ocena, że wielkość ta dopasowana była głównie do finansowania wczesnych faz rozwojowych spółek (seed oraz start-up - w praktyce, faz tych dotyczy obecnie znakomita większość inwestycji funduszy VC korzystających ze wsparcia KFK). Wzrost limitu inwestycyjnego umożliwia większe zaangażowanie funduszu w indywidualny cel inwestycyjny, nie przesądza jednak jeszcze o możliwości, jak i gotowości do finansowania przez fundusze rozwiniętych przedsięwzięć przechodzących z fazy startowej do fazy szybkiego wzrostu. Trudno jest oczekiwać, aby zmiana ta doprowadziła do szybkich, radykalnych zmian w portfelach inwestycyjnych wspieranych funduszy 128. KFK przeprowadził dotąd 6 otwartych konkursów ofert na wybór funduszy inwestycyjnych (wymóg wyboru funduszy w takim trybie narzuca ustawa o KFK). Pierwszy z konkursów przeprowadzono w 2007 r., a ostatni zamknięto w lipcu 2012 r. W konkursach tych wyłoniono 17 funduszy VC 129, na rzecz których, w oparciu o zawarte umowy i planowane inwestycje, alokowano uzgodnione wielkości wsparcia. Praktycznie, od początku funkcjonowania KFK jego działalność inwestycyjna nie przynosi oczekiwanych rezultatów. Po długim okresie rozruchowym Funduszu (pierwszy konkurs udało się ogłosić po około 2 latach od utworzenia KFK) miał miejsce długotrwały proces naboru funduszy, który doprowadził do zawarcia umów o wsparcie z kilkunastoma jednostkami. Szczególne problemy uwidacznia jednak ograniczona skala działalności inwestycyjnej funduszy korzystających ze wsparcia KFK, choć w indywidualnych przypadkach sytuacja jest zróżnicowana 130. Łącznie jednak, na koniec III kw r. niespełna 22% środków przeznaczonych na inwestycje (107 mln zł) zostało wpłaconych do funduszy inwestycyjnych. Z kwoty tej tylko ok. 2/3 (71,5 mln zł) fundusze przeznaczyły na inwestycje w spółki portfelowe. Pozostała część (35,5 mln zł) posłużyła pokryciu opłat za zarządzanie 131. Suma zakontraktowanych inwestycji w spółkach portfelowych (środki wsparcia + środki prywatne / mobilizowane przez fundusze) wyniosła ok. 204 mln zł (wobec 713 mln zaplanowanych), tj. mniej niż 30% całego planu inwestycyjnego wszystkich funduszy (w 127 Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 6 czerwca 2014 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie wsparcia finansowego udzielanego przez Krajowy Fundusz Kapitałowy, Dz. U. 2014, poz Zob. Ocena wpływu Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na zwiększenie innowacyjności przedsiębiorstw - Raport Końcowy, WYG PSDB, Warszawa 2014, s Wskaźnik produktu określony dla Działania 3.2 PO IG przewiduje wielkość docelową w liczbie 23 funduszy. 130 W portfelu funduszy korzystających ze wsparcia KFK występuje 11 podmiotów, których portfel inwestycyjny obejmuje od 0 do 4 inwestycji (dwa fundusze nie zrealizowały żadnych inwestycji); z drugiej strony, funkcjonuje fundusz, który dokonał blisko 30 wejść kapitałowych, ( ). Problem niskiej aktywności inwestycyjnej uzupełnia wiele mówiąca informacja KFK (z r.) o odstąpieniu od umowy o udzielenie wsparcia finansowego zawartej w grudniu 2013 r. z Poland Growth Fund III ( Fundusz PGFIII ), w związku z brakiem realizacji przez Fundusz postanowień umowy, aktualności Taki poziom opłat za zarządzanie jest na pewno nadmierny i bardzo trudny do uzasadnienia, szczególnie w zestawieniu z wielkością kwot inwestowanych. 71

72 wymiarze liczby spółek portfelowych: 100 wobec 227 planowanych). Natomiast kwota rzeczywiście wniesionych środków finansowych do spółek opiewała tylko na 20% budżetów inwestycyjnych wszystkich funduszy (143 mln zł z 713 mln zł planowanych). Rys Inwestycje funduszy w podziale na fazy rozwoju (a - według ilości, b - według wartości) 23% 41% 37% 30% 36% 33% Faza zalażkowa Faza startowa Wzrost Faza zalażkowa Faza startowa Wzrost Źródło: dane KFK Rys Inwestycje funduszy w podziale na dziedziny działalności celów inwestycyjnych (według liczby przedsiębiorstw) 12% 4% 8% 76% ICT i oprogramowanie Przemysł i budownictwo Medycyna i zdrowie Inne Źródło: obliczenia własne na podstawie danych KFK (95 przedsiębiorstw, 105 wejść kapitałowych) Przeciętne rozmiary inwestycji dokonywanych przez fundusze korzystające ze wsparcia KFK wynoszą ok. 2,02 mln zł. W zestawieniu z dopuszczalnymi limitami inwestycyjnymi (równowartość 1,5 mln euro; od lipca 2014 r. 3 mln euro) średnia ta musi być oceniana jako bardzo umiarkowana, bowiem oscyluje tylko na poziomie około połowy limitu inwestycyjnego 1,5 mln euro. Dane te negują ewentualne opinie, wskazujące na zbyt niskie dostępne kwoty finansowania celów inwestycyjnych. Stosunkowo niski przeciętny rozmiar inwestycji jest wynikiem dwóch głównych czynników tj. znacznego udziału w portfelach funduszy przedsięwzięć (w granicach 70-80%) znajdujących się w najwcześniejszych fazach rozwoju (seed + start-up) oraz ich przedmiotu, który stanowią najczęściej mniej kapitałochłonne przedsięwzięcia sfery ICT. 72

73 Tego rodzaju koncentracja dziedzinowa może również budzić uzasadnione wątpliwości (które są dość często artykułowane), bazujące na twierdzeniu, iż w rzeczywistości finansowane przez fundusze projekty są mało ambitne, niezmiernie rzadko dotyczą nowych technologii przemysłowych i tylko sporadycznie opierają się na wynikach działalności naukowo-badawczej 132. W rzeczywistości inwestycje koncentrują się na projektach mniej ryzykownych i stosunkowo standardowych (gry komputerowe, media społecznościowe, marketing, komunikacja elektroniczna, różnego rodzaju usługi dostarczane za pośrednictwem Internetu itp.), redukując w ten sposób ryzyko inwestowania środków prywatnych mobilizowanych (koinwestowanych) w funduszach. Można zatem wnioskować o dominacji konserwatywnej strategii inwestowania. W konsekwencji, póki co, efekty lewarowania wynikające z zaangażowania środków publicznych (oczekiwane w sferze szczególnej jakości projektów) wydają się nie przynosić zakładanych rezultatów. W tej sytuacji trudno jest obecnie uznać, że program KFK rzeczywiście realizuje pokładane w nim cele (a więc innowacyjność, wspieranie przedsięwzięć bazujących na działalności badawczorozwojowej, posiadających duży potencjał rozwojowy). Na pewno na opisywany tu stan wpływają również przyjęte rozstrzygnięcia, dotyczące poziomów i systemu realizacji opłat za zarządzanie funduszami. Zasygnalizowany wcześniej poziom opłat jest niewspółmiernie wysoki w stosunku do skali dokonywanych inwestycji. Biorąc pod uwagę tempo angażowania środków w inwestycje, rozwiązania stosowane w sferze wynagradzania zarządzających funduszami muszą być oceniane jako nieefektywne. Nie są one nadmierne, ale - jak pokazuje praktyka - nie wywołują pożądanych skutków po stronie planowanych inwestycji. Z drugiej jednak strony można również domniemywać, że odnotowywany obecnie w programie KFK układ celów inwestycyjnych jest pochodną ubogiej podaży przedsięwzięć, które można by scharakteryzować jako ambitne oraz stanowiące wyraz wysokiej innowacyjności (przekraczającej poziom firmy, regionu, czy kraju), będącej rezultatem działalności naukowo-badawczej. Z założenia, finansowanie udostępniane przez wspierane przez KFK fundusze, powinno stanowić instrument kolejnej rundy finansowania dla przedsięwzięć generowanych we wczesnej omówionym Działaniu 3.1 PO IG. Kontinuum tego rodzaju realizuje się jednak tylko w pewnym stopniu, na co wskazuje finansowanie licznych przedsięwzięć "zasiewowych" samodzielnie przez fundusze KFK. Może być to rezultatem, zarówno słabego przepływu informacji pomiędzy instytucjami inwestorów w obu programach, jak i przeciętnej jakości projektów (co wydaje się bardziej prawdopodobne) generowanych przez inkubatory inwestycyjne wspierane w ramach Działania 3.1 PO IG. Należy tu jednak zaznaczyć, że sytuacja może być zróżnicowana. Przykładowo, w gronie beneficjentów wsparcia KFK występuje grupa inwestycyjna, która korzysta zarówno ze wsparcia w Działaniu 3.1, jak i 3.2. Umożliwia to jej lepsze planowanie ścieżek inwestowania 132 Jak podają autorzy badania na temat wpływu PO IG na zwiększenie innowacyjności przedsiębiorstw, kapitalizowane w ramach Działania 3.2 spółki (cele inwestycyjne funduszy) prowadziły głównie działalność imitacyjną, a własną działalność badawczo-rozwojową realizowało tylko ok. 11% podmiotów. Podstawowym rynkiem zbytu pozostawał rynek krajowy - działalność eksportową prowadziło 18% przedsiębiorstw, co stanowi udział niższy niż dla ogólnej populacji przedsiębiorstw innowacyjnych (ok. 29%). Ocena wpływu Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na zwiększenie innowacyjności przedsiębiorstw - Raport Końcowy, WYG PSDB, Warszawa 2014, s

74 w inkubowane podmioty (w tym przypadku mówić można o synergiach wywoływanych prawidłowym powiązaniem obu instrumentów wsparcia). Programy BRIdge Narodowego Centrum Badań i Rozwoju (NCBR) Wdrażana obecnie przez NCBR rodzina programów BRIdge 133 zaprojektowana została w celu przetestowania (pilotażu) nowych instrumentów interwencji publicznej, zapewniających wspieranie procesów komercjalizacji wyników działalności badawczo-rozwojowej, realizowanej przez szerokie spektrum podmiotów, obejmujące przedsiębiorców, uczelnie, instytuty naukowe i badawcze, indywidualnych innowatorów, a także pośredników finansowych (inwestorów instytucjonalnych). Tworząc i uruchamiając programy BRIdge NCBR dążył do stworzenia kompleksowego "ekosystemu" wspierania działalności badawczorozwojowej i skutecznej aplikacji rynkowej jej wyników, przy wykorzystaniu instrumentów dotacyjnych, jak i finansowych. BRIdge Classic - jest to najstarszy z pilotażowych programów rodziny BRIdge. Program zakłada finansowanie przedsięwzięć realizowanych przez przedsiębiorców, które opierają się na wdrożeniu / komercjalizacji wyników działalności badawczo-rozwojowej. W toku realizacji programu rozważano różne formy transferu wsparcia. Początkowo założono, że będzie to bardzo elastycznie konfigurowany instrument wsparcia, dostosowywany do potrzeb / specyfiki projektu beneficjenta (w konsekwencji nie zamierzano określać sztywnych ram, wyznaczających konkretną formę wsparcia, pozostawiając ustalenia w tym względzie wynikom negocjacji z potencjalnym beneficjentem). Obecnie, bazując na zgromadzonych doświadczeniach oraz dążąc do zapewnienia skutecznych, a zarazem sprawdzonych form transferu wsparcia z uwzględnieniem ryzyka inwestycyjnego, mechanizm wsparcia oparto na instrumencie dłużnym, jakim są obligacje (ustawa o obligacjach). W programie NCBR nabywa emitowane przez przedsiębiorcę / beneficjenta obligacje, ostatecznie są one wykupywane przez emitenta na warunkach rynkowych. Nabór projektów w programie BRIdge Classic realizowany był od 2012 r. Został zamknięty 30 września 2014 r. Do programu zgłoszonych zostało ponad 90 projektów. Obecnie Komitet Inwestycyjny programu rozważa zawarcie umów nabycia obligacji w przypadku kilku wyselekcjonowanych przedsięwzięć (ok. 2-3). BRIdge Alfa - program uruchomiony w 2011 r. w ramach jednego z sześciu projektów systemowych NCBR, finansowanych ze środków PO IG w ramach Działania 1.5 "Projekty systemowe Narodowego Centrum Badań i Rozwoju". Jego celem jest wypracowanie modelowych rozwiązań finansowania prac badawczo-rozwojowych i przygotowania do pełnej komercjalizacji ich wyników, w celu zastosowania (rozwinięcia) tego mechanizmu interwencji w ramach bieżącej ( ) perspektywy programowania środków unijnych w Polsce (w architekturze Osi Priorytetowej I Programu Operacyjnego Innowacyjność i Rozwój). W programie BRIdge Alfa, z końcem 2014 r., sfinalizowano 10 umów na realizację wspólnych przedsięwzięć 134 z wybranymi spółkami inwestycyjnymi - tzw. Alfami Jest to szczególna formuła realizacji zadań przez NCBR, dopuszczona przepisami ustawy o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju: art. 30 ust. 3 ustawy stanowiący, że przy realizacji zadań, NCBR może współpracować z podmiotami krajowymi i zagranicznymi, w szczególności jako partner umów o wspólne przedsięwzięcie /.../. 74

75 Przedsięwzięcia te zakładają testowanie nowych rozwiązań w zakresie interwencji publicznej, skierowanej na finansowanie projektów znajdujących się we wczesnych fazach rozwoju (w fazie proof-of-principle i/lub proof-of-concept) w celu generowania podaży projektów atrakcyjnych dla inwestorów klasy Venture Capital / Private Equity, opartych na wynikach działalności badawczo-rozwojowej. W programie finansowane są budżety Alf w maksymalnej wysokości do 20 mln zł, w tym 20% udziału kapitału prywatnego. Zawarte dotychczas umowy z 10 wehikułami opiewają na łączny budżet (środki wsparcia i środki prywatne) w wysokości ok. 185 mln zł. Wsparcie publiczne (maksymalnie 16 mln na Alfę) rozdysponowywane było dotychczas dwukierunkowo: W postaci wsparcia bezzwrotnego, kierowanego do spółki inwestycyjnej (Alfy) z przeznaczeniem na finansowanie jej kosztów, związanych z poszukiwaniem, selekcją, oceną, przygotowaniem i zarządzaniem zidentyfikowanymi projektami B+R (maksymalnie do równowartości 1,5 mln euro wsparcia) oraz Na finansowanie działalności badawczo-rozwojowej w indywidualnych projektach, zidentyfikowanych przez Alfę (również transferowane jako wsparcie bezzwrotne do wysokości 800 tys. zł. na projekt, łącznie 1 mln zł uwzględniając 20% wkład ze strony Alfy). Rys Ogólnopoglądowy schemat logiczny programu Alfa Źródło: opracowanie własne na podstawie schematów prezentacyjnych NCBR 75

76 W mechanizmie wdrażania programu przewiduje się tworzenie spółek celowych z udziałem Alfy i/lub innych inwestorów (to te właśnie spółki będą beneficjentem wskazanego wyżej wsparcia bezzwrotnego na kontynuację / finalizację prac badawczo-rozwojowych 135 ). Natomiast 20% wkładu "na projekt" ze strony Alfy to kwota przeznaczona na kapitalizację nowej spółki, która będzie równocześnie beneficjentem wsparcia bezzwrotnego, dostarczanego przez NCBR. Planuje się, że w wyniku funkcjonowania programu BRIdge Alfa inkubowane będą spółki, których potencjał rozwojowy będzie je predestynować do pozyskiwania kolejnych rund finansowania, oferowanych głównie przez fundusze VC/PE. W przypadku programu BRIdge Alfa na podkreślenie zasługują dwie jego cechy: Po pierwsze, jest to daleko posunięta elastyczność w sferze kształtowania mechanizmu działania wspieranych Alf. Na etapie naboru nie określono obowiązującego schematu współpracy, pozostawiając w tym względzie swobodę do ukształtowania propozycji współpracy samym projektodawcom, w tym w zakresie proponowanych strategii i szczegółowych rozwiązań we współpracy z sektorem B+R (uczelniami, zespołami badawczymi). Określono jedynie ramy finansowe wsparcia oraz wymóg co najmniej 20% zaangażowania środków prywatnych w poszczególnych budżetach Alf, mobilizowanych przez projektodawcę; Po drugie, w ramach realizowanych tu wspólnych przedsięwzięć z poszczególnymi Alfami, NCBR jest dostarczycielem środków publicznych, służących finansowaniu kosztów działalności Alfy, jak i przeznaczonych na rozwój / dopracowanie zidentyfikowanych przez Alfy projektów. W obu przypadkach transfery wsparcia przybierają formę wsparcia bezzwrotnego. Przy czym decyzje, dotyczące finansowania zidentyfikowanych przedsięwzięć, podejmowane są w oparciu o rozstrzygnięcia komitetów inwestycyjnych, w ramach których NCBR ma prawo weta. Wsparcie ze strony NCBR mobilizuje zaangażowanie kapitału prywatnego w finansowanie działalności B+R, co jest wynikiem wymogu co najmniej 20% udziału w budżetach projektów środków zabezpieczonych przez Alfę. Część budżetów (środki prywatne) służy kapitalizacji spółek celowych, rozwijanych w oparciu o przebieg analiz proof-of-principle i/lub proof-of-concept. W ten sposób asygnowane wsparcie bezzwrotne ma prowadzić do formowania się instrumentu kapitałowego, finansowanego całkowicie ze środków prywatnych 136. BRIdge VC - jest przedsięwzięciem pilotażowym, uruchomionym w celu wspierania komercjalizacji wyników prac badawczo-rozwojowych z udziałem funduszy kapitałowych (VC). W układzie "ekosystemu" BRIdge, to program stanowiący źródło kolejnych rund finansowania dla przedsięwzięć inkubowanych w programie funduszy Alfa, choć oczywiście, 135 W momencie finalizacji niniejszego opracowania (marzec 2015) nie wystąpiły jeszcze rezultaty w postaci powołania / skapitalizowania spółki przez Alfę. 136 Rozwiązanie to uznajemy za zasadne, o ile tylko rzeczywiście realizowana polityka inwestycyjna będzie dotyczyć przedsięwzięć opierających się na wynikach działalności badawczo-rozwojowej, odpowiednio dofinansowanej przez Alfę, w celu inkubowania zalążkowych przedsięwzięć biznesowych, a następnie doprowadzenia ich do fazy startowej. Na taki model operacyjny wskazują polityki inwestycyjne wyłonionych przez NCBR wehikułów inwestycyjnych (Alf). Obecnie jednak brak jest jeszcze widocznych efektów funkcjonowania tego mechanizmu. 76

77 nie ograniczony wyłącznie do tych projektów. Co do zasady jednak, zakłada się, że zainteresowanie inwestycyjne wehikułów finansowych programu BRIdge VC skupiać się będzie na etapie wzrostu (later stage venture) przedsięwzięcia inwestycyjnego, nie wykluczając jednak również najwcześniejszych faz rozwoju. Jednocześnie, zakładano, że wehikuły inwestycyjne będą mogły również odwoływać się do rezultatów innego z programów tj. programu doradczego BRIdge Mentor (prezentowany jako kolejny). Obecnie BRIdge VC znajduje się w fazie praktycznego uruchomienia. NCBR, w trybie publicznego konkursu (otwartego w listopadzie 2012 r.), dokonał wyboru i podpisał umowy o współpracy i memoranda finansowe (commitments) z dwoma renomowanymi funduszami inwestycyjnymi (Pitango, Adiuvo). W każdym z tych przypadków powstają publicznoprywatne fundusze inwestycyjne (prowadzone przez ich spółki zarządzające) o wartości 210 mln zł, w tym 110 mln zł wkładu stanowi wsparcie publiczne, w większości transferowane przez NCBR w formie pożyczki podporządkowanej (część wsparcia przeznaczana będzie na finansowanie bezzwrotne celów inwestycyjnych funduszy), a 100 mln wkład prywatny, mobilizowany przez partnera przedsięwzięcia. Łącznie, zdolność obu wehikułów inwestycyjnych wynosić będzie co najmniej mln zł. W programie BRIdge VC przewiduje się różne formy i strukturę finansowania (zastosowania środków publicznych) w zależności od fazy rozwojowej celu inwestycyjnego. W przypadku fazy preinkubacji, środki publiczne wykorzystywane będą do finansowania do 80% jej kosztów, w formie wsparcia bezzwrotnego dla skapitalizowanego (z wkładu prywatnego) podmiotu - mechanizm podobny, jak w programie BRIdge Alfa. Na kolejnych etapach (inkubacja / start-up oraz wzrost) środki publiczne przyjmować będą formę zwrotną (pochodzić z kapitału pożyczki podporządkowanej), stanowiąc, odpowiednio: maksymalnie 70% i 50% wartości inwestycji. W mechanizmie inwestycyjnym wehikułów, projekty / cele inwestycyjne selekcjonowane będą przez komitety inwestycyjne (dla każdego z funduszy), składające się z przedstawicieli funduszu VC oraz reprezentanta/ów NCBR. BRIdge Mentor - to instrument, w ramach którego NCBR zaoferował bezpłatne usługi kompleksowego wsparcia doradczego w zakresie komercjalizacji wyników prac badawczorozwojowych, osiągniętych przez beneficjentów (jednostki naukowe) w ramach projektów współfinansowanych ze środków publicznych (w polu zainteresowania znalazły się wcześniej realizowane przez NCBR programy, w tym przede wszystkim projekty współfinansowane z działań I i II Osi Priorytetowej Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, dotyczące nauk inżynieryjnych, technicznych, medycznych i przyrodniczych). W tym celu NCBR zlecił świadczenie specjalistycznych usług dwóm firmom doradczym, które - w ramach trzyetapowej procedury selekcyjnej - dokonały wyboru najbardziej obiecujących projektów. Obecnie, w ich przypadku, podejmowane są działania, prowadzące do komercjalizacji 137 Z uwagi na możliwość zaangażowania dodatkowych inwestorów zewnętrznych do współudziału w finansowaniu konkretnych projektów (spółek). 77

78 wypracowanych rezultatów (wybór projektów następował w uzgodnieniu przez firmę doradczą z Komitetem Sterującym Programu 138 ). Program BRIdge Mentor nie oferował finansowych instrumentów wsparcia. Jego ogólnym celem było zapewnienie rozwoju kompetencji kadr jednostek naukowych (zespołów projektowych) w zakresie organizacji i prowadzenia badań z uwzględnieniem celu komercjalizacyjnego, a także pomoc w skutecznej finalizacji komercjalizacji wyników zrealizowanych prac badawczo-rozwojowych. Choć w ramach tego programu nie były uruchamiane żadne instrumenty finansowe, to jednak jego wyniki formują bardzo interesujące tło dla planowania instrumentów finansowych w przyszłości, szczególnie instrumentów mających na celu wspieranie gospodarczego wykorzystania działalności badawczo-rozwojowej. W związku z tym, należy zwrócić uwagę na kilka następujących wniosków, sformułowanych roboczo na obecnym etapie realizacji programu 139 : W wyniku różnych przyczyn, znakomita większość współfinansowanych projektów badawczo-rozwojowych realizowanych przez jednostki naukowe, nie ma potencjału komercjalizacyjnego - główne przyczyny to niedostosowanie badań do potrzeb rynku (badania prowadzone bez weryfikacji, a w konsekwencji w oderwaniu od potrzeb rynkowych) oraz opracowywanie rozwiązań, które (w podobnej lub pod inną postacią) są już oferowane na rynku (brak rozpoznania istniejących rozwiązań). W procesie selekcji, te dwa kryteria eliminacji odpowiadały za 59% przypadków (odpowiednio 37% i 22%), uzasadniających brak potencjału komercjalizacyjnego; Kolejną przesłanką (16% wyeliminowanych wyników badań) był brak zainteresowania jednostki naukowej komercjalizacją wypracowanych rozwiązań. Pośród innych, ważniejszych czynników dyskwalifikujących komercjalizację wskazano również na błędy w prowadzeniu procesów ochrony własności intelektualnej (12% przypadków) oraz zbyt niski / wczesny stopień przygotowania technologicznego opracowanych rozwiązań (8%); W środowisku naukowym wciąż widoczne jest niezrozumienie istoty komercjalizacji jako procesu. Dominuje podejście: "badanie, a po jego zakończeniu poszukiwanie możliwości komercjalizacji". Do rzadkości należy podejście, w którym oszacowań dotyczących wykonalności przyszłej komercjalizacji, dokonuje się już na początku 138 Warto tu dodać - co niewątpliwie ma znaczenie dla oceny miarodajności wniosków płynących z działań doradczych, że część wynagrodzenia firm doradczych opiera się na premii za sukces, rozumianej jako doprowadzenie do skutecznej komercjalizacji. 139 Wnioski te przedstawiamy w oparciu o doświadczenia głównego z usługodawców, który w Programie zajmował się ok. 300 projektami badawczo-rozwojowymi. Z tej grupy, na etapie preselekcji wyłoniono 150 projektów, które poddano dalszej analizie. Doprowadziła ona do wyłonienia 30 projektów, poddanych następnie dalszym, pogłębionym badaniom. W ich efekcie wyselekcjonowano 15 przedsięwzięć, które uznano za posiadające odpowiedni potencjał komercjalizacyjny. Szacuje się, że ostatecznie komercjalizacja możliwa będzie w przypadku przedsięwzięć (ok. 6-8% grupy po preselekcji). Doradca przewiduje, że w 2 przypadkach nastąpi to przez powołanie spółki celowej (start-up) z udziałem inwestora zewnętrznego (finansowego). W pozostałych sytuacjach komercjalizacja zrealizowana zostanie poprzez sprzedaż licencji (przemysł - odbiorcy branżowi). Należy przy tym dodać, że grupa projektów, które rodziły szanse komercjalizacji (posiadających odpowiedni, interesujący potencjał rynkowy), może być szacowana na ok (20%-25% puli po preselekcji) - jednak większość z nich została zdyskwalifikowana z uwagi na popełnione błędy w procesie ochrony własności intelektualnej oraz różnego rodzaju problemy o charakterze pozamerytorycznym. Czynnikiem decydującym nie była tu nieadekwatność rynkowa badań, czy też niska jakość ich wyników. Można zatem przyjąć, że w sytuacji skutecznej "opieki" nad przebiegiem projektu, zyskałby on solidne podstawy i uzasadnienie komercjalizacyjne. 78

79 procesu badawczego, w który później angażowani są przedstawiciele przemysłu / potencjalnych, przyszłych odbiorców wyników prac badawczo-rozwojowych. W rezultacie, brak strategicznego myślenia już na etapie podejmowania badań, prowadzi do wypracowywania rozwiązań, którymi nie interesuje się rynek, lub też, które powielają rozwiązania już funkcjonujące. Wsparcie, dotyczące kształtowania strategii komercjalizacji powinno stanowić jedną z ważniejszych funkcji struktur jednostek naukowych, odpowiedzialnych za wspomaganie i zarządzanie systemem komercjalizacji (np. centrów transferu technologii) - niestety, w większości przypadków funkcja ta nie jest zapewniona; W przypadku wielu projektów, opinie ich twórców, co do wysokiego stopnia gotowości technologicznej (komercjalizacyjnej) okazywały się (zdaniem doradcy) znacznie przewartościowane - innymi słowy, efektem już zakończonych projektów badawczych były rozwiązania wciąż dalekie na skali gotowości technologicznej (na marginesie warto dodać, że ocena tzw. stopnia przygotowania technologicznego rzadko kiedy jest przeprowadzana, a standardowe skale / wyznaczniki przygotowania pozostają często nieznane); Często wymagane w programach wsparcia poświadczenie, że badania będą realizowane we współpracy z przemysłem, odzwierciedlają różnego rodzaju porozumienia / listy intencyjne. W praktyce okazuje się jednak, że mają one głównie fasadowy charakter. Postrzegane są jako warunek formalny dostępu do środków na badania, a nie jako czynnik kształtujący rzeczywistą współpracę i kierunkujący prace badawcze, odpowiednio do oczekiwań / zapotrzebowania rynku; Uczelniane struktury organizacyjne, odpowiedzialne za tworzenie strategii i zarządzanie procesami komercjalizacji (w tym sprawy rzecznictwa patentowego) są cały czas bardzo słabe. Pośród niezbędnych kompetencji brak jest wiedzy i doświadczeń pozwalających na uwzględnienie wymagań sfery biznesowej, a także utrzymywania z tą sferą bieżących kontaktów (promowania możliwości badawczych, oferowania usług, produktów badań, identyfikacji potencjału badawczego z uwzględnieniem zainteresowania rynku itp.). W strukturach tych funkcjonuje personel o rodowodzie uczelnianym, a nie związanym z otoczeniem gospodarczym; Komercjalizacja wymaga określonych nakładów, które mogą być pozyskiwane z różnych źródeł. Szczególną formą stanowić tu mogą wkłady kapitałowe inwestorów zewnętrznych, w przypadkach w których sensowne jest tworzenie spółek celowych. Poważnym ograniczeniem jest jednak pozyskanie odpowiedniej kadry zarządzającej takim przedsięwzięciem. Założenie, że będzie ono prowadzone przez kadry naukowe (twórców rozwiązań) jest wysoce nierealistyczne. Większość ludzi nauki nie jest zainteresowana prowadzeniem tworzonych przedsiębiorstw, a w bardzo wielu przypadkach nie posiada odpowiednich ku temu kwalifikacji. Przedstawione powyżej uwagi rzucają światło na problemy, związane z podażą rozwiązań badawczo-rozwojowych, które mogłyby stanowić podstawę inwestycji kapitałowych, w ramach zamierzonych przez NCBR w przyszłości instrumentów wsparcia. Zatem, należy mieć na uwadze fakt, że podaż projektów o wysokim potencjale komercjalizacyjnym jest ograniczona. Konieczne jest zapewnienie odpowiedniego wsparcia już na etapie planowania 79

80 badań (lub w fazie, gdy są one kontynuowane) - wsparcia, które umożliwiałoby przygotowanie skutecznej strategii komercjalizacji. Działanie 4.3 PO IG (kredyt technologiczny) Kredyt technologiczny i dotycząca tego kredytu premia technologiczna stanowią (podobnie jak opisana wcześniej działalność KFK) jedną z form wspierania innowacyjności i rozwoju technologicznego uregulowaną na poziomie ustawowym 140. Obecnie program kredytu technologicznego jest już zamknięty umowy udzielenia kredytu technologicznego mogły być zawierane do końca czerwca 2014 r., natomiast premie technologiczne będą wypłacane jeszcze do końca 2015 r. (graniczną datę zawierania umów o wypłatę premii technologicznej ustalono również na 30 czerwca 2014 r.). W ostatnich latach, źródłem finansowania programu (udzielanego w jego ramach wsparcia w postaci premii technologicznych) było Działanie 4.3. PO IG. Funkcję instytucji wdrażającej program pełni Bank Gospodarstwa Krajowego, który prowadzi obsługę Funduszu Kredytu Technologicznego. Fundusz ten stanowi źródło wypłat premii technologicznych (zasilany był środkami finansowymi z alokacji Działania 4.3 PO IG). Istota opisywanego tu mechanizmu wsparcia polega na udzieleniu tzw. kredytu technologicznego (wyłącznie) mikro, małemu lub średniemu przedsiębiorcy (MSP) przez bank kredytujący (bank komercyjny 142 ) na realizację inwestycji technologicznej. Kredyt ten (kapitał kredytu) jest następnie częściowo spłacany ze środków Funduszu Kredytu Technologicznego w formie premii technologicznej, maksymalnie do wysokości 4 mln zł. W ten sposób kredytobiorca spłaca ostatecznie tylko część kapitału zaciągniętego kredytu. Udzielenie kredytu technologicznego uzależniono od posiadania przez kredytobiorcę zdolności kredytowej, ustalanej przez bank kredytujący na potrzeby udzielenie kredytu technologicznego (uwzględnienie premii wpływa zatem co do zasady - pozytywnie na ocenę zdolności kredytowej przedsiębiorcy). Wymagany, minimalny udział własny beneficjenta realizującego inwestycję technologiczną wynosi 25% wydatków kwalifikowanych, obejmowanych premią technologiczną (w rzeczywistości, uwzględniane być tu muszą limity, dotyczące pomocy publicznej w formie regionalnej pomocy inwestycyjnej). Jeśli chodzi o rodzaj i przeznaczenie kredytu, to jest to normalnie spotykany kredyt inwestycyjny, przy czym służy on realizacji - w myśl założeń programu - tzw. inwestycji technologicznej. Pod tym pojęciem rozumiany jest zakup nowej technologii, jej wdrożenie (albo wdrożenie własnej nowej technologii) oraz uruchomienie na jej podstawie wytwarzania nowych lub znacząco ulepszonych towarów, procesów lub usług (inwestycja technologiczna stanowi zatem źródło różnych rodzajów innowacyjności, generowanych co najmniej w skali przedsiębiorstwa wykorzystującego kredyt). W programie wymagane było potwierdzenie "nowości" technologii w postaci opinii jednostki naukowej, centrum badawczo-rozwojowego 140 Ustawa z 30 maja 2008 r. o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej, tekst jednolity, Dz. U. 2014, poz. 226). 141 Planowana jest kontynuacja tego programu w przyszłości. 142 Tylko banki, które zawarły z BGK umowy o współpracy w sprawie kredytu technologicznego. 80

81 lub stowarzyszenia naukowo-technicznego o zasięgu ogólnopolskim (działających w sferze przedmiotu inwestycji technologicznej) stwierdzającej, że wdrażane w wyniku inwestycji technologicznej rozwiązania są technologią nową (nie stosowaną na świecie dłużej niż przez 5 lat). W całym okresie realizacji programu (do dnia jego zamknięcia, czyli wygaśnięcia możliwości zawierania umów o kredyt technologiczny z bankami kredytującymi i zawierania umów o wypłatę premii z Bankiem Gospodarstwa Krajowego) zawarto 680 umów kredytu technologicznego i analogiczną liczbę umów wypłaty premii technologicznej. Beneficjentami tego instrumentu były 592 przedsiębiorstwa (w programie pojawiła się stosunkowo wysoka liczba tzw. beneficjentów wielokrotnych - korzystających z dwóch lub nawet większej liczby umów kredytowych / premii technologicznej). Tab Wybrane charakterystyki kredytu technologicznego Wartość finansowania ogółem (680 umów) Wartość wydatków kwalifikowanych (objętych premią technologiczną) Średnia (592 firm) Max Min mln zł tys. zł tys. zł 133 tys. zł mln zł tys. zł tys. zł 133 tys. zł Wartość premii technologicznych mln zł tys. zł tys. zł. 80 tys. zł Źródło: obliczenia własne na podstawie bazy umów w ramach NSS, MIR, r. Na dzień 31 grudnia 2014 r. zakończona została realizacja 520 inwestycji technologicznych, w przypadku których wartość premii technologicznych wyniosła ok mln zł. Pośród beneficjentów kredytów technologicznych przeważają średni przedsiębiorcy, zarówno w wyrazie liczbowym, jak i wartościowym. Jeśli chodzi o dziedziny działalności beneficjentów kredytu technologicznego, to w większości nowe rozwiązania technologiczne realizowane były w przedsiębiorstwach działających w dziedzinie przetwórstwa przemysłowego (ponad 83%), w tym (ponad 75%) w przemysłach średniej i niskiej technologii. Natomiast w kategorii usług dominują usługi tzw. w mniejszym stopniu oparte na wiedzy (35%). Rys Beneficjenci kredytu technologicznego (a - kredytobiorcy, b - wartość premii technologicznych) a 94; 14% b 14% 344; 51% 242; 35% 54% 32% Mikro Małe Średnie Mikro Małe Średnie Źródło: obliczenia własne na podstawie bazy umów w ramach NSS, MIR, r. 81

82 Z oczywistych względów program kredytu technologicznego nie był instrumentem finansowania przydatnym dla jednostek znajdujących się w bardzo wczesnych stadiach rozwoju. Wynikało to głównie z faktu, iż sam kredyt stanowi typowe finansowanie dłużne, udzielane pod warunkiem pozytywnej oceny zdolności kredytowej (zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w terminach określonych w umowie kredytowej). W tej sytuacji decydujące znaczenie odgrywa silna pozycja finansowa kredytobiorcy, potwierdzona jego historią finansową. De facto jest to instrument przydatny dla przedsiębiorstw o ustabilizowanej pozycji rynkowej, które - celem podnoszenia swojej konkurencyjności - inwestują / wdrażają nowe rozwiązania technologiczne, podnoszące efektywność realizowanych przez nie procesów gospodarczych 143. Należy tu zauważyć, że katalog wydatków kwalifikowanych, które mogą być finansowane środkami premii technologicznej nie obejmuje wydatków na prowadzenie prac badawczo-rozwojowych, natomiast możliwe jest nabywanie wyników takich prac w celu wdrożenia nowego rozwiązania technologicznego 144 (i w większości przypadków taki charakter miały dokonywane inwestycje technologiczne). Trzeba również pamiętać, że pozyskanie premii technologicznej wymaga przedstawienia opinii (jednostki naukowej, centrum badawczorozwojowego, ogólnopolskiego stowarzyszenia naukowo-technicznego), stwierdzającej wdrożenie nowej technologii i rozpoczęcie produkcji towarów lub świadczenia usług, będących wynikiem inwestycji technologicznej. Analiza finansowanych inwestycji wskazuje, że wspierane kredyty wykorzystywane były przede wszystkim na nabywanie nowych rozwiązań technologicznych, podnoszących konkurencyjność beneficjentów (inwestycje w technologie, maszyny, urządzenia). Rys Liczba rozpoczętych projektów w ramach kredytu technologicznego Po początkowych perturbacjach, 45 związanych z dyskusyjnością 23 6 zastosowanego rozwiązania, które łączyło wypłatę premii z realizowaną sprzedażą, wynikającą z dokonanej inwestycji, Źródło: opracowanie własne, dane MIR nastąpiło szybkie zaangażowanie środków przeznaczonych na premie technologiczne (umożliwiły to zmiany wprowadzone do ustawy, w tym uniezależnienie wypłaty premii od sprzedaży nowych produktów oraz rozszerzenie kwalifikowanych form praw własności przemysłowej, obowiązujące w konkursach Np. Wdrożenie nowej technologii wytwarzania opakowań z tworzyw sztucznych do stosowania w sferach zagrożonych wybuchem (projekt: POIG /10-01), Wdrożenie technologii produkcji metalowych wyrobów meblowych z grafiką (POIG D69/12-01), Wdrożenie technologii wykorzystania materiałów wtórnych PVC-P na wyroby przemysłu obuwniczego (POIG E56/12-03). 144 Koszty kwalifikowane (m.in.) obejmują zakup wartości niematerialnych i prawnych w formie patentów, licencji, knowhow oraz nieopatentowanej wiedzy technicznej, pod warunkiem ich wykorzystywania wyłącznie dla celów inwestycji technologicznej, amortyzowania przez kredytobiorcę, nabycia na warunkach rynkowych i stanowiących aktywa przedsiębiorcy, który zrealizował inwestycję technologiczną oraz, że będą wykorzystywane co najmniej przez okres 3 lat od terminu zakończenia inwestycji. 82

83 organizowanych od 2011 r.) 145. Przebieg realizacji programu uwidocznił istnienie dużego popytu na tego rodzaju instrument wsparcia. Zainteresowanie pozyskaniem premii technologicznych przekraczało alokowane w poszczególnych konkursach kwoty wsparcia. Trzeba przy tym zaznaczyć, że popyt ten wzrastał, równolegle z wyczerpywaniem się programów dotacyjnych, wspierających inwestycje / konkurencyjność przedsiębiorstw. Działanie 3.4 PO IG (pożyczki z Funduszu Pożyczkowego Wspierania Innowacji) Fundusz Pożyczkowy Wspierania Innowacji (FPWI) utworzony został przez PARP, jako pilotażowy instrument finansowania dłużnego (powołany w ramach projektu systemowego PARP, Działanie 3.4 PO IG) dla mikro i małych przedsiębiorców realizujących inwestycje o charakterze innowacyjnym 146. Kapitalizacja Funduszu wyniosła 100 mln zł. Z Funduszu oferowane były pożyczki 147 w wysokości do 2 mln zł na okres do 10 lat, o stałym oprocentowaniu 6,5% p.a., z możliwością ustanowienia 2-letniej karencji w spłacie, obejmującej zarówno kapitał pożyczki, jak i odsetki. Pożyczki wymagały zapewnienia wkładu własnego w realizację przedsięwzięcia w wysokości nie mniejszej niż 25% kosztów kwalifikowanych. Cechą szczególną tego instrumentu było to, że mógł być on pozyskiwany wyłącznie przez przedsiębiorstwa, w które inwestuje inny udziałowiec (fundusz VC, anioł biznesu 148 ). W założeniu, rozwiązanie to stanowiło czynnik wymuszający mobilizację dodatkowego kapitału prywatnego (poza kapitałem prywatnym pożyczkobiorcy, posiadanym przed zaciągnięciem pożyczki). Ponadto, przy zabezpieczaniu zobowiązań pożyczkobiorcy unikano majątkowych form zabezpieczenia, choć regulamin działalności pożyczkowej Funduszu dopuszcza takie formy zabezpieczenia. W praktyce znajduje zastosowanie zabezpieczenie w postaci weksla własnego in blanco oraz notarialne oświadczenie o poddaniu się egzekucji przez pożyczkobiorcę. W procesie oceny wniosków o finansowanie dokonywana była uproszczona ocena przedsięwzięcia, polegająca na sklasyfikowaniu analizowanych zmiennych do określonych przedziałów wartości 149. Decydowało to o liczbie punktów przyznawanych na etapie oceny merytorycznej. 145 Apetyt na kredyt technologiczny, 63F6C16 ( ). 146 Zadaniem pilotażu było przetestowanie instrumentu pożyczkowego z punktu widzenia zasadności jego ewentualnej kontynuacji w ramach finansowania z Programu Operacyjnego Innowacje i Rozwój Instrument taki przewidywany jest w ramach III osi PO IR - priorytet inwestycyjny 3a (wsparcie dla przedsiębiorstw poprzez instrument pożyczkowy w celu uzupełnienia wsparcia udziałowego udzielanego innowacyjnym spółkom start-up). 147 Zob. szczegóły oferty pożyczkowej FPWI, Pożyczka była udzielana mikro lub małemu przedsiębiorcy, który przedstawił umowę inwestycyjną zawartą z co najmniej jednym aniołem biznesu lub funduszem kapitału podwyższonego ryzyka (VC), na mocy której anioł biznesu lub fundusz zobowiązał się do dokonania inwestycji kapitałowej w tego przedsiębiorcę i jej utrzymania do czasu całkowitej spłaty pożyczki wraz z odsetkami, ( ). Warto dodać, że pojęcie "anioła biznesu" nie zostało tu zdefiniowane (inną sprawą jest natomiast to, czy w ogóle możliwe jest zdefiniowanie tego pojęcia, w sposób, który były przydatny dla uregulowania szczegółów inwestycji funduszu). Oznacza to, że każda osoba, deklarująca inwestowanie w przedsięwzięcie spełnia ten wymóg. 149 Pod uwagę brano: (1) zagadnienia techniczne inwestycji, (2) oddziaływanie na środowisko, (3) standing finansowy (wskaźniki płynności, rentowności, rotacji majątku i kapitału, zadłużenia), (4) oczekiwany okres karencji - do lub powyżej 6 miesięcy), (5) okres spłaty pożyczki, (6) deklarowane zabezpieczenia prawne pożyczki, (7) założenia biznes planu (rynek, strategia marketingowa, efektywność finansowa przedsięwzięcia, trwałość wpływu i skutki społeczne przedsięwzięcia, zgodność biznes planu z wytycznymi do jego przygotowania. 83

84 Instrument pożyczkowy pomyślany został jako mechanizm zapewniający źródło finansowania dla podmiotów, które znajdują się na wczesnym etapie rozwoju - zostały skutecznie zainicjowane lub znajdują się w fazie startowej i niezbędny jest im kapitał rozwojowy, umożliwiający (w przyszłości, w przypadku dalszego powodzenia przedsięwzięcia) pozyskanie kolejnych rund finansowania, pochodzących, np. ze zinstytucjonalizowanych źródeł typu VC. Pożyczki FPWI miały na celu finansowanie przedsięwzięć określanych jako innowacyjne. W Funduszu znalazła stosowanie bardzo pojemna definicja innowacyjności. Mianowicie, przez inwestycję o charakterze innowacyjnym rozumiano projekt związany z przygotowaniem i uruchomieniem wytwarzania nowych lub udoskonalonych materiałów, wyrobów, urządzeń, usług, procesów lub metod, przeznaczonych do wprowadzania na rynek albo do innego wykorzystania w praktyce. W ocenie wniosku o pożyczki innowacyjność przedsięwzięcia oceniana była przez pryzmat przewag konkurencyjnych, którymi charakteryzuje się dane przedsięwzięcie wobec innych funkcjonujących już na rynku (jest to ocena jakościowa, oparta na wiedzy członków Komitetu Inwestycyjnego) 150. W procedurach oceny nie występowały elementy nawiązujące do sfery działalności badawczo-rozwojowej. W praktyce ocena ta, stanowiąca jeden z elementów oceny merytorycznej, dokonywana była przez Komitet Inwestycyjny Funduszu przy zastosowaniu kryterium poziomu technicznego przedsięwzięcia, w tym skali innowacyjności (z uwzględnieniem poziomów: przedsiębiorcy, branży, kraju, skali międzynarodowej) i technicznych możliwości wdrożenia. Ocena, dotycząca innowacyjności stanowiła 25% maksymalnej liczby punktów 151. Obecnie FPWI jest praktycznie całkowicie zaangażowany. Udostępnianie pożyczek zainicjowano w lipcu 2013 r. poprzez ogłoszony w tym czasie konkurs 152. Realizowany był on w dwóch turach: od końca czerwca 2013 do początków 2014 r. (drugą turę konkursu, uruchomioną w listopadzie 2013 r. zamknięto 3 kwietnia 2014 r. 153 ). Rys Rozkład pożyczek FPWI według wartości 40; 69% 2; 3% 5; 9% 11; 19% W trakcie całego konkursu odnotowano znaczące zainteresowanie pożyczkami. Wartość wniosków kilkakrotnie przewyższała wielkość zdolności pożyczkowej FPWI. Łącznie w trakcie konkursu wpłynęło ponad Do 500 tys. zł Pow. 500 tys. zł do tys. zł Pow tys. zł do tys. zł Pow tys. zł do tys. zł Źródło: dane PARP 260 wniosków, w tym 129 spełniających kryteria dostępowe programu. Ostatecznie, udzielono 58 pożyczek o wartości ok. 96,3 mln zł. Średnia wartość pożyczki oscylowała na 150 Na podstawie IDI. 151 Karta oceny merytorycznej wniosku o udzielenie pożyczki na realizację inwestycji o charakterze innowacyjnym, zob. dokumentacja,

85 poziomie ok. 1,66 mln zł, przy czym wartość połowy udzielonych pożyczek była zbliżona lub opiewała na maksymalną kwotę finansowania, czyli 2 mln zł. Pośród sfinansowanych projektów znalazło się 37 realizowanych z udziałem anioła / aniołów biznesu oraz 21, w które zainwestował (w związku z pozyskaniem pożyczki) fundusz VC. Umowy pożyczkowe zawierane były na 6 (do roku 2020) lub 8 lat (do 2022 r.) - zdecydowanie przeważał dłuższy okres finansowania (47 transakcji to pożyczki ośmioletnie, ok. 81%). W portfelu pożyczek przeważają przedsięwzięcia sfery ICT, rozwiązania e-commerce (B2C, B2B) oraz różne rodzaje usług (np. marketingowe, finansowe) - łącznie stanowią one ok. 54% projektów). Odwołując się do informacji z wywiadu w PARP należy dodać, że (biorąc pod uwagę fazę rozwojową pożyczkobiorcy) pożyczki służą sfinansowaniu fazy uruchomienia sprzedaży Rys Rozkład branżowy pożyczek FPWI (gotowego produktu / usługi) lub rozwinięcia działalności już istniejącej, w przypadku której 11; 19% 14; 24% sprzedaż realizowana jest nie Przemysł dłużej niż od 12 miesięcy 154. Budownictwo 3; 5% ICT Oznacza to, że instrument ten 4; 7% Usługi wykorzystywany jest przez 6; 10% Środowisko i OZE podmioty, które zostały skutecznie 4; 7% Zdrowie i chemia Inne zainicjowane i przechodzą w fazę startową. Wniosek ten wydaje się 16; 28% naturalny, szczególnie w świetle faktu, iż znaczna część pożyczek Źródło: dane PARP udzielana jest na przedsięwzięcia, w które inwestują aniołowie biznesu, co stanowi jeden z warunków dostępowych pożyczki (preferujący całkowicie skonfigurowane / gotowe do wdrożenia przedsięwzięcia, z preferencją dla tych rozpoczynających lub generujących już sprzedaż). Z drugiej jednak strony, w około 9 finansowanych przedsięwzięciach, pośród kosztów kwalifikowanych objętych pożyczką, wskazuje się (m.in.) koszty prowadzenia prac rozwojowych i badań przemysłowych (nie mają one jednak dominującego znaczenia w ogólnym zestawieniu kierunków przeznaczenia kapitału z pożyczki). W przypadku pożyczek na innowacje na szczególną uwagę zasługuje ich konfiguracja jako produktów finansowania. Podkreślić należy stosunkowo długi okres karencji w spłacie, zarówno kapitału, jak i odsetek. Duże znaczenie odgrywają także niewygórowane wymogi, dotyczące form zabezpieczenia pożyczki (stosowane w praktyce formy niemajątkowe). Ma to duże znaczenie w sytuacji finansowania przedsięwzięć pozostających na wczesnych etapach rozwoju. Wysoki popyt na pożyczki znajduje także uzasadnienie w typowych trudnościach 154 Pożyczki udzielane były na: (1) uruchomienie działalności przedsiębiorcy, który nie prowadzi jeszcze sprzedaży produktów lub usług i nie generuje zysków, na opracowywanie produktu lub usługi i początkowe wprowadzenie ich na rynek lub (2) wzrost i rozszerzenie działalności przedsiębiorcy, polegające na zwiększeniu mocy produkcyjnych, rozwoju rynku lub opracowywanie produktów lub usług, pod warunkiem, że prowadzi sprzedaż nie dłużej niż 12 miesięcy licząc od dnia wystawienia pierwszej faktury sprzedaży produktu lub usługi, ( ). 85

86 pozyskiwania finansowania dłużnego przez przedsiębiorstwa znajdujące się na wczesnych fazach rozwoju, które nie mają możliwości pozyskania finansowania z sektora bankowego, natomiast w niniejszym programie stanowiły jego beneficjentów. Jednocześnie jednak nie jest to raczej instrument, który mógłby stanowić istotne źródło zasileń kapitałowych, kierunkowanych na przedsięwzięcia oparte na prowadzeniu i wdrażaniu wyników działalności badawczo-rozwojowej. Wskazuje na to praktyka programu, będąca efektem warunku dostępowego, przewidującego udział w finansowaniu przedsięwzięcia inwestorów zewnętrznych (funduszy VC i/lub aniołów biznesu). Inne źródła finansowania innowacyjności (instrumenty dłużne i kapitałowe w Inicjatywie JEREMIE i Risk Sharing Instrument) W ramach realizowanej w Polsce Inicjatywy JEREMIE 155 pojawiły się również instrumenty skierowane na finansowanie przedsięwzięć innowacyjnych i technologicznych - jeden z nich jest instrumentem dłużnym (woj. wielkopolskie), a drugi kapitałowym (woj. pomorskie 156 ). Jeśli chodzi o instrument dłużny, uruchomiony w Inicjatywie JEREMIE w województwie wielkopolskim, to była to pożyczka dedykowana finansowaniu przedsięwzięć inwestycyjnych o charakterze innowacyjnym jeden z produktów udostępnianych w ramach pożyczki globalnej pozyskanej od Menadżera Funduszu JEREMIE przez Wielkopolską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości Sp. z o.o. 158 Agencja udzielała tych pożyczek w latach , oferując finansowanie o wartości od ponad 1 mln zł do 2,5 mln zł, na okres do 10 lat (maksymalny okres, na który oferowane są standardowe pożyczki Agencji sięga 5 lat), oprocentowane w wysokości od 2,5% rocznie i udzielane w ramach pomocy de minimis; średnie oprocentowanie na całym portfelu pożyczek innowacyjnych Agencji wynosi ok. 4,3%. Na koniec 2014 r. Agencja udzieliła 16 takich pożyczek o łącznej wartości ok. 27,9 mln zł (średnia pożyczka w wysokości ok. 1,74 mln zł). Dla celów klasyfikacji finansowanych przedsięwzięć, jako spełniające warunek "innowacyjności", za innowacyjne uznawano projekty obejmujące wdrożenie rozwiązania technologicznego stosowanego na świecie przez nie dłużej niż 3 lata, potwierdzone "opinią o innowacyjności" wystawioną przez jednostkę naukową w rozumieniu ustawy o zasadach finansowania nauki (art. 2 pkt 9). W ramach "wdrożenia rozwiązania innowacyjnego" z pożyczki mogły być również finansowane przedsięwzięcia budowlane (np. budowa / rozbudowa hali produkcyjnej). W rezultacie pozyskiwane środki w większości posłużyły tego rodzaju inwestycjom (prawie 77% wartości udzielonych pożyczek). Przedmiot pożyczek na innowacje skoncentrował się na finansowaniu wdrożenia do praktyki przedsiębiorstwa nowych rozwiązań technologicznych, czego podstawę stanowiła inwestycja, polegająca na zakupie maszyn, urządzeń i oprogramowania. Pożyczki te nie 155 W województwach, w których realizowana jest inicjatywa JEREMIE (dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, łódzkie, mazowieckie, pomorskie, wielkopolskie i zachodniopomorskie) dominuje wspieranie pośredników oferujących pożyczki i poręczenia. 156 Podobny instrument próbowano także uruchomić w Inicjatywie JEREMIE województwa zachodniopomorskiego, jednak bez pozytywnego skutku W ramach tej samej umowy pożyczki globalnej, Agencja oferuje także tzw. pożyczkę "start-up" (jest to pożyczka w rozmiarze od 10 tys. zł. do 300 tys. zł dla przedsiębiorstw działających nie dłużej niż 24 miesiące). Na koniec 2014 r. udzielono 94 takich pożyczek w kwocie ok. 11,7 mln zł. (średnia pożyczka wyniosła 124 tys. zł.). Są to pożyczki o uniwersalnym przeznaczeniu (nie wiąże się ich z innowacyjnością). 86

87 służyły wypracowywaniu własnych rozwiązań technologicznych poprzez prowadzenie działalności badawczo-rozwojowej lub też nabywanie wyników takich prac od instytutów / jednostek naukowych. W dwóch przypadkach pożyczka innowacyjna udzielona została przedsiębiorstwom nowoutworzonym (działającym krócej niż rok). W generalnej (wstępnej) ocenie tego produktu zwrócono uwagę na zbyt wysoki minimalny poziom pożyczki - ustalony limit uniemożliwiał zaspokojenie licznych innych projektów, jednak o mniejszym wymiarze finansowym (odnotowano znaczne zainteresowanie pożyczką, jednak w mniejszych rozmiarach, niż wyznaczone minimum). Nie przeszkodziło to jednak w stosunkowo szybkim zaangażowaniu ustalonego na te pożyczki limitu (portfel zbudowano w okresie od maja 2013 r. do czerwca 2014 r.). Wniosek ten wskazuje, że zainteresowanie tym produktem koncentrowało się na poszukiwaniu "prostej" możliwości sfinansowania zakupu nowych (nowoczesnych) maszyn i urządzeń wraz z budową / adaptacją pomieszczeń wytwórczych. Były to więc pożyczki, których istotę najtrafniej charakteryzuje termin "technologiczne". W roku 2014 po raz pierwszy w Inicjatywie JEREMIE zaoferowane zostało wsparcie przeznaczone na tworzenie instrumentów kapitałowych. Miało to miejsce w województwie pomorskim i zachodniopomorskim. W tym pierwszym, w wyniku rozstrzygniętego konkursu, zawarto umowę o utworzeniu funduszu inwestycyjnego (FIZAN) z pośrednikiem finansowym, o przewidywanej kapitalizacji 55 mln zł (w tym 25 mln zł obejmowane przez Menadżera Funduszu Powierniczego JEREMIE w województwie pomorskim, transferowane do funduszu poprzez wykup certyfikatów inwestycyjnych emitowanych przez fundusz; pozostały wkład zapewniany ze strony inwestorów prywatnych). Obecnie uruchomienie instrumentu kapitałowego znajduje się w fazie rozruchowej (fundusz nie dokonał jeszcze żadnej inwestycji). Zgodnie z biznes planem zakłada się, że w ciągu najbliższych lat fundusz dokona inwestycji w 35 przedsiębiorstwach znajdujących się w fazie zalążkowej (seed) lub startowej (start-up), uznawanych za posiadające znaczny potencjał wzrostu (nie występują wprost nawiązania do innowacyjności lub wdrażania wyników działalności badawczo-rozwojowej). Zgodnie z umową inwestycje funduszu będą mogły oscylować w granicach od 300 tys. zł do 1,5 mln zł, przybierając postać udziału w kapitale spółek i/lub nabywania instrumentów dłużnych (z preferencją dla wejść kapitałowych). Inwestycje funduszu dokonywane mogą być jednokrotne - wraz z zakończeniem każdej inwestycji środki nie będą mogły być reinwestowane (będą lokowane w bezpieczne instrumenty rynku pieniężnego i depozyty bankowe do momentu umorzenia certyfikatów inwestycyjnych w związku z ich wykupem lub likwidacją funduszu). Jest to więc mechanizm nie zakładający replikowalności zastosowania środków publicznych. Oparty na bardzo podobnej konstrukcji instrument kapitałowy (o nieco mniejszej skali wsparcia - 20 mln zł) próbowano również uruchomić w Inicjatywie JEREMIE w województwie zachodniopomorskim (konkurs z września 2014 r.) 159. Termin składania ofert upłynął na początku listopada 2014 r. Nie wpłynęła żadna oferta

88 Jak się okazało, oba konkursy Inicjatywy JEREMIE - uznawane za pilotażowe - nie odnotowały większego zainteresowania. Z oczywistych względów, w chwili obecnej bardzo trudno jest prognozować, na ile utworzony fundusz będzie w stanie zaangażować zadeklarowany kapitał i jaka będzie efektywność całego przedsięwzięcia. Paletę instrumentów aktywizujących finansowanie przedsięwzięć innowacyjnych uzupełnia europejski program Risk Sharing Instrument (RSI), z którego korzysta trzech polskich pośredników finansowych. RSI to program gwarancyjny, realizowany w imieniu Komisji Europejskiej przez Europejski Fundusz Inwestycyjny (EIF) 160. Istota operacyjna programu polega na gwarantowaniu przez EIF portfeli przedsięwzięć finansowanych przez beneficjenta programu (pośrednika finansowego). Zabezpieczany portfel inwestycyjny pośrednika obejmować może transakcje finansowania przedsięwzięć realizowanych przez mikro, małych i średnich przedsiębiorców oraz mid-caps, czyli firmy zatrudniające do 499 pracowników. Wartość gwarantowanych w ramach portfela indywidualnych transakcji musi się mieścić w granicach od 25 tys. euro do 7,5 mln euro. Muszą być to transakcje o zapadalności od 2 do 7 lat. Udział gwarancji w gwarantowanym zobowiązaniu wynosi 50%, a łączny maksymalny udział wypłat w zabezpieczanym portfelu (tzw. cap) jest nieograniczony (w razie niewypłacalności, gwarancja pokrywa 50% niespłaconej części każdego zobowiązania - kredytowego, czy wynikającego z umowy leasingu, uwzględnionego w portfelu). Ponadto, transakcje kwalifikowane w skład portfela spełniać muszą jedno z kryteriów innowacyjności, ustalonych specjalnie dla celów tego programu. Kryteria te są jednak bardzo liberalne, dając pośrednikowi finansowemu bardzo dużą elastyczność w zakresie uznania przedsięwzięcia za innowacyjne 161. W Polsce beneficjentami RSI są trzy duże instytucje finansowe - dwie bankowe i jedna leasingowa: Deutsche Bank Polska, Pekao S.A. i Raiffeisen Leasing. Pośrednicy ci rozpoczęli udział w programie w 2013 r. (Pekao S.A. i Raiffeisen Leasing) oraz na początku 2014 r. (Deutsche Bank Polska). Łączna wartość zadeklarowanych przez polskich pośredników finansowych portfeli inwestycyjnych wyniosła 190 mln euro 162. Na koniec września 2014 r. 160 W okresie programowania EIF realizował trzy programy gwarancyjne. Oprócz RSI były to jeszcze: program CIP (Program ramowy na rzecz konkurencyjności i innowacji) oraz Inicjatywa Mikrofinansowa PROGRESS. Poza programem RSI, z instrumentów tych również skorzystało kilku polskich pośredników finansowych, jednak ich zastosowanie nie było ukierunkowane na finansowanie przedsięwzięć innowacyjnych. Program RSI jest obecnie kontynuowany w postaci kolejnego programu EFI (na lata ) pn. InnoFin SME Guarantee, single_eu_debt_instrument/innovfin-guarantee-facility/index.htm, Finansowanie mogą uzyskać firmy (do portfela mogą być włączane transakcje / przedsięwzięcia), które: (1) wymagają finansowania na wdrożenie innowacyjnych produktów, procesów i/lub usług albo na działania innowacyjne lub badania i rozwój (B+R), lub (2) są firmami szybko rosnącymi (w okresie 3 ostatnich lat średniomiesięczny wzrost zatrudnienia lub przychodów był większy niż 20%) i zorientowanymi na innowacje i badania i rozwój (B+R), lub (3) wdrażają innowacje albo realizują działania badawczo-rozwojowe (B+R), lub (4) posiadają zarejestrowany patent (w ciągu ostatnich 2 lat), lub (5) otrzymały nagrodę za innowacyjność (w ciągu ostatnich 2 lat), lub (6) otrzymały wsparcie na innowacje i działalność B+R (w ciągu ostatnich 2 lat), lub (7) działają na terenie parku naukowego, technologicznego i/lub innowacyjnego, lub (8) korzystają z ulg podatkowych na wdrażanie innowacji lub działania B+R, lub (9) korzystały ze wsparcia z funduszu venture capital na innowacje. Wspomniany wcześniej nowy program europejski InnoFin SME Guarantee ( ) zasadniczo odwołuje się do podobnych kryteriów innowacyjności, jednak nieco bardziej je uszczegóławia (np. jedno z kryteriów wymaga potwierdzenia innowacyjności przez niezależnego eksperta) ( ). 88

89 do portfeli tych zakwalifikowano 81 transakcji (kredytowych, leasingowych) o wartości ok. 30,6 mln zł 163 (zakończenie budowy portfeli powinno nastąpić w latach ). Program RSI wykorzystywany jest głównie jako instrument redukujący obciążenia, związane z wymaganiami zabezpieczenia transakcji finansowania przez zaciągające zobowiązanie przedsiębiorstwo (głównie, redukuje wymagania pośrednika finansowego dotyczące majątkowych form zabezpieczeń). Generalnie, służy finansowaniu przedsięwzięć związanych z zakupami urządzeń produkcyjnych / nowych rozwiązań technologicznych (może obejmować zarówno kredyty inwestycyjne, jak i obrotowe 165 ). Szczególnie w przypadku leasingu umożliwia finansowanie niestandardowych czynników produkcji (maszyn i urządzeń), trudno zbywalnych w sytuacji niepowodzenia projektu. Jest to instrument wspomagający transfer gotowych rozwiązań do przedsiębiorstw, posiadających zdolność kredytową, o dobrej pozycji finansowej i pozytywnie ocenianych perspektywach w oparciu o biznes plan finansowanego przedsięwzięcia oraz historyczne wyniki finansowe. W związku z RSI żaden z pośredników nie skonstruował specjalnej (specyficznej) oferty finansowania, która byłaby dedykowana "wysokiej" innowacyjności (odpowiednio sprecyzowanej na poziomie produktu finansowego), w tym specjalnym rozwiązaniom, dotyczącym np. wdrażania wyników prac B+R. Uwzględnione w RSI kryteria innowacyjności kształtują szerokie spektrum kwalifikowania projektów do portfeli inwestycyjnych. Weryfikacja projektów, jako spełniających kryterium innowacyjności, najczęściej opiera się na stwierdzeniu, że finansowanie służy uruchomieniu wytwarzania nowych produktów / usług (zastosowaniu nowych procesów technologicznych), już w skali przedsiębiorstwa. Wnioski z przeglądu dotychczasowych instrumentów finansowych W minionym okresie programowania środków unijnych wdrażano w Polsce rozmaite instrumenty, formalnie ukierunkowane na wspieranie projektów opartych na innowacyjności i/lub odwołujących się do osiągnięć działalności badawczo-rozwojowej wypracowywanej w sektorze naukowo-badawczym, jak i przez przedsiębiorców. W związku z przedmiotem niniejszego opracowania, szczególne znaczenie mają wnioski płynące z przeprowadzonej analizy programów wsparcia, dotyczące finansowania przedsięwzięć, zawierających w sobie komponent badawczo-rozwojowy. Można je sformułować, dokonując szacunkowej (ogólnej) oceny poszczególnych programów z punktu widzenia adresowania przez nie ponadprzeciętnego ryzyka, naturalnego w sytuacji stosowania instrumentów finansowych, jako narzędzi rozwijania i komercjalizacji działalności badawczo-rozwojowej. Istotne znaczenie - w kontekście planowanych w obecnym okresie programowania funduszy ( ), s Obserwowany w końcu września 2014 r. stopień budowy portfeli polskich pośredników finansowych był stosunkowo niewielki (16%). Sytuacja ta wynikała głównie z faktu, iż jeden z pośredników (o największym portfelu, wynoszącym 90 mln euro) wciąż koncentrował się na konstruowaniu portfela w ramach innego programu EIF (CIP), obejmującego zabezpieczenia standardowych kredytów dla MSP (portfel o wartości ok. 300 mln euro, w tym kredyty dla firm rozpoczynających działalność gospodarczą). W tej sytuacji należy oczekiwać, że z czasem zaangażowanie w ramach RSI będzie stopniowo wzrastać. Z kolei inny z pośredników poinformował, że obecnie (początek 2015 r., wywiad IDI) portfel znajduje się w końcowej fazie tworzenia i nie należy oczekiwać problemów z osiągnięciem zadeklarowanej wartości portfela) wi-kredyt-z-gwarancja-efi ( ). 89

90 unijnych programów wspierania komercjalizacji działalności badawczo-rozwojowej - ma również ocena potencjału instytucjonalnego pośredników finansowych. Ich rozwój, również zapewniło pojawienie się odnośnej interwencji publicznej. Ponadto, całościowy przegląd realizowanych dotąd programów umożliwia wnioskowanie o ewentualnych lukach w oferowanym wsparciu. Nominalnie, praktycznie wszystkie z analizowanych programów odwołują się do innowacyjności i wdrażania wyników działalności badawczo-rozwojowej. W praktyce jednak, z uwagi na uregulowania poszczególnych programów, stosowane sposoby ich wdrażania, i wreszcie - skalę programów - ich rzeczywiste oddziaływanie na "przenoszenie" wyników działalności badawczo-rozwojowej (w tym także innowacyjności technologicznej) do praktyki biznesowej jest rozmaite. Konkluzje na ten temat stanowić mogą uzasadnienie do podejmowania rozstrzygnięć o kształcie organizacyjnym, treści i zakresie wsparcia planowanego w najbliższej przyszłości. W tabeli zaprezentowano zestawienie cech i opis pod ich kątem analizowanych programów 166. Pośród dokonanych ustaleń, za szczególnie ważne uznać można następujące: 1. Widoczna jest luka w postaci braku koncentracji programów na wspomaganiu działalności badawczo-rozwojowej, celem jej późniejszej komercjalizacji. Innymi słowy, faza preinkubacji i inkubacji przedsięwzięć w oparciu o wyniki działalności B+R jest w praktyce pomijana. Decydujące znaczenie ma tu zapewne ryzyko charakterystyczne dla tego rodzaju inwestycji, jak i ograniczona zdolność pośredników do identyfikacji i skutecznej konfiguracji tego rodzaju przedsięwzięć. Problem ten dobrze adresuje, przynajmniej nominalnie, oferta programów BRIdge Alfa i BRIdge VC. Obecnie jednak za wcześnie jest, aby wypowiadać się o ich rezultatach w tym zakresie (programy te - działania wybranych w ich ramach pośredników - znajdują w fazie inicjalnej 167 ). 2. W przypadku większości analizowanych programów, interwencja publiczna ukierunkowana jest na zaopatrywanie w kapitał przedsięwzięć znajdujących się we wczesnych fazach rozwoju (seed i start-up) - jednak bez koncentracji na działalności B+R. Równolegle, występują programy, w których takie ukierunkowanie finansowania nie odgrywa żadnego znaczenia. Cechą charakterystyczną tych ostatnich jest to, iż nie mają one charakteru kapitałowego (w ich ramach nie są oferowane wejścia kapitałowe). Prowadząc analizę pod tym kątem stwierdzić można, że w finansowaniu wczesnych faz rozwojowych, oferta finansowania dłużnego (skonfigurowanego z uwzględnieniem specyfiki tych faz w postaci tzw. quasi equity) jest bardzo ograniczona 168. Szczególnie wyraźnie widoczny jest brak instrumentów umożliwiających wzmacnianie zdolności płynnościowej przedsięwzięć. Wsparcie w tym zakresie znajduje więc uzasadnienie - można oczekiwać znacznego popytu na tego typu finansowanie. 166 W zestawieniu pominęliśmy program BRIdge Mentor z uwagi na jego doradczy charakter. 167 Przykładowo, jak zaznaczyliśmy wcześniej, umowy na realizację wsparcia dla wehikułów inwestycyjnych Alfa podpisano dopiero z końcem 2014 r. 168 Wyjątkiem jest tu Fundusz Pożyczkowy Wspierania Innowacji. 90

91 3. Potencjał do kontynuacji wsparcia w ramach analizowanych instrumentów jest zróżnicowany (możliwość reinwestowania wsparcia). W sumie jednak powinien być oceniany jako dość niski - trudno jest oczekiwać, aby wyjścia z inwestycji w programie inicjowania działalności innowacyjnej (Działanie 3.1 PO IG) oraz pośród beneficjentów (funduszy VC) programu KFK generowały w najbliższych lat istotny potencjał do replikowania inwestycji (a zatem także innego ich ukierunkowania - np. na wdrażanie B+R czy innowacyjność technologiczną). Z drugiej jednak strony, pojawia się zdolność inwestycyjna tworzona przez programy dopiero uruchamiane (BRIdge). Natomiast w przypadku pośredników oferujących wejścia kapitałowe domniemywać można rozwój potencjału instytucjonalnego tych jednostek (w oparciu o doświadczenia). 91

92 Tab Program Działanie 3.1 PO IG (Inicjowanie działalności innowacyjnej) Cechy analizowanych programów wspierania działalności B+R (rozwój i komercjalizacji) i innowacyjności Typ Praktyczne ukierunkowanie na B+R (rozwój badań i komercjalizacja) Koncentracja na wczesnych fazach rozwoju Dostępność instrumentu Oddziaływanie na rozwój potencjału pośrednika finansowego Możliwość angażowania środków w kolejne inwestycje (5 najbliższych lat) Finansowy (kapitałowy) Niskie Wysoka Niedostępny Wysokie Niska Działanie 3.2 PO IG (KFK) Finansowy (kapitałowy) Niskie Średnia JEREMIE komponent kapitałowy Finansowy (kapitałowy)? (w fazie rozruchu, raczej niskie) Średnia Dostępny - niewykorzystana zdolność inwestycyjna pośredników Niska - program uruchamiany (w jednym województwie) Działanie 3.4 PO IG (FPWI) Finansowy (dłużny) Niskie Wysoka Niedostępny n/d Wysokie Przeciętne Niska Niska (po pierwszym obrocie w zaangażowaniu środków) Średnia (w ramach pozyskiwanych spłat pożyczek) Uwagi Program o bardzo ograniczonej skali Risk Sharing Instrument Finansowy (gwarancyjny) Niskie Nie występuje Dostępny Niskie Brak Wygasa po zbudowaniu portfela Działanie 4.3 PO IG (kredyt technologiczny) Bezzwrotny Niskie Nie występuje Niedostępny n/d Brak BRIdge Classic Finansowy (dłużny) Niskie Nie wstępuje Niedostępny n/d BRIdge Alfa Bezzwrotny? (w fazie rozruchu) Wysoka BRIdge VC Finansowy (dłużny)? (w fazie rozruchu) Wysoka Wysoka (program w fazie uruchamiania) Wysoka (program w fazie uruchamiania) Wysokie Wysokie Brak - dyskusyjna celowość kontynuacji Niska (po pierwszym obrocie w zaangażowaniu środków) Niska (po pierwszym obrocie w zaangażowaniu środków) Źródło: analizy własne 92

93 Prywatne źródła finansowania B+R Rynek NewConnect Rynek NewConnect powstał w sierpniu 2007 r. (jako rynek giełdowy regulowany przez Giełdę Papierów Wartościowych w Warszawie). Na koniec 2014 notowanych było 420 spółek krajowych o łącznej wartości rynkowej 8,75 mln zł oraz 10 spółek zagranicznych o wartości 0,37 mld zł. W okresie funkcjonowania rynku zadebiutowały na nim 522 podmioty, z czego 441 z nich przeprowadziło ofertę sprzedaży akcji nowej emisji poprzedzającą debiut (IPO), pozyskując łącznie 1,4 mld zł. W 2014 r. średnia wartość pozyskanego kapitału kształtowała się na poziomie 1,8 mln zł, a dla wszystkich lat funkcjonowania rynku wartość średnia wyniosła 3,2 mln zł. Finansowanie przedsiębiorstw przy wykorzystaniu rynku NewConnect stanowi alternatywę dla kredytów i pożyczek oraz jest konkurencją dla finansowania udziałowego, oferowanego przez inwestorów kapitałowych (fundusze inwestycyjne, podmioty zagraniczne czy osoby indywidualne) np. na rynku Głównym Giełdy Papierów Wartościowych czy przy wykorzystaniu funduszy venture capital. Pierwotnym założeniem Giełdy Papierów Wartościowych, co do funkcji rynku NewConnect, było umożliwienie finansowania niewielkich, dynamicznie rozwijających się firm, niezależnie od długości swojej historii i poziomu osiąganych przychodów. W praktyce, spółki bez gotowego produktu i sprawdzonego modelu biznesowego nie mogą liczyć na finansowanie przy wykorzystaniu tego rynku. Dodatkowo, wprowadzone w 2013 r. zmiany ograniczyły od strony formalnej możliwość debiutu dla spółek we wczesnych fazach wzrostu m.in. poprzez ustanowienie minimalnej wysokości kapitału własnego na poziomie 500 tys. zł, obowiązkowy audyt sprawozdań finansowych spółek funkcjonujących krócej niż jeden rok oraz sformalizowanie wymogów, co do planów inwestycyjnych (publikacja oraz aktualizowanie harmonogramów i planów związanych z działaniami inwestycyjnymi). Niemniej jednak warto zauważyć, że rynek NewConnect jest sposobem na rozwój spółek z obszaru wysokich technologii, które na pozyskanie kapitału w ramach kolejnej rundy wybrały właśnie NewConnect (m.in. Medicalgorithmics, Mabion czy Aton HT). Z punktu widzenia finansowania projektów z obszaru wysokich technologii na szczególną uwagę zasługują wybrane sektory ekoenergia, informatyka, recykling, technologie, telekomunikacja oraz ochrona zdrowia. Spółki z tych branż pozyskały 35% środków w ramach IPO (stanowiły 30% całej populacji), a średnia wartość pozyskanego kapitału poza sektorem informatyka i telekomunikacja była wyższa niż średnia dla całego rynku. Należy też dodać, że napływ kapitału na rynek NewConnect ma charakter koniunkturalny i związany jest niejako z modami, gdyż znaczna część kapitału pochodzi od inwestorów prywatnych 169. Dodatkowo, na popularność rynku wpływa negatywnie znaczący napływ spółek średniej jakości, który miał miejsce w pierwszych latach funkcjonowania rynku. Tym samym należy założyć, że bez dopływu kapitału z profesjonalnych źródeł (inwestorzy instytucjonalni) rozwój finansowania spółek poprzez ten rynek będzie ograniczony i w małym 169 Wprawdzie brak jest skonsolidowanych danych dotyczących udziału inwestorów indywidualnych w akcjonariacie spółek, ale udział inwestorów indywidualnych w obrotach akcjami na rynku NewConnect w II kwartale 2014 r. wynosił 76%, a w pierwszych latach funkcjonowania rynku było to nawet 92%. 93

94 stopniu będzie dotyczył projektów wysokotechnologicznych znajdujących się na wcześniejszych etapach rozwoju. Należy założyć, że rynek NewConnect (tak jak do tej pory) będzie wspierać finansowanie w ramach rundy C, dla spółek, które generują już zysk. Tab Wartość pozyskanego kapitału w ramach prywatnych ofert sprzedaży akcji przed debiutem na rynku NewConnect Branża Średnia z IPO Suma z IPO Liczba spółek Budownictwo Eko-energia E-handel Handel Informatyka Inwestycje Media Nieruchomości Recykling Technologie Telekomunikacja Usługi finansowe Usługi inne Wypoczynek Ochrona zdrowia Razem Źródło: dane GPW Rys ,00 500,00 400,00 300,00 200,00 100,00 0,00 Wartość pozyskanego kapitału i liczba spółek realizujących IPO Wartość pozyskanego kapitału Liczba spółek Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GPW 170 W analizie uwzględniono te spółki, dla których dostępne były pełne dane finansowe. 94

95 Rynek Catalyst Alternatywą dla rynku instrumentów udziałowych jest CATALYST rynek obligacji Giełdy Papierów Wartościowych. Na rynku notowanych jest 156 korporacyjnych instrumentów dłużnych (obligacje i listy zastawne przedsiębiorstw): 148 instrumentów notowanych o wartości 52 mld zł; 7 notowanych i nominowanych w euro o wartości 2,07 mld euro oraz 1 autoryzowany o wartości 0,01 mld zł. Rynek powstał w 2009 r. i od tego momentu stanowi konkurencję dla instrumentów dłużnych oferowanych bezpośrednio przez sektor bankowy. Pozyskanie finansowania, podobnie jak w przypadku rynku NewConnect, realizowane jest poprzez oferty publiczne lub prywatne przy finansowaniu przez inwestorów indywidualnych lub instytucjonalnych. Na rynku nie zidentyfikowano projektów o charakterze technologicznym odpowiadających zakresowi niniejszej analizy. W większości przypadków obligacje notowane dotyczą projektów rozwiniętych, gdzie obligacje są zabezpieczane na aktywach trwałych spółki. Aniołowie biznesu Z zebranych informacji wynika, że rynek aniołów biznesu w Polsce znajduje się wciąż w bardzo wczesnej fazie rozwoju. Potencjał kapitałowy, organizacyjny i ludzki, jakim ten rynek dysponuje, wskazuje, że nie jest on obecnie w stanie odegrać istotniejszej roli w podaży kapitału w formie equity i ograniczaniu luki w zakresie projektów komercjalizujących wyniki prac B+R. Tym niemniej niewątpliwie inwestorzy tego typu mogą odegrać istotną rolę na poziomie konkretnych projektów jako element uzupełniający strukturę transakcji. Poniżej przedstawiamy krótką charakterystykę polskiego rynku aniołów biznesu: Z najnowszego raportu Europejskiego Stowarzyszenia Aniołów Biznesu wynika, że w czterech sieciach zrzeszonych jest około 160 aniołów biznesu 171. Wcześniejsze dane (2009 / 2010 r.) pochodzące z trzech sieci wskazywały na istnienie ok 134 aniołów, w tym 83 aktywnych 172. Szacuje się, że łącznie w kraju może istnieć ok. 500 aniołów biznesu (zarejestrowanych w sieciach oraz poza nimi) 173. Trudno określić precyzję i wiarygodność tych danych. Podstawowym problemem może być rejestrowanie się tych samych inwestorów w kilku sieciach (co faktycznie ma miejsce), co oznaczałoby, że rynek faktycznie jest znacznie węższy, niż pokazują to statystyki. Wnioskując na podstawie liczby transakcji (38 w roku 2013) można szacować, że roczny potencjał inwestycyjny to ok. kilkudziesięciu transakcji; Wskazana powyżej liczba 38 transakcji może wydawać się dość wysoką, jak na warunki polskie. W naszej ocenie duża część zrealizowanych inwestycji miała charakter matching'u uzupełniającego inwestycje funduszy 3.1 PO IG. Uwzględniając średnią wartość inwestycji w ramach programu PO IG 3.1, finansowane są głównie projekty w fazie pre-seed i seed (odpowiednio 60% i 30% inwestycji), głównie w takich sektorach jak Internet, komputery, oprogramowanie, multimedia, 171 EBAN. Statistics Compendium, 2014, s "Evaluation of EU Member States' Business Angel Markets and Policies", Final Report, 2012, s Op. cit., s

96 telekomunikacja 174 ; preferencje sektorowe inwestorów w dużym stopniu są pochodną ich własnych doświadczeń jako przedsiębiorców. Z posiadanych danych wynika, że w większości są to osoby powiązane z sektorem ICT, sektorem finansowym, także doradczym, jak i tradycyjną ekonomią (np. nieruchomości); Część rynku aniołów biznesu organizowana jest za pośrednictwem sieci. W ciągu ostatnich 10 lat powstało ich łącznie kilkanaście (głównie dzięki wsparciu publicznemu) jednakże realną aktywność inwestycyjną wykazują obecnie zaledwie 2-3 z nich 175 ; Z danych na temat konkretnych inwestycji, jakie udało się zgromadzić wynika, że zaledwie kilka projektów, w których finansowaniu uczestniczyli aniołowie biznesu dotyczyło komercjalizacji B+R. Wskazać tu można na następujące przykłady: Proteon Pharmaceuticals (biotechnologia, testy komórkowe in vitro, pozyskanie na etapie startu ok. 20 tys. zł od anioła biznesu z branży medycznej); Trigendo (farmacja, pozyskanie na etapie startu ok. 120 tys. zł od anioła biznesu spoza branży biotechnologicznej); Apeiron Synthesis (chemia organiczna, spin-out doktorancki) Instrumenty planowane Wspieranie instrumentów finansowych zaplanowane zostało w Programie Operacyjnym Inteligentny Rozwój ( ) 176. Jeśli chodzi o sferę działalności badawczo-rozwojowej, to przewiduje się uruchomienie wehikułu, które inwestować będzie w fundusze VC. Na ten cel przeznaczono kwotę 225 mln euro wsparcia publicznego. Instytucją Pośrednicząca, odpowiedzialną za wdrożenie tego instrumentu będzie Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, które w jego ramach zamierza kontynuować program BRIdge VC (publiczno-prywatne wsparcie komercjalizacji wyników prac badawczo-rozwojowych z udziałem funduszy kapitałowych). Dodatkowo, w formule dotacji, mającej na celu wykreowanie rynku seed capital, kontynuowany będzie program pilotażowy BRIdge Alfa (skierowany do projektów w fazie proof-of-principle 177 i proof-of-concept 178, łączący element inwestycyjny z dotacyjnym). Planowana kontynuacja działania BRIdge VC zakłada utworzenie 5 do 7 publicznoprywatnych funduszy VC. Zaangażowanie kapitału prywatnego w każdym z przedmiotowych funduszy, będzie kształtowało się w granicach od 25% do 50%. Kapitał zaangażowany przez NCBR będzie miał charakter zwrotny (kapitał zwracany będzie w miarę wychodzenia z inwestycji przez każdy z funduszy, w kolejności uzgodnionej z partnerami). Fundusze będą inwestować w innowacyjne spółki, wspierając ich rozwój i podnosząc wartość rynkową. 174 Op cit., s Większość sieci wraz z zakończeniem finansowania ze środków publicznych znacznie ograniczyła zakres swojej aktywności lub wręcz zakończyła działalność. 176 Architekturę instrumentów finansowych w układzie logicznym PO IR przedstawiliśmy w podrozdziale raportu. 177 Obejmująca badania przemysłowe i stosowane, wstępną ocenę potencjału projektu badawczo-rozwojowego, analizy otoczenia konkurencyjnego, zdefiniowanie planu badawczego i pierwszych kamieni milowych rozwoju projektu. 178 Obejmująca: badania przemysłowe i stosowane, których wyniki (jeśli pozytywne) w typowych sytuacjach umożliwią pełne zgłoszenie patentowe lub przejście do fazy międzynarodowej zgłoszenia pierwszeństwa w trybie PCT lub komercyjne wykorzystanie wyniku Projektu B+R. 96

97 Inwestycje kapitałowe będą realizowane na wczesnych etapach rozwoju (faza seed i startup), a całkowita wartość inwestycji w jedną spółkę wyniesie do 30 mln euro. Jako kontynuacja programu BRIdge Alfa planowane jest uruchomienie programu BRIdge Beta z budżetem od 30 do 120 mln zł (na jeden fundusz Beta) (jako indywidualny projekt NCBR 179 ). Inwestycje, realizowane przez fundusze Beta, będą dokonywane w projekty B+R w fazie seed, w branżach specjalistycznych - np. life science, przemysł, czy energetyka. Wehikuł BRIdge Beta będzie otrzymywać 50% wkładu ze środków publicznych (do 1,5 mln euro pomocy publicznej), z czego finansowane będą koszty operacyjne związane z preinkubacją, zarządzaniem i działaniami typowymi dla fazy proof-of-principle). W ramach posiadanego budżetu przez fundusz Beta 20% środków będzie musiało być wydatkowane na prace B+R. Faza proof-of-principle będzie realizowana w ramach jednostek naukowych, we współpracy z osobami fizycznymi lub zespołami projektowymi bez potrzeby powoływania podmiotu prawnego, natomiast faza proof-of-concept wdrażana już będzie w ramach nowo powołanej spółki. Wsparcie na jedną spółkę wynosić będzie do 5 mln zł, w tym 20% kapitalizacji spółki będzie wynikiem inwestycji kapitałowej, a 80% dostarczane będzie w formie dotacji NCBR dla spółki (operatorem dotacji będzie fundusz Beta). W PO IR przewidziane jest także uruchomienie instrumentu finansowego (II Oś Priorytetowa), stanowiącego mechanizm ukierunkowany na wykorzystanie tzw. otwartych innowacji i związany z nimi transfer technologiczny. Instrument ten ma zapewnić finansowanie inwestycji rozwojowych MSP, opartych na wdrożeniu pozyskanego rozwiązania. Ten instrument finansowy będzie mógł mieć formę funduszu koinwestycyjnego, angażującego się kapitałowo równolegle z inwestorami prywatnymi. Instrument ma zapewnić kompleksowe wsparcie w procesie pozyskania oraz wdrażania przez MSP nowych rozwiązań technologicznych. Przyjęcie takiego modelu inwestycji kapitałowych oznacza, że fundusz koinwestycyjny oraz inwestor prywatny będą zaangażowani w zarządzanie innowacyjnym przedsięwzięciem. Całkowita alokacja środków publicznych na ten instrument wyniesie 105 mln euro. Instrumenty finansowe (kapitałowe) planuje się także w III Osi PO IR. W tym przypadku planowana alokacja środków publicznych wynosi ok. 312 mln euro. Poza tym, uwzględnia się tu również wsparcie finansowania dłużnego (pożyczki innowacyjne oraz fundusz gwarancyjny, z alokacjami środków publicznych, odpowiednio: ok. 130 mln euro i 121 mln euro). Realizowane w ramach tych zasobów projekty obejmą wsparcie w zakresie tworzenia przedsiębiorstw na bazie innowacyjnych pomysłów (preinkubacja), zasilenie kapitałowe nowo powstałych firm, inwestycje w innowacyjne przedsiębiorstwa z wykorzystaniem funduszy VC, m.in. w celu komercjalizacji wyników prac B+R, inwestycje w innowacyjne przedsiębiorstwa przy użyciu mechanizmów finansowania syndykatowego (grupowego) przez aniołów biznesu oraz wsparcie przedsiębiorstw poprzez instrumenty dłużne w celu uzupełnienia wsparcia udziałowego (kapitałowego) udzielanego innowacyjnym starterom. 179 Na wzór rozwiązania zastosowanego w programie BRIdge Alfa (projekt indywidualny NCBR w ramach PO IG). 97

98 Układ działań wspierających PO IR w zakresie instrumentów finansowych wynika z przeprowadzonej w 2014 r. oceny ex-ante programu 180. W ocenie tej zaproponowano wspieranie następujących instrumentów: 1. Instrument ka instrument skierowany do przedsiębiorstw znajdujących się na wczesnym etapie rozwoju i realizujących prace B+R. Instrument ma wspierać powstanie produktu, jak i w drugiej fazie finansować jego wprowadzenie na rynek. Instrument ma finansować projekty charakteryzujące się wysokim potencjałem technologicznym, opierające się na pracach B+R lub na prawach własności przemysłowej. Przeciętna wielkość inwestycji w granicach od 10 mln zł do 20 mln zł. Nie ustalono górnego limitu inwestycyjnego z uwagi na możliwość finansowania bardzo dużych projektów technologicznych np. w branży medycznej. W ocenie rekomendowano ograniczenie wartości jednego funduszu VC w pierwszym okresie funkcjonowania do 200 mln zł. Zaproponowano alokację wsparcia publicznego na ten instrument w wysokości 700 mln zł oraz zaangażowanie inwestycyjne na poziomie około 130 wspartych podmiotów. Co do zasady, rozwiązania to odpowiada propozycji NCBR w postaci programu BRIdge VC (kontynuowanego jako BRIdge VC2). 2. Instrument kb - będzie to kontynuacja działania 3.1. PO IG, realizowanego w formie funduszy seed capital. W ramach sformułowanych propozycji fundusze te będą funkcjonować w partnerstwie z podmiotami prywatnymi, w układzie koinwestycyjnym. Zaproponowana alokacja na to działanie to 780 mln zł, w tym 660 mln zł to środki przeznaczone na inwestycje (a po uwzględnieniu wkładu prywatnego 770 mln zł). Założono, że średnia wartość transakcji wyniesie 0,7 mln zł. 3. Instrument kc to kontynuacja programu KFK. Zakres inwestycyjny funduszy powstających w ramach kontynuowanego programu KFK będzie zbliżony do tego z lat , z tym że nie będą już preferowane przedsięwzięcia typu start-up, co ma przyczynić się do zmniejszenia ryzyka inwestycyjnego. Zgodnie z założeniami oceny, zwiększyć się ma również kapitalizacja pojedynczego funduszu do 175 mln zł, co ma poprawić efektywność zarządzania zgromadzonymi środkami. Instrument będzie kierowany do małych i średnich innowacyjnych przedsiębiorstw. Mniejsze ryzyko oraz wzrost wartości funduszy mają przyczynić się do większej zwrotności środków publicznych, co pozwoli na ich wykorzystania w ramach kolejnego cyklu inwestycyjnego. Wzrost wartości funduszy powinien również prowadzić do ich większej profesjonalizacji (poprzez udział inwestorów instytucjonalnych w funduszach). Planowana alokacja w ramach instrumentu wyniesie 350 mln zł (a po uwzględnieniu wkładu prywatnego - od 700 mln zł do mln zł). 4. Instrument kd stworzony w celu aktywowania środowiska aniołów biznesu poprzez wsparcia inwestycji grupowych. Zgodnie z oceną ex-ante transakcje inwestycyjne powinny mieścić się w przedziale od 1 mln zł do 3 mln zł. Aniołowie biznesu chcący skorzystać z instrumentu będą musieli występować (grupować się) w ramach 180 Ocena ex ante instrumentów finansowych w ramach Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój, MIR, Warszawa

99 funkcjonujących sieci aniołów biznesu. Dopuszcza się również możliwość łączenia tego finansowania z finansowaniem w ramach instrumentu kb. Proponowana alokacja na instrument wynosi 190 mln zł, w tym 145 mln zł to środki inwestycyjne. Po uwzględnieniu wkładu prywatnego środki inwestycyjne wyniosą 290 mln zł. 5. Instrument da jest kontynuacją Funduszu Pożyczkowego Wspierania Innowacji. Alokacja na instrument została zaprojektowana na poziomie 370 mln zł. Wartość pożyczek straconych oszacowano na poziomie 20%. Limit inwestycyjny w ramach instrumentu będzie uzależniony od rodzaju inwestora kapitałowego anioł biznesu lub fundusz venture capital i będzie mieścić się w przedziale od 0,2 mln zł do 3 mln zł. 6. Instrument db instrument bazujący na doświadczeniach programu gwarancji de minimis Banku Gospodarstwa Krajowego, jednak o silnym ukierunkowaniu na projekty innowacyjne. Alokacja dla małych przedsiębiorstw to 278 mln zł (przy uwzględnieniu zwrotnego charakteru instrumentów mln zł) oraz 416 mln zł dla dużych projektów (przy uwzględnieniu zwrotnego charakteru instrumentów mln zł). Instrument powinien być stosowany dla gwarancji kredytów inwestycyjnych MSP w przedziale od 0,2 mln zł do 5,5 mln zł. Maksymalny poziom pokrycia ryzyka instrumentem gwarancyjnym wyniesie 80% wartości kredytu. 7. Instrument dc instrument mieszany, wykorzystujący do sfinansowania innowacyjnych projektów w połowie pożyczkę i w połowie dotację (premia technologiczna). Limit inwestycyjny powinien w tym przypadku dotyczyć wielkości całego projektu (kosztów kwalifikowanych) i mieścić się w przedziale od 0,5 mln zł do 2 mln zł. Program będzie miał charakter pilotażu i planowana jest alokacja w wysokości 27 mln zł na instrument pożyczkowy (z uwzględnieniem 20% wkładu funduszu pożyczkowego). W ramach części dotacyjnej proponowane jest wsparcie na poziomie prawie 19 mln zł. W ramach instrumentu planowany jest limit 8% kosztów na zarządzanie oraz około 15% na komponent szkoleniowy. Tab Instrument Planowana alokacja środków publicznych w ramach instrumentów zwrotnych w PO IR, na podstawie oceny ex-ante instrumentów finansowych w ramach programu (w mln zł) Faza projektu Środki finansowe Wartość inwestycji Liczba beneficjentów Publ. Pryw. Razem Min Max Średnia ostatecznych ka inkubacja i akceleracja kb (3.1 POG) seed / start-up ,2 0, kc (KFK) ekspansja , kd (syndykaty) start do wejścia da start i wczesny wzrost , db wzrost ,2 5, dc wzrost 27 pilotaż 45 Źródło: Ocena ex ante instrumentów finansowych w ramach Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój 99

100 2.3. Analiza niedoskonałości rynku Czy istnieje niedoskonałość rynku dla projektowanych instrumentów finansowych? Na czym polega niedoskonałość rynku? Co jest jej przyczyną i jakie są skutki występowania niedoskonałości rynku dla odbiorców ostatecznych projektowanych instrumentów finansowych? Jaka jest jej szacowana wielkość poszczególnych instrumentów? Luka kapitałowa Lukę kapitałową (equity gap) rozumiemy jako względnie trwałą nieciągłość po stronie podażowej rynku, wyrażającą się brakiem możliwości sfinansowania projektów inwestycyjnych z określonego przedziału wielkości i/lub pochodzących od określonej grupy przedsiębiorców (sektorowe ograniczenie w dostępie do equity) 181. Z uprzednio prowadzonych analiz wynikało, że luka kapitałowa w Polsce występowała w zakresie finansowania od 0,1 mln zł do 2 mln zł - 8 mln do 10 mln zł 182. Stan ten był wynikiem zmian w strukturze podmiotowej prywatnego rynku VC/PE, jakie zaszły w drugiej połowie lat 90-tych. Z jednej strony mieliśmy do czynienia ze słabnięciem aktywności nielicznych - skapitalizowanych na publicznych środkach - funduszy VC (brak dopływu nowego kapitału, zakończenie misji), jakie powstały w latach 90-tych (np. Caresbac, TISE, RFI Łódź, Hals), a z drugiej, z napływem dużych porcji zagranicznego kapitału inwestycyjnego 183, który wymuszał tworzenie dużych funduszy i w konsekwencji wzrost wartości pojedynczej transakcji (i jednoczesne przesuwanie się rynku w kierunku transakcji restrukturyzacyjnych - wykupy). Gasnący segment publicznych (czy para-publicznych) VC tylko w niewielkim zakresie znalazł kontynuację (zastąpienie) na bazie kapitałów prywatnych. Dotyczyło to głównie projektów z sektora ICT i takich inwestorów jak MCI, IIF, BMP. W finansowanie takich kapitałów włączali się także - wciąż stosunkowo nieliczni i mało doświadczeni - aniołowie biznesu. Ze względu na stosunkowo niską kapitałochłonność takich inwestycji i duże stopy zwrotu, segment ICT przyciągnął także uwagę (szczególnie w drugiej połowie dekady lat 2000.) kilku prywatnych butików inwestycyjnych (np. Warsaw Equity Holding). 181 Można wyróżnić cztery podstawowe przyczyny występowania luki: i) na rynek VC/PE trafia od lat duży strumień kapitałów od inwestorów instytucjonalnych (globalne fundusze emerytalne), co powoduje wzrost wielkości (wartości) funduszy i w konsekwencji wzrost wartości pojedynczej transakcji/inwestycji, ii) sposób wynagradzania menedżerów funduszy określany w relacji do wielkości funduszu (na ogół 1,5-5% od zgromadzonych aktywów) stwarza bodziec do konstruowania funduszy o dużej kapitalizacji, dających większy nominalnie zarobek, iii) na korzyść tworzenia dużych funduszy przemawia także skokowy (a nie liniowy) wzrost kosztów zarządzania funduszem (np. koszt przygotowania inwestycji za 2 mln euro jest mniej więcej taki sam, jak koszt przygotowania inwestycji za 5 mln euro); stawia to w zdecydowanie gorszej sytuacji fundusze mniejsze, albowiem większa ich cześć jest przez te koszty konsumowana, co zmniejsza potencjał inwestycyjny podnosząc ryzyko inwestorów, iv) projekty inwestycyjne znajdujące się we wczesnej fazie rozwoju charakteryzują się znacznym ryzykiem i asymetrią informacji na niekorzyść inwestorów; zniechęca to inwestorów gdyż utrudnia możliwości zbudowania racjonalnego (minimalizującego ryzyko) portfela inwestycyjnego. 182 P. Tamowicz "Zjawisko equity gap (luka kapitałowa) oraz zapotrzebowanie MŚP na finansowanie kapitałem private equity / venture capital", Gdańsk, Czemu sprzyjały postępy transformacji gospodarczej, liczne duże oferty prywatyzacyjne i perspektywa akcesji do UE. 100

101 Efektem takiej struktury podmiotowej rynku była niewielka podaż w zakresie drobnych porcji kapitału (kilkadziesiąt do kilkuset tysięcy zł) na projekty (na ogół ICT) znajdujące się we wczesnych fazach rozwoju, a następnie luka podażowa w zakresie finansowania do ok. 8 mln zł do 10 mln zł oraz stosunkowo szeroka podaż powyżej tych kwot na znacznie większe projekty/przedsiębiorstwa (znajdujące się już w dojrzałych stadiach rozwoju). Przeprowadzona analiza aktualnej struktury podmiotowej prywatnego rynku VC/PE i zakresów dostępnej podaży wskazuje na utrzymywanie się zjawiska luki kapitałowej i powiększenie jej zakresu (w sensie kwotowym). Charakterystyka struktury podaży wygląda następująco: "Dolne" segmenty rynku, dotyczące inwestycji poniżej jednego mln euro, obsługiwane są przez nieliczną grupę funduszy lub butików inwestycyjnych. Można tu wymienić np. IQ Partners czy Warsaw Equity Holdings. Orientacja branżowa tych dostawców kapitału wyraźnie skłania się w kierunku projektów z obszaru ICT. Podaż w tym segmencie rynku jest także organizowana przez aniołów biznesu. Z przeprowadzonych analiz wynika, że zarówno ich liczba (tj. aktywnych inwestorów) jest wciąż stosunkowo niewielka (z danych EBAN wynika że w roku 2013 aniołowie dokonali ok 38 inwestycji 184, podobnie jak i wielkość dostępnego kapitału (50 tys. zł do 300 tys. zł); Analogiczna sytuacja występuje w zakresie inwestycji z przedziału od 1 mln euro do 3 mln euro. Jakkolwiek do segmentu tego można nominalnie przypisać np. Krokus PE czy Renaissance Partners, to podmioty te nie dysponują już większymi środkami na inwestycje (koncentrują się na zarządzaniu posiadanym portfelem). Uzupełnieniem podaży w tym segmencie mogłyby być konsorcja (syndykaty), tworzone przez mniejszych inwestorów (aniołów biznesu), jednak z uzyskanych informacji wynika, że inwestorzy ci wykazują małą skłonność do takich rozwiązań (głównie brak doświadczeń w takich inwestycjach). W sumie więc w naszej ocenie segment od 1 mln euro do 3 mln euro ma nawet słabszą podaż prywatnego kapitału niż segment poniżej 1 mln euro; Powyżej kwoty 3 mln euro do ok. 5 mln euro podaż jest już znacznie lepiej zorganizowana. Działa tu co najmniej sześć funduszy, dysponujących środkami inwestycyjnymi w łącznej kwocie ok. 550 mln euro 185. W segmencie tym operuje np. Enterprise Venture Fund I (zarządzany przez Enterprise Investors), którego średnia inwestycja wynosi obecnie ok. 3,8 mln euro (najmniejsza inwestycja to 6 mln zł za 30% pakiet udziałów w spółce Dystrybucja Polska). Działa tu także mocno sprofilowany Avallon, inwestujący wyłącznie w wykupy menedżerskie; Powyżej kwot 5 mln euro podaż jest obfita, a rynek mocno nasycony środkami i zespołami menedżerskimi konkurującymi o projekty. Do segmentu tego (co najmniej formalnie) można przypisać 17 funduszy (firm zarządzających 186 ), dysponujących kapitałami sięgającymi 1 mld euro. Do liderów tego segmentu niewątpliwie należy 184 Według jednego z respondentów (przedstawiciel sieci) liczba ta może być zawyżona. 185 Część z tej kwoty może być jednak zainwestowana w spółki poza Polską. 186 Licząc tylko członków Polskiego Stowarzyszenia Inwestorów Kapitałowych. 101

102 Enterprise Investors zarządzający obecnie funduszem PEF VII o kapitalizacji 314 mln euro. W segmencie tym operują także zespoły menedżerskie reprezentujące firmy globalne inwestujące środki na poziomie całej Europy Centralnej i Wschodniej (np. Mantagu Private Equity). Powyższą segmentację rynku i zakres luki kapitałowej obrazują rysunki i Rozkład średnich wartości realizowanych inwestycji i dostępnego kapitału pokazuje intensywność podaży i obszary jej nieciągłości. Rys Luka kapitałowa w zakresie finansowania właścicielskiego. Kształtowanie się strumienia i wielkości podaży na rynku VC/PE POIG NEWCONNECT KFK 0 0, Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych funduszy Uwaga: oś pozioma - wartości w milionach euro, skala logarytmiczna. Na osi poziomej oznaczono średnią wartość pierwotnej inwestycji dokonywanej przez fundusz VC/PE w spółkę. Wartość średniej inwestycji szacowano następująco: w przypadku publikowania przez dany fundusz informacji na temat swojego portfela (wartość inwestycji) obliczenie średniej wartości inwestycji dokonywane było na podstawie tych danych; w przypadku braku szczegółowych danych na poziomie funduszu, obliczenie średniej wartości dokonywane było na podstawie danych zawartych w metrykach funduszy zamieszczonych na stronie PSIK (zamieszczone tam dane były jednak wyrywkowo weryfikowane i konfrontowane z informacjami podawanymi przez fundusze lub media); w przypadku braku danych w bazie PSIK do obliczeń przyjmowano dolny limit inwestycji deklarowany przez dany fundusz. Oś pionowa ma wyłącznie charakter porządkowy, poszczególne liczby odpowiadają numerowi porządkowemu danych funduszy w bazie danych. Wielkość koła (powierzchnia) odpowiada wartości kapitału inwestycyjnego będącego w dyspozycji danego zespołu (funduszu). Wartość tego kapitału została określona na podstawie danych prezentowanych przez fundusze; w przypadku braku możliwości dokonania dystrybucji kapitału inwestycyjnego, jaki przypada na Polskę powierzchnia koła de facto odpowiada środkom dostępnym na całą Europę Środkową i Wschodnią. Środek koła odpowiada średniej wartości dokonywanej inwestycji (oś pozioma). Na czerwono oznaczono interwencję publiczną w ramach PO IG, a na zielono rynek NewConnect (wskazywany umownie - de facto wskazanie na rysunku odzwierciedla inwestycje przed upublicznieniem spółki). 187 Na drugim z rysunków (2.3.2) segmentację rynku i lukę przedstawiamy z uwzględnieniem instrumentów / źródeł finansowania (kapitałowych) uwzględnionych w interwencji PO IR. 102

103 Rys Luka kapitałowa w zakresie finansowania właścicielskiego oraz planowana interwencja publiczna w ramach Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój. Kształtowanie się strumienia i wielkości podaży na rynku VC/PE ka 5 kb kd NEWCONNECT kc 0 0, Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych funduszy Uwaga: komentarz jak do rysunku i dodatkowo: Instrument ka to planowany program BRIdge VC2, instrument kb to kontynuacja działania 3.1. PO IG, instrument kc to kontynuacja działania 3.2 PO IG - Krajowy Fundusz Kapitałowy, a instrument kd to grupowe inwestycje aniołów biznesu. Należy jednak wyraźnie zaznaczyć, że zidentyfikowana tu luka w zakresie do 3 mln euro, zasadniczo dotyczy klasycznych projektów biznesowych z obszaru tradycyjnej ekonomii. Tak więc pojawienie się większego projektu komercjalizującego wyniki prac B+R, zgłaszającego potrzeby kapitałowe przewyższające kwotę 3 mln euro nie oznacza, że projekt taki będzie w stanie pozyskać finansowanie od funduszy operujących na rynku. Jest tak co najmniej z dwóch powodów: Wielkość projektu komercjalizującego wyniki prac B+R nie wpływa na obniżenie awersji do ryzyka inwestorów kapitałowych private equity; Istnieje olbrzymia luka kompetencyjna wśród menedżerów funduszy, skutkiem czego jest brak możliwości dokonywania wiarygodnej oceny projektów (walidacja technologii / rozwiązania) 188. Z przeprowadzonej analizy studiów przypadku projektów komercjalizujących wyniki prac B+R wynika (rys do i tab do oraz załącznik 4), że wsparcie kapitałowe, 188 Z danych, jakie posiadamy i przeprowadzonych wywiadów wynika, że zdecydowana większość fund menedżerów to osoby o wykształceniu i doświadczeniu finansowym (bankowość inwestycyjna), menedżerskim. Zaledwie kilka osób funkcjonujących na rynku VC posiada pewien background naukowy i doświadczenia związane z sektorami technologicznymi (np. medycyna, biotechnologia, fizyka, chemia). 103

104 jakie pozyskano na początkowym etapie rozwoju było stosunkowo małe i wymagało poszukiwania dalszego finansowania w celu dokończenia prac B+R i zachowania płynności finansowej (kwoty do 200 tys. zł). Pierwszy kapitał w spółce najczęściej pochodził od samych pomysłodawców, którzy wspierani byli kapitałem anioła biznesu lub pożyczką. Finansowanie to pozwalało najczęściej na zapewnienie wkładu własnego do realizowanych projektów badawczych w ramach dotacji. Druga runda finansowania to najczęściej rynek prywatny, a kwoty w zależności od inwestora wahają się w przedziale od 1 do 4 mln zł. Trzecia runda to bardzo często decyzja o upublicznieniu spółki na rynku alternatywnym NewConnect, którą poprzedzała prywatna oferta sprzedaży akcji i pozyskanie kapitału niezbędnego na dalszy rozwój. W tym przypadku kwoty wahają się w przedziale od miliona złotych do nawet kilkudziesięciu. W miarę wzrostu spółek dotacje coraz rzadziej wspierają prace B+R, a spółki skupiają się na sprzedaży, finansując ją najczęściej z kolejnych emisji akcji. Dla analizowanych podmiotów rynek NewConnect był jedynym możliwym miejscem, gdzie na tym etapie prac B+R spółki te mogły pozyskiwać finansowanie, gdyż rynek VC pomimo teoretycznej możliwość finansowania tych inwestycji (np. powyżej 10 mln zł rys ) i tak by ich nie sfinansował, chociażby z uwagi na generowaną stratę i brak skalowalnego produktu lub usługi. Niezależnie od przedstawionej powyżej metody wskazania luki, na bazie wyliczonego popytu na wsparcie kapitałowe (wcześniej przeprowadzona projekcja popytu) oraz założenia, że w zakresie projektów o charakterze B+R brak jest podaży kapitału prywatnego, przedstawiamy szacunek luki kapitałowej w podziale na poszczególne fazy rozwoju. Tab Szacunek luki kapitałowej w podziale na fazy rozwoju Runda Runda A Faza pre-seed seed start-up Wariant dla 5% spółek w rundzie B i 25% udziałów dla inwestora finansowego liczba projektów Wartość kapitału mln zł Runda B growth 20 do ,6-499 mln zł Ryzyko inwestycyjne Źródło: Obliczenia własne Ryzyko specyficzne i systematyczne w spółkach start-up Wysokie ryzyko inwestycyjne projektów, realizujących prace badawczo-rozwojowe, związane jest z istotnym poziomem niepewności odnośnie powodzenia procesu komercjalizacji, braku sprawdzonego modelu biznesowego, co wpływa na ryzyko braku przychodów (lub ich wysoką zmienność) oraz ryzyko brak zysków (generowanie straty finansowej wymusza poszukiwanie zewnętrznych źródeł finansowania). Poza pierwszym elementem, pozostałe aspekty odnoszą się do wszystkich startujących przedsiębiorstw, a atrakcyjność inwestycji uzależniona jest od momentu, w którym spółka zaczyna przynosić zyski i prognozowanej stopy zwrotu. Na podstawie danych dla spółek z rynku NewConnect, na którym notowane są młode dynamicznie rozwijające się spółki, przeanalizowano, jak kształtuje się ekspozycja tych 104

105 podmiotów, zarówno na ryzyko systematyczne jak i specyficzne 189. Do szacunku wykorzystano model CAPM dla wyselekcjonowanej grupy spółek (41 spółek start-up debiutujących na rynku NewConnect w latach 2007 i 2008, dla których dostępne były kompletne dane finansowe z lat ). Dla każdej ze spółek wybranej do badania oszacowano na podstawie danych tygodniowych model CAPM w ujęciu rocznym. Otrzymano w ten sposób szeregi oszacowanych wartości parametrów "beta" oraz odchyleń standardowych składnika resztowego dla kolejnych lat funkcjonowania spółki (szerzej w załączniku 5). Ze względu na występujące w szeregach czasowych nadwyżki stóp zwrotu spółek (zjawisko heteroskedastyczności) konieczne było zastosowanie zmodyfikowanej metody estymacji modelu. Zastosowano zmodyfikowaną metodę najmniejszych kwadratów wykorzystując estymator macierzy kowariancji odporny na autokorelację i heteroskedastyczność składnika losowego (HAC). Otrzymane wartości oszacowanych ryzyk systematycznego i specyficznego mierzonych odpowiednio za pomocą parametrów "beta" oraz odchyleń standardowych składnika resztowego, wykorzystano do obliczenia ich wartości średnich w poszczególnych sektorach (tab ). W kolejnym kroku obliczono średnie tempo zmian obu rodzajów ryzyka dla każdej ze spółek, a następnie analogicznie jak dla poziomów ryzyka, obliczono ich wartości średnie dla poszczególnych sektorów. Ryzyko systematyczne mierzone parametrem "beta" dla wybranych spółek w 2008 roku było dodatnie i oscylujące wokół wartości 1 parametru "beta", co wskazuje, że spółki w początkowym okresie działalności dość silnie reagowały na czynniki ryzyka systematycznego wynikające ze zmian czynników makroekonomicznych. Oszacowane wartości parametrów "beta" w 2013 r. są bliskie wartości 0, co wskazuje, że zdecydowanie w badanym okresie wzrosła odporność na zmiany czynników makroekonomicznych. Tempo zmian siły oddziaływania na zmieniające się czynniki makro było dla prawie wszystkich sektorów ujemne, co oznacza, że z roku na rok coraz mniejsza była siła oddziaływania zmian tych czynników na badane spółki (najsilniejsze tempo spadku w sektorach usługi finansowe, inwestycje, media). Wyjątek stanowią dwa sektory (technologie i nieruchomości), dla których obserwujemy dodatnią wartość tempa wzrostu ich wrażliwości na zmiany czynników makroekonomicznych 190. Ryzyko specyficzne mierzone odchyleniem standardowym składnika resztowego szacowanych modeli CAPM dla wybranych spółek w 2008 było najwyższe dla sektorów: usługi inne, nieruchomości, inwestycje. Natomiast w 2013 roku wzrosło i było najwyższe w sektorach: media, recykling i handel. Analizując dynamikę wrażliwości poszczególnych sektorów na ryzyko specyficzne w badanym okresie zauważyć można, że tempo zmian jest niewielkie i jego wartości oscylują wokół zera. Wśród sektorów, które charakteryzuje najwyższy wzrost ekspozycji na ryzyko systematyczne znalazły się 189 Ryzyko systematyczne to ryzyko rynkowe związane z czynnikami makroekonomicznymi oraz losowymi w równym stopniu dotykającymi wszystkie podmioty na danym rynku. Ryzyko specyficzne związane jest z obszarem, w którym działa dany podmiot i różni się w zależności od specyfiki danej branży. 190 Należy wziąć pod uwagę, iż w niektórych sektorach występował tylko jeden podmiot, a łączna liczba spółek spełniających zadane kryteria wyniosła

106 nieruchomości, handel i recykling. Sektory charakteryzujące się największym zmniejszeniem ekspozycji na ryzyko specyficzne to: usługi inne, nieruchomości i finanse inne. Tab Ryzyko systematyczne (β) i specyficzne (ξ )sektorów oraz średnia prędkość zmian poziomów ryzyka ( β i ξ) w latach 2008 i 2013 Sektor n Ryzyko systematyczne Ryzyko specyficzne β ξ Budownictwo 3 0,207 0,017-0,024 0,09 0,089 0,006 e-handel 3 0,992 0,035-0,113 0,095 0,095 0 Finanse inne 1 0,797-0,008-0,161 0,133 0,052-0,016 Handel 5 0,605 0,002-0,121 0,116 0,201 0,017 Informatyka 6 0,476 0,003-0,094 0,151 0,09-0,012 Inwestycje 5 1,129 0,007-0,224 0,164 0,108-0,011 Media 2 1,075-0,022-0,22 0,107 0,279 0,034 Nieruchomości 2-3,413-0,003 0,682 0,168 0,067-0,02 Recykling 1 1,666-0,133-0,36 0,144 0,193 0,01 Technologie 1-6,28-0,01 1,254 0,147 0,084-0,013 Telekomunikacja 1 0,758 0,006-0,151 0,111 0,077-0,007 Usługi inne 3 0,566-0,009-0,115 0,182 0,07-0,022 Usługi finansowe 4 1,226-0,017-0,248 0,134 0,181 0,009 Wypoczynek 4 0,685-0,009-0,105 0,118 0,113 0,005 Źródło: Obliczenia własne W celu identyfikacji źródeł ryzyka specyficznego wyodrębnionego w procesie estymacji modelu CAPM została przeprowadzona analiza szeregów czasowych łańcuchowych indeksów dynamiki dla wybranych danych finansowych (przychody netto, zysk / strata z działalności operacyjnej, zysk / strata netto, suma bilansowa, aktywa trwałe) w latach Na podstawie wartości indeksów dynamiki wybranych pozycji dla poszczególnych spółek wyznaczono ich średnie, zgodnie z przynależnością do sektora. W celu identyfikacji zakresu wahania wybranych pozycji rachunków finansowych oszacowano modele tendencji rozwojowej, zawierające zarówno trend deterministyczny, jak i stochastyczny. W procesie estymacji zastosowano uogólnioną metodę najmniejszych kwadratów (UNMK). Z analizy tempa rocznych zmian danej zmiennej w czasie (prędkość wyrażona w %), mierzoną oszacowaniem parametrów strukturalnych z modelu, płyną następujące wnioski (tab ): 1. Zakres wahań zmian przychodów netto w badanym okresie ulegał zdecydowanemu zmniejszeniu. Najsilniejszy spadek poziomu ryzyka, wynikającego ze zmian poziomu przychodu netto, wystąpił w przypadku sektorów media, recykling oraz e-handel. Wzrost ryzyka wynikający ze wzrostu poziomu wahań przychodów netto stanowią dwa sektory inwestycje oraz technologie. 106

107 2. Zakres wahań zmian zysku (straty) z działalności operacyjnej w badanym okresie w przypadku niektórych ulegał zmniejszeniu, bądź pozostawał na niezmienionym poziomie. Najsilniejszy spadek poziomu ryzyka wynikającego ze zmian poziomu zysku (straty) z działalności operacyjnej wystąpił w przypadku sektorów finanse inne, wypoczynek i technologie. Natomiast wzrost ryzyka wynikający ze wzrostu poziomu wahań zysku (straty) z działalności operacyjnej pojawił się w sektorach recykling i telekomunikacja. 3. Ze względu na zakres wahań zmian zysku (straty) netto w badanym okresie badane sektory można podzielić na dwie grupy: wzrostu i spadku. W grupie spadku ekspozycji na ryzyko zmiany zysku (straty) netto znalazły się następujące sektory: budownictwo, e-handel, finanse inne, handel, nieruchomości, recykling, technologie oraz wypoczynek. Grupę sektorów ze wzrostem ekspozycji na ryzyko zmian zysku (straty) netto utworzyły następujące sektory: informatyka, inwestycje, media, telekomunikacja, usługi inne i usługi finansowe. 4. Zakres wahań zmian sumy bilansowej w badanym okresie ulegał zmniejszeniu w prawie wszystkich sektorach. Najsilniejszy spadek poziomu ryzyka wynikającego ze zmian poziomu sumy bilansowej wystąpił w przypadku sektorów media, handel i technologie. Jedynym sektorem, w którym zaobserwowano wzrost zakresu wahań sumy bilansowej, był sektor inwestycje. 5. Zakres wahań zmian aktywów trwałych w badanym okresie ulegał zdecydowanemu zmniejszeniu. Najsilniejszy spadek poziomu ryzyka wynikającego ze zmian poziomu aktywów trwałych wystąpił w sektorach: finanse inne, media oraz inwestycje. Tab Prędkość zmian wybranych danych finansowych w sektorach w latach Sektor Przychody netto Zysk (strata) z działalności operacyjnej zysk (strata) netto suma bilansowa aktywa trwałe Budownictwo -0,484-0,474-8,178-0,447-0,449 e-handel -0,896-0,16-0,036-0,221-0,185 Finanse - inne -0,003-5,68-2,354-1,252-2,272 Handel -0,531-0,07-6,161-1,474-0,034 Informatyka -0,139-0,43 1,112-0,876-0,344 inwestycje 0,119-0,3 5,483 0,06-1,475 Media -2,601-1,49 0,647-1,796-2,149 Nieruchomości -0,106-0,17-0,597-0,108-0,223 Recykling -2,671 3,53-1,516-0,897-0,679 Technologie 0,08-2,16-3,093-0,136-0,079 Telekomunikacja -0,058 0,164 0,175-0,113-0,391 Usługi - inne -0,112-0,23 0,116-0,053-0,058 Usługi finansowe -0,141 0,06 0,78-0,001-0,

108 Sektor Przychody netto Zysk (strata) z działalności operacyjnej zysk (strata) netto suma bilansowa aktywa trwałe Wypoczynek -0,094-2,521-1,951-0,021-0,05 Podsumowanie Źródło: Obliczenia własne Spółki typu start-up narażone są na początku działalności na ryzyko systematyczne, które związane jest z czynnikami o charakterze makroekonomicznym. Ryzyko to w miarę rozwoju przedsiębiorstw spada i zbliża się do poziomów obserwowanych dla całego rynku. Ryzyko specyficzne związane z obszarem działania przedsiębiorstw pozostaje na podobnym poziomie i nie wykazuje istotnej tendencji malejącej w miarę rozwoju firm. Tempo zmian przychodów (% zmiany rok do roku) dla spółek start-up maleje z czasem, co oznacza, że podstawa do generowania zysku staje się stabilniejsza. W przypadku tempa zmian zysku sytuacja nie jest już tak jednoznaczna, zmniejszanie się zakresu zmian zauważalne jest dla większej liczby sektorów przy zysku z działalności operacyjnej, a już na poziomie zysku netto spółki dzielą się na dwie grupy, gdzie dla jednej z nich w okresie 5 lat zakres rocznych wahań zmniejsza się i drugiej, gdzie zakres wahań zwiększa się. Oznacza to, że nie wszystkie działalności stają się dochodowe w perspektywie 5 lat, a na generowanie zysku mogą mieć także wpływ warunki zewnętrzne. W prawie wszystkich analizowanych sektorach zauważalne jest zmniejszanie się tempa zmian w przypadku sumy bilansowej i aktywów trwałych, co świadczy o stabilizacji sytuacji analizowanych spółek. Ryzyka w spółkach realizujących prace B+R i w spółkach nie realizujących prac B+R W celu porównania ryzyka pomiędzy spółkami realizującymi prace B+R oraz spółkami nie realizującymi takich prac, wyodrębniono dwie grupy przedsiębiorstw, dla których przeanalizowano dane finansowe z pierwszych trzech lat funkcjonowania. Analiza różnic między wybranymi pozycjami finansowymi przeprowadzona została na podstawie miar względnych (tempa zmian), aby wyeliminować różnice w poziomach wartości pozycji bilansowych, wynikające zarówno z różnych rozmiarów spółek, jak i specyfiki funkcjonowania sektora, w którym działa spółka. Obliczenia przeprowadzono w dwóch przekrojach. Pierwszy obejmował zmiany, które wystąpiły na koniec drugiego roku działalności względem wyników osiągniętych na koniec roku pierwszego, natomiast drugi prezentuje wielkość zmian na koniec roku trzeciego względem roku pierwszego. Wybrane dane finansowe spółek prowadzących prace badawczo-rozwojowe (Spółki BR - 28 podmiotów) zostały porównane z wynikami spółek wybranych jako grupa referencyjna (Spółki nonbr 76 podmiotów). Do porównania zastosowano test "t" w wariancie dla nierównych wariancji. Jako kryterium przyjęcia hipotezy zerowej wykorzystano prawdopodobieństwo wyznaczone dla obliczonej wartości statystyki "t". Wartościami progowymi poziomu istotności przyjętego w badaniu było 0,1. 108

109 Pierwsza z hipotez szczegółowych dotycząca zmian poziomu zysków w porównywanych grupach weryfikowana była dla dwóch pozycji tj. zysku operacyjnego i zysku netto. Wyniki testu dla zmian zysku operacyjnego wykazały, że w grupie spółek BR po upływie roku obserwowany był spadek zysku operacyjnego (-2,297), który po upływie kolejnego roku uległ kolejnemu pogłębieniu (do poziomu -3,498) wskazując, że spółki BR w długim okresie ponosiły coraz większe straty operacyjne. Spółki nonbr po upływie drugiego roku, względem wyników osiągniętych w pierwszym roku prowadzonej działalności, zanotowały znacznie silniejszy spadek zysku operacyjnego (-7,023), natomiast po upływie kolejnego roku zysk operacyjny w spółkach nonbr znacząco zwiększył się (5,371). Tak, więc zaobserwowano zmniejszanie się zysku operacyjnego w spółkach BR oraz spółkach nonbr po upływie jednego roku prowadzonej działalności, jednocześnie jednak wskazać należy, że różnica ta nie jest statystycznie istotna. Natomiast dla przekroju czasowego obejmującego okres dwóch lat, spółki BR zwiększyły zakres strat operacyjnych, podczas gdy spółki nonbr zanotowały wzrost zysku operacyjnego, także w tym przypadku różnica między badanymi grupami nie była istotna, co wynika z dużego zakresu heterogeniczności poziomu zysku operacyjnego obu grup. Wyniki przeprowadzonego testu dla zmian zysku netto wykazały, że w grupie spółek BR, zarówno po upływie roku, jak i dwóch lat, strata netto zwiększała się (odpowiednio o -2,687 i -3,456). Natomiast w spółkach nonbr sytuacja była odwrotna i zysk netto zwiększał się (odpowiednio 7,130 i 7,381). Zaobserwowane różnice w zmianach zysku netto po roku, jak i po dwóch latach, były statystycznie istotne w porównywanych grupach spółek. Potwierdza, to wniosek sformułowany na podstawie wyników testów istotności różnic dla zysku operacyjnego, że w spółkach BR w pierwszych trzech latach funkcjonowania straty rosną, gdy tymczasem w spółkach nie realizujących takich badań występuje zysk, który w kolejnych latach rośnie. Druga z postawionych hipotez szczegółowych dotyczy zmian poziomu przychodów netto i wskazuje, że zmiany przychodów netto w spółkach BR istotnie różnią się od zmian przychodów netto w spółkach nonbr dla obu przyjętych przekrojów czasowych. Wyniki przeprowadzonego testu dla zmian przychodów netto wykazały, że zarówno w grupie spółek BR jak i nonbr przychody netto zwiększały się zarówno po upływie roku, jak i po upływie dwóch lat. Zaobserwowano także, że zmiana poziomu przychodów netto po upływie roku jest zdecydowanie niższa w spółkach BR niż nonbr i po upływie dwóch lat różnica ta zostaje podtrzymana. Różnice między tempem wzrostu przychodów netto po jednym roku i po dwóch latach są istotne ze statystycznego punktu widzenia. Świadczyć to może, że spółki BR, zarówno w krótkim, jak i długim okresie, odnotowują wzrost przychodów, ale jego tempo jest znacząco niższe niż tempo wzrostu przychodów w spółkach nonbr. Ostatnimi z omawianych elementów analizy wybranych danych finansowych są zmiany w poziomach aktywów i kapitałów własnych. Wyniki przeprowadzonego testu dla zmian aktywów wykazały, że zarówno w grupie spółek BR jak nonbr następował wzrost aktywów. Niemniej jednak był on szybszy w przypadku spółek nonbr (53,978 po pierwszym roku oraz 14,649 po drugim roku). Różnice między 109

110 tempem wzrostu aktywów w spółkach BR i nonbr nie były statystycznie istotne, co wynika z dużego zakresu heterogeniczności poziomu zmian aktywów obu grup spółek. Podobnie jak w przypadku aktywów, tak dla kapitału własnego, obserwujemy jego wzrost zarówno w grupie spółek BR, jak i nonbr. W grupie spółek BR po upływie roku obserwowany był wzrost poziomu kapitałów własnych o 0,368, który po upływie kolejnego roku uległ zwiększeniu do poziomu 8,128. W przypadku spółek nonbr siła wzrostów była zdecydowanie większa niż w spółkach BR i tak po roku (71,203), a po upływie dwóch lat, znacznie zwiększyła się (159,486). Różnice między tempem wzrostu kapitałów własnych w spółkach BR i nonbr były statystycznie istotne, co świadczy o istotnie wyższym wzroście kapitałów własnych w spółkach nonbr niż w spółkach BR w krótkim i długim okresie. Co ciekawe, pomimo odnotowywania strat przez spółki BR, zauważalny był przyrost kapitałów własnych co oznacza, ze podmioty te na tym etapie pozyskiwały finansowanie o charakterze udziałowym, które zapewniało płynność finansową spółek. Tab Średnie zmiany pozycji bilansowych oraz wyniki testu istotności różnic Statystyki Po 1 roku Po dwóch latach Spółki BR Spółki nonbr Spółki BR Spółki nonbr Zysk operacyjny Średnia -2,297-7,023-3,498 5,371 Statystyka t 0,587-0,985 Prob 0,279 0,164 Zysk netto Średnia -2,687 7,130-3,456 7,381 Statystyka t -1,357-2,003 Prob 0,089 0,024 Przychody Średnia 10, ,728 23, ,589 Statystyka t -1,852-1,633 Prob 0,034 0,053 Aktywa razem Średnia 1,246 53,978 7,253 14,649 Statystyka t -1,038-0,794 Prob 0,151 0,215 Kapitał własny Średnia 0,368 71,203 8, ,486 Statystyka t -1,758-1,524 Prob 0,041 0,066 Podsumowanie Źródło: Obliczenia własne Podmioty realizujące prace badawczo-rozwojowe reprezentują wyższe ryzyko z uwagi na osiągane w perspektywie trzech lat od powstania wyniki (ich zakres i zmienność w czasie). 110

111 Po pierwsze, zarówno na poziomie zysku operacyjnego, jak i zysku netto, generowane są straty, które w perspektywie roku, jak i dwóch od powstania, powiększają się. Referencyjna grupa spółek typu start-up (nie prowadzących prac B+R) w tym samym okresie wypracowuje zysk i powiększa go; Po drugie, przyrost przychodów w grupie spółek nie realizujących prac B+R jest znacznie wyższy. W grupie tej średnie przychody po roku, jak i po dwóch latach od powstania, są znacznie wyższe (w trzecim roku średnie przychody spółek nonbr są 9- krotnie wyższe od średnich przychodów w grupie spółek BR). W pozycjach bilansowych - aktywów i kapitału własnego - dla obu grup widoczny jest wzrost, ale znowu tempo zmian jest wyższe w spółkach nie prowadzących prac B+R (wyższe są także poziomy wartości tych pozycji). Skutki występującej niedoskonałości rynku Z przeprowadzonej analizy studiów przypadku projektów komercjalizujących wyniki prac B+R wynika (załącznik 4 - studia przypadku spółek prowadzących prace B+R), że wsparcie kapitałowe, jakie pozyskano na początkowym etapie rozwoju było stosunkowo małe i wymagało poszukiwania dalszego finansowania w celu dokończenia prac B+R i zachowania płynności finansowej (kwoty do 200 tys. zł). Pierwszy kapitał w spółce najczęściej pochodził od samych pomysłodawców, którzy wspierani byli kapitałem anioła biznesu lub pożyczką. Finansowanie to pozwalało najczęściej na zapewnianie wkładu własnego do realizowanych projektów badawczych w ramach dotacji. Wśród analizowanych spółek wyjątkiem jest Pharmena, która właściwie od początku swojej działalności rozpoczęła generowanie przychodu i od drugiego roku wykazała zysk. Pomimo prowadzonych prac B+R spółka nie korzystała z programów dotacyjnych. Jako jedyna spółka pozyskała inwestora branżowego, który zainwestował znaczną sumę pieniędzy na początku jej rozwoju i wniósł odpowiedni know-how. Druga runda finansowania to najczęściej rynek prywatny, a kwoty w zależności od inwestora wahają się w przedziale od 1 do 4 mln zł. Na tym etapie spółki nie generują jeszcze zysku, a przychodów z prowadzonej działalności jest brak lub są one bardzo niestabilne. Trzecia runda to bardzo często decyzja o upublicznieniu spółki na rynku alternatywnym NewConnect, którą poprzedzała prywatna oferta sprzedaży akcji i pozyskanie kapitału niezbędnego na dalszy rozwój. W tym przypadku kwoty wahają się w przedziale od 1 mln złotych do nawet kilkudziesięciu milionów. W miarę wzrostu spółek dotacje coraz rzadziej wspierają prace B+R, a spółki skupiają się na sprzedaży, finansując ją najczęściej z kolejnych emisji akcji (rys ). Niemniej jednak, część spółek w znacznym stopniu bazuje na dotacjach, zwłaszcza w sytuacji braku produktu. Spółka Mabion na rozwój dwóch leków biopodobnych (jeden jest w fazie badań klinicznych, a drugi ją rozpoczyna) pozyskała w latach prawie 50 mln zł dofinansowania (w ramach działania POIG oraz programu INNOMED) przy jednoczesnym wsparciu przez inwestorów prywatnych na zbliżonym poziomie (w ramach emisji akcji serii I oraz J). Dla analizowanych podmiotów rynek NewConnect był jedynym możliwym źródłem, w którym na tym etapie prac B+R spółki te mogły pozyskiwać finansowanie, gdyż rynek VC pomimo 111

112 teoretycznej możliwości finansowania tych inwestycji (np. powyżej 10 mln zł patrz rys i 2.3-2) i tak by ich nie sfinansował, choćby z uwagi na generowaną stratę i brak skalowalnego produktu lub usługi. Chociaż debiut na rynku NewConnect nie wiąże się z generowaniem stabilnych przychodów i zysku (wyjątkiem jest Pharmena i Medicalgorithmics), to jednak rynek ten oferuje coraz mniejsze możliwości finansowania spółek na wczesnych etapach rozwoju (rys do 2.3-8). Związane jest to z koniunkturą, brakiem profesjonalnych inwestorów instytucjonalnych, kryzysem zaufania do spółek tam notowanych i wzrostem wymogów regulacyjnych względem spółek startowych. Rys Udział skumulowanych zasobów finansowych w pierwszych latach funkcjonowania spółek Medicalgorithmics Apeiron Synthesis 2% 5% 0% 21% 32% 68% 0% 72% 9% Aton HT 0% Mabion 0% 8% 50% 49% 83% 1% Pharmena 1% 17% Legenda 82% Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych spółek 112

113 Rys Źródła finansowania Medicalgorithmics w tys. zł NewConnect kapitał udziałowy dotacje kredyty i pozyczki krótkoterminowe skumulowany zysk neto Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych spółki Rys , , , , , ,00 500,00 0,00-500, ,00 Źródła finansowania Apeiron Synthesis w tys. zł kapitał udziałowy dotacje kredyty i pozyczki krótkoterminowe skumulowany zysk neto Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych spółki Rys Źródła finansowania Mabion w tys. zł NewConnect kapitał udziałowy dotacje kredyty i pozyczki krótkoterminowe skumulowany zysk neto Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych spółki 113

114 Rys Źródła finansowania Aton HT w tys. zł NewConnect kapitał udziałowy dotacje kredyty i pozyczki krótkoterminowe skumulowany zysk neto Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych spółki Rys Źródła finansowania Pharmena w tys. zł NewConnect kapitał udziałowy dotacje kredyty i pozyczki krótkoterminowe skumulowany zysk neto Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych spółki 2.4. Wynik badań ilościowych - potencjał do generowania projektów B+R i zagadnienie luki W celu identyfikacji potencjału sektora badawczo-rozwojowego w Polsce przeprowadzono badanie ilościowe na próbie przedsiębiorstw wytwórczych z zakresu wysokich i średniowysokich technologii, prowadzących działalność badawczo-rozwojową oraz badanie na próbie pracowników naukowo-dydaktycznych i doktorantów (metodologia oraz wyniki opisane są w załączniku 3 i 4). Pracownicy naukowo-dydaktyczni i doktoranci W badaniu pracowników naukowo-dydaktycznych oraz doktorantów brały udział osoby reprezentujące 11 spośród 12 dziedzin nauki określonych w typologii Komitetu Badań Naukowych (stosowanej w bazach danych Ośrodka Przetwarzania Informacji), tj.: (i) nauki ekonomiczne, (ii) nauki matematyczne, fizyczne i astronomia, (iii) nauki biologiczne, nauki o 114

115 ziemi i ochrona środowiska, (iv) nauki medyczne, (v) nauki rolnicze i leśne, (vi) mechanika, budownictwo i architektura, (vii) inżynieria materiałowa i technologie materiałowe, (viii) chemia, technologia chemiczna oraz inżynieria procesowa i ochrona środowiska, (ix) elektrotechnika i energetyka, (x) elektronika, automatyka i robotyka, informatyka i telekomunikacja, (xi) górnictwo, geodezja i transport. Pracownicy naukowo-dydaktyczni często deklarowali realizację badań ukierunkowanych na (choćby potencjalne) zastosowanie komercyjne. 39% respondentów zadeklarowało, iż większość badań realizowanych przez nich w ciągu ostatnich trzech lat było ukierunkowanych na (choćby potencjalne) zastosowanie komercyjne. 1/3 była zdania, że mniejszość prowadzonych w okresie ostatnich trzech lat badań było zorientowanych na (choćby potencjalne) zastosowanie komercyjne. W przypadku uczestników studiów doktoranckich obie frakcje były niższe i kształtowały się na poziomie 31% i 20%. 60% pracowników naukowo-dydaktycznych oraz 42% doktorantów zadeklarowało, że w latach musieli zrezygnować z projektów badawczo-rozwojowych z powodu niedostępności środków finansowych (luka finansowa deklarowanych niezrealizowanych prac badawczo-rozwojowych). Wartość globalna środków finansowych, które byłyby potrzebne na przeprowadzenie niezrealizowanych w latach projektów badawczorozwojowych przez osoby, które są zainteresowane komercjalizacją prac badawczorozwojowych poprzez spółkę spin-off oraz zrealizowały w okresie prace badawczo-rozwojowe, których wyniki zostały skomercjalizowane, wynosi ponad 12 mld zł dla populacji pracowników naukowo-dydaktycznych oraz doktorantów. Tab Macierz wartości globalnej kosztu realizacji (doprowadzenia do pełnej gotowości technologicznej) projektów B+R ukierunkowanych na zastosowanie komercyjne, z których pracownicy naukowo-dydaktyczni oraz doktoranci musieli zrezygnować w okresie z powodu niedostępności środków finansowych (w mld zł) Definicja populacji Pracownicy naukowodydaktyczni Doktoranci Osoby realizujące w ciągu ostatnich trzech lat projekty B+R 75,15 10,31 Osoby realizujące w ciągu ostatnich trzech lat projekty B+R, których wyniki zostały skomercjalizowane Osoby zainteresowane* komercjalizacją wyników prac badawczo-rozwojowych przez spółkę spin-off, której uczestnikami byliby twórca/y, uczelnia/instytut oraz zewnętrzny inwestor np. NCBR Osoby spełniające dwa kryteria: (1) zainteresowanie komercjalizacją wyników prac badawczo-rozwojowych przez spółkę spin-off, której uczestnikami byliby twórca/y, uczelnia/instytut oraz zewnętrzny inwestor np. NCBR, (2) realizacja w ciągu ostatnich trzech lat projektów badawczorozwojowych, których wyniki zostały skomercjalizowane 19,96 2,95 29,42 5,08 11,53 0,66 * Jako osoby "zainteresowane" komercjalizacją wyników prac badawczo-rozwojowych poprzez spółkę przyjęto te osoby, które wybrały odpowiedź "tak" spośród kafeterii "tak", "raczej tak", "raczej nie", "nie". "nie wiem", "trudno powiedzieć". Źródło: CAWI 115

116 O możliwości komercjalizacji badań poprzez spółkę spin-off słyszało 64% pracowników naukowo-dydaktycznych oraz 40% doktorantów. Bardzo dobrą znajomość procesu tworzenia spółek spin-off, w tym regulaminu na uczelni macierzystej w tym zakresie, zadeklarowało jedynie kilka procent pracowników naukowo-dydaktycznych oraz doktorantów. Znajomość tylko najważniejszych przepisów regulaminu tworzenia spółek spin-off zadeklarowało 30-40% ankietowanych. Mimo potencjału reprezentowanego przez wycenione na ponad 12 mld zł projekty badawcze, które pracownicy naukowo-dydaktyczni i doktoranci mający doświadczenie w komercjalizacji prac badawczo-rozwojowych chcieliby skomercjalizować poprzez spółkę spin-off, jako problemem jawi się brak zainteresowania tą formą komercjalizacji. O niskim poziomie przedsiębiorczości w populacji świadczy również fakt, iż niespełna 15% pracowników naukowo-dydaktycznych oraz 7% doktorantów prowadzi obecnie działalność gospodarczą lub uczestniczy w spółce. Pracownicy naukowo-dydaktyczni najczęściej jako powód braku komercjalizacji badań wskazywali właśnie chęć bycia "naukowcem" a nie "biznesmenem", rozpatrując niekiedy obie postawy jako rozłączne. Zainteresowanych komercjalizacją prowadzonych prac badawczo-rozwojowych poprzez utworzenie spółki (spółka spin-off), której uczestnikami byliby twórca / twórcy, uczelnia / instytut oraz zewnętrzny inwestor np. NCBR, jest 24% pracowników naukowodydaktycznych oraz 27% doktorantów. W grupie osób, których wyniki prac badawczorozwojowych w latach zostały skomercjalizowane obie frakcje są odpowiednio wyższe i wynoszą 36% oraz 33%. Zainteresowanie komercjalizacją prac badawczo-rozwojowych poprzez utworzenie spółki spin-off było znamiennie statystycznie częstsze również wśród osób, które w ciągu ostatnich 24 miesięcy musiały zrezygnować z realizacji prac badawczo-rozwojowych z powodu niedostępności środków (χ 2 = 76,67, p < 0,001) 191. Było ono również częstsze w przypadku niektórych dziedzin nauki, w tym szczególnie nauk medycznych, a także w dziedzinach: mechanika, budownictwo i architektura, inżynieria materiałowa, technologie materiałowe oraz elektrotechnika i energetyka (χ 2 = 43,00, p = 0,059). Większe zainteresowanie tą formą finansowania wykazywały też osoby prowadzące działalność gospodarczą lub uczestniczące w spółce (χ 2 = 8,32, p = 0,040), a w przypadku doktorantów osoby z najwyższych lat studiów doktoranckich (χ 2 = 8,34, p = 0,040). Wartość globalna projektów, które ankietowani chcieliby skomercjalizować w ramach spółki spin-off w populacji pracowników naukowo-dydaktycznych oraz doktorantów, którzy w latach zrealizowali przynajmniej jeden projekt badawczy, którego wyniki zostały skomercjalizowane wynosi ponad 12 mld zł. 191 Kolejno podano miarę statystyki testowej oraz p-wartość, czyli prawdopodobieństwo popełnienia błędu I rodzaju odrzucenia hipotezy zerowej testu statystycznego, która w rzeczywistości jest prawdziwa. Dla uproszczenia p-wartość można traktować jako prawdopodobieństwo popełnienia błędu na podstawie wnioskowania z próby. Najczęściej jako akceptowany poziom istotności (a zatem dopuszczalne prawdopodobieństwo popełnienia rzeczonego błędu) przyjmuje się 1% lub 5%. 116

117 Tab Macierz wartości globalnej kosztu realizacji (doprowadzenia do pełnej gotowości technologicznej) projektów B+R, które pracownicy naukowo-dydaktyczni oraz doktoranci chcieliby zrealizować w ramach komercjalizacji poprzez spółkę spin-off (w mld zł). Ankietowani uwzględniali projekty planowane / posiadane w momencie badania (luty-marzec 2015 r.) Definicja populacji Pracownicy naukowodydaktyczni Doktoranci Osoby realizujące w ciągu ostatnich trzech lat projekty B+R 36,75 7,42 Osoby realizujące w ciągu ostatnich trzech lat projekty B+R, których wyniki zostały skomercjalizowane Źródło: CAWI Przedsiębiorstwa prowadzące działalność B+R 10,77 1,86 Badanie ilościowe przedsiębiorstw prowadzących działalność badawczo-rozwojową lub wprowadzających innowacje technologiczne co najmniej poziomu regionalnego objęło około 700 podmiotów. W próbie znalazły się jedynie przedsiębiorstwa wytwórcze z zakresu wysokich i średniowysokich technologii (typologia opisana w załączniku 3). Przedsiębiorstwa wytwórcze z zakresu wysokich i średniowysokich technologii bardzo rzadko korzystały z finansowania kapitałowego (4% podmiotów). W 7 na 10 przypadkach finansowanie to było wykorzystywane na etapie tworzenia nowych produktów. Rzadziej finansowanie kapitałowe było stosowane na etapie zakładania firmy lub w celu sfinansowania masowej produkcji, sprzedaży produktów bądź na cel ekspansji firmy. Finansowanie kapitałowe działalności badawczo-rozwojowej lub innowacyjnej dotyczyło niewielkiej liczby obserwacji (rys ). Rys Deklarowane źródła finansowania działalności B+R lub innowacyjnych firm wytwórczych z zakresu wysokich i średniowysokich technologii Środki własne (reinwestowany zysk lub wkład kapitałowy wspólników) Finansowanie bezzwrotne Komercyjne kredyty, pożyczki Preferencyjne kredyty, pożyczki Leasing Fundusze venture capital Giełda NewConnect Emisja obligacji Inne 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Źródło: CATI 1/4 przedsiębiorstw zadeklarowała jednak zainteresowanie w przeszłości uzyskaniem finansowania kapitałowego celem pokrycia kosztów działalności badawczo-rozwojowej lub 117

118 innowacyjnej, jednak większość z podmiotów ostatecznie tego finansowania nie pozyskała. Przedsiębiorstwa, które skorzystały z finansowania kapitałowego celem pokrycia kosztów prac badawczo-rozwojowych były z niego zadowolone w zdecydowanej większości przypadków. Jako zalety definiowano najczęściej brak wymogu uzyskania zabezpieczenia, brak konieczności regularnej spłaty kapitału oraz niskie ryzyko. Jako mankamenty określano długi czas potrzebny na pozyskanie inwestora, rzadziej konieczność uzgadniania decyzji oraz częściową utratę kontroli nad przedsiębiorstwem. W okresie przedsiębiorstwa wytwórcze z zakresu wysokich i średniowysokich technologii zadeklarowały wydatki na działalność badawczo-rozwojową w wysokości 14,34 mld zł, a na działalność innowacyjną 3,24 mld zł. Wartość globalna luki finansowej niezrealizowanych w latach projektów badawczo-rozwojowych i innowacyjnych w populacji przedsiębiorstw z zakresu wysokich i średniowysokich technologii została oszacowana na ponad 15 mld zł (tab ). Przedsiębiorstwa pozostające w luce finansowej w celu sfinansowania niezrealizowanych projektów badawczo-rozwojowych oraz innowacyjnych najchętniej wybrałyby dotacje (27% wskazań, mimo że kategorii nie było w przedstawionej kafeterii wielokrotnego wyboru), preferencyjne kredyty i pożyczki (27%), finansowanie oferowane przez aniołów biznesu (14%), fundusze venture capital (9%), kredyty i pożyczki komercyjne (6%) oraz giełdę NewConnect (3%). Frakcja przedsiębiorstw, które chciałyby skorzystać z finansowania kapitałowego jest zatem znacznie wyższa od udziału przedsiębiorstw obecnie korzystających z tego rodzaju finansowania. Tab Macierz wartości globalnej luki deklarowanych niezrealizowanych projektów badawczorozwojowych i innowacyjnych w okresie przedsiębiorstw wytwórczych z zakresu wysokich i średniowysokich technologii (w mld zł) Wyszczególnienie Działalność badawczorozwojowa Działalność innowacyjna* Wycena deklarowanych niezrealizowanych projektów 6,89 0,54 Wycena wartości potrzebnej na realizację prowadzonych projektów w pełnym wymiarze 7,51 0,89 * Tylko przedsiębiorstwa nieprowadzące działalności badawczo-rozwojowej, ale wprowadzające innowacje technologiczne poziomu co najmniej regionalnego (województwo). Źródło: CATI 1/5 przedsiębiorstw wytwórczych z zakresu wysokich i średniowysokich technologii ubiegała się w ostatnich 24 miesiącach o finansowanie dłużne (kredyt lub pożyczkę) celem sfinansowania prac badawczo-rozwojowych i innowacyjnych. 60% z nich uzyskało to finansowanie w pełnej wnioskowanej kwocie, a 15% w kwocie niższej niż wnioskowana. W luce finansowej nieotrzymanego finansowania dłużnego najczęściej pozostają mikroprzedsiębiorstwa. Pamiętać przy tym należy, że ich udział wśród podmiotów wysokich i średniowysokich technologii (48%) jest znacznie niższy niż w populacji przedsiębiorstw ogółem. 1/4 przedsiębiorstw wytwórczych z zakresu wysokich i średniowysokich technologii oceniła, że pozyskanie finansowania dłużnego na cele badawczo-rozwojowe lub innowacyjne jest obarczone nadmiernymi wymogami i jest skomplikowane proceduralnie. Natomiast 1/5 118

119 przedsiębiorstw była zdania, że banki w ogóle nie są zainteresowane finansowaniem działalności badawczo-rozwojowej. Kolejna 1/5 ankietowanych stwierdziła, że jest ono trudne do uzyskania z powodu wysokiego stopnia ryzyka projektów badawczo-rozwojowych. Tylko 1/10 respondentów oceniła, że oferowane preferencyjne finansowanie dłużne projektów badawczo-rozwojowych jest łatwo dostępne. 16% podmiotów było skłonnych do komercjalizacji wyników badań poprzez spółkę zależną, której udziałowcem byłby ankietowany podmiot oraz fundusz venture capital. 21% przedsiębiorstw było "raczej" skłonnych ku takiemu sposobowi finansowania. Wartość globalna całkowitych kosztów realizacji projektów, które mogłyby zostać skomercjalizowane w ramach tego rodzaju finansowania równa jest 48,05 mld zł. Niektóre firmy wskazywały jednak nawet po 4-7 propozycji projektów badawczo-rozwojowych, które mogłyby zostać sfinansowane poprzez spółkę zależną. Mediana liczby deklarowanych projektów badawczorozwojowych, które mogłyby zostać sfinansowane była równa trzy. Obliczona wartość globalna dotyczy populacji przedsiębiorstw wytwórczych z zakresu wysokich i średniowysokich technologii prowadzących w okresie działalność badawczorozwojową. Istotnie statystycznie częściej zainteresowanie komercjalizacją wyników badań poprzez spółkę zależną wyrażały przedsiębiorstwa o wysokiej wartości luki finansowej niezrealizowanych projektów badawczo-rozwojowych i innowacyjnych (χ 2 = 20,2; p < 0,001), przedsiębiorstwa młode (χ 2 = 15,8; p = 0,001) oraz podmioty o wysokich wydatkach na prace badawczo-rozwojowe (χ 2 = 9,6; p = 0,023). Zdecydowanie najczęściej zainteresowane komercjalizacją wyników poprzez spółkę zależną były przedsiębiorstwa posiadające produkty średniowysokich i wysokich technologii, które muszą być jeszcze dopracowane oraz przedsiębiorstwa posiadające dopracowane produkty średniowysokich i wysokich technologii, ale potrzebujące środków na ekspansję na rynku (χ 2 = 89,9; p < 0,001). Częściej zainteresowane komercjalizacją wyników badań poprzez spółkę zależną były również przedsiębiorstwa, które dotychczas korzystały z finansowania kapitałowego (χ 2 = 8,3; p = 0,042). 119

120 2.5. Analiza potencjału NCBR w kontekście wariantów wdrażania instrumentów kapitałowych Jaki jest potencjał NCBR jako operatora inwestycyjnych i dłużnych instrumentów finansowych w zakresie wspierania komercjalizacji wyników prac B+R, realizowanych w formule publiczno-prywatnej? [pyt. 3a] Jakie warunki musi spełnić NCBR aby zwiększyć swój potencjał w tym zakresie? [pyt. 3b] W ramach jakich struktur prawnych instrumenty te mogłyby być realizowane? [pyt. 3c] Czy formuła spółki zależnej powołującej spółki celowe do wdrażania poszczególnych instrumentów stanowi rozwiązanie optymalne? [pyt. 3d] Czy instytucje sektora finansowego (Europejski Bank Inwestycyjny, Europejski Fundusz Inwestycyjny, instytucje sektora finansowego, organy władzy publicznej na poziomie Unii Europejskiej) oferują możliwość wspólnego wdrażania instrumentów finansowych? [pyt. 8a] Czy taka współpraca byłaby możliwa w obecnie obowiązujących ramach prawnych i zapewniłaby efektywne wsparcie dla beneficjentów? [pyt. 8b]? Opcje systemu wdrażania instrumentów kapitałowych przez NCBR, w tym współpraca z instytucjami europejskimi Ustalenie kształtu instytucjonalnego systemu wdrażania instrumentów finansowych stanowi nieodzowny element strategii inwestycyjnej, dotyczącej realizacji instrumentów finansowych przez NCBR. Konieczne jest zatem rozważenie możliwych rozwiązań strukturalnych z uwzględnieniem dotychczasowych założeń w sprawie postaci organizacyjnej systemu wdrażania, określonych przez NCBR. Możliwe opcje systemu wdrażania strategii inwestycyjnej instytucji realizującej instrumenty finansowe zostały uregulowane w Rozporządzeniu Ogólnym 192 oraz - uzupełniająco - w polskiej ustawie wdrożeniowej 193. Zgodnie z Rozporządzeniem Ogólnym system wdrażania może opierać się na wykorzystaniu: 1. Instrumentów finansowych ustanowionych na poziomie Unii Europejskiej, zarządzanych bezpośrednio lub pośrednio przez Komisję (art. 38 ust. 1 lit. a Rozporządzenia Ogólnego) lub 2. Może opierać się na wykorzystaniu instrumentów finansowych ustanowionych na poziomie krajowym, regionalnym, transnarodowym lub transgranicznym, zarządzanych przez instytucję zarządzającą programem lub zarządzanych przez inny podmiot z jej odpowiedzialnością (art. 38 ust. 1 lit. b Rozporządzenia Ogólnego). 192 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1303/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. 193 Ustawa z 11 lipca 2014 r. o zasadach realizacji programów w zakresie polityki spójności finansowanych w perspektywie finansowej , Dz. U. 2014, poz

121 Pierwsza ze wskazanych opcji oznacza powierzenie wdrażania instrumentów finansowych na szczebel europejski oraz skorzystanie z istniejących już rozwiązań (programów wsparcia, obejmujących instrumenty finansowe). W przypadku inwestycji kapitałowych określone (ustanowione) instrumenty oferuje Europejski Fundusz Inwestycyjny. Są to instrumenty kapitałowe przewidziane w ramach programów ramowych UE na lata , tj. występujące w ramach programów HORYZONT 2020 i COSME 194. Uwzględniają one 195 : W programie HORYZONT - instrument kapitałowy InnovFin Venture Capital, ukierunkowany na wspieranie tworzenia funduszy VC i kapitału mezzaninowego, jak i wszelkich wehikułów finansowych inwestujących w przedsięwzięcia transferu technologicznego. Wymaga się, aby inwestycje wspomaganych pośredników finansowych (funduszy VC) były ukierunkowane na sektor MSP oraz tzw. mid-caps (firmy zatrudniające poniżej 500 osób) i służyły finansowaniu przedsięwzięć na wczesnych etapach rozwoju, związanych z działalnością badawczo-rozwojową 196 ; W programie COSME - instrument kapitałowy Equity Facility for Growth (już oferowany), skierowany do funduszy VC / kapitału mezzaninowego, inwestujących w przedsiębiorstwa sektora MSP (przeważający w portfelu cel inwestycyjny), znajdujące się w fazie ekspansji lub wzrostu, w tym zorientowane na internacjonalizację prowadzonej działalności gospodarczej. Maksymalna inwestycja programu w wehikuł finansowy może wynieść do 30 mln euro (wsparcie obejmuje min. 7,5% i max. 25% całkowitego wkładu do funduszu), a horyzont czasowy zaangażowania EIF może mieścić się w granicach od 5 do 15 lat; inwestycja EIF dokonywana jest na zasadach pari-pasu z pozostałymi inwestorami. We wspomaganym wehikule wymagane jest co najmniej 30% udziału środków funduszu, których źródłem są inwestorzy prywatni. Warto dodać, że inwestycja EIF w wehikuł (fundusz) nie stanowi pomocy publicznej 197. W zakresie tej opcji wdrożeniowej, współpraca polegałaby na udostępnieniu alokacji krajowej (uzupełniającej budżet programu EIF), ale z wyłącznym przeznaczeniem na wspieranie pośredników realizujących inwestycje w kraju udostępniającym środki (a więc w Polsce). Rozwiązanie to nie umożliwia jednak modyfikacji ustalonych zasad programu. Oznacza to, że powierzający środki nie ma wpływu na szczegóły operacyjne programu. Z tego też względu, biorąc pod uwagę skonkretyzowane już zamierzenia NCBR (realizowany pilotaż przedsięwzięcia BRIdge VC, przeprowadzona i kontynuowana akcja informacyjna w sprawie BRIdge VC2, koncepcja "pierwiastka polskiego") nie wydaje się, aby ta opcja wdrożeniowa była wystarczająco atrakcyjna. Stoimy na stanowisku, że należy ją wyeliminować. 194 Budżet unijny na rożne typy instrumentów finansowych, przewidziany w tych programach wynosi ok. 4,22 mld euro. 195 E. Krawiec "Instrumenty kapitałowe programów ramowych UE na lata ", Krajowy Punkt Kontaktowy ds. Instrumentów Finansowych Programów Unii Europejskiej, Związek Banków Polskich, Warszawa, ("Konferencja w sprawie ewaluacji ex-ante instrumentów finansowych w ramach PO IR"). 196 W momencie finalizowania niniejszego raportu nie zostały jeszcze ustanowione szczegóły tego instrumentu. Przewiduje się, że zostaną one opublikowane w ciągu 2015 r. 197 Podobne rozwiązanie dotyczyć będzie również instrumentu InnoFin VC. 121

122 Druga z opcji obejmuje kilka rozwiązań szczegółowych. W jej ramach system instytucjonalny realizacji instrumentów finansowych opierać się może (teoretycznie) na trzech rozwiązaniach (na wstępie obrazujemy je na poniższym ogólnopoglądowym schemacie). Rys Opcje wdrożeniowe instrumentów finansowych ustanowionych na poziomie krajowym Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozporządzenia Ogólnego A zatem, wdrażanie instrumentów finansowych może być realizowane przez: 1. Pierwsza opcja wdrożeniowa (art. 38 ust. 4 lit. a i b Rozporządzenia Ogólnego) dopuszcza rozwiązanie przewidujące wdrażanie instrumentów przez pośredników finansowych, wybieranych przez instytucję odpowiedzialną za instrument finansowy (NCBR), ewentualnie poprzez zainwestowanie środków w istniejącą lub nowoutworzoną instytucję (podmiot celowy - special purpose vehicle - SPV), która wdrażać będzie instrument finansowy. W tym przypadku, realizacja instrumentów finansowych może być dokonywana także w formule organizacyjnej tzw. funduszu funduszy (bliżej na temat takiego rozwiązania piszemy w kolejnym punkcie), polegającej na wyborze pośredników finansowych przez instytucję, której powierzono wdrażanie instrumentów finansowych. Oczywiście, rozwiązanie to daje bardzo dużą swobodę wyboru instytucji wdrażających instrumenty finansowe (już istniejących lub powołanych w tym celu). Jednak, przynajmniej w wariancie, w którym pośrednicy wybierani byliby bezpośrednio przez NCBR, wymaga ustanowienia przez nią złożonego mechanizmu zarządzania, obsługującego wszystkie funkcje związane z wyborem pośredników, nadzorem nad ich funkcjonowaniem oraz monitorowaniem procesów wdrażania instrumentów finansowych. Instytucja Zarządzająca zostaje tu pozostawiona "sama sobie", co oznacza z jednej strony dużą elastyczność, ale z drugiej, konieczność mobilizacji potencjału / zasobów 122